τεχνολογία ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΚΟΙΝΩΦΕΛΟΥΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΣ
1 987
ΤΕΥΧΟΣ 1
τεχνολογία ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΚΟΙΝΩΦΕΛΟΥΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 Για την «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ» Κ.Μ.Σοφούλη, Προέδρου Δ.Σ. του Ιδρύματος 3 Γνωριμία με ένα ενημερωτικό δελτίο της Σύνταξης 4 Το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ της Σύνταξης 6 Τεχνολογία, σχόλιο γύρω από έναν όρο της Σύνταξης Τεχνολογία, παιδεία και έρευνα 7 Η ιστορία των προβιομηχανικών τεχνικών στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο Καθ. Αύγ. Σορδίνα 8 Η ιστορία των επιχειρήσεων Δρ. Μαργ. Δρίτσα 9 Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας Δρ. Ευτ. Λιάτα 9 Μεσαιωνική βιοτεχνία παραγωγής ζάχαρης στη Ρόδο Δρ. Ηλ. Κάλλια 10 Η υδροκίνηση στη Σαμαρίνα Φ. Οικονομίδου 11 Η έρευνα για τα παραδοσιακά εργαλεία της Σύνταξης 11 Ένα νέο μαντάνι στο Καλπάκι της Σύνταξης 11 Η τεχνολογία στα σχολεία της Σύνταξης 11 Τα σεμινάρια της Ερμούπολης Δρ. Χρ. Αγριαντώνη Τεχνολογία και Μουσεία 12 Το Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Μ. Ιατρίδη 13 Το Βιομηχανικό Μουσείο της Ερμούπολης Σύρου Δρ. Χρ. Αγριαντώνη 13 Εκθέσεις: Ελληνικοί υγρότοποι (Μουσείο Γουλανδρή) 13 Νέες αρχιτεκτονικές δημιουργίες σε παλαιά κτίρια της Σύνταξης 14 Nelly's, οι φωτογραφίες του μεσοπολέμου Δρ. Δ. Αγραφιώτη 14 Οι « χάρτινες εικόνες » της Ντ. Παπαστράτου ( Μουσείο Μπενάκη ) Τεχνολογία και εκδόσεις 1 5 Π. Μωραϊτίνη, La Grèce telle qu' elle est Δρ. Χρ. Αγριαντώνη 15 Μελέτες νεοελληνικής ιστορίας της Σύνταξης 15 «Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο» Δρ. Στ. Παπαδόπουλου 17 Η «Αρχαιολογία» για τη βιομηχανική αρχαιολογία της Σύνταξης 17 Π. Κοντομίχη «Αγροτικές βιοτεχνικές εργασίες» της Σύνταξης 18 Ψαροπούλου Μπ. «Τελευταίοι τσουκαλάδες του Ανατ. Αιγαίου» 18 «Για την προστασία των εκκλησιαστικών κειμηλίων» της Σύνταξης Η Τεχνολογία στο εξωτερικό 18 Διεθνείς Οργανισμοί: TICCIH, WIH, ICOM της Σύνταξης Εκδόσεις UNESCO και Conseil de l' Europe της Σύνταξης 19 Η Τεχνολογία στις άλλες χώρες: Γαλλία της Σύνταξης CILAC, Έρευνα για τη βιομηχανική κληρονομιά της Σύνταξης 20 Georges-Henri Rivière Δρ. Ασπ. Λούβη-Κίζη 21 Νέα Μουσειολογία και Κοινωνικός Πειραματισμός της Σύνταξης 21 Δύο νέα σημαντικά περιοδικά. Οι Ηχοθήκες της Σύνταξης 22 Μαρτυρίες από το παρελθόν Δρ. Ασπ. Λούβη-Κίζη 23 Περίληψη στην αγγλική ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, περιοδική έκδοση του Κοινωφελούς Ιδρύματος της Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανικής Αναπτύξεως. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ παρουσιάζει τη δραστηριότητα του Κοινωφελούς Ιδρύματος της ΕΤΒΑ και τη σχετική με την ιστορία της τεχνολογίας επιστημονική δραστηριότητα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Στέλνεται στα ενδιαφερόμενα νομικά και φυσικά πρόσωπα. Γραφεία: Πανεπιστημίου 20, 8ος όροφος, 106 72 Αθήνα Τηλ. 3641976 ή 3237981 (εσωτ. 230). Αλληλογραφία και συνεργασίες στη διεύθυνση αυτή. Στ. Παπαδόπουλος: Διεύθυνση Σύνταξης Α. Λούβη-Κίζη: Συνεργάτης Ρ. Αναστασίου: Γραμματεία Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Αλ. Ματσούκης, Τυπογραφική Επιμέλεια: Χρ. Καπιολδάση-Σωτηροπούλου Φωτοστοιχειοθεσία-Εκτύπωση: «Αλ. Ματσούκης Α.Ε.» Copyright: Κοινωφελές Ίδρυμα ΕΤΒΑ Η αναδημοσίευση επιτρέπεται με την υποχρέωση μνείας της προέλευσης του αναδημοσιευόμενου κειμένου και αποστολής ενός αντιτύπου στην ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ.
Εξώφυλλο: Εργοστάσιο φωταερίου, Αθήνα
Υπεύθυνοι σύμφωνα με το νόμο: Στ. Παπαδόπουλος, Πλουτάρχου 25, 151 22 Αθήνα. Υπεύθυνος Τυπογραφείου: «Αλ. Ματσούκης Α.Ε.», Δημοκρατίας 69, 131 22 Ν. Λιόσια.
1987
ΤΕΥΧΟΣ 1
ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΕΝΑ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ Ένα νέο έντυπο . . . γιατί; Η ιστορία της τεχνικής, ο κόσμος της εργασίας, είναι σημαντικά κεφάλαια του πρόσφατου χθες που παραμένουν αδιερεύνητα από την ελληνική επιστήμη παρά την ιδιαίτερη σημασία τους για την ιστορία και το μέλλον της Χώρας μας. Το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ επιχειρεί, στο μέτρο των δυνάμεων του, να καλύψει ένα μέρος από το σημαντικό αυτό κενό με τη δημιουργία πρότυπων τοπικών τεχνολογικών μουσείων, παραγωγή σειράς εκδόσεων, οργάνωση επιστημονικών συναντήσεων, ανάπτυξη δημόσιων και διεθνών σχέσεων, ενεργοποίηση των ενδιαφερόντων. Το νέο αυτό πληροφοριακό δελτίο έχει ως σκοπό του να κοινοποιήσει το έργο του Ιδρύματος, να γνωστοποιήσει ευρύτερα ανάλογες δραστηριότητες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, να συντονίσει ενδιαφέροντα και προσπάθειες. Ευελπιστούμε ότι η θετική ανταπόκριση των ειδικών και του ενδιαφερόμενου κοινού θα του επιτρέψει να εκπληρώσει με επιτυχία τη δύσκολη αποστολή που αναλαμβάνει. ΚΩΣΤΑΣ MAN. ΣΟΦΟΥΛΗΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ Δ.Σ.
Η έκδοση του Α' τεύχους του Δελτίου του Κοινωφελούς Ιδρύματος της ΕΤΒΑ μας δίνει την ευκαιρία να αναφέρουμε τιμητικά και να ευχαριστήσουμε όλους όσοι δημιούργησαν το Ίδρυμα και εργάστηκαν σ' αυτό τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο, που το δημιούργησε, το 1981, αποτελείτο από τους κ.κ. Γ. Σπέντσα, Πρόεδρο, Ι. Γεωργάκη, Αντιπρόεδρο, Α. Σαράτσογλους, Γεν. Γραμματέα, Η. Μαρκέτο, Ταμία, Θ. Καζαντζή, Μέλος. Τη νομική φροντίδα του Ιδρύματος είχε τότε, και σήμερα, ο κ. Α. Σκάσσης, τη λογιστική οι κ.κ. Α. Κατραούρας, Ε. Τσαμτσάκης και Ι. Μαραγκουδάκης. Την ευθύνη της γραμματείας του Δ. Συμβουλίου η κ. Ζ. Παπαδοπούλου. Από το 1 981 πρόεδροι του Δ. Σ. διαδοχικά διετέλεσαν οι κ.κ. Δ. Κουλουριάνος, Ν. Κουμπής και Κ. Σοφούλης, και μέλη του οι κ.κ. Γ. Τενεκίδης, Α. Σαμαράκης, Α. Σκάσσης, Α. Ράφτης, Μ. Λιδωρίκης, Ν. Πατινιώτης, Α. Ρωμανός, Μ. Πλυμάκις και Γ. Παναγιωτόπουλος. Ο κ. Λιδωρίκης ως Γενικός Γραμματέας είχε για μεγάλο χρονικό διάστημα την ευθύνη των εργασιών του Ιδρύματος.
Ο όγκος των εφημερίδων, περιοδικών και των κάθε είδους φυλλαδίων δημιουργεί την εντύπωση πληθώρας, κορεσμού. Διατυπώνεται λοιπόν συνήθως το ερώτημα: «Ακόμη ένα έντυπο...γιατί;» Οι πρώτες εντυπώσεις μας — και συνήθως μένουμε σ' αυτές — για την ποσότητα των εκδόσεων στον τόπο μας είναι ψευδείς, σε σύγκριση με τις διεθνείς στατιστικές. Έχουμε έναν από τους μικρότερους αριθμούς νέων βιβλίων και αναγνωστών στην Ευρώπη, η ποιότητα και οι αριθμοί κυκλοφορίας του καθημερινού και περιοδικού μας τύπου δεν αντέχουν στη σύγκριση με τους αντίστοιχους άλλων προηγμένων χωρών. Εντωμεταξύ η γνώση πολλαπλασιάζεται ταχύρυθμα, νέοι τομείς του επιστητού δημιουργούνται, η πολυεπιστημονικότητα και διεπιστημονικότητα αυξάνουν τον αριθμό των προσεγγίσεων και των ειδικών. Το πρόβλημα της στοιχειώδους ενημέρωσης του κοινού και της συνεχούς ενημέρωσης των ειδικών στις νέες ανάγκες, στους νέους τομείς, στις σύγχρονες εξελίξεις αποβαίνει διαρκώς οξύτερο, γιατί οι ειδικοί εργάζονται για το κοινό και το κοινό στηρίζει, με την αναγνώριση και τις πιστώσεις του, το έργο των ειδικών. Μία, μικρή έστω, γνωριμία είναι αναγκαία. Ένα επιστημονικό πληροφοριακό δελτίο, όπως αυτό που κρατάτε ήδη στα χέρια σας, έχει αυτόν το διπλό σκοπό: να υπηρετήσει, στο μέτρο των δυνατοτήτων του, τη στοιχειώδη ενημέρωση του κοινού και τη συνεχή των ειδικών για τον επιστημονικό τομέα του, στην περίπτωση μας την τεχνολογία ( βλ. σ. 6 ), και, βέβαια, για τις δραστηριότητες του Ιδρύματος που το εκδίδει ( βλ. σ. 4-5 ). Ένα δελτίο κινείται ανάμεσα στην εφημερίδα, που ασχολείται με όλα κατά τρόπο δημοσιογραφικό, και το ειδικό περιοδικό, που ασχολείται με ορισμένο κλάδο και με τις προδιαγραφές που η επιστημονική δεοντολογία υπαγορεύει. Το Δελτίο έχει μεγαλύτερη εγκυρότητα και μικρότερη έκταση ενδιαφερόντων από την εφημερίδα, είναι περισσότερο προσιτό και συχνότερο σε κυκλοφορία από το περιοδικό.
Ένα δελτίο, για ποιους; Το επιστημονικό πληροφοριακό δελτίο έχει, κατά συνέπεια, ένα διπλό, περιορισμένο και στις δύο περιπτώσεις, κοινό. Ενημερώνει τους ειδικούς και όσους άλλους ενδιαφέρονται για την τεχνολογία. Ο όρος «ειδικοί» στην περίπτωση μας, στην εποχή μας, είναι αρκετά πλατύς: δεν είναι μία ομάδα αποκομμένων από τον κόσμο που ασχολούνται με «παράξενα» πράγματα και μιλούν μεταξύ τους μιαν « ακατανόητη» γλώσσα. Η εικόνα αυτή είναι φάντασμα που μας έχει μείνει από άλλους
καιρούς: ο γιος σας λ.χ. που σκαλίζει τον υπολογιστή του ή κάνει εντομολογική συλλογή είναι ένας «εν δυνάμει» ειδικός — κάποιος που θέλει να δει σε βάθος ένα κομμάτι της ανθρώπινης γνώσης-πράξης και, μέσα από αυτό, καλύτερα όλον, ή τον περισσότερο κόσμο. Ειδικοί λοιπόν για το Δελτίο μας είναι καταρχήν βέβαια οι ερευνητές των πανεπιστημίων και ιδρυμάτων (αρχαιολόγοι, εθνολόγοι, ιστορικοί, αρχιτέκτονες, μηχανολόγοι, μηχανικοί), οι συγγενείς κλάδοι των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ( καθηγητές και φοιτητές ή μαθητές), τα επαγγελματικά σωματεία που τους εκπροσωπούν. Ειδικό κοινό είναι και όλοι όσοι κατά κάποιο τρόπο ενδιαφέρονται ή επηρεάζουν την τύχη της τεχνολογίας στην Ελλάδα: δημόσια διοίκηση ( αρμόδια υπουργεία και σχετικοί μεγάλοι οργανισμοί), τοπική αυτοδιοίκηση (βλ. σ. 15). Σε αυτό ανήκουν και οι μεγάλοι οικονομικοί οργανισμοί (τράπεζες), οι βιομήχανοι, οι μεγάλες εταιρείες, όλοι αυτοί που ζουν από/και προάγουν την τεχνολογία. Στους ειδικούς επίσης εγγράφονται, με το έργο τους, όλοι οι ιδιώτες και οι φορείς, όσοι προέρχονται από την ιδιωτική πρωτοβουλία, που ασχολούνται με την έρευνα, διάσωση και αξιοποίηση της τεχνολογίας (βλ. σ. 9-13). Η κατά το δυνατό γρήγορη και πλατιά, η έγκυρη πληροφόρηση όλων αυτών, παραμένει ένα βασικό αίτημα, ενώ ο όγκος των πληροφοριών αυξάνει και ο χρόνος ενημέρωσης ελαχιστοποιείται. Από την κάλυψη αυτού του αιτήματος θα εξαρτηθεί ο συντονισμός των δυνάμεων, η όσμωση, στην προβληματική και μεθοδολογία, των προσπαθειών στον τομέα της τεχνολογίας. Στο ευρύτερο κοινό, στο ενδιαφερόμενο κοινό, ανήκουν όλοι όσοι αρχίζουν να κατανοούν, ή έχουν την προδιάθεση να γνωρίσουν, μιαν άλλη όψη του κόσμου, στην περίπτωση μας τον κόσμο της τεχνολογίας, για να ξεπεράσουν, κατά κάποιο τρόπο, τη μονοδιάστατη καθημερινότητα. Το ενδιαφερόμενο κοινό είναι λίγοι, θα πρέπει να γίνουν περισσότεροι. Για τον εκσυγχρονισμό του τόπου μας είναι μια προϋπόθεση, για το Δελτίο μια επιδίωξη. Θα πρέπει, τέλος, να θυμήσουμε ότι κανένα περιοδικό δεν διαβάζεται ολόκληρο, κατά συνέπεια ο καθένας θα επιλέξει για διάβασμα (και θα στείλει) στο Δελτίο ένα κλάσμα του περιεχομένου του — ό,τι τον ενδιαφέρει. Σκοπός καί περιεχόμενο της ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Η ενημέρωση και η ανάπτυξη του ενδιαφέροντος είναι η άμεση και συνεχής επιδίωξη του Δελτίου. Οι μεσοπρόθεσμοι σκοποί του είναι ευρύτεροι: να φέρει στην επιφάνεια την
ελληνική τεχνολογική παράδοση, μάλιστα της νεότερης περιόδου (1750-1850), να βοηθήσει στο ξεπέρασμα, έστω και σε ένα μικρό ποσοστό, των καθυστερήσεων της ιστορίας της τεχνολογίας στον τόπο μας, στους τομείς της έρευνας, των δημοσιεύσεων, των μουσείων, της παιδείας. Να περιγράψει (ορίσει και διασαφηνίσει) τον επιστημονικό αυτό χώρο και προβάλει το πολυδιάστατο της σημασίας του. Εικόνα του περιεχομένου του σας δίνει το πρώτο αυτό τεύχος και η στήλη των περιεχομένων του. Θα πρέπει να θεωρηθεί ως δοκιμαστικό. Δεν είναι η τελική μορφή του, θα πρέπει να βελτιωθεί και ν' αναπροσαρμόζεται. Αυτό θα εξαρτηθεί και από την καλοπροαίρετη κριτική των αποδεκτών του, που θα πρέπει, σε ένα μικρό ποσοστό ο καθένας, να γίνουν και οι συντάκτες του: η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ σκοπό έχει να συγκεντρώνει και αναδιανέμει την πληροφόρηση μεταξύ των ενδιαφερομένων. Θα πρέπει όλοι να της προσφέρουν τη δική τους πληροφορία ή απόψεις και να παίρνουν από αυτήν αυτό που κάθε φορά κρίνουν ότι τους είναι χρήσιμο. Συνεργασίες και εκδοτικές προδιαγραφές Συντάκτες του Δελτίου «εν δυνάμει» είναι όλοι οι αποδέκτες του Δελτίου. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ είναι ανοικτή σε όλους όσοι εργάζονται στο χώρο αυτό, σέβονται τις επιστημονικές και εκδοτικές προδιαγραφές της, εγγράφονται με την εισφορά τους στο υψηλό επίπεδο ποιότητας που αποτελεί προϋπόθεση για την επιτυχία της και τη συνέχιση της έκδοσης της. Εκδοτικές προδιαγραφές της αποτελούν η συντομία των κειμένων, που θα πρέπει να είναι γραμμένα με λιτότητα, σαφήνεια και πληρότητα. Όλα θα πρέπει να προσφέρουν κάτι το νέο, ως είδηση, ως προβληματική, ως μέθοδο. Τα μεγαλύτερα άρθρα γράφονται ύστερα από προσυνεννόηση με τη σύνταξη, οι ενημερώσεις δεν θα πρέπει να ξεπερνούν τη δακτυλογραφημένη σελίδα (26 γραμμές), οι ειδήσεις τη μισή σελίδα. Ο χώρος είναι περιορισμένος, ας είμαστε σύντομοι. Η περιοδικότητα του τεύχους θα εξαρτηθεί από τους αναγνώστες του. Και επειδή αυτό βγαίνει «εκ των ενόντων», θα θέλαμε να σημειώσουμε ότι αδυνατούμε να κρατούμε αρχεία, αλληλογραφία, να επανερχόμαστε σε όσα εδώ γράφονται. Θα είμαστε συχνά υποχρεωμένοι να αναβάλουμε μια δημοσίευση, να συντομεύσουμε μια είδηση, να αποκλείσουμε μια παρουσίαση: η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ είναι μικρή ( και πρέπει να είναι και σωστή ). Περιμένουμε λοιπόν ενημερώσεις και ειδήσεις από οργανισμούς, ιδρύματα, υπηρεσίες, σχολές, ιδιώτες, για εκδόσεις, επιστημονικές συναντήσεις, εργασίες τους, από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Θα κοινοποιούμε, με τη σειρά μας, ό,τι αξιόλογο συγκεντρώνεται. ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ
ΤΟ ΚΟΙΝΩΦΕΛΕΣ ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΕΤΒΑ Το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ είναι ένα νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου που ιδρύθηκε από την Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Αναπτύξεως το 1981. Η δημιουργία του εγγράφεται στο ενδιαφέρον των ελληνικών τραπεζών για την ενίσχυση της έρευνας και παιδείας στη χώρα μας, που αρχίζει να εκδηλώνεται, με εκδόσεις, ιδίως πριν από είκοσι περίπου χρόνια. Οι κύριοι σκοποί του Κ.Ι.ΕΤΒΑ, όπως ευρύτερα διατυπώνονται στην πράξη συστάσεως και τον Οργανισμό του (ΦΚΕ 230/27.8.1981, τ.Α'), είναι «η διαφώτιση του ελληνικού λαού για την ανάγκη της διατήρησης και προστασίας της παραδοσιακής πολιτιστικής φυσιογνωμίας της χώρας μας και του φυσικού της περιβάλλοντος, παράλληλα με τη βιομηχανική της ανάπτυξη, και η παρουσίαση ενεργού εφαρμογής πρότυπων μεθόδων για την πραγματοποίηση τους». Μέσα για την επίτευξη των σκοπών αυτών ορίστηκαν η δημιουργία και λειτουργία μουσείων ή άλλων πνευματικών κέντρων, η ενίσχυση πολιτιστικών εκδηλώσεων και άλλων αξιόλογων έργων. Η επιθυμία να αναπτυχθεί μία δραστηριότητα συγγενής προς το έργο της ΕΤΒΑ, να αποφευχθούν επικαλύψεις προς αντικείμενα ενδιαφέροντος άλλων κρατικών υπηρεσιών, οργανισμών ή ιδρυμάτων, και να αξιοποιηθούν οι περιορισμένες πιστώσεις και επιστημονικό δυναμικό στην ανάπτυξη σημαντικών αλλά σχετικά αγνοημένων ως σήμερα τομέων έρευνας και παιδείας εξειδίκευσαν τις επιδιώξεις του Ιδρύματος και εντόπισαν το πρόγραμμα της δραστηριότητας του στον τεχνολογικό τομέα. Βασικές αρχές του είχαν διατυπωθεί από παλαιότερες αποφάσεις: διερεύνηση και παρουσίαση της βιοτεχνικής, βιομηχανικής και ναυπηγικής παράδοσης της χώρας με κεντρικό άξονα το παρελθόν της ελληνικής βιομηχανίας ( 1 0η Συνεδρία του Δ.Σ./17.9.84 ) και « κάθε παραγωγική δραστηριότητα που μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομος της βιομηχανίας μας, από σκοπιά οικονομική, κοινωνιολογική, αρχιτεκτονική, πολεοδομική, τεχνολογική κλπ.» (17η Συνεδρία του Δ.Σ./10.1 0.85 ). Ο κύριος τομέας δραστηριότητας του Ιδρύματος, όπως διαμορφώθηκε από τις αποφάσεις, μπορεί, για λόγους συντομίας και επιστημονικής ακρίβειας, να οριστεί ως ο της ιστορίας της νεοελληνικής τεχνολογίας κατά την περίοδο από το 1750 ως το 1950 περίπου ( βλ. σ. 6 ). Σήμερα το πρόγραμμα δραστηριότητας του Ιδρύματος περιλαμβάνει τέσσερις σχετικούς τομείς: εκδόσεις, μουσεία, διασωτικές επεμβάσεις και ανάπτυξη σχέσεων. Σε όλους τους τομείς το Ίδρυμα επιδιώκει την παραγωγή υψηλής ποιότητας πρότυπων έργων και τη συμμετοχή στην
πραγματοποίηση τους και άλλων, σχετικών προς το θέμα, φορέων. Οι εκδόσεις Οι εκδόσεις επιθυμούν να θεραπεύσουν την καθυστέρηση της έρευνας και παιδείας στον τομέα της ιστορίας της νεοελληνικής τεχνολογίας με πέντε σειρές δημοσιεύσεων: Πρωτότυπες εργασίες Ελλήνων ειδικών, συνήθως διδακτορικές διατριβές, που υποβλήθηκαν ύστερα από σχετική ανακοίνωση του Ιδρύματος, και κρίθηκαν από ειδικές επιτροπές. Στη σειρά αυτή προγραμματίζεται η έκδοση στην ελληνική των εξής εργασιών: • Λ. Λεοντίδου, Working Class and Land Location, The Urban History of Athens (1880-1980), και • Μ. Συναρέλλη, Routes, Ports et Développement en Grèce, Années 1830Années 1880, Une Etape Préalable. Μεταφράσεις ξένων κλασικών εγχειριδίων, κυρίως για την προβιομηχανική τεχνολογία και τη βιομηχανική αρχαιολογία, που λείπουν τελείως από την ελληνική βιβλιογραφία. Στη σειρά αυτή προγραμματίζεται, σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο «ΘΕΜΕΛΙΟ», η μετάφραση και έκδοση του έργου του Ο Cipolla, Europe before the Industrial Revolution, European Society and Economy, 1000-1700 (1980). Επανέκδοση των « πηγών της ιστορίας της ελληνικής βιομηχανίας », που θα περιλάβουν αξιόλογες, από καιρό δυσεύρετες, παλαιές ελληνικές εκδόσεις που έχουν ως θέμα τη νεοελληνική τεχνολογία. Έχει ήδη εκδοθεί ως Α' τόμος της σειράς, σε συνεργασία με τον εκδότη Δ. Καράβια, το έργο του P. Moraitinis, La Grèce telle qu' elle est ( 1 878 ). Έκδοση σειρών παιδευτικών τευχών με θέματα οικολογικά και άλλα. Προετοιμάζεται ως πρώτη, σε συνεργασία με το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, ένα τεύχος για «Τα Ελληνικά Δάση», από ομάδα ειδικών επιστημόνων του τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (επιστημονική επιτροπή από τους καθηγητές κ.κ. Γ. Στεργιάδη, Σπ. Ντάφη και Δ. Κωτούλα). Έκδοση μιας σειράς πολιτιστικών οδηγών υψηλής ποιότητας με θέμα τη Θράκη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Προετοιμάζεται ήδη ο πρώτος οδηγός για τη Θράκη, από ομάδα ειδικών επιστημόνων με επικεφαλής τους αρχαιολόγους κ.κ. Δ. Τριαντάφυλλο και Χ. Μπακιρτζή. Έχει αποφασιστεί ο δεύτερος για τη Λέσβο.
Στις εκδόσεις, τέλος, του Ιδρύματος εγγράφεται και το δελτίο αυτό, η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ (βλ. αναλυτικά σ. 3) Τα μουσεία Στο πρόγραμμα δημιουργίας τοπικών μουσείων τεχνολογικού χαρακτήρα περιλαμβάνονται: Το μουσείο για το μετάξι ( Σουφλί ), σε συνεργασία με το Δήμο Σουφλίου, τη Νομαρχία Έβρου, τον EOT και τον ΕΟΜΜΕΧ. Σκοπός της μόνιμης έκθεσης που θα οργανωθεί στο Αρχοντικό Κουρτίδη είναι να παρουσιάσει την ιστορία του μεταξιού και την παραγωγή, επεξεργασία και χρήση του στην περιοχή του Σουφλίου, τόσο στη φάση της παραδοσιακής οικοτεχνίας όσο και της βιομηχανίας. Το μουσείο της υδροκίνησης ( Δημητσάνα ), σε συνεργασία με τη Νομαρχία Αρκαδίας. Σκοπός του είναι η αποκατάσταση κτιρίων και εξοπλισμών ενός υδρόμυλου και ενός υδροκίνητου μπαρουτόμυλου στην περιοχή του Άι Γιάννη και η οργάνωση μέσα σε αυτούς έκθεσης για την υδροκίνηση γενικά και τις εφαρμογές της στην περιοχή Δημητσάνας. Στο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη των τεχνολογικών μουσείων περιλαμβάνεται και η ενίσχυση του έργου του Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Η ΕΤΒΑ του παραχώρησε για μια 10ετία ένα μεγάλο κτίριο, για να στεγάσει την αναπτυσσόμενη δραστηριότητα του (βλ. σ. 12). Διασωστικές επεμβάσεις Οι δύο πρώτες ενέργειες του Ιδρύματος στον τομέα αυτόν ήταν η φροντίδα για το Αρχείο της Βιομηχανίας Ματσάγγου, πολύτιμη πηγή για την ιστορία της βιομηχανίας μας, και για μια σειρά παλαιών κλωστοϋφαντουργικών μηχανημάτων από τα εργοστάσια της Ανω Εστίας Έδεσσας. Δημόσιες και διεθνείς σχέσεις Το Ίδρυμα ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη στενών σχέσεων: με τα στελέχη και το προσωπικό της ΕΤΒΑ, η συμπαράσταση τους μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα θετική στην προώθηση εργασιών που έχουν ήδη αρχίσει ή στη δημιουργία νέων, που θα μπορούσαν να εγγραφούν στο πρόγραμμα του. Αρκετές ήδη φορές η συμβολή του στάθηκε χρήσιμη για την προώθηση συγκεκριμένων θεμάτων. Είναι μια ευκαιρία να ευχαριστήσει το Ίδρυμα και από τις στήλες αυτές όσους παλαιότερα εργάστηκαν (βλ. σ. 3) καί όσους του παρέχουν, μόνιμα ή ευκαιριακά, τις υπηρεσίες τους ή τις συμβουλές τους. με τις θυγατρικές εταιρείες της ΕΤΒΑ, για την ανάπτυξη προγραμμάτων κοινού ενδιαφέροντος (εκδόσεις, εκθέσεις...) σε τομείς που τις ενδιαφέρουν. με τη δημόσια διοίκηση και την το-
πική αυτοδιοίκηση, κοινού ενδιαφέροντος.
για
προγράμματα
Θα πρέπει από τη θέση αυτή να ευχαριστήσουμε τον ΕΟΜΜΕΧ, τον EOT, τους Νομάρχες Αρκαδίας, Έβρου, Ξάνθης και Ροδόπης, τον Σεβασμιότατο Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως, το Δήμαρχο Σουφλίου, τη ΙΘ'Εφορεία Κλασσικών καί Προϊστορικών Αρχαιοτήτων Κομοτηνής και τη 1 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας, για την πρόθυμη συνεργασία τους σε προγράμματα του Ιδρύματος. με τον τύπο και τα μέσα ενημέρωσης, για την ενημέρωση του κοινού σε θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος. με όλους τους εκπαιδευτικούς και ερευνητικούς φορείς, ιδρύματα και πρόσωπα που εργάζονται σε σχετικούς τομείς. Οι στήλες του Δελτίου είναι ανοικτές για την παρουσίαση έργων, εκδόσεων, εκθέσεων, επιστημονικών συναντήσεων (βλ. σ. 9 κ.ε. ). Στη σύσφιξη των σχέσεων αυτών αποσκοπούν και οι επιστημονικές ημερίδες, των οποίων προετοιμάζεται η οργάνωση από το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ (βλ. παρακάτω). με τους διεθνείς και εθνικούς οργανισμούς, φορείς και ιδρύματα του εξωτερικού που εργάζονται στον τομέα της τεχνολογίας, για την ανάπτυξη κάθε δυνατής συνεργασίας. Επιστημονικές συναντήσεις Από το Κοινωφελές Ίδρυμα προετοιμάζονται δύο επιστημονικές συναντήσεις. Ελληνική βιομηχανία, 1947-1987 Η πρώτη, μία συνάντηση στρογγυλής τράπεζας προγραμματίζεται για τον Ιούνιο,
με αφορμή τη συμπλήρωση 40 ετών από την έκδοση του έργου του Δ. Μπάτση «Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα», και θέμα τις εξελίξεις στο χώρο της ελληνικής βιομηχανίας κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής (1947-1987). Για την ιστορία της νεοελληνικής τεχνολογίας —— Στους μακροπρόθεσμους στόχους του Ιδρύματος εγγράφεται και η σύνθεση μιας ιστορίας για τη νεοελληνική τεχνολογία ( 1750-1 950 ). Ανάλογα έργα έχουν από πολλά χρόνια κυκλοφορήσει σε άλλες χώρες, πολύτομα, όπως η A History of Technology, των Singer Ch., Holmyard E.J., Hall Ar.R., και Williams T.I. (Oxford, Clarendon Press, 1954-1958), η Histoire Générale des Techniques, υπό τη διεύθυνση του Ch. Daumas ( Presses Universitaires de France, 1962 κ.έ. ) ή άλλες, συντομότερες, όπως η Histoire des Techniques, υπό τη διεύθυνση του Β. Gille ( Encyclopédie de la Pléiade, NRF, 1978). Για τη συγγραφή μιας τέτοιας ιστορίας για την Ελλάδα οι προεργασίες και το ανθρώπινο δυναμικό είναι ελάχιστα. Η οργάνωση μιας επιστημονικής συνάντησης από το Ίδρυμα έχει ως σκοπό τη γνωριμία όσων ενδιαφέρονται, άμεσα ή έμμεσα, για το θέμα αυτό, την κοινοποίηση ερευνητικών αποτελεσμάτων, την ανταλλαγή απόψεων για την προβληματική και μεθοδολογία του έργου και τη μελέτη τρόπων έναρξης της προετοιμασίας του. Η συνάντηση αυτή σχεδιάζεται για το τέλος του χρόνου. Μία ομάδα εργασίας έχει αρχίσει την προετοιμασία της. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ θα συγκεντρώσει ευχαρίστως απόψεις και προτάσεις, για να τις θέσει υπόψη της ομάδας εργασίας.
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
ανάλογες συνέπειες για την παιδεία και τη δημιουργική μας σχέση με τη ζωή. Η προβιομηχανική τεχνολογία
Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, δελτίο του Κοινωφελούς Ιδρύματος της Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανικής Αναπτύξεως, έχει ως σκοπό να ενημερώνει περιοδικά την επιστημονική κοινότητα και το ενδιαφερόμενο κοινό για το έργο του Ιδρύματος και άλλων φορέων, ελληνικών και ξένων, που έχουν ως σκοπό της δραστηριότητας τους τη σπουδή της ιστορίας της τεχνολογίας. Από την τεχνική στην τεχνολογία Το ρήμα «τεύχω» σήμαινε παλιά παράγω υλικά, κυρίως, αντικείμενα, εργάζομαι και η «τέχνη», δεξιότητα στην εργασία, επάγγελμα, σύστημα κανόνων για την κατασκευή ενός πράγματος. Η τεχνολογία, σήμερα και σε αναφορά προς το χθες, στη στενή της δηλ. έννοια, είναι λόγος για την τέχνη, έρευνα, ιστορία της τεχνικής-δομικού στοιχείου του κόσμου που ο άνθρωπος δημιούργησε μέσα στη φύση. Στην πλατιά έννοια του όρου, που επικρατεί διαρκώς περισσότερο, η τεχνολογία σήμερα «δεν είναι μόνο ένα μέσο μετασχηματισμού των πρώτων υλών ή μία μεταβλητή στη λειτουργία του οικονομοτεχνικού συστήματος αλλά και μία από τις θεμελιακές συνθήκες λειτουργίας και υπόστασης των σύγχρονων κοινωνιών (...) εμπλέκεται και διαπλέκεται (...) στη λειτουργία του συστήματος συσσώρευσης και του θεσμικού συστήματος (και) πρωταγωνιστεί στο κοινωνικό δράμα που διαμορφώνεται γύρω από τις κατευθύνσεις και το νόημα του κοινωνικού γίγνεσθαι» (Δ. Αγραφιώτης). Δεν είναι πάντως, όπως συνήθως πιστεύεται, πανάκεια για την πρόοδο ή μήτρα του κακού, μια τεράστια δύναμη που πρέπει να μπει στο περιθώριο ή να χαλιναγωγηθεί σε ορισμένα «ανθρώπινα» πλαίσια. Για τη νεοελληνική τεχνολογία Τα ενδιαφέροντα του Κοινωφελούς Ιδρύματος της ΕΤΒΑ, και του δελτίου του, στρέφονται προς την ιστορία της τεχνικής, την τεχνολογία στη στενή της έννοια, που ως επιστήμη έμεινε άγνωστη στον τόπο μας, παρά την ιδιαίτερη σημασία της. Είχε και έχει ν' αντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες: ο κόσμος της εργασίας ανήκει στις σιωπές των πηγών και στα μεγάλα κενά της ιστοριογραφίας μας, χαρακτηριστικά των μακράς διάρκειας νοοτροπιών, της μικρής εκτίμησης που έχαιραν η εργασία στη νεοελληνική ιδεολογία, οι εργαζόμενοι γενικά στην ελληνική κοινωνία. Τα τελευταία μόλις χρόνια άρχισε να γίνεται λόγος για την «προβιομηχανική τεχνολογία» και πέρυσι είδαν το φως τα πρώτα δημοσιεύματα για τη «βιομηχανική αρχαιολογία». Καθυστέρηση μεγάλη σε τομέα βασικό, με
Είναι η ιστορία του κόσμου της εργασίας πριν από τη γενίκευση της χρήσης των μηχανών στην παραγωγή, μεταποίηση και μεταφορές και την καθιέρωση των αντίστοιχων συμπεριφορών και νοοτροπιών. Την πρώτη και πολύ μεγαλύτερη περίοδο ( ως το 18ο αιώνα ) καλύπτει, στη χώρα μας, η αρχαιολογία, την τελευταία ( από το 18ο αιώνα ως τις μέρες μας) η ιστορική εθνογραφία, μία επιστήμη πεδίου (terrain, fieldwork) που μελετά τα υλικά τεκμήρια, τις τεχνικές και την προφορική παράδοση. Υπηρετήθηκε ελάχιστα στον τόπο μας, παρότι οι προβιομηχανικές τεχνικές επιβίωσαν στην ελληνική ύπαιθρο ως τη δεκαετία του 1950 και παρότι βαίνουν σήμερα προς μια ολική εξαφάνιση. Αποτέλεσμα αυτής της αδράνειας είναι τα μεγάλα κενά στις πηγές του νεοελληνικού πολιτισμού (αρχεία διασωστικών απογραφών και συλλογές υλικών τεκμηρίων στα μουσεία ), στη διαμόρφωση σύγχρονης προβληματικής και μεθόδων, στην εθνογνωσία μας. Για την κάλυψη, το ξεπέρασμα τους, επείγουσες ανάγκες αποτελούν, εκτός από το κύριο έργο των ειδικών στην ύπαιθρο, η μετάφραση βασικών εγχειριδίων, η σύνταξη κριτικών βιβλιογραφιών, η συστηματική αξιοποίηση των αρχείων. Η βιομηχανική αρχαιολογία Γεννήθηκε πριν από 40 περίπου χρόνια στην Αγγλία, με την έρευνα και απογραφή των ερειπίων της πρώτης βιομηχανικής περιόδου. Από τη δεκαετία του '60 μετεξελίχθηκε σε διεπιστημονική σπουδή της βιομηχανικής πολιτιστικής κληρονομιάς (συστηματική απογραφή περιοχών, κτισμάτων, εξοπλισμών, αξιοποίηση αρχειακών πηγών και της προφορικής ιστορίας των ανθρώπων που τη δημιούργησαν), προχώρησε σε μια νέα ανάγνωση του βιομηχανικού τοπίου, του τρόπου οργάνωσης των χώρων παραγωγής, του χαρακτήρα των νέων κοινωνικών σχέσεων, που γεννιούνται από τη βιομηχανική συγκέντρωση, στην υπογράμμιση της σημασίας του τεχνικού πολιτισμού, αγνοημένης — και παρεξηγημένης — διάστασης του πολιτισμού μας. Σκοπός του νέου αυτού ιστορικού κλάδου δεν είναι μόνο, όπως συνήθως νομίζεται, η κατανόηση της διαδικασίας της εκβιομηχάνισης αλλά και η συμβολή στην αντιμετώπιση σύγχρονων προβλημάτων της κοινωνίας μας: απώλεια θέσεων εργασίας και τεχνικών δεξιοτήτων, εξοικονόμηση ενέργειας και αναχρησιμοποίηση κτιρίων, ανανέωση των βιομηχανιών, ανασχεδιασμός των πόλεων και της ανάπτυξης τους. Στον τόπο μας η βιομηχανική περίοδος άρχισε με έναν περίπου αιώνα καθυστέρησης σε σχέση με τη Δ. Ευρώπη, το ενδιαφέρον για τη βιομηχανική αρχαιολογία μόλις πέρυσι ( βλ. σ. 17). Η σπουδή της βιο-
μηχανικής μας κληρονομιάς εγγράφεται στις πολλές κατεπείγουσες προτεραιότητες, με κύριους στόχους, στο μεσοπρόθεσμο σχεδιασμό, τη συγγραφή μιας ιστορίας της νεοελληνικής τεχνολογίας και την οργάνωση ενός μουσείου-κέντρου έρευνας γι' αυτήν. Τεχνολογία και Οικονομική Ιστορία Κοινό σχεδόν το αντικείμενο σπουδής τους. Διαφέρει η προσέγγιση του, το ζητούμενο. Την οικονομική ιστορία απασχολούν κυρίως τα αποτελέσματα και οι συνέπειες της παραγωγής, της κατανάλωσης, της κεφαλαιοποίησης, των ανταλλαγών, ενώ την τεχνολογία ενδιαφέρουν κυρίως οι τρόποι, δηλ. οι τεχνικές παραγωγής, απόκτησης, αποθήκευσης, μεταφορών, μέσα στο πυκνό, βέβαια, πλέγμα σχέσεων (δημογραφικών, τεχνικών, οικονομικών, κοινωνικών, πνευματικών) που διαμορφώνεται γύρω τους. Ένα Ίδρυμα για την τεχνολογία Το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ (η διαδικασία για τη μετονομασία του σε Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα έχει αρχίσει) φιλοδοξεί να εργαστεί για την ανάπτυξη της έρευνας και την πρόοδο της παίδευσης στον ευρύ αυτό τομέα. Οι συνθήκες μέσα στις οποίες διαμορφώνεται η νέα αυτή προσπάθεια καθορίζουν και τις δυνατές επιμέρους μορφές της. Η έλλειψη ειδικών και παράδοσης και οι περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες επιβάλλουν, για την πρώτη τουλάχιστον περίοδο, οργάνωση ομάδων « εκ των ενόντων» με σκοπό την εκτέλεση μικρών καταρχήν προγραμμάτων, εκδοτικών και μουσειακών. Η καλλιέργεια του ενδιαφέροντος θα επιδιωχθεί και με την επιχορήγηση ή οργάνωση επιστημονικών εκδηλώσεων και τη μετακένωση πείρας από το εξωτερικό. Μεσοπρόθεσμα τα αποτελέσματα των εργασιών αυτών θα πρέπει να συμβάλουν στην αύξηση των ενδιαφερομένων, τη δημιουργία παράδοσης και τη διαμόρφωση συνθηκών κατάλληλων για την ανάληψη έργων γενικότερης σημασίας. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Οι διαπιστώσεις για την καθυστέρηση της σπουδής της ιστορίας της τεχνολογίας στο χώρο της παιδείας, των εγκυκλίων δηλ. σπουδών, και της έρευνας (αρχειακής, ανασκαφικής για τα βυζαντικά και νεοελληνικά) και εθνογραφικής (στην ύπαιθρο ) είναι γενικές, ορισμένες μάλιστα από αυτές είχαν διατυπωθεί από πολύ καιρό. Από την άποψη αυτή, η εισαγωγή της προβιομηχανικής τεχνολογίας ως γνωστικού αντικειμένου στις πανεπιστημιακές σπουδές του Ιόνιου Πανεπιστήμιου, αποτελεί σταθμό. Η δημιουργία ερευνητικών ιδρυμάτων από τις μεγάλες τράπεζες έρχεται να καλύψει έναν ευρύτερο χώρο ( βλ. ο. 9 ). Οι ανα-
Από το ακαδημαϊκό έτος 1 985-86, το πρώτο του νεοσύστατου πανεπιστήμιου, θέσαμε τις βάσεις για τη διδασκαλία της ιστορίας των τεχνικών, της ανθρωπολογικής έρευνας, του σωστικού έργου και της μουσειολογίας του υλικού εξοπλισμού της προβιομηχανικής Κέρκυρας, με την προοπτική παράλληλων εργασιών στον ευρύτερο Ιόνιο χώρο. Τα μαθήματα — που αναπτύσσονται συνεχώς — παρακολουθούν, σε γενικές γραμμές, την οργάνωση του γνωστού συγγράμματος του LMumford, Τεχνολογία και Πολιτισμός. Όμως, η διδασκαλία γίνεται σε πλαίσια ανθρωπολογικά με σκοπό την εξοικείωση, τον προβληματισμό του σπουδαστή, και την κατανόηση της πορείας της ανθρωπότητας μέσα από τόσα και τόσο διάφορα τεχνοοικονομικά συστήματα, ως τη σημερινή κρίσιμη καμπή της μετατεχνολογίας. Θα μπορούσε δηλ. να πει κανείς πως βασικός στόχος των μαθημάτων αυτών είναι η συναγωγή ιστορικών συμπερασμάτων από τη μελέτη της προβιομηχανικής τεχνολογίας. Τα μαθήματα άπτονται τριών βασικών πεδίων: α) Της εξέλιξης των τεχνικών, από τα πρώτα ανθρώπινα εργαλεία μέχρι την εδραίωση της «μηχανικής» και του αγροκαπιταλισμού στους ρωμαϊκούς και ελληνιστικούς χρόνους, β) της σύγκρισης της εξέλιξης αυτής με διάφορα τεχνοοικονομικά συστήματα σε άλλους χώρους της υφηλίου, και γ) της διερεύνησης των πιθανών αιτίων που προκάλεσαν, κατά τους φεουδαλικούς χρόνους, την απολίθωση των τεχνικών, που ξεπέρασε ο άνθρωπος μόνο με τη βιομηχανική επανάσταση. Η μεθόδευση της έρευνας είναι παραπλήσια του πολυσύνθετου έργου που έχει
σκαφές των βυζαντινολόγων ( βλ. σ. 9 ) και οι δημοσιεύσεις τους αρχίζουν να προσανατολίζονται στο χώρο των τεχνικών και της « ταπεινής » καθημερινότητας ( ας μνημονευτούν εδώ τα « Βυζαντινά τσουκαλολάγηνα» του Χ. Μπακιρτζή, Θεσσαλονίκη 1 984 ). Οι εθνολόγοι αποφασίζουν ν' αφήσουν τα γραφεία τους και την άγονη αναχρησιμοποίηση παλαιών στερεότυπων και να 'ρθουν σε άμεση επαφή με το αντικείμενο τους ( βλ. ο. 1 0 και α 11 ). Κάτι αρχίζει ν' αλλάζει με μεγάλες δυσκολίες. Την ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ενδιαφέρει κυρίως η πληρέστερη δυνατή παρουσίαση των προσπαθειών αυτών.
δημοσιευτεί στο περιοδικό Εθνογραφικά. Ειδικότερα, η τεκμηρίωση και επεξεργασία του υλικού ακολουθεί κριτήρια « εθνοαρχαιολογικά» (Hole and Heizer 1977, Σορδίνας 1985, Steensberg 1986, White 1967 ). Η τεκμηρίωση αφορά στον υλικό εξοπλισμό ( material culture ) της υπό ανάλυση πολιτισμικής μονάδας, διερευνά δηλ. τα μέσα και τους όρους παραγωγής της μονάδας αυτής, όπως το τεκμηριώνουν τα αυστηρώς ελεγχόμενα in situ αρχαιολογικά ευρήματα, το ιστορικό και αρχειακό υλικό και εθνογραφικές μαρτυρίες στον ίδιο πάντα χώρο. Η ακολουθούμενη δηλ. μεθόδευση είναι ο επιστημονικά ελεγχόμενος συγκερασμός τεκμηρίων από την αρχαιολογία, τη γραπτή και άγραφη ιστορία και την εθνογραφία. Κατά το μικρό τούτο διάστημα — και χωρίς ακόμα οικονομική υποδομή — η τεκμηρίωση προσέλαβε τις εξής τέσσερις κατευθύνσεις (προγράμματα): 1. 2. 3. 4.
Προϊστορία Οδικό δίκτυο Αγροτικά εργαλεία Ιστορική αρχαιολογία
1. Προϊστορία. Κατά το παρελθόν διενεργήσαμε διάφορες προϊστορικές μελέτες στην Κέρκυρα και γειτονικές νησίδες (Sordinas 1969, 1970). Το καλοκαίρι του 1986 η έρευνα κατευθύνθηκε προς την τεκμηρίωση μεσοπαλαιολιθικών στοιχείων που τώρα βρίσκονται κάτω από τη σημερινή θαλάσσια στάθμη ( βλ. και σχετικές ανακοινώσεις Σορδίνα στα Κερκυραϊκά Νέα Σεπτέμβρη 1 986, σ. 7 και Συμπόσιο Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας, Αθήνα, Νοέμβρης 1986). Ο εντοπισμός του αρχαιολογικού αυτού υλικού είναι δυσχερής, μεγάλου όμως ενδιαφέροντος, διότι σχετίζεται και με τις γεωλογικές διερευνήσεις ευστατικών κινήσεων της θαλάσσιας στάθμης στον αδριατικο-ιόνιο χώρο.
2. Το οδικό δίκτυο ( καλντερίμια ή κοβολάδες ). Η χρησιμότητα του εντοπι σμού του παραδοσιακού οδικού δικτύου φάνηκε εντονότατα κατά παλαιότερη έρευνα μας για τους παραδοσιακούς αλευρόμυλους, όπου διαπιστώθηκε ότι τα τώρα παντελώς εγκαταλειμμένα καλντερίμια συ νέδεαν στο παρελθόν τους οικισμούς με τους μύλους (Σορδίνας 1981 ). Σήμερα ο εντοπισμός, μελέτη και χαρτογράφηση του δικτύου αυτού είναι προβληματικός και κάθε μέρα αποβαίνει δυσκολότερος λόγω του ταχύτατου αφανισμού του από την οδοποιία και την αλόγιστη οικοπεδοποίηση της υπαίθρου. Το σωστικό έργο (salvage archaeology) του εντυπωσιακού αυτού εξοπλισμού είναι κατεπείγον. 3. Αγροτικά εργαλεία: η σβάρνα. Το ξύλινο αλέτρι της Κέρκυρας δημοσιεύτηκε προ ετών (Sordinas 1978α). Απέμεινε όμως ανερεύνητο το άλλο σκέλος της αγροκαλλιέργειας: η σβάρνα. Στην Κέρκυρα, μια πραγματικά « ηώτεχνη » ( ο όρος του Mumford, 1963) ξύλινη σβάρνα παρέμεινε «απολιθωμένη» σχεδόν ως τις ημέρες μας. Το 1 986 εντοπίσαμε και διασώσαμε δύο σβάρνες των οποίων λεπτομερείς τυπολογικές και κοινωνικοοικονομικές αναλύσεις θα δημοσιευτούν σε ειδικό άρθρο. 4. Ιστορική αρχαιολογία: πλίνθοι και πλινθοδομές. Με το αγροτικό σπίτι και τις άψητες πλίνθους («σπλίθες») ασχοληθή καμε αλλού (Sordinas 1978b). Κατά το 1986 αρχίσαμε διαχρονική και συγχρο νική έρευνα οπτοπλίνθων. Η έρευνα εντό πισε ως τώρα πλίνθους αρχαίες ελληνικές, ρωμαϊκές, βενετικές, γαλλικές, αγγλικές καθώς και σειρά ολόκληρη νέων ελληνι κών ντόπιας προέλευσης ( πριν από τη με γάλη βιομηχανική πλινθοποιία ). Η έρευνα κατευθύνεται προς μια γενική τυπολογία πλίνθων ( και συλλογή όλων των σχετικών σφραγίδων), μα και προς την τυπολογία δομής κατά τα πρότυπα της σύγχρονης Ιστορικής Αρχαιολογίας (π.χ. Noel Hume 1969). Το νέο πανεπιστήμιο οργανώνει στο εγγύτατο μέλλον εργαστήριο στο οποίο, σε συνεργασία με την αρχαιολογική υπηρεσία και το Ιστορικό Αρχείο, θα διενεργούνσυνέχεια στη σελ. 21
( Ο Μεγάλος Απών της ελληνικής ιστορίας ) Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε να έχει αναπτυχθεί αρκετά και στην Ελλάδα, αν και με ανεπαρκή μέσα, η μελέτη της Οικονομικής Ιστορίας, που έχει ήδη να επιδείξει αξιόλογες εργασίες, σπάζοντας επιτέλους το μονοπώλιο της πολιτικής. Μαζί με τους βασικούς κλάδους της Οικονομικής Ιστορίας, δηλαδή την ιστορία των τεχνολογιών, την ιστορία της παραγωγής και των ανταλλαγών στο χώρο, την ιστορία των οικονομικών διακυμάνσεων μέσα στο χρόνο, έχει αναπτυχθεί και μία εξίσου σημαντική τέταρτη διάσταση, η ιστορία των επιχειρήσεων. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει αυτή η τελευταία διάσταση είναι μεγάλο διότι, περισσότερο από τους άλλους κλάδους, κάνει την ιστορία συγκεκριμένη, ζωντανή, περισσότερο ανθρωποκεντρική, θα μπορούσε να πει κανείς, μια και δεν είναι άλλη από την ιστορία των επιχειρηματιών. Επιτρέπει ταυτόχρονα και την επαλήθευση των προτάσεων που μας έρχονται από τη γενική οικονομική ιστορία. Η ιστορία των επιχειρήσεων ασχολείται με το συγκεκριμένο, με τα άτομα που δρουν οικονομικά: με τη συγκρότηση της επιχειρηματικής τάξης, κοινωνική διαδικασία κεφαλαιώδους σημασίας που σχετίζεται τόσο με την υλική ισχύ της αστικής τάξης όσο και με τα μέσα επιρροής της, τον πολιτικό και κοινωνικό της ρόλο, την (τις) ιδεολογία (ες) της. Ίσως περισσότερο από τους άλλους κλάδους της Οικονομικής Ιστορίας, η Ιστορία των Επιχειρήσεων χρησιμοποιεί «πηγαϊκό» υλικό, όπως αρχεία, ημερολόγια, απομνημονεύματα, αυτοβιογραφίες. Παράλληλα, κάνει χρήση και όλων των άλλων υλικών που χρησιμοποιεί η Οικονομική Ιστορία. Στην Ελλάδα υπάρχει μια τρομερή ανεπάρκεια πηγών και υλικού, ή καλύτερα, ανεπαρκής συντονισμός των φορέων που διαθέτουν τέτοιο υλικό, και οι ερευνητές κυριολεκτικά δεινοπαθούν στη διάρκεια της αναζήτησης στοιχείων, με αποτέλεσμα καθυστέρηση αλλά και αδυναμία συχνά θεωρητικοποίησης και καλύτερης κατανόησης μηχανισμών και εποχών. Με εξαίρεση ορισμένα αρχεία, οικονομικού κυρίως περιεχομένου, που συστάθηκαν και λειτουργούν με πρωτοβουλία πρώτα της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος και αργότερα και άλλων τραπεζών, καμιά ή, μάλλον, ελάχιστες είναι οι επιχειρήσεις ή οι επιχειρηματίες που ένιωσαν την ανάγκη να διατηρήσουν τη μνήμη της δραστηριότητας τους, να καταγράψουν την εμπειρία τους, ν' αφήσουν πίσω τους μια υποθήκη για τις νεότερες γενιές επιχειρηματιών, για τους απογόνους τους. Σχεδόν ανύπαρκτοι είναι εκείνοι που χρηματοδότησαν ή χρηματοδοτούν κάποια έρευνα.
Επιπλέον, η χαρακτηριστική έλλειψη επικοινωνίας ανάμεσα στις διάφορες δραστηριότητες, φορείς και τομείς στην Ελλάδα, δεν αφήνει περιθώρια για ευρύτερη συνεργασία, από τον ακαδημαϊκό χώρο ως τον τύπο. Στον ακαδημαϊκό χώρο οι απαιτήσεις μιας «επιστημονικότητας» — συχνά αμφίβολης — λίγο συμβάλλουν στην επαρκή καταγραφή των εμπειριών της οικονομικής ζωής. Τις χαρακτηρίζουν υπερβολικές μέχρι αφόρητες καθυστερήσεις ή σχολαστικότητα. Στη δημοσιογραφία η σκανδαλοθηρία, που ιδιαίτερα μαστίζει τη χώρα μας ως κίνητρο έρευνας, υποβαθμίζει τη σοβαρότητα και αποκλείει την προσπάθεια προσέγγισης των δύο χώρων. Μια επίσκεψη στα βιβλιοπωλεία και τις βιβλιοθήκες — και αυτές ανεπαρκέστατες για οποιαδήποτε ευσυνείδητη εργασία — γρήγορα πείθει για την καταπληκτική πενία μας. Από την πληθώρα των ξένων βιβλίων που αναφέρονται στην ιστορία των επιχειρήσεων, αυτά που διατίθενται στη χώρα μας — συνήθως μόνο με παραγγελία και πανάκριβα — μετριούνται στα δάκτυλα του ενός χεριού, προερχόμενα κυρίως από τον αγγλοσαξωνικό κόσμο. Αναφέρουμε εδώ απλώς ενδεικτικά ορισμένα έργα ξένης βιβλιογραφίας, που εκδόθηκαν τα τελευταία χρόνια. Το έργο του Leslie Hannah, The Rise of the Corporate Economy, Methuen, 1984, είναι μια μελέτη της μετάβασης των παλαιών εταιρειών στο στάδιο του σύγχρονου γιγαντισμού, μέσα από συγχωνεύσεις και ελιγμούς μελών και κληρονόμων των παλαιών επιχειρηματιών στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Ο Charles Handy στο Gods of Management, Pan Books, 1978, χρησιμοποιεί 4 αρχαίους θεούς για να περιγράψει τους σύγχρονους γραφειοκράτες. Ο Charles P. Kindleberger στα έργα του A Financial History of Western Europe, Allen and Unwin, και, κυρίως, στο Mania, Panics and Crashes, Mac Millan 1978, παρουσιάζει μια ιστορία των Οικονομικών Κρίσεων. Στις μονογραφίες για συγκεκριμένους
roline Moorhead, Sidney Bernstein: A Biography, Cape, 1984, βιογραφία ενός Βρετανού σοσιαλιστή επιχειρηματία στα μέσα ενημέρωσης του Satoshi Kamata, Japan in the Passing Lane, Counterpoint, 1984, η άλλη πλευρά του ιαπωνικού θαύματος, ένα αντίδοτο για τους επίδοξους μιμητές του. Ο συγγραφέας — γνωστός δημοσιογράφος — εργάστηκε σ' ένα εργοστάσιο της Toyota ως εποχιακός εργάτης. Ως προς την ελληνική βιβλιογραφία ίσως βρούμε μερικά έργα που θα μπορούσαν να καταχωριστούν ως μελέτες επιχειρησιακής ιστορίας, π.χ. του Δ. Τσούγκου, Οι Οικονομικοί μας Ηγέται, 1 932 τα Απομνημονεύματα του Α. Συγγρού ( 1908 )■ κάποιες αναμνήσεις του Γ. Στρίγκου και τα πιο πρόσφατα έργα του Γ. Δράκου για τις εμπειρίες ενός βιομηχάνου: Η Βιομηχανία στην Ελλάδα όπως την έζησε ένας Βιομήχανος, Αθήνα 1980" Η Εθνική Τράπεζα και η Ιζόλα, συμπαράσταση και δολιοφθορά, Αθήνα 1981. Θα μπορούσε ίσως ακόμη να περιληφθεί και ο αναμνηστικός τόμος της Τράπεζας της Ελλάδος, Πενήντα Χρόνια της Τραπέζης της Ελλάδος (1978). Η Εθνική Τράπεζα έχει στο ενεργητικό της τρεις απόπειρες καταγραφής της ιστορίας της, από τους Ι. Βαλαωρίτη ( 1 902 ), Μ. Σ. Ευλάμπιο ( 1 927 ) και Δ. Ζωγράφο (1927). Πολύ πρόσφατα το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο εξέδωσε τη μελέτη ενός επιχειρηματία και αντιπροέδρου του, του Α. Λώζου, Η Οικονομική Ιστορία των Αθηνών ( 1984 ). Ένα παλαιότερο έργο, που εκδόθηκε το 1 964, είναι ίσως το μόνο που ασχολήθηκε λίγο συστηματικότερα, και πάλι όμως με σοβαρές αδυναμίες, με τους βιομηχάνους: Α. P. Alexander, Greek Industrialists: An Economic and Social Analysis, ΚΕΠΕ, 1964. Βεβαίως όλη αυτή η πενία ίσως να είναι μόνο καθρέφτισμα και συνέπεια του γεγονότος ότι η οικονομική δραστηριότητα, η εργασία εξακολουθεί να θεωρείται ήσσονος σημασίας στο γενικότερο ιδεολογικό, πολιτισμικό μας σύνολο αξιών. Και όμως
ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Το Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας, που επίσημα εγκαινιάστηκε στις 28.11.1 986, έχει μικρή αλλά πλούσια σε προσφορά προϊστορία. Στις αρχές του 1 982 η τότε Διοίκηση της Εμπορικής Τράπεζας αποφάσισε τη χρηματοδότηση της ιστορικής έρευνας και συγκρότησε επιστημονική Επιτροπή Ιστορίας, η οποία ανέλαβε την εποπτεία του « Προγράμματος Ερευνών Νεοελληνικής Ιστορίας». Παράλληλα, με τη δημιουργία « Ιστορικού Αρχείου » επιδιώχθηκε αφενός η διάσωση και επιστημονική αξιοποίηση των αρχείων της Τράπεζας και αφετέρου η συγκέντρωση στοιχείων για τη δημιουργία μιας τράπεζας πληροφοριών σχετικής με τα οικονομικά αρχεία της νεότερης Ελλάδας. Οι 28 έρευνες που έχουν ως σήμερα ανατεθεί, καλύπτουν θέματα αναφερόμενα όχι μόνο στο χώρο της νεότερης ελληνικής οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας αλλά και της ιστορίας των ιδεών ή της ιστορίας των επιστημών. Το Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας, που τυπικά ξεκινάει τις εργασίες του το 1 987, ενσωματώνει και συνεχίζει κάτω από νέο θεσμικό πλαίσιο και σε μεγαλύτερο ανάπτυγμα δραστηριοτήτων τους στόχους του « Προγράμματος Ερευνών» και του « Ιστορικού Αρχείου». Οι δραστηριότητες της ερευνητικής και πολιτισμικής πολιτικής του Ιδρύματος θα κινηθούν στους ακόλουθους άξονες: α) ερευνητικά προγράμματα, β) επικοινωνία ερευνητών, γ) εκδοτικό πρόγραμμα, δ) αρχειακό πρόγραμμα. Τα ερευνητικά προγράμματα καταλήγουν σε ατομικό ή συλλογικό ιστοριογραφικό αποτέλεσμα ή σε συγκρότηση πληροφοριακών σωμάτων. Η επικοινωνία των ερευνητών επιτυγχάνεται με δύο τρόπους: είτε με την οργάνωση ανοικτών σεμιναρίων, κατά προτίμηση σε θεματολογικές και μεθοδολογικές ενότητες, είτε με την οργάνωση ή συμμετοχή σε επιστημονικά συμπόσια. Το εκδοτικό πρόγραμμα εξυπηρετεί δύο σκοπούς: κατά κύριο λόγο τη δημοσιότητα του επιτελούμενου ερευνητικού έργου στα πλαίσια του Ιδρύματος και κατά δεύτερο λόγο τη δημοσιότητα άλλων ερευνών που έχουν γίνει έξω από το Ίδρυμα, των οποίων όμως το αντικείμενο εγγράφεται στα ενδιαφέροντα του προγράμματος του. Η γενική ερευνητική και πολιτισμική πολιτική του Ιδρύματος αποβλέπει τόσο στο να ενισχύει τις υπάρχουσες ερευνητικές διαθεσιμότητες, όσο και, κυρίως, να κινητοποιήσει ερευνητικά ενδιαφέροντα, ικανά να διαφοροποιήσουν το ιστοριογραφικό status. Επιδιώκεται, επιπρόσθετα, να προκαλέσει οσμώσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν προς μία « μεταδιεπιστημονική » αντίληψη της ιστορίας μέσω επικοινωνιών που υπερβαίνουν το ανθρώπινο δυναμικό του Ιδρύματος. Ε. Λ.
Οι εθνολόγοι αρχίζουν ν' αναθεωρούν τη στάση τους απέναντι στα υλικά τεκμήρια του παραδοσιακού πολιτισμού, την τεχνολογία. Ο « υλικός βίος », τελευταίος ως χθες στη σειρά των ενδιαφερόντων των λαογράφων, δεν είναι πια κύρια αντικείμενο γλωσσολογικών ερευνών και έμμεσης, με τη βοήθεια τοπικών εθελοντών, μελέτης. Η δουλειά στην ύπαιθρο, η αυτοψία, το terrain ή fieldwork, όπως την ονομάζουν οι μετεκπαιδευμένοι στην Εσπερία, αρχίζει πια να γίνεται αντιληπτή ως ανάγκη, να εδραιώνεται στη μεθοδολογία της έρευνας ως βασική προϋπόθεση εγκυρότητας (βλ. σ. 10 και σ. 11 ). Οι παλιές βέβαια δημοσιοϋπαλληλικές αντιλήψεις για το «εκτός έδρας» επιβιώνουν συχνά ισχυρές και εξίσου ανασχετικές των από καιρό αναγκαίων εξελίξεων. Έρευνα στην ύπαιθρο σημαίνει παρατήρηση - μέτρηση - αποτύπωση, συνεντεύξεις για αξιοποίηση της προφορικής παράδοσης, «ανακάλυψη», αποκατάσταση και αξιοποίηση των μνημείων της τεχνολογίας μας, προβιομηχανικών (εργαστηρίων, μύλων κ.λπ., βλ. σ. 11 ) και βιομηχανικών ( βλ. σ. 15 ). Έρευνα στην ύπαιθρο σημαίνει αναβάθμιση του τρόπου δουλειάς και ισότιμη θεώρηση όλου του εθνικού χώρου. Μεσαιωνική βιοτεχνία παραγωγής ζάχαρης στη Ρόδο Ο F.B. Pegolotti στο περίφημο βιβλίο του «La Pratica della Mercattura», γραμμένο γύρω στα 1 335 με 1 343, αναφέρει για πρώτη φορά τη ροδιακή ζάχαρη, που τη θεωρούσε ποιοτικά ως μια από τις καλύτερες του κόσμου. Δύο τοπωνύμια βοήθησαν για να εντοπίσουμε στη Ρόδο μια τουλάχιστον περιοχή καλλιέργειας και παραγωγής ζάχαρης.
Η ονομασία του χωριού Μάσαρη (τα), που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του νησιού μέσα ο' έναν εύφορο κάμπο, παράγεται από την αραβική λέξη massara ή massera. Ο όρος αυτός στα αραβικά δήλωνε τη θέση όπου συνθλιβόταν το ζαχαροκάλαμο ( μέχρι την αρχή του 1 9ου αι. είναι το μόνο ζαχαροπαραγωγό φυτό ) ή τη μηχανή που έκανε αυτή τη δουλειά, δηλαδή το μύλο. Αυτό το τοπωνύμιο απαντά σχεδόν παντού, όπου γινόταν παραγωγή ζάχαρης, στην Αίγυπτο, στη Συρία, στη νότια Ισπανία, στη Σικελία κ.α. Στην Κύπρο, σημαντικό ζαχαροπαραγωγό νησί το μεσαίωνα, βρίσκει κανείς το τοπωνύμιο Μάσαρη σε τρεις θέσεις. Στα ΒΔ του χωριού Μάσαρη, στην περιοχή Χαράκι και κάτω από το βραχώδη λόφο, όπου ορθώνονται τα ερείπια του μεσαιωνικού φρουρίου του Φαρακλού, βρίσκεται η θέση Ζαχαρόμυλος. Το τοπωνύμιο δηλώνει καθαρά την ύπαρξη εκεί ενός μύλου για τή σύνθλιψη ζαχαροκάλαμου. Μετά από επίμονες προσπάθειες ανακαλύψαμε εκεί μια μεγάλη μυλόπετρα κατασκευασμένη από ντόπιο γκρίζο ασβεστόλιθο διαμέτρου 3,20 μ. και πάχους 0,70 μ. Την ίδια ακριβώς διάμετρο έχει και η μυλόπετρα του μεγάλου εργοστασίου ζάχαρης που διατηρούσαν οι Ιππότες της Ρόδου στο Κολόσι της Κύπρου. Μια μελλοντική συστηματική έρευνα στη θέση Ζαχαρόμυλος είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα φέρει στο φως ένα μεσαιωνικό εργαστήριο επεξεργασίας ζάχαρης. Μια ανασκαφή, στα 1971, ενός ιπποτικού κτιρίου μέσα στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου έχει ήδη αποκαλύψει δεκάδες κωνικά αγγεία ύψους από 0,1 9 ως 0,20 μ., που χρησίμευαν για τη διάλυση της ζάχαρης. Είναι πολύ πιθανό στο ισόγειο αυτού του κτιρίου να ήταν εγκαταστημένο ένα άλλο εργαστήριο επεξεργασίας ζάχαρης. ΗΛΙΑΣ KO ΛΛΙ ΑΣ
Η υδροκίνηση στη Σαμαρίνα Η Σαμαρίνα, χωριό βλάχων του νομού Γρεβενών, είναι κτισμένη στους πρόποδες του όρους Σμόλικα, σε υψόμετρο 1 650 μ., κάτω από το ύψωμα Γκουργκούλια. Κύρια ασχολία των κατοίκων της ήταν και είναι η κτηνοτροφία προβάτων. Στις αρχές του αιώνα, πάνω από 800 οικογένειες ξεκαλοκαίριαζαν εδώ με τα ζώα τους, από τον Άι Γιώργη ως τον Άι Δημήτρη, και μετά σκόρπιζαν για να ξεχειμωνιάσουν με τα κοπάδια τους κυρίως στα καμπίσια χωριά της Θεσσαλίας. Σήμερα απέμειναν γύρω στις 300-350 οικογένειες κτηνοτρόφων, που ανεβαίνουν στη Σαμαρίνα το καλοκαίρι, ακολουθώντας τα πρόβατα τους. Η κτηνοτροφία προβάτων, εκτός των άλλων, έδινε και το μαλλί, την πρώτη ύλη για τη χειροτεχνική παραγωγή μάλλινων υφαντών. Τα κοπάδια λοιπόν του χωριού, η επεξεργασία του μαλλιού και η εκμετάλλευση των δασών με τα νερά τους, ήταν οι τρεις άξονες γύρω από τους οποίους στρεφόταν η ζωή των Σαμαριναίων: οι ασχολίες τους, το εμπόριο και η οικονομία τους, η καθημερινότητα τους. Η Σαμαρίνα και η περιοχή γύρω από αυτήν είναι γεμάτη από πηγές. Τα νερά τους αξιοποιούνταν για την ύδρευση του χωριού — έχει πολλές κοινοτικές βρύσες, που μερικές από αυτές βρίσκονται στο σημείο των πηγών —, το πότισμα των λαχανόκηπων και, κυρίως, για την κίνηση των « εργαστηρίων» ή «εργοστασίων», όπως έλεγαν οι Σαμαριναίοι τις ξύλινες μηχανές,
που κινούνταν και λειτουργούσαν με τη δύναμη του νερού: νερόμυλους, μαντάνια, νεροτριβές, λανάρες, νεροπρίονα. Τη μελέτη των επαγγελμάτων και των εργαστηρίων της παραδοσιακής τεχνολογίας που σχετίζονται με την υδροκίνηση στη Σαμαρίνα, ανέλαβε το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας, στα πλαίσια της έρευνας «πηγές ενέργειας στην παραδοσιακή κοινωνία». Η ερευνήτρια του ΛΕΜΜ, Φ. Οικονομίδου -Μπότσιου, ο αρχιτέκτονας του Μουσείου Ζήσης Σκαμπάλης και δύο φωτογράφοι κάλυψαν τη μέχρι τώρα επιτόπια έρευνα με συνεντεύξεις με τους κατοίκους του χωριού και κυρίως με τον τελευταίο Σαμαρινιώτη ντριστελιέρη, με αποτυπώσεις, φωτογραφήσεις και εγγραφή σε video των νεροτριβών και του μαντανιού που λειτουργούν ακόμη. Συγχρόνως επισημάνθηκαν και αποτυπώθηκαν οι πηγές του νερού, η πορεία του, οι θέσεις των «εργαστηρίων» σε σχέση με τον οικισμό και τα υψώματα της περιοχής. Οι προφορικές μαρτυρίες των παλαιών μυλωνάδων, ντριστελιέρηδων, λαναράδων, νεροπριονάδων σχετικά με τα επαγγέλματα τους κατέδειξαν τη σημασία της εκμετάλλευσης της υδροκίνησης στο χωριό. Στους νερόμυλους έφερναν οι αγωγιάτες το σιτάρι και το καλαμπόκι από μεγάλες αποστάσεις, κυρίως από την Αλβανία, για να γίνει αλεύρι. Στις λανάρες επεξεργάζονταν το μαλλί, για να γίνει νήμα με το γνέσιμο. Στα μαντάνια, τα μάλλινα υφάσματα ( δίμιτα) δέχονταν (και δέχονται ακόμη σε
πολύ μικρότερες ποσότητες) την τελική επεξεργασία τους. Κτυπιούνταν από τα 4 « κοπανάρια» (ξύλινα σφυριά), που έπαιρναν την κίνηση διαδοχικά από τον περιστρεφόμενο άξονα του μαντανιού. Με το κτύπημα και το, ζεστό συνήθως, νερό που δέχονταν έσφιγγαν μεταξύ τους οι ίνες της ύφανσης, το υφαντό «έπηζε» και γινόταν πολύ γερό και σχεδόν αδιάβροχο. Το δί-μιτο γινόταν έτσι κατάλληλο για επενδύτες γυναικείους κι αντρικούς και στις μέρες μας για αντρικά παντελόνια και σακάκια, που φορούν ακόμη οι λιγοστοί ντόπιοι ηλικιωμένοι ή τσομπάνοι. Μέσα στον κάδο της νεροτριβής στροβιλίζονταν από τη δίνη του νερού, που έπεφτε ορμητικά από ψηλά, βελέντζες, φλοκάτες, κάπες, σαμαροσκούτια. Τα υφαντά αυτά, καθώς αναμαλλιάζονταν, φούσκωναν οι ίνες τους, έσφιγγαν στη βάση τους και γίνονταν αφράτα και γερά. Στα νεροπρίονα παραγόταν οικοδομική ξυλεία από τα δάση της περιοχής ( Γουμάρα, Χιλιμόδι, Γκουργκούλια). «Τόσα «εργαστήρια» μύλια, λανάρες, μαντάνια, ντριστέλες (νεροτριβές) νεροπρίονα, «σχεδιάστηκαν», κατασκευάστηκαν και λειτούργησαν για να επεξεργαστούμε τις πρώτες ύλες, το στάρι, που δεν το' χαμέ δικό μας, αλλά και το μαλλί και την ξυλεία, που τα 'χαμέ πλούσια », λέει ο κυρ Μιχάλης ο Πίβουλας, ο τελευταίος Σαμαρινιώτης ντριστελιέρης. «Τι νομίζεις, εμείς μόνοι μας τα κάμναμε όλα, όλα σου λέω, από την αρχή μέχρι το τέλος. Εμείς το χαράζαμε το μέρος, αφού πρώτα διαλέγαμε το πιο κατάλληλο για το εργαστήριο, αν ήταν μύλος, μαντάνι ή ντριστέλα, μόνοι μας..., τι, μ' ένα πριόνι κι ένα σφυρί κατασκευάζαμε ολόκληρο εργαστήρι, μεροκάματο δε δίναμε κανένα, έτσι... για να συμφέρει η δουλειά, κι από δουλειά δε... από το πρωί μέχρι το βράδυ, ένα μήνα, δυο μήνες..., έπρεπε να υπολογίσουμε σωστά την κλίση της κάναλης, το άνοιγμα των βαενιών που τη σχηματίζουν, κι ανάλογα... Πόσα μετρήματα δεν έπρεπε να κάνουμε για να « βγάλουμε » σωστά το μύλο, το μαντάνι, τη ντριστέλα..., γιατί έπρεπε να δουλέψουν σωστά, έπρεπε να βγάνουν καλή δουλειά, να μένουμε ευχαριστημένοι κι εμείς και οι πελάτες μας. Εμείς, βέβαια, που δουλεύαμε τα « εργαστήρια» ήμασταν μόνο άντρες, αλλά οι πελάτες μας ήταν γυναίκες κι άντρες, ανάλογα με το «εργαστήριο». Τι δε μας συμβούλευαν οι γυναίκες να προσέξουμε, όταν μας έφερναν πράμα για το μαντάνι και τη ντριστέλα! Θέλαμε όμως ν' ακούσουμε και τον καλό το λόγο τους. Ο μυλωνάς για τ' αλεύρι, εγώ για το δίμιτο και τη φλοκοτή, ο λαναράς για το γνεμένο νήμα. Τι νομίζεις; Δε χάριζαν. Ήθελαν καλή δουλειά..., αλλά να σου πω, κι εμάς μας άρεζε το καλό πράμα. Τους είχαμε ανάγκη, αλλά κι εμείς εξυπηρετούσαμε το χωριό. Να, αυτό κάνω μέχρι τώρα κι εγώ, στα 72 χρόνια, έμεινα ο τελευταίος, βλέπεις, Σαμαρινιώτης ντριστιλιάρης». συνέχεια στη σελίδα 14
Η έρευνα για τα παραδοσιακά εργαλεία Τα αποτελέσματα μιας συστηματικής ομαδικής έρευνας στην ύπαιθρο, που οργανώθηκε από το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα και επιχορηγήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού, με θέμα «τα παραδοσιακά εργαλεία », παρουσιάζονται από τους ερευνητές που την πραγματοποίησαν στον τόμο Δ'- Ε' ( 1 986 ) του περιοδικού «Εθνογραφικά» (σ. 197-214). Τα αποτελέσματα δεκατεσσάρων μηνών εξαντλητικής δουλειάς των 1 0 μελών της Ομάδας και των συνεργατών τους είναι: 565 ημέρες εκτός έδρας ερευνών σε χειροτεχνικά κέντρα, εργοστάσια ή μουσεία, 16.000 φωτογραφίες, 680 πίνακες σχεδίων, 383 εργαλεία και αντικείμενα από αγορές και δωρεές και 1 23 ταινίες με συνεντεύξεις και πληροφορίες. Οι διαπιστώσεις είναι εξίσου σημαντικές: ανάγκη ομαδικής εργασίας, σύγχρονης προβληματικής και μεθοδολογίας, έλλειψη αποθησαυρισμένων πληροφοριών και τεκμηρίων, έγκυρων επαρκών και ευέλικτων θεσμών για την έρευνα της προβιομηχανικής τεχνολογίας, ταχύρρυθμη καταστροφή των τελευταίων επιβιώσεων και θάνατος των τελευταίων πληροφορητών, ανάγκη για άμεσα, αποτελεσματικά μέτρα με στόχο τη διάσωση όσων μπορούν να σωθούν την έσχατη αυτή ώρα. Ένα νέο μαντάνι ( χιλίων ετών ) στο Καλπάκι Οι ειδικοί πού μελετούν τις εφαρμογές της υδροκίνησης στον τομέα της μεταποίησης (μύλοι, μαντάνια, νεροτριβές,...) βεβαιώνουν ότι το πρώτο μαντάνι έγινε στην Ευρώπη το 985 μ.Χ. Το τελευταίο, από τις πληροφορίες που υπάρχουν, έγινε στο Καλπάκι της Ηπείρου χίλια χρόνια αργότερα, το 1 985, με τη φροντίδα του Πελο-
ποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, την επιχορήγηση της Νομαρχίας Ιωαννίνων και την προσωπική εργασία των ίδιων των μυλωνάδων Γιώργου και Χρήστου Τσιακούμη και του τεχνίτη Χριστόφορου Φώτη. « Μαντάνι» είναι μια ξύλινη υδροκίνητη μηχανή βάρους 3 περίπου τόνων. Έργο της να «χτυπά» με τα μεγάλα σφυριά της τα μάλλινα υφαντά, που προορίζονται για ρούχα των κτηνοτρόφων, για να « δέσουν », να πυκνώσει η ύφανση τους. Τα υφαντά που προορίζονται για το στολισμό του σπιτιού, φλοκάτες κ.ά., «χτυπιούνται» στις νεροτριβές (ντριστέλες: υδρίστριες), μεγάλους ξύλινους κάδους, όπου αυτά περιστρέφονται ταχύτατα κάτω από τη φυγόκεντρη πίεση του νερού που διοχετεύεται από ψηλά. Αν επισκεφτείτε τα Ιωάννινα, μια μικρή εκδρομή ως το μυλικό συγκρότημα του Καλπακίου (35 χλμ. ασφαλτωμένου δρόμου ) θα σας δώσει την ευκαιρία να γνωρίσετε ένα μνημείο της νεοελληνικής τεχνολογίας: περιλαμβάνει, εκτός από το μαντάνι, δύο αλευρόμυλους και τέσσερις νεροτριβές. Όλες κινούνται από το ρεύμα που ξεκινά από τις γειτονικές γραφικές πηγές του Καλαμά.
Η εκπαίδευση αντιμετωπίζει σήμερα στη Δ. Ευρώπη σημαντικά προβλήματα εκσυγχρονισμού στον τομέα της τεχνολογίας. Η κάθετη αύξηση της σημασίας της στη ζωή δεν συνοδεύεται από αντίστοιχη των τεχνικών ενδιαφερόντων και δεξιοτήτων. Διαπιστώνονται ως επείγουσες οι εξής ανάγκες: α) εισαγωγή, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, της σπουδής του τεχνικού πολιτισμού, δομικού στοιχείου του όλου πολιτισμού, με στόχο την ευαισθητοποίηση των μαθητών στην τεχνολογία, ένταξη της ως αρχικά αναγκαίου και, στη συνέχεια, ως βασικού μαθήματος, β) αύξηση κατευθύνσεων και δυνατοτήτων στην επαγγελματική εκπαίδευση,
γ) αναβάθμιση της συνεχούς μετεκπαίδευσης των εκπαιδευτικών που εργάζονται στους τομείς αυτούς. Σε αποτελέσματα ερευνών που γίνονται στην Αγγλία με θέμα την εισαγωγή της τεχνολογίας στα σχολεία αναφέρεται η έκδοση «Technology and School Science an Hmi Inquiry», του Department of Education and Science. Her Majesty's Stationery Office, 1985 (49, High Holborn, London, WC1V 6HB, Αγγλία).
Έγιναν με επιτυχία για δεύτερη χρονιά φέτος τα καλοκαιρινά σεμινάρια ( 7-18 Ιουλίου 1986) που οργανώνει στην Ερμούπολη το Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων, με τη συνεργασία και την επιστημονική υποστήριξη του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ. Το φετεινό πρόγραμμα περιέλαβε ποικίλους τομείς των κοινωνικών επιστημών. Στο χώρο της Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας κινήθηκαν οι Immanuel Waller-stein (αστικές/βιομηχανικές επαναστάσεις), Jean Bouvier (κίνηση των κεφαλαίων το 19ο αι.) και M. Perrot (η γυναικεία εργασία στη Δ. Ευρώπη, 1 9ο-20ό αι.). Ο Αργ. Φατούρος παρουσίασε ένα θέμα διεθνών οικονομικών σχέσεων (« Προς μια νέα οικονομική τάξη»), ενώ ο Guy Burgel μίλησε για τις θεωρίες και την πρακτική της χωροταξίας. Σαράντα περίπου άτομα συνολικά, Έλληνες και ξένοι, κυρίως ερευνητές και φοιτητές, παρακολούθησαν τα σεμινάρια σε διαφορετικές συνθέσεις, και συμμετείχαν στις συζητήσεις. Τα σεμινάρια της Ερμούπολης αποτελούν ένα πρωτότυπο πείραμα για την Ελλάδα. Στόχος τους είναι ν' αποκτήσουν και να διατηρήσουν ένα διεθνή χαρακτήρα και απαιτούν γνώση μιας τουλάχιστον ξένης γλώσσας και σχετικά υψηλό επίπεδο σπουδών. Το ευχάριστο, αν όχι μοναδικό περιβάλλον της ιστορικής πρωτεύουσας των Κυκλάδων, αλλά και οι συνθήκες θερινής χαλάρωσης, προσφέρουν τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να έρχονται σε άμεση επαφή με ορισμένους από τους πιο σημαντικούς, σε παγκόσμιο επίπεδο, δημιουργούς των κοινωνικών επιστημών. Η μέχρι τώρα διετής εμπειρία δείχνει ότι το πείραμα έχει θετικές προοπτικές. Το Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων φιλοδοξεί να εξασφαλίσει, τις επόμενες χρονιές, καλύτερη υποδομή για τη διεξαγωγή των σεμιναρίων και για τη στέγαση των παρευρισκομένων. Τα σεμινάρια μαγνητοφωνούνται και εκδίδονται σε ειδικά τεύχη από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, εφόσον το επιτρέπουν οι τεχνικές συνθήκες. Αυτή τη στιγμή είναι έτοιμα προς έκδοση τα σεμινάρια του 1 985 των Gyorgy Ranki και Η. Mendras. Χ. A
Το ΜΟΥΣΕΙΟ σήμερα, σύμφωνα με τον ορισμό του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM), «είναι ένα ίδρυμα μόνιμο, μη κερδοσκοπικό, στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξης της, ανοικτό στο κοινό. Το μουσείο κάνει έρευνες σχετικά με τα υλικά τεκμήρια του ανθρώπου και του περιβάλλοντος του, τα συλλέγει, τα διατηρεί, τα κοινοποιεί και, ιδίως, τα εκθέτει για μελέτη, παιδεία και ψυχαγωγία». Τα μουσεία εξελίσσονται. Σήμερα, είναι, συχνά, μεγάλα κέντρα παιδείας: μικρές πόλεις, όπως το Κέντρο Πομπιντού ή η Villette στο Παρίσι (με δεκάδες πολιτιστικές εκδηλώσεις και εκατομμύρια κάθε χρόνο επισκέπτες), αλλού οικομουσεία ή πάρκα ψυχαγωγίας, εκατοντάδων στρεμμάτων, με παιδευτικά θέματα-θεάματα. Αν συνεχίζετε να νομίζετε ότι είναι χώροι λήθης και όχι Μνήμης, έχετε μείνει στο χθες, όπου ακόμη, δυστυχώς, βρίσκονται πολλά μουσεία και συλλογές μας. Για ν' αλλάξετε γνώμη ( είναι καιρός! ), στάση απέναντι στους πολιτιστικούς θησαυρούς μας
Με γοργό ρυθμό προχωρούν οι προετοιμασίες για τη μεταστέγαση του Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης σε κτίριο που παραχώρησε η ΕΤΒΑ, στο χώρο της βιομηχανικής περιοχής Θεσσαλονίκης. Η προσφορά αυτή δεν είναι απλώς επιβράβευση του έργου του Τεχνικού Μουσείου. Πρέπει κυρίως νά ερμηνευτεί ως αναγνώριση της ανάγκης για γρήγορη ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του, για ουσιαστική συμπαράσταση στο έργο του. Σήμερα, το Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης εξακολουθεί να φιλοξενείται στο χώρο που διέθεσε το 1979 ο κ. Πάρης Τσουκαλάς, ιδρυτικό μέλος του και θερμός
( αξίζουν τον κόπο! ), τρόπους αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου σας (η τηλεόραση δεν είναι ο μόνος ούτε ο καλύτερος), αρχίστε μια σειρά επισκέψεων σε όσα μουσεία μας έχουν οργανωθεί με νέες αντιλήψεις. Ζητήστε, όταν κινείσθε σε ομάδες, κάι τη βοήθεια έμπειρων ειδικών. Σας προτείνουμε το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας (Λεβίδου 13, Κηφισιά, τηλ.: 8015870 ή 8086405 ), το Μουσείο Κυκλαδικής και Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης του Ιδρύματος Ν. Π. Γουλανδρή ( Νεοφύτου Δούκα 4, τηλ.: 7234931 και 7228321 ), το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα στο Ναύπλιο ( Βασ. Αλεξάνδρου 1, τηλ. Αθήνας: 8834020), το Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου (τηλ.: 042125285). Και υπάρχουν κι άλλα... Το Δελτίο αυτό είναι ανοικτό για σύντομες παρουσιάσεις εκδόσεων, μουσείων, συλλόγων που υπηρετούν τη σύγχρονη μουσειολογία και, βέβαια, την ιστορία της τεχνολογίας.
υποστηρικτής του. Το εκθετήριο καλύπτει χώρο 400 τ.μ. Υπάρχει ακόμη Αίθουσα Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας, εξοπλισμένη για παρουσιάσεις και μαθήματα, στους τομείς της πληροφορικής, των οπτικοακουστικών μέσων, της τηλεόρασης και άλλων θεμάτων σύγχρονης τεχνολογίας. Εχει επίσης τεθεί στη διάθεση του Μουσείου αίθουσα συγκεντρώσεων και προβολών, χωρητικότητας μέχρι 1 00 ατόμων. Το Μουσείο είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου. Ξεκίνησε το 1 976 από μία μικρή ομάδα οραματιστών, που πίστευαν στη ζωτική σημασία των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας, ως βασικών
προϋποθέσεων για την οικονομική ανάπτυξη και εθνική επιβίωση της χώρας. Το Νοέμβριο του 1 978 τα 24 ιδρυτικά μέλη πέτυχαν την έγκριση του Καταστατικού του Μουσείου και βάλθηκαν, με πολύ ενθουσιασμό και ελάχιστα οικονομικά μέσα, να στήσουν έναν πολύπλευρο κοινωφελή πολιτιστικό φορέα. Στόχος του Μουσείου είναι η δημιουργία ευκαιριών για τη γνωριμία του ευρύτερου κοινού, αλλά κυρίως των μαθητών και σπουδαστών, με τις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον τους. Να δουν από κοντά και να εκτιμήσουν το περιεχόμενο, τις ομορφιές, και τις δυνατότητες αυτού του χώρου, ώστε να θελήσουν να δεθούν μαζί του και να τον υπηρετήσουν. Πρώτο μέλημα του Μουσείου είναι η συγκέντρωση πληροφοριών και αντικειμένων, που είναι μέρος της ιστορίας και της εξέλιξης της τεχνολογίας, ιδιαίτερα στη χώρα μας, για να γνωρίσει η νέα γενιά πως η πολιτιστική μας κληρονομιά περιλαμβάνει λαμπρά επιτεύγματα στους χώρους των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας, που αν και θαυμάζουν και μελετούν οι ξένοι, είναι άγνωστα σε μας. Ο εκθεσιακός χώρος περιλαμβάνει ενδιαφέροντα εκθέματα, πολλά μοναδικά, στους τομείς του ηλεκτρισμού, των τηλεπικοινωνιών, της ραδιοφωνίας, της μετεωρολογίας, της αεροπορίας, της τυπογραφίας, των ηλεκτρονικών υπολογιστών, της φωτογραφικής. Στο καινούργιο κτίριο τη στιγμή αυτή εγκαθίσταται — προσφορά της ΕΤΒΑ — ένα πλήρες συγκρότημα νηματουργείου και υφαντουργείου, με μηχανήματα της περιόδου 1910-1935. Η δραστηριότητα όμως του Μουσείου δεν περιορίζεται στις επισκέψεις, κυρίως σχολικών ομάδων, στο εκθετήριο και στην καλύτερη δυνατή ξενάγηση και παρουσίαση των εκθεμάτων. Υπάρχουν πολλές «παράλληλες» δραστηριότητες, με σκοπό την επικοινωνία με το κοινό, έξω από το χώρο του εκθετηρίου. Διοργανώνονται διαλέξεις με εκλεκτούς ομιλητές, πάνω σε επίκαιρα επιστημονικά θέματα και ετήσιος μαθητικός διαγωνισμός για συγγραφή μελέτης πάνω σε επιστημονικά και τεχνολογικά θέματα. Γίνονται παρουσιάσεις στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο μέ θέμα: Γνωριμία με τη σύγχρονη τεχνολογία. Λειτουργούν πειραματικά τεχνικοί όμιλοι. Οργανώθηκαν επίσης για καθηγητές Λυκείου ομάδες εργασίας με θέμα την καλύτερη αξιοποίηση των οπτικοακουστικών μέσων. Όλα αυτά πραγματοποιούνται χωρίς υπαλληλικό προσωπικό, με την εθελοντική εργασία μελών και φίλων του Μουσείου, και, τα τελευταία χρόνια, με την οικονομική ενίσχυση του Δήμου Θεσσαλονίκης. Η προσφορά της ΕΤΒΑ αποτελεί αφετηρία μιας νέας εποχής για το Μουσείο. Το καινούργιο κτίριο θέλει πολύ περισσότερα χέρια και πολλά χρήματα για ν' αξιοποιηθεί. Ήδη το Διοικητικό Συμβούλιο ξεκίνησε μια έντονη προσπάθεια για τη συγσυνέχεια στη σελ. 14
Η δημιουργία Βιομηχανικού Μουσείου στην Ερμούπολη, το πρώτο βιομηχανικό, ναυτιλιακό και εμπορικό κέντρο της νεότερης Ελλάδας, που άκμασε το 1 9ο αιώνα και φέρει ακόμη απτά τα ίχνη της πλούσιας οικονομικής του δραστηριότητας, ήταν ένας από τους πρώτους στόχους του Επιστημονικού και Μορφωτικού Ιδρύματος Κυκλάδων. Το έργο είναι ασφαλώς μεγάλο και πολυδάπανο και η πραγματοποίηση του θα απαιτήσει χρόνο και κινητοποίηση πολλών δυνάμεων. Προς το παρόν, έχει ολοκληρωθεί η προκαταρκτική μελέτη, που ανέθεσε το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, για τη σκοπιμότητα του Μουσείου, το χαρακτήρα του και τις δυνατότητες υλοποίησης του. Στόχος είναι να εγκατασταθεί το Μουσείο σε κάποιο από τα παλαιά εργοστάσια της βιομηχανικής ζώνης της πόλης. Το καλοκαίρι του 1 986 άρχισαν οι προκαταρκτικές εργασίες για τη συγκρότηση συλλογής παλαιών μηχανημάτων και άλλων αντικειμένων, που θα στεγάσει το Βιομηχανικό Μουσείο. Η άμεση τώρα επιδίωξη του Ιδρύματος Κυκλάδων είναι η εξασφάλιση πόρων που θα επιτρέψουν να αρχίσουν οι εργασίες υλοποίησης του μεγαλόπνοου αυτού σχεδίου. Χ. Α
Η περιοδικότητα και το μέγεθος της ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ δεν επιτρέπουν συστηματική παρακολούθηση των εκθέσεων. Οι αναφορές θα περιοριστούν σε όσων την οργάνωση συμμετέχει το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ ή σε άλλες που σχετίζονται άμεσα με τα ενδιαφέροντα του.
Ελληνικοί υγρότοποι Στις 5 Ιουνίου, Διεθνή Ημέρα Περιβάλλοντος, το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας άνοιξε για το κοινό έκθεση με θέμα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ». Η έκθεση αυτή είναι περιοδεύουσα και έχει προγραμματιστεί να ταξιδέψει σε πολλές πόλεις της χώρας μας. Το θέμα της επελέγη από το Μουσείο και το Παγκόσμιο Ταμείο της Άγριας Φύσης στα πλαίσια του διεθνούς έτους προστασίας των υγρότοπων, που είναι το 1 986. Πρέπει να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά που δημιουργείται στην Ελλάδα περιοδεύουσα έκθεση. Σκοπός της είναι να εξηγήσει στους κατοίκους των επαρχιακών αστικών κέντρων, στην τοπική αυτοδιοίκηση και στους οργανισμούς οικονομι-
Νέες αρχιτεκτονικές δημιουργίες σε παλαιά κτίρια Το καλοκαίρι του 1 986 πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι σημαντική έκθεση, με τίτλο « Η δημιουργία μέσα στο δημιούργημα». Σύγχρονη αρχιτεκτονική σε παλαιά κτίρια. Η έκθεση οργανώθηκε από σοβαρούς πολιτιστικούς φορείς της Γαλλίας, όπως το Κέντρο Βιομηχανικής Δημιουργίας, το γαλλικό τμήμα του ICOMOS, η Διεύθυνση Πολιτιστικής Κληρονομιάς, η Διεύθυνση Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, το εθνικό Ταμείο Ιστορικών Τόπων και Μνημείων και η Διεύθυνση Πολιτιστικής Ανάπτυξης. Σε αυτήν συγκροτούνται 4 ενότητες, οι διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους σημαντικοί ευρωπαίοι και Αμερικανοί αρχιτέκτονες αναχρησιμοποίησαν τα παλαιά κτίρια: α) ιστορική αποκατάσταση, δηλ. πλήρης σεβασμός της αισθητικής του κτιρίου, β) ανάδειξη του χώρου, δηλ. προσαρ-
κής ανάπτυξης τα οφέλη — οικονομικά, οικολογικά και πολιτιστικά — που μπορεί να προσφέρει ο φυσικός χώρος των υγρότοπων, εφόσον προστατεύεται η ισορροπία των οικοσυστημάτων τους. Η Ελλάδα έχει πάνω από 100 υγρότοπους, από τους οποίους οι έντεκα ανακηρύχτηκαν « υγρότοποι διεθνούς σημασίας» στην παγκόσμια διάσκεψη για την προστασία των υγρότοπων το 1971, στην πόλη Ραμσάρ, στην Κασπία Θάλασσα. Η Διεθνής αυτή Συνθήκη επικυρώθηκε από την Ελλάδα το 1 974. Η έκθεση αποβλέπει επίσης στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του επισκέπτη για την αξία και την απαράμιλλη ομορφιά των υγρότοπων μας, επισημαίνοντας τους κινδύνους που τους απειλούν.
μογή του νέου στο παλαιό με πνεύμα σεβασμού και πρόθεση αξιοποίησης του, γ) συνύφανση του καινούργιου με το παλαιό, δ) αντίθεση, με υπογράμμιση του νέου απέναντι στο παλαιό. Η έκθεση, που μεταφέρθηκε αυτούσια στην Ελλάδα, εμπλουτίστηκε με ανάλογες εργασίες Ελλήνων αρχιτεκτόνων. Το Κοινωφελές Ίδρυμα ΕΤΒΑ, λόγω της σημασίας της, συνεπιχορήγησε την παρουσίαση της μαζί με το Γαλλικό Ινστιτούτο, το Τεχνικό Επιμελητήριο και το ελληνικό τμήμα του ICOMOS. Η έκθεση εγκαινιάστηκε στις 1 9 Μαρτίου — διήρκεσε ως τις 3 Απριλίου 1987 —, στο κτίριο Κωστή Παλαμά, Σίνα και Ακαδημίας γωνία. Στα πλαίσια της οργανώθηκε επιστημονικό διήμερο κατά τη διάρκεια του οποίου Έλληνες και ξένοι ειδικοί συζήτησαν για τις αρχές και το βάθος της επέμβασης στις αναστηλώσεις.
« Nelly' s : Οι φωτογραφίες του μεσοπολέμου »
« Οι χάρτινες εικόνες » της Ντόρης Παπαστράτου
Η Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη ) σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη και το Κοινωφελές Ίδρυμα ΕΤΒΑ οργάνωσαν την πρώτη μεταπολεμική έκθεση της φωτογράφου, με τίτλο « Nelly's: Οι φωτογραφίες του μεσοπολέμου ». Η έκθεση περιλαμβάνει φωτογραφίες της περιόδου 1920-40, από τις οποίες διαφαίνονται οι περιπέτειες και οι κατακτήσεις της Nelly's στο χώρο της φωτογραφικής τέχνης - χωρίς απαιτήσεις κάλυψης όλων των φωτογραφικών της ενδιαφερόντων και ενεργημάτων — και, κύρια, αναδεικνύεται ο χαρακτήρας του φωτογραφικού βλέμματος της πρωτοπόρου φωτογράφου. Με μια πρώτη περιγραφή θα ήταν δυνατόν να λεχθεί ότι η φωτογραφική τέχνη της Nelly's μοιάζει σαν μια ανθρωπολογική ανθρωπογονική εξερεύνηση, καθώς η φωτογράφος προσπαθεί να συνθέσει και να συνδέσει φωτογραφικά χειρονομίες, πρόσωπα, τοπία, αντικείμενα, αρχιτεκτονήματα, μνήμες και ελπίδες. Ωστόσο οι φωτογραφίες της δεν εξαντλούνται στη μίμηση κάποιας πραγματικότητας, αλλά διεκδικούν την άμεση ακτινοβολία του καλλιτεχνήματος. Η Nelly's δεν περιορίζεται απλά στην παράθεση αναμνήσεων, καλλιεργεί ταυτόχρονα τις συνθήκες για την ανάμνηση των αναμνήσεων — ατομικών και συλλογικών. ΑΑ
Στις 31 Μαρτίου 1987 εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη η έκθεση «Χάρτινες εικόνες - Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά από τη Συλλογή της Ντόρης Παπαστράτου ». Η Ντόρη Παπαστράτου, έχοντας το πάθος και το ήθος του αληθινού συλλέκτη, αφιερώθηκε στην αναζήτηση και συγκέντρωση ενός υλικού, που συστηματικά αγνοήθηκε, έως σήμερα. Πρόκειται ωστόσο για ένα υλικό που καταγράφει σημαντικές όψεις και φωτίζει άγνωστες πτυχές της ελληνικής πραγματικότητας των μεταβυζαντινών χρόνων.
Η έκθεση θα είναι ανοικτή από 23.2 έως 10.4.1987, ώρες 10-1 π.μ. και 6-9 μ.μ. (εκτός Σαββάτου και Κυριακής), στην αίθουσα της Εταιρείας Σπουδών, Σίνα 46, Α' όροφος.
Η υδροκίνηση στη Σαμαρίνα, συνέχεια από τη σελίδα 10 Η εκμετάλλευση της υδροκίνησης συντέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην ευημερία της κοινότητας. Δέκα περίπου νερόμυλοι, 2 λανάρια, 7-8 μαντάνια, καμιά 20αριά νεροτριβές (ένας ντριστιλιέρης είχε συνήθως 1 μαντάνι και 3-4 νεροτριβές), 7 νεροπρίονα, 5 στην τοποθεσία Βάλια Κίρνα και 2 στο Χιλιμόδι, δεν ήταν λίγα υδροκίνητα «εργαστήρια» σε μια περιοχή. Η αυτάρκεια σε πρώτες ύλες ( μαλλί, ξυλεία ) και η άσκηση από τους κατοίκους του χωριού όλων των σχετικών μεταποιητικών εργασιών, ικανοποιούσαν τις βασικές ανάγκες της ζωής των ανθρώπων: φορεσιάστρωσίδια, κατοικία. Η κτηνοτροφία πρόσφερε το κρέας και το γάλα, και το σιτάρι, που δεν παρήγαγε η περιοχή, έφτανε στο χωριό με τους αγωγιάτες, για να γίνει αλεύρι στους νερόμυλους της Σαμαρίνας. «...Ήταν ένα χωριό που έσφυζε από ζωή», λέει ο κυρ Μιχάλης, «μη βλέπεις τώρα που οι μισοί ανεβαίνουν για να παραθερίσουν... Στα σπίτια οι γυναίκες ύφαιναν πολύ πράμα, στα βοσκοτόπια οι άντρηδες βόσκαν τα ζώα, οι κυρατζήδες κουβαλούσαν τα φορτώματα, είχε μεγάλη αγορά τότε, ραφτάδες, μαχαιράδες... και γύρω από το χωριό ακούγονταν τα νερά που κυλούσαν από τις πηγές, τι... να τις αφήναμαν έτσι;... ακούγονταν οι θόρυβοι από τα μαντάνια, έβλεπες τις φτερωτές να γυρνάνε, τι άλλο θες να ακούσεις και να δεις; Παραπάνω τα μύλια, παρακάτω στις ντριστέλες μούλιαζαν οι φλοκάτες..., κόσμος να δεις! άνθρωποι με τα μουλάρια πήγαιναν κι έρχονταν στα «εργαστήρια», ξέρεις τι γινόταν εδώ; Δουλεύαμαν τότε, από το πρωί μέχρι το βράδυ, τι λέω; και το βράδυ. Χαλούσε ο κόσμος, σου λέω, εδώ στη Σαμαρίνα». Η έρευνα συνεχίζεται... Φ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ
συνέχεια από τη σελίδα 12 κέντρωση των χρημάτων που θα απαιτηθούν για τη μεταστέγαση, εγκατάσταση και λειτουργία του Μουσείου. Ελπίζει πως και ο ιδιωτικός και ο δημόσιος τομέας θα ανταποκριθούν με προθυμία και γενναιοδωρία. Ο σκοπός είναι εθνικός. Για πληροφορίες και αποστολή ενισχύσεων: Τ.Θ. 10977, 541 10 Θεσσαλονίκη. Το σημερινό Διοικητικό Συμβούλιο αποτελείται από τους εξής: Ν. Οικονόμου, καθηγητής ΑΠΘ, Πρόε δρος, Γ. Φωκίδης, διακοσμητής, Αντιπρόε δρος, Γ. Παπαευσταθίου, φυσικός, Γεν. Γραμματέας, Α. Νταλιάνη, διευθυντής Α σφαλιστικής Εταιρείας, Ταμίας, Κ. Καρατζουλίδου, φυσικός, Έφορος Εκπαιδευ τικών Προγραμμάτων, Π. Γεωργούλης, δια φημιστής, "Εφορος Προβολής και Ενημέ ρωσης, Μ. Ιατρίδης, σύμβουλος οργανώ σεως, Διευθυντής. .
Η δουλειά — οι διαδικασίες παραγωγής, μεταποίησης, μεταφορών — δεν απασχόλησαν, παλαιότερα, τους λογίους, στις μέρες μας τους ερευνητές, την παιδεία μας γενικά. Ο λόγος για την πράξη, τη δημιουργική πράξη ( = η τεχνολογία), είναι ο μεγάλος απών στην εθνική μας βιβλιογραφία: οι εκδόσεις για εργαστήρια ή εργοστάσια, για εργαλεία ή τις παλαιότερες μηχανές, για τεχνικές, είναι ελάχιστες, μαρτυρίες συχνά έμμεσες με ενδιαφέροντα γλωσσικά ή εθιμικά. Οι σιωπές αυτές στη βιβλιογραφία μας (και αντίστοιχα στην επιστήμη και
Πέτρου Μωραϊτίνη, La Grèce telle qu' elle est, Αθήνα - Παρίσι - Βερολίνο, Firmin-Didot 1 877, Αναστατική έκδοση Δ. Καραβία, Αθήνα 1987. Το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ, σε συνεργασία με τον εκδότη Δ. Καραβία, επανεκδίδει το ογκώδες βιβλίο (σ. 580) του Πέτρου Μωραϊτίνη, La Grèce telle qu' elle est, που τυπώθηκε στην Αθήνα και κυκλοφόρησε, σε έκδοση Firmin-Didot, στην Αθήνα, το Βερολίνο και το Παρίσι ταυτόχρονα, το 1877. Το βιβλίο αυτό, που γράφεται την εποχή της ανατολικής κρίσης και του ρωσοτουρκικού πολέμου, λίγο πριν από το αποφασιστικό για τις τύχες του ελληνισμού Συνέδριο του Βερολίνου, επιχειρεί να δείξει στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη τις πρόσφατες κατακτήσεις της Ελλάδας σε όλους τους τομείς και, κυρίως, στον οικονομικό. Για το σκοπό αυτόν ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει, από πλήθος άλλα έργα Ελλήνων και ξένων παρατηρητών, της εποχής του ή και παλαιότερα, σημαντικό όγκο πληροφοριών για την ανάπτυξη της γεωργίας, της βιομηχανίας και των μεταλλείων, του εμπορίου και της ναυτιλίας, των τραπεζών και των εταιρειών. Μεγάλα κεφάλαια στο τέλος του βιβλίου αφιερώνονται στα δημόσια οικονομικά και την πολιτική ζωή, ενώ δεν παραλείπεται η παιδεία και η εκπαίδευση, ο τύπος και η φιλολογική κίνηση, η οργάνωση της κρατικής διοίκησης, του στρατού και της εκκλησίας. Για κάθε τομέα, ο Π. Μωραϊτίνης παρουσιάζει συνοπτικά την εξέλιξη των βασικών μεγεθών, αναλυτικότερες πληροφορίες για την κατάσταση στην εποχή του και χρήσιμες ενδείξεις για τις κυριότερες σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις. Η δομή του έργου ακολουθεί το πρότυπο ανάλογων συγγραμμάτων που είχαν κυκλοφορήσει σχετικά πρόσφατα και ιδιαίτερα των έργων του Αλέξανδρου Μανσόλα, από τον οποίο πολλά δανείζεται ο Π. Μωραϊτίνης. Παρότι δεν είναι πρωτότυπη πηγή, το έργο αυτό είναι πολύτιμο βοήθημα για το
παιδεία μας) είναι ίσως ερμηνευτικές για ορισμένα θέματα που αρχίζουν να μας απασχολούν ιδιαίτερα στις μέρες μας: παραγωγή, παραγωγικότητα... Θα πρέπει ίσως να αναθεωρήσουμε ορισμένες επιλογές, τις σχέσεις μας με τη ζωή γενικά. Οπωσδήποτε, για την ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, οι εκδόσεις που αναφέρονται στον κόσμο της δουλειάς, προβιομηχανικό και,βιομηχανικό, αποτελούν ένα κύριο θέμα. Οι στήλες της θα μνημονεύσουν ευχαρίστως, ή και θα κρίνουν, όσα δημοσιεύματα με σχετικό περιεχόμενο τής αποσταλούν.
μελετητή του ελληνικού 1 9ου αιώνα, γιατί παρέχει πλήθος πληφορορίες καλής ποιότητας, συγκεντρωμένες από διάσπαρτες πηγές, τις καλύτερες της εποχής του, και επιτρέπει στον ερευνητή, αλλά και στον μη ειδικό αναγνώστη, να αποκτήσει μια συνολική εικόνα της Ελλάδας του 1 875. Η αναστατική έκδοση του Ιδρύματος της ΕΤΒΑ εμπλουτίζεται με εισαγωγή, που παρουσιάζει το ιστορικό πλαίσιο του έργου και το συγγραφέα, καθώς και με ονομαστικό ευρετήριο. Λ. Α.
Το Ιστορικό Αρχείο της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδας παρουσίασε τελευταία στη σειρά « Μελέτες Νεοελληνικής Ιστορίας» άλλες δύο αξιόλογες εκδόσεις του: 1. Τσοτσορού Ν., Οικονομικοί και Κοι νωνικοί Μηχανισμοί στον Ορεινό Χώρο, Γορτυνία (1715-1828), Αθήνα, 1986, σ. 329. Στα πλαίσια της προσπάθειας τεκμηρίωσης «του κοινωνικο-οικονομικού μοντέλου και των μηχανισμών που η λειτουργία τους καθορίζει την εξέλιξη της ορεινής ζωής», ο συγγραφέας, με αρχειακό, κατά κύριο λόγο, υλικό, επιχειρεί την αναλυτική παρουσίαση της κοινωνικής εξέλιξης στη Γορτυνία. Η συστηματική αυτή μελέτη «για την οποία απαιτήθηκε στενή επαφή με το συγκεκριμένο χώρο, τους ανθρώπους που έχουν απομείνει εκεί και, κυρίως, με το απέραντο μνημειακό υλικό» αποτελεί θεμέλιο και οδηγό για την εθνογραφική έρευνα της επαρχίας, που η συμβολή της είναι σημαντική στην ιστορία της νεοελληνικής τεχνολογίας. 2. Αγριαντώνη Χρ., Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα, 1986, σ. 457. « Η μελέτη αυτή, σημειώνει στον πρόλογο της η συγγραφέας, επιχειρεί απλώς να οργανώσει το διαθέσιμο πληροφοριακό υλικό, ώστε να του δώσει τη μορφή μιας πρώτης, απαραίτητης, ποσοτικής υποδομής για την ιστορία της ελληνικής βιομηχανίας, να σκιαγραφήσει τις γενικές γραμ-
μές της εξέλιξης της κατά τις πρώτες δεκαετίες του ευρύτερου φαινόμενου της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα. Και το πλαίσιο, και η σκιαγραφία και το υπόβαθρο, ας θεωρηθούν σαν συμβολή στη συζήτηση που έχει πια ξεκινήσει». Η συμβολή αυτή στην ισχνότατη ιστορική-οικονομική βιβλιογραφία μας είναι έργο απαραίτητο για όσους ασχολούνται ή ενδιαφέρονται για την οικονομική ιστορία του τόπου μας.
Συχνά, μέσα στην πλημμυρίδα των πληροφοριών που «προσφέρουν» τα μέσα επικοινωνίας, μας διαφεύγουν εκδόσεις που ξεπερνούν το συνηθισμένο επίπεδο. Τα «Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο, 19ος και αρχές 20ού αιώνα, ΕλαιοτριβείαΣαπωνοποιεία » Έκδοση της Νομαρχίας Λέσβου, 1986, και το 18ο τεύχος του περιοδικού «Αρχαιολογία » ( 1 986 ) είναι δύο από αυτές. Θα πρέπει να τις προσέξουμε ιδιαίτερα: « Βιομηχανικά Κτίρια στη Λέσβο, 19ος και αρχές 20ού αιώνα, ΕλαιοτριβείαΣαπωνοττοιεία » Εκδότης: Νομαρχία Λέσβου, 1986, σελ. 1 75. Εικόνες και σχέδια 248. Η έκδοση αυτή είναι μία σημαντική προσφορά στον τομέα της βιομηχανικής αρχαιολογίας. Είναι ένα έργο νέο, και πρέπει να χαιρετιστεί ως επίτευγμα, γιατί ξεπέρασε αδράνειες, και να κριθεί με αγάπη αλλά και σεβασμό της εκδοτικής και επιστημονικής δεοντολογίας, γιατί θ' αποτελέσει πιθανότατα πρότυπο γι' άλλες όμοιες ή ανάλογες προσπάθειες. Ας υπογραμμιστούν καταρχήν οι βασικές αρετές της έκδοσης αυτής: α) αφιερώνεται στη βιομηχανική αρχαιολογία, θέμα, επιστημονικά και εκδοτικά, σχεδόν άγνωστο στον τόπο μας, « ανοίγουμε ένα καινούργιο δρόμο, απάτητο ίσαμε τώρα για τα νεοελληνικά δεδομένα », σημειώνει ο νομάρχης-συνεργάτης του τόμου (σ. 174), β) πραγματοποιείται από την τοπική αυτοδιοίκηση, που ξεπερνά παλαιά, και άγονα, στερεότυπα (τοπικές ενδυμασίες, άκριτες αναβιώσεις κ.λπ. ) και ασχολείται με κάτι σημαντικό σε μέγεθος, μόχθο και δαπάνη, προπορευόμενη της κεντρικής διοίκησης, γ) συντάσσεται από ομάδα επιστημόνων, που πλαισιώνεται από ομάδα ειδικών στα εκδοτικά, καταργώντας τις παλαιές πρακτικές του ενός ικανού για όλα, που είχαν συνήθως αρνητικά αποτελέσματα, δ) θέτει, άμεσα ή έμμεσα, πολλά από τα επιστημονικά και εκδοτικά προβλήματα του τομέα, ε) προτείνει απόψεις και τρόπους αντιμετώπισης άξιους για συζήτηση για αρκετά από τα προβλήματα αυτά, στ) αποτελεί συμβολή και ευκαιρία για διερεύνηση των προϋποθέσεων μιας καλύτερης παραπέρα πορείας.
Η οργάνωση μιας συνάντησης (συνεδρίου, σεμιναρίου, ημερίδας;) για τη βιομηχανική αρχαιολογία περιέρχεται πια δικαιωματικά στη νομαρχία Λέσβου. Η υψηλή άλλωστε πνευματική παράδοση του νησιού, στην οποία εγγράφεται και η έκδοση αυτή, αποτελεί μια εγγύηση για την επιτυχία του. Ας διατυπωθούν, στη συνέχεια, με αφορμή και αφετηρία την έκδοση αυτή, μερικές παρατηρήσεις για τις εκδόσεις γενικά και κάποιες άλλες ειδικά για το βιβλίο που μας απασχολεί. Θα είναι ίσως χρήσιμες και οι δύο γι' αυτούς που θα συνεχίσουν το έργο και θ' ακολουθήσουν πιθανόν την έκδοση της Λέσβου ως πρότυπο. Η παρουσία ενός δυναμικού διευθυντή σε κάθε μεγάλη έκδοση είναι αναγκαία. Όσο πολυπληθέστεροι οι συνεργάτες τόσο αναγκαιότερος αυτός: συντονίζει και συνθέτει αποτελεσματικότερα τις προσπάθειες των επιστημόνων και τεχνικών που εργάζονται για την παραγωγή της, διαμορφώνει τη στρατηγική της παραγωγής και τη δομή του αποτελέσματος, του βιβλίου. Στην περίπτωση των « Βιομηχανικών κτιρίων στη Λέσβο » η παρουσία ενός ικανού διευθυντή θα οδηγούσε σε μια σαφή και σύμμετρη δομή των θεματικών ενοτήτων του έργου. Η ιστορία προσφερόταν για συνθετική παρουσίαση, θ' αποφεύγονταν έτσι επαναλήψεις. Η αρχιτεκτονική θα περιοριζόταν προς όφελος της τεχνολογίας, που παρουσιάστηκε αρκετά αλλά όχι συγκροτημένα, και της εθνογραφικής προσέγγισης, που δεν καλύφθηκε από τις σελίδες 46-57 του έργου: η προβιομηχανική τεχνολογία ως θέμα και η προφορική παράδοση ως πηγή έχουν πια τους δικούς τους ειδικούς, σαφείς προδιαγραφές και πλούσια αποτελέσματα. Η παρουσία ενός (ή και περισσότερων) οικονομολόγων θα μπορούσε να τεκμηριώσει πληρέστερα όχι μόνο το σχεδιασμό της αναχρησιμοποίησης των παλαιών κτιρίων αλλά και τις οικονομικές προβλέψεις για την πολύμορφη λειτουργία τους. Η προσφορά μιας οποιασδήποτε πείρας ειδικά στον τομέα αυτό είναι πολύτιμη για όσους ξεκινούν, δηλ. για όλους μας. Γενικά, ο έλεγχος της παραγωγής κάθε μεγάλης έκδοσης από έναν έμπειρο διευθυντή επιτρέπει να προσδιοριστεί σαφέστερα ο στόχος, να βελτιωθούν τα κείμενα και η εικονογράφηση της. Ο ψύχραιμος προσδιορισμός του στόχου είναι, όσο και αν αυτό φαίνεται απλό, το αιτούμενο και όχι το δεδομένο. Για ποιον βγαίνει ένα ορισμένο βιβλίο; Γιατί βγαίνει ένα βιβλίο; Για τους ειδικούς, το ενδιαφερόμενο κοινό, το ευρύτερο κοινό; Για να ενημερώσει, να εκπαιδεύσει, να ψυχαγωγήσει; Δύσκολο να καλύψει όλους και όλα: οι επιλογές είναι αναγκαίες. Είναι απαραίτητη η διαμόρφωση μιας στρατηγικής. Αυτή καθορίζει το χαρακτήρα και περιεχόμενο του βιβλίου (επιστημονικό εγχειρίδιο; λεύκωμα;...). Η αδυναμία διαμόρφωσης και εφαρμογής μιας στρατηγικής κατά την παραγωγή ενός βιβλίου ρευστοποιεί τη δομή του, δυσχε-
ραίνει την αισθητική του ολοκλήρωση, υποβαθμίζει τελικά το μήνυμα του. Εδώ βρίσκεται ο ρόλος και η ευθύνη του διευθυντή της έκδοσης που καλείται να ενορχηστρώσει και κατευθύνει το πάθος και το μόχθο των συνεργατών μιας έκδοσης. Εξίσου πολύτιμη είναι και η προσφορά των βασικών συνεργατών του. Για να επανέλθουμε στα « Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο», μια αποτελεσματική τυπογραφική επιμέλεια (επιστημονική και γλωσσική ) θα διόρθωνε ελάσσονες αβλεψίες, όπως την κατασκευή των σακιών από ινδική κάνναβι (αντί από το καννάβι ή κάνναβι την ήμερο, από την ινδική κάνναβι γίνεται το χασίς), τη μετατροπή του «Πίνακα του Εμπορίου της Ελλάδας » του F. Beaujour, που περιέχει προξενικές εκθέσεις, σε χρονικό (σ. 54), ακυριολεξίες («πρωτόγονος» στη λεζάντα 50 ή « γκρα-
βούρα» στη λεζάντα 52), υπερβολές για μοναδικότητα (σ. 17) ή ανεπανάληπτα (σ. 36 ), κατάχρηση των αρχικών κεφαλαίων σε προσηγορικά, υπεραπλουστευτικές γενικεύσεις για την ιστορία της τεχνολογίας (σ. 46 ). Θα επέμενε για την προσθήκη βιβλιογραφίας και ευρετηρίου και των απαραίτητων παραπομπών από τα κείμενα στην εικονογράφηση. Η πείρα διδάσκει ότι «το (ανοικτό) τρίτο μάτι» είναι αναντικατάστατο: βλέπει όσα δεν μπορούν να δουν οι συντάκτες των κειμένων, γιατί αυτοί είναι « μέσα » στα κείμενα. Ο καλλιτεχνικός επιμελητής είναι το «δεύτερο βιολί», στην ορχήστρα παραγωγής ενός έργου. Θα πρέπει να του αναγνωρίζεται, εφόσον βέβαια το αξίζει, η δυνατότητα να ασκήσει πλήρως το ρόλο του για να δεχτεί και την αναγνώριση ή την επίκριση που του ανήκει.
Τα « Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο » θα κέρδιζαν αισθητικά αν είχαν λιγότερο παραστατικό υλικό. Θα μπορούσαν να αφαιρεθούν μερικές φωτογραφίες άνισης ποιότητας ( με μόνη την έκδοση στα χέρια είναι δύσκολο ν' αποφανθεί κανείς για το πού αστόχησε ο φωτογράφος και πού ο αναπαραγωγός), ν' αποφευχθούν οι παραμορφωμένες φωτογραφίες ή επαναληφθούν με κατάλληλες διορθώσεις στη φωτογραφική μηχανή (λ.χ. 1 2, 54, 82, 121 ), να μην επαναλαμβάνονται τα ίδια θέματα χωρίς προφανή λόγο (151 και 165, 213 και 214, ή 11 9 και 1 20 όπου το ένα από τα δύο έχει εκτυπωθεί ανάποδα), να περιοριστούν σε αριθμό τα έγγραφα και να τυπωθούν ασπρόμαυρα (είναι δύσκολο να διίδει ο αναγνώστης την αιτία της ανάδειξης τους με έγχρωμη εκτύπωση: εικ. 23, 24, 68, 69, 116, 135, 184, 185). Εδώ έχουν τη θέση τους και ορισμένες γενικού χαρακτήρα παρατηρήσεις. Η χρήση φωτογραφιών ή σχεδίων που αναπτύσσονται σε δύο σελίδες θα πρέπει να αποφεύγεται ή, όταν είναι απόλυτη ανάγκη, να γίνεται με μεγάλη προσοχή ως προς το σημείο της τομής (η εικ. 177 λ.χ. λίγο μικρότερη θα χωρούσε δεξιά και η εικ. 194, επίσης, αριστερά ). Η ποικιλία του παραστατικού υλικού (σχέδια διαφόρων ειδών, ακουαρέλες διαφόρων ποιοτήτων) θα πρέπει να αξιοποιείται με μεγάλη προσοχή: κάθε είδος καλλιτεχνικής έκφρασης έχει ορισμένες δυνατότητες, υπηρετεί ορισμένους σκοπούς, εκφράζει κάποιες, διαφορετικές, ανάγκες και επιλογές του δημιουργού. Η χρήση όλων χωρίς επιλογές ή ανάλογη σελιδοποίηση δεν μαρτυρεί πλούτο αλλά αδυναμία, δυσχεραίνει την αισθητική ολοκλήρωση του έργου. Ας προστεθεί ότι το εξώφυλλο είναι η κορωνίδα του βιβλίου και η επιλογή του θέματος γι' αυτό ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα: η συλλογή ελαιοκάρπου τον 6ο π.Χ. αιώνα δεν έχει σχέση με τη βιομηχανική επεξεργασία του κατά το 1 9ο. Γενικά, η αυστηρότητα στη σύλληψη διάταξης και σελιδοποίησης (ο ρυθμός ανά ενότητες και ανά δισέλιδο), «μέτρο» του τόμου, και η λιτότητα στις επιλογές του υλικού (έγχρωμο ή ασπρόμαυρα, φωτογραφία ή σχέδιο, μεγάλο ή μικρό θέμα, σύνολο ή λεπτομέρεια κ.λπ. ) είναι οι βασικές αισθητικές, αλλά και επιστημονικές, αρετές κάθε έκδοσης. Σε επόμενο δελτίο θα γίνει λόγος για μιαν άλλη έκδοση, της ΕΘΥΛ ΕΛΛΑΣ, στο χώρο της βιομηχανικής αρχαιολογίας, που είναι ένα εκδοτικό κομψοτέχνημα («Η βιομηχανική υποδομή στην παλαιά Θεσσαλονίκη », 1 985 ). Η ψύχραιμη θεώρηση και συνεχής αναθεώρηση ενός εκδοτικού υλικού, που είναι ποτισμένο με ιδρώτα και όνειρο, δεν είναι καθόλου εύκολη. Είναι όμως απόλυτα αναγκαία, γιατί μόνον έτσι ένα πολιτικό, ένα επιστημονικό, ένα κοινωνικό έργο μεταμορφώνεται σε εκδοτικό έργο. Αυτό είναι το ζητούμενο από την εκδοτική τριάδα ( διευθυντής, καλλιτεχνικός επιμελητής, τυπογραφικός επιμελητής ) και σ' αυτή χρεώ-
νονται οι ευθύνες ή αποδίδεται έπαινος για το τελικό εκδοτικό αποτέλεσμα. Οι παρατηρήσεις γενικού χαρακτήρα που διατυπώθηκαν εδώ, αποβλέπουν κυρίως στο να συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας μεθόδου παραγωγής επιστημονικών εκδόσεων, που θα επιτρέπει την καλύτερη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, επιστημονικού και τεχνικού (που υπάρχει και θα πρέπει συνεχώς να βελτιώνεται) και των πιστώσεων, που αρχίζουν να διατίθενται και σε νέους τομείς, όπου θα πρέπει να υποθεμελιώσουν το ταχύτερο δυνατό μια υποδειγματική εκδοτική παράδοση. Αυτή αποτελεί μια σημαντική παράμετρο στην πολυδιάστατη προσπάθεια πολιτιστικής αναβάθμισης. Οι δευτερεύουσες παρατηρήσεις δεν μειώνουν την αξία του έργου, που μας έδωσε την αφορμή διατύπωσης των γενικών απόψεων. Η σημασία του άλλωστε υπογραμμίστηκε από την αρχή. Ας κλείσουμε την παρουσίαση μιας αξιόλογης προσπάθειας με μια ευχή. Ένα από τα παλαιά ελαιοτριβεία του νησιού θα πρέπει να αποκατασταθεί, ως ελαιοτριβείο σε λειτουργία, στην παλαιότερη και πληρέστερη δυνατή μορφή του και να μετατραπεί σε « μουσείο-κέντρο έρευνας της ελιάς», αρχικά με στόχο το νησί, που έχει 11.000.000 ελιές, κατόπιν για όλη την Ελλάδα, που έχει πάνω από 100.000.000 ρίζες και, γιατί όχι, με διαμεσογειακή προοπτική. Ελιά και αμπέλι είναι από τα κύρια φυτά της πολιτιστικής μας παράδοσης, του μεσογειακού πολιτισμού μας. Μια πρωτοβουλία στην κατεύθυνση αυτή θα είχε πολλαπλή σημασία και θα έπρεπε να βρει υποστήριξη από πολλούς φορείς. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Η « Αρχαιολογία » για τη Βιομηχανική Αρχαιολογία Το 18ο τεύχος του περιοδικού «Αρχαιολογία » ( 1986 ), εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στη βιομηχανική αρχαιολογία, αποτελεί ένα σταθμό στον περιοδικό τύπο. Παρουσιάζει, για πρώτη, απ' όσο γνωρίζω, φορά, το σημαντικό αυτό θέμα στην Ελλάδα. Ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να διαπιστώσει, με ιδιαίτερη ικανοποίηση, ότι υπάρχουν και στον τόπο μας έγκυρες εργασίες, πλατιά και σύγχρονη προβληματική, ειδικοί. Λίγοι, στα πρώτα βήματα, αλλά ο έπαινος ανήκει σε αυτούς, σε άλλους η ευθύνη της καθυστέρησης. Το τεύχος για τη βιομηχανική αρχαιολογία δεν θα πρέπει να λείψει από τη βιβλιοθήκη όσων κατανοούν τη σημασία της έρευνας, σπουδής, διάσωσης και αξιοποίησης της τεχνολογικής μας παράδοσης. Είναι ήδη έντονα αισθητή η ανάγκη έκδοσης στα ελληνικά ενός εγχειριδίου για τον τομέα αυτό και την ένταξη μιας διδασκαλίας στα προγράμματα κάποιου από τα Ιδρύματα Ανωτάτων Σπουδών. («Αρχαιολογία», Πανεπιστημίου 5, 105 64 Αθήνα, τηλ. 3253246 ).
Η στροφή προς τη συστηματική σπουδή της τεχνικής είναι έργο του 18ου αιώνα, αρχικά της αγγλικής ( Παγκόσμιο λεξικό τεχνικών επιστημών, του Ε. Chambers, 1728 κ.ε. ) και κατόπιν της γαλλικής σχολής (Εγκυκλοπαίδεια ή μεθοδικό λεξικό επιστημών, τεχνών και επαγγελμάτων, 1751-72). Στον τόπο μας το ενδιαφέρον για την ( προβιομηχανική ) τεχνολογία είναι όψιμο και πολύ περιορισμένο. Οφείλεται, κυρίως, σε εξωπανεπιστημιακούς λαογράφους (Δ. Λουκόπουλος, Αγγ. Χατζημιχάλη, Π. Φουρίκης...) της γενιάς του μεσοπολέμου. Στον τομέα αυτό δεν δημιουργήθηκε μια συγκροτημένη, συνεχής επιστημονική παράδοση: ένα μεγάλο μέρος της τεχνολογίας μας έχει χαθεί, και είναι άξιες ιδιαίτερης προσοχής οι έρευνες που πραγματοποιούνται και οι μελέτες που τελικά βλέπουν — σποραδικά — το φως. Παρουσιάζουμε σήμερα δύο από αυτές. Κοντομίχη Π., « Αγροτικές βιοτεχνικές εργασίες » Επετηρίδα « Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών», τ.Ε (1982) και ανάτυπο. Απογράφοντας συστηματικά τον παραδοσιακό πολιτισμό της Λευκάδας, ο συγγραφέας πρόσεξε, ισότιμα προς άλλες όψεις του, τις « αγροτικές βιοτεχνικές εργασίες» (ανεμόμυλοι, νερόμυλοι και νερομυλωνάδες, το λιτρουβιό, ραφτάδες και φραγκοράφτες, το ασβεστοκάμινο, το αλώνισμα). Στο δημοσίευμα του αυτό είχε τη σωστή σκέψη και την καλή τύχη να παρουσιάσει την καταγραφή της (κατά κανόνα προφορικής και πρακτικής) τεχνικής παράδοσης από τον ίδιο τον τελευταίο ξυλοτεχνίτη μυλοτέχνη του νησιού, τον Ξενοφώντα Σάντα. Μας χάρισε ένα «λαϊκό κείμενο με προσωπικό χαρακτηριστικό ύφος» μαζί με αναλυτικά σχέδια, πολύτιμα για τις πληροφορίες, το συστηματικό τρόπο παρουσίασης τους και τη στάση του τεχνίτη - συγγραφέα - σχεδιαστή απέναντι στην τεχνική. « Μάστορας δε δεν σημαίνει ο οποιοσδήποτε τεχνίτης, αλλά ο αρχιτεχνίτης, που έμαθε την τέχνη (...) κάθε έργου που ήθελε εμπειρίαν, και όχι μόνο μηχανικήν θεωρίαν άνευ πείρας». « Είναι κρίμα, σημειώνει ο Π. Κοντομίχης, που οι ξύλινες αυτές μηχανές χάνονται ολοένα κι ούτε για τα μουσεία δεν θα διατηρηθούν, στο τέλος, τουλάχιστον σαν δείγματα εξυπνάδας και μόχθου. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη και υποχρέωση να διδαχτεί από το παρελθόν, και στην περίπτωση μας, να μάθει από πού ξεκίνησε η σημερινή μηχανική πρόοδος». Ένας ανεμόμυλος-μουσείο για την αιολική ενέργεια ( οι ήπιες μορφές ενέργειας είναι θέμα ιδιαίτερα επίκαιρο) και για το ψωμί, να μια καλή πρόταση πολιτιστικούτουριστικού έργου για κάποιον αποτελεσματικό φορέα της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Ψαροπούλου Μπ., « Τελευταίοι τσουκαλάδες του Ανατολικού Αιγαίου » Έκδοση Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, Αθήνα ( 1 986 ), σελ. 285 ( Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών). Ένα έργο μακροχρόνιου μόχθου, αυτοψίας και αγάπης. Η συγγραφέας απογράφει, και διασώζει, εργαστήρια και τεχνίτες, κατασκευές (στέρνες, καμίνια...) και εργαλεία της αγγειοπλαστικής, είδη πρώτης ύλης και διαδικασίες επεξεργασίας της, προϊόντα, ονόματα και λειτουργίες τους (χρηστική, διακοσμητική, εθιμική), υπηρετικά της οικιακής ζωής (διατροφή, φωτισμός, αποθήκευση,...), της παραγωγής (κτηνοτροφία, γεωργία,...), των μεταφορών, της τέχνης ( πήλινα μουσικά όργανα ) και της λατρείας (εκκλησιαστικά σκεύη). Ο πλούτος της καθημερινότητας, όψεις των μεγάλων στιγμών της ζωής (βάφτιση, γάμος, θάνατος), μνημεία του λόγου, ήθη και έθιμα αποθησαυρίζονται — και ανασταίνονται — στη σχέση τους με τα κεραμεικά: πολιτισμός, όχι απλά, και απλοϊκά, «λαϊκή τέχνη». Πολύτιμες αποτυπώσεις, πλούσια, άψογα εκτυπωμένη, έγχρωμη και ασπρόμαυρη εικονογράφηση, παλιές φωτογραφίες, τεκμηριώνουν το λόγο και δομούν τον τόμο. (Γραφικές Τέχνες «Αλ. Ματσούκη»).
« Για την προστασία των εκκλησιαστικών κειμηλίων » Η Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος πραγματοποιεί την έκδοση μιας σειράς τευχών που αναφέρονται στα εκκλησιαστικά κειμήλια και υπηρετούν ισότιμα την ιστορία της τέχνης και της τεχνολογίας (βυζαντινής και νεοελληνικής) και τη συντήρηση των έργων αυτών. Κείμενα σύντομα, πυκνά, βιβλιογραφικά ενημερωμένα, πλούσια αντιπροσωπευτική εικονογράφηση, εκτύπωση πολύ καλή έως άψογη στοιχειοθετούν τις αρετές της σειράς αυτής, που απευθύνεται εξίσου στους ειδικούς, στους φοιτητές και το ευρύ ενδιαφερόμενο κοινό. Έχουν ήδη κυκλοφορήσει τρία τεύχη: Γ. Οικονομάκη - Παπαδοπούλου, Εκκλησιαστικά Αργυρά, ( 1 980 ), Κ. Α. Μακρή, Εκκλησιαστικά Ξυλόγλυπτα, ( 1 982 ) και Μ. Σ. Θεοχάρη, Εκκλησιαστικά Χρυσοκέντητα, ( 1 986 ).
Σύλλογοι, ιδρύματα, ομοσπονδίες, σε τοπική και εθνική κλίμακα, και αντίστοιχοι διεθνείς οργανισμοί πολλαπλασιάζονται τα τελευταία χρόνια στο εξωτερικό για την ιστορία της τεχνολογίας και, μάλιστα, για τη βιομηχανική αρχαιολογία. Συνειδητοποιείται από τους ειδικούς και το ευρύτερο κοινό η σημασία πολιτιστικών θησαυρών, που ως χθες έμεναν στο περιθώριο του ενδιαφέροντος. Η έρευνα, διάσωση και αξιοποίηση τους εγγράφεται στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και στις πιστώσεις των ερευνητικών προγραμμάτων και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Τα πληροφοριακά δελτία και οι σημαντικές εκδόσεις πολλαπλασιάζονται. Οι επιστημονικές συναντήσεις (συνέδρια, σεμινάρια, ημερίδες ) επιτρέπουν ανάπτυξη σχέσεων, πληρότητα ενημέρωσης, ωρίμανση των θεωρητικών αρχών και αξιολόγηση μεθόδων και επιδιώξεων. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ έχει ως ένα κύριο σκοπό της να ενημερώνει, στο μέτρο των
δυνατοτήτων της, την ελληνική επιστημονική κοινότητα και το ενδιαφερόμενο κοινό για όσα σημαντικά επιτελούνται στο εξωτερικό. Η ενημέρωση στις σύγχρονες εξελίξεις είναι μία πρώτη, κατεπείγουσα, ανάγκη. Η συνειδητοποίηση της ανάγκης για ανάλογες δραστηριότητες είναι η δεύτερη. Η πρώτη προσφέρει στη δεύτερη τις δοκιμασμένες μορφές (φορέων, συναντήσεων, εντύπων, προγραμμάτων,...) με τις οποίες μπορεί να περάσει κάποιος στην πράξη, κάνοντας βέβαια τις αναγκαίες επιλογές και προσαρμογές. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ δίνει, σε κάθε περίπτωση, τις πληροφορίες που επιτρέπουν την άμεση επικοινωνία με τους υπεύθυνους οργανισμών, εκδόσεων, συναντήσεων σε όσους ενδιαφέρονται να έχουν έναν πληρέστερο κατατοπισμό. θέτει στη διάθεση των ελληνικών φορέων τις στήλες της, για να γνωστοποιήσουν το δικό τους έργο με σύντομες ανακοινώσεις τους.
«Διεθνής Επιτροπή για τη διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς»
από το Institute of Industrial Archaeology ( Ironbridge, Αγγλία) για λογαριασμό της Association for Industrial Archaeology. Δίνει για τον τομέα της βιομηχανικής ιστορίας μια πλούσια επισκόπηση της παγκόσμιας επικαιρότητας με σύντομα άρθρα. Για συνδρομή: Stuart Β. Smith, M.Sc.FMA., Assistant Secretary, Association for Industrial Archaeology, c/o The Wharfage, Ironbridge Telford, Shropshire TF8 7AW.
Τις προσπάθειες των εθνικών φορέων που ασχολούνται με τη βιομηχανική αρχαιολογία επιχειρεί να συντονίσει σε διεθνή κλίμακα η International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage, συντομογραφικά TICCIH. Η πιο σημαντική της εκδήλωση είναι η οργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου. Το 6ο οργανώνεται στη Βιέννη, υπό την αιγίδα του αυστριακού ομοσπονδιακού υπουργείου για την Επιστήμη και Έρευνα, από το Ομοσπονδιακό Γραφείο Προστασίας των Μνημείων και το Τεχνικό Πανεπιστήμιο της Βιέννης (6 ως 1 2 Σεπτεμβρίου 1 987 ). Η προθεσμία για συμμετοχή έχει κλείσει το Σεπτέμβριο του 1 986. Ένας από τους συντονιστές της οργάνωσης του συνεδρίου είναι ο Univ. Prof. Dr. Manfred Wehdorn, Technische Universitàt Wien, Karlsplatz 13, A-1040 Wien, Tel.: 0222/5601-3301. (To συνέδριο θα παρακολουθήσει ο διευθυντής του Κοινωφελούς Ιδρύματος της ΕΤΒΑ και σε επόμενο τεύχος της ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ θα υπάρξει σχετικό ενημερωτικό άρθρο).
World Industrial History (Παγκόσμια βιομηχανική ιστορία) To δωδεκασέλιδο αυτό δελτίο εκδίδεται
International Council of Museums To Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, οργανισμός που ιδρύθηκε το 1946, έχει ως σκοπό την προαγωγή και ανάπτυξη των μουσείων του κόσμου. Καλύπτει όλες τις κατηγορίες μουσείων και έχει 8.000 μέλη (οργανισμούς και άτομα) σε 120 χώρες. To ICOM έχει τρία κύρια μέσα πραγματοποίησης των σκοπών του: Τη Γραμματεία και το Κέντρο Τεκμηρίωσης (Παρίσι), που διασφαλίζουν τη λειτουργία και συντονισμό των εργασιών σε παγκόσμια κλίμακα. Τις Εθνικές Επιτροπές, που βοηθούν στην προαγωγή του έργου των μουσείων στους τομείς της έρευνας, εκπαίδευσης και συντήρησης. Τις 29 διεθνείς ειδικές επιτροπές και άλλες θυγατρικές οργανώσεις του, που συγκροτούνται από ειδικούς ορισμένου τύπου μουσείων ή δραστηριοτήτων και ασχολούνται με σχετικά προς αυτά θέματα.
To ICOM, σε άμεση σχέση με την UNESCO, προσφέρει τις υπηρεσίες και την τεχνική του βοήθεια σε αυτήν και στα κράτημέλη του. Οργανώνει ένα μεγάλο αριθμό συναντήσεων και, κάθε τρία χρόνια, τη Γενική του Συνέλευση. Πραγματοποιεί, στα γαλλικά, αγγλικά και ισπανικά, μία σειρά εκδόσεων πολύτιμη για όσους εργάζονται σε μουσεία. Μέλη του γίνονται όσοι εργάζονται σε αυτά ή το έργο τους σχετίζεται άμεσα με αυτά. 4 ετήσια συνδρομή είναι $ 20. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ιδιαίτερα η σημασία του Κέντρου Τεκμηρίωσης του ICOM, που είναι το μεγαλύτερο διεθνές βιβλιογραφικό κέντρο στον τομέα της μουσειολογίας. Για τους Έλληνες μέλη του ICOM οι υπηρεσίες του (με την υπόδειξη βιβλιογραφίας ή την αποστολή φωτοαντιγράφων), είναι πολύτιμες. Για πληροφορίες: Secrétariat de l’ ICOM, Maison de Γ Unesco 1, rue Miollis, 75732 Paris Cedex 15, Γαλλία. Στην ίδια διεύθυνση και το Κέντρο Τεκμηρίωσης (Centre de Documentation). Εθνική Επιτροπή ICOM Ελλάδας: Πληροφορίες στη Γραμματεία της Επιτροπής, Υπουργείο Πολιτισμού, Αριστείδου 14, 101 86 Αθήνα, τηλ.: 3232611. NOUVELLES DE L' ICOM Τριμηνιαίο πληροφοριακό δελτίο (σ. 24 ) με βασικά άρθρα, πληροφορίες για τη δραστηριότητα του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων, άλλες εκδόσεις, συναντήσεις από και για όλο τον κόσμο. Χρήσιμο για άμεση ενημέρωση στον κόσμο των μουσείων. Στέλνεται δωρεάν στα μέλη του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων. MUSEUM Τριμηνιαίο περιοδικό της UNESCO, «ένα διεθνές βήμα ενημέρωσης και στοχασμού για όλα τα είδη των μουσείων». Στέλνεται δωρεάν στα μέλη του ICOM. Χρήσιμο για πληρέστερη ενημέρωση στη μουσειολογία και μουσειογραφία. Κατά κανόνα, κάθε τεύχος του είναι αφιερωμένο σε ένα γενικότερου ενδιαφέροντος ειδικό θέμα και αποτελεί έγκυρη αφετηρία για τον ερευνητή που θα ασχοληθεί με αυτό, επειδή συγκεντρώνει άρθρα αναγνωρισμένων διεθνώς ειδικών και την τελευταία βιβλιογραφία. ΕΚΔΟΣΕΙΣ UNESCO ΚΑΙ CONSEIL DE L' EUROPE PANORAMA Εξαμηνιαίο πολιτιστικό δελτίο της UNESCO, στα γαλλικά, αγγλικά και ισπανικά. Στέλνεται δωρεάν. Διεύθυνση: « Panorama», Bulletin d' Information Culturelle, Unesco-CLT/CD, Place de Fontenoy, 75700 Paris, France. UN AVENIR POUR NOTRE PASSE Περιοδικό που εκδίδεται από την Division du patrimoine architectural et de Γ urbanisme, Conseil de Γ Europe, B.P. 431 R6 F-67006 Strasbourg, Cedex, Γαλλία. Στέλνεται δωρεάν.
Σε κάθε τεύχος της ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ θα παρουσιάζονται ενότητες πληροφοριών για τη δραστηριότητα στον τομέα της ιστορίας της τεχνολογίας ενός ή δύο ξένων κρατών καί σύντομες ειδήσεις από άλλες χώρες. Οι επιλογές και ο αριθμός των θεμάτων εξαρτώνται από τις πληροφορίες που συγκεντρώνονται ή που, στο μέλλον, θα τεθούν στη διάθεση μας και περιορίζονται από την έκταση του Δελτίου. Στο τεύχος αυτό δίνονται πληροφορίες για τη Γαλλία. CI LAC « Επιτροπή για την πληροφόρηση και το συντονισμό της αρχαιολογίας, μελέτης και αξιοποίησης της βιομηχανικής κληρονομιάς» Το συντονισμό των νομικών προσώπων που ασχολούνται με τη βιομηχανική αρχαιολογία στη Γαλλία έχει η Comité d' Information et de Liaison pour Γ Archéologie, Γ Etude et la Mise en Valeur du Patrimoine Industriel (CILAC). Εκδίδει το περιοδικό « L' Archéologie Industrielle en France» ( 1 9761986, 1 3 τεύχη ), όπου και τα πρακτικά εθνικών συνεδρίων για τη βιομηχανική κληρονομιά (του Ε' και ΣΤ'). Του Δ' έχουν δημοσιευτεί χωριστά από το Eco-musée du Beauvaisis, 2 Rue du Franc-Marché, 60.000 Beauvais). H CILAC οργανώνει τα εθνικά αυτά συνέδρια, όπου παρουσιάζονται οι εργασίες καταλογογράφησης των μνημείων, οι διασωστικές προσπάθειες και τα τεχνικά μουσεία. Το επόμενο οργανώνεται στη Lille (7-9 Μαΐου). Για κάθε σχετική πληροφορία στον Prof. Louis Bergeron, EHESS, 54 bd Raspail, 75 720 Paris, Cedex 06. Η έρευνα για τη βιομηχανική κληρονομιά Στα πλαίσια της Υποδιεύθυνσης που έχει ως έργο το γενικό κατάλογο μνημείων και πολιτιστικών θησαυρών της Γαλλίας (Διεύθυνση Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού), δημιουργήθηκε το 1983 η μονάδα (έρευνας) της βιομηχανικής κληρονομιάς (Cellule du Patrimoine Industriel). Έργο της είναι η διαμόρφωση της μεθοδολογίας έρευνας στην ύπαιθρο και η συγκρότηση αντίστοιχων φακέλλων ανά μνημείο. α) Καταλογογράφηση όλης της βιομηχανικής κληρονομιάς, δηλ. έρευνα, περιγραφή, συγκρότηση τυποποιημένου φακέλλου για κάθε μνημείο, ώστε αυτός να μπορεί να εισαχθεί σε ηλεκτρονικό εγκέφαλο ( και συγκέντρωση σχετικών σχεδίων και παλαιών φωτογραφιών). Για την εργασία αυτή έχει τυποποιηθεί, ύστερα από πειραματικές εφαρμογές, ένα βασικό δελτίο, οδηγίες χρήσης και λεξιλόγιο όρων για τη συμπλήρωση του. Η έρευνα στο σύνολο της προβλέπεται να ολοκληρωθεί σε 10 χρόνια.
G.-H. RIVIÈRE (1897-1985)
Εθνολόγος, μουσειολόγος, ερευνητής, δάσκαλος δύσκολο να περιγράψει κανείς την επιστημονική ταυτότητα του GeorgesHenri Rivière, της πολυσχιδούς αυτής προσωπικότητας που έζησε στο Παρίσι ( 1 897 -1 985 ), προσφέροντας επί πενήντα χρόνια τη γνώση του και το ταλέντο του στον ευρύτερο χώρο της εθνολογίας. Ο GeorgesHenri Rivière είναι κυρίως ο άνθρωπος στον οποίο η Γαλλία χρωστάει, σε ένα μεγάλο ποσοστό, τη μεταλλαγή της ρομαντικής λαογραφικής θεώρησης σε σύγχρονη εθνογραφική παρατήρηση και έρευνα. Αλλά και ο άνθρωπος που κατόρθωσε να μετατρέψει την εθνογραφική γνώση σε μουσειογραφική έκφραση. Από το 1 928 κοντά στον Paul Rivet εργάστηκε στο Μουσείο Εθνογραφίας στο Trocadero και βοήθησε ενεργά στην αναδιοργάνωση του ερευνητικού κέντρου του Μουσείου του Ανθρώπου. Το 1937, σε μία περίοδο όπου η Ανθρωπογεωγραφία μελετάει τα πολιτισμικά φαινόμενα και η «Σχολή των Annales» αρχίζει τη μελέτη των παραδοσιακών αγροτικών πολιτισμών, ο G.-H. Rivière αναλαμβάνει τη διεύθυνση ενός ινστιτούτου, που γρήγορα θα εξελιχθεί στο Εθνικό Μουσείο Λαϊκών Τεχνών και Παραδόσεων. Το Μουσείο που οργα-
β) Επείγοντα προγράμματα για να μελετηθούν σε βάθος, όπου έχουν εγγραφεί η υδραυλική ενέργεια, η μεταλλουργία, η κεραμεική και τα μεταλλεία. Η σύνταξη βιβλιογραφίας και λεξικού τεχνικών όρων και η έκδοση αντιπροσωπευτικών μνημείων των κλάδων αυτών είναι οι πρώτες εργασίες του προγράμματος. Μακροπρόθεσμος στόχος τους είναι η σύνταξη σύνθετων εργασιών για κάθε τομέα, που θα παρουσιάζει τις διαφορές κατά περιοχές και τους χρονο/τοπικούς ρυθμούς εξέλιξης των τεχνικών και των βιομηχανικών μεθόδων του.
νώνεται από τον G.-H. Rivière, μοιάζει μεν με το Μουσείο του Ανθρώπου, αλλά είναι ταυτόχρονα επιστημονικό κέντρο και μουσείο-εργαστήριο. Η συγκέντρωση των αντικειμένων και η συντήρηση τους συμπληρώνονται από σχετικές έρευνες και συνεντεύξεις επί τόπου, που γίνονται από εξειδικευμένους ερευνητές ( εθνογράφους, ιστορικούς, γεωγράφους, αρχιτέκτονες, μουσικολόγους). Το Μουσείο αυτό, που ξεκινάει στεγάζοντας τις γαλλικές συλλογές του παλαιού Εθνογραφικού Μουσείου του Trocadero, εξελίσσεται γρήγορα σε σοβαρό οργανισμό του οποίου οι δραστηριότητες δεν θα σταματήσουν ούτε και κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου πολέμου. Οι άνθρωποι μάλιστα που σ' αυτή τη δύσκολη περίοδο θα βρουν καταφύγιο στο Μουσείο των Λαϊκών Τεχνών και Παραδόσεων, θα εξελιχθούν αργότερα σε εμπνευσμένους ερευνητές. Μετά τον πόλεμο το Μουσείο μεταφέρεται σε νεόδμητο κτίριο (Arts et Traditions Populaires, στο Neuilly), στο οποίο είχε προβλεφθεί η εγκατάσταση ενός μουσείουεργαστηρίου. Αυτό θα γίνει η έδρα της νέας εθνογραφικής εταιρείας που εκδίδει και περιοδικό. Οι επαφές με τα πανεπιστημιακά κέντρα πυκνώνουν και οργανώνονται μεγάλες πολυεπιστημονικές ερευνητικές μονάδες. Είναι δύσκολο να απαριθμηθούν τα μουσεία στη Γαλλία και το εξωτερικό, τα μουσειογραφικά επιστημονικά και πολιτιστικά ινστιτούτα που βοηθήθηκαν από την παιδεία, την πείρα και την απεριόριστη προσφορά του. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι είναι ο πρώτος διευθυντής του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων ( ICOM ) ( 1 948 -1 965 ), που συνέλαβε την οργάνωση πάρα πολλών συνεδρίων, διεθνών συναντήσεων, εκδόσεων και του Centre de Documentation του ICOM. Ο G.-H. Rivière ως μουσειολόγος δημιούργησε σχολή προσπαθώντας να ενώσει τον «καιρό που χάθηκε» με το «παρόν». Αναζητούσε, όπως χαρακτηριστικά έλεγε, «ένα είδος μουσειογραφικού λειτουργισμού (fonctionnalisme)» δεν σταμάτησε να μεταδίδει την πείρα του διδά-
σκοντας μουσειολογία στην Ecole du Louvre και σε δύο Πανεπιστήμια. Μέσα από τις αναζητήσεις αυτές έφτασε στην έννοια του Ecomusée που, όπως έλεγε, « δεν είναι μουσείο ». Εκτός από τη συντήρηση και την έρευνα πάνω στον άνθρωπο, το οικομουσείο μπορεί να γίνει σχολείο, χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων και κοινωνικών πειραματισμών είναι κυρίως όμως ο καθρέφτης του ντόπιου πληθυσμού, ο οποίος μπορεί και να συμμετέχει στην οργάνωση του οικομουσείου. Οι μεγάλες πολυεπιστημονικές ερευνητικές ομάδες που προαναφέραμε καταγράφουν από το 1 938 και εξής πολύτιμες σήμερα πληροφορίες για τα πολιτιστικά φαινόμενα, εθιμικό δίκαιο, διατροφή, εορταστικές συνήθειες, χειροτεχνία κ.ά. Άλλοι συνεργάτες του Μουσείου πραγματοποιούν αποστολές για τη συλλογή υλικού του πνευματικού πολιτισμού με μοντέρνες, εθνογραφικές μεθόδους. Γίνονται επίσης δύο μεγάλες εθνικές έρευνες, η μία για την παραδοσιακή επίπλωση και η άλλη για την αγροτική αρχιτεκτονική η τελευταία δίνει μία πλήρη εικόνα των ιδιαιτεροτήτων των αγροτικών μικροκοινωνιών. Στην έρευνα αυτή ο G.-H. Rivière αρνείται κάθε αισθητικό κριτήριο και αποφεύγει τυπολογικές κατατάξεις. Γι' αυτόν κριτήριο για τη μελέτη της αγροτικής αρχιτεκτονικής είναι η σχέση ανάμεσα στις φόρμες και τις λειτουργίες. Μετά το 1 960, οι έρευνες του προσπαθούσαν να παρουσιάσουν την κοινωνική, πολιτισμική και εδαφική ιδιαιτερότητα περιοχών, γεωγραφικά, ιστορικά και εθνογραφικά ήδη μελετημένων. Για την έρευνα αυτή χρησιμοποίησε κοινωνιολόγους, οικονομολόγους, γεωγράφους, ιστορικούς, γλωσσολόγους και κυρίως εθνολόγους. Ο G.-H. Rivière είναι η προσωπικότητα που αξιοποίησε όλες τις δυνατότητες που του έδωσε η θέση και το κέντρο που δημιούργησε μόνος του στο Παρίσι. Η φιλία του με τον Michel Leiris και οι συνεργασίες του με τον Claude Lévi-Strauss και τον André Leroi-Gourhan έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του πρωτοποριακού έργου του. Ασπ. Λούβη-Κίζη
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ Εξώφυλλο: Φωτ. Αν. Σμαραγδή. Σελίδα 5. Σχέδιο αρχιτ. Β. Γιαννάκη. 7. Ξυλογραφία από το έργο του G. Agricole, De re metallica, (λεπτομέρεια). 9. Χαλκογραφία από το έργο "A Diderot Pictorial Encyclopaedia of trades and industry", (τμήμα). 10. Σχέδιο αρχιτ. Ζ. Σκαμπάλη. 11. Φωτ. Γ. Οικονομάκη-Παπαδοπούλου ( Φωτοθήκη Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος). 11. Φωτ. Στ. Παπαδόπουλου (Ίδια Φωτοθήκη 12. Φωτ. Αρχείο Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. 13. Φωτ. Μουσείου Γουλανδρή. 14. Φωτ. από τον κατάλογο
της έκθεσης "Créer dans le créé ", εκδ. Εlecta Moniteur, Παρίσι, 1986, σ. 106. 15. Φωτ. Nelly's. 15. Φωτ. Αρχείου Ντόρης Παπαστράτου. 16 και 17. Φωτ. και σχέδ. από την έκδοση "Βιομηχανικά Κτίρια στη Λέσβο ", σ. 1 3 και σ. 105. 18. Φωτ. από την παρουσιαζόμενη έκδοση, σ. 1 28. 20. Από το περιοδικό Museum, αρ. 1 47 ( 1 985 ), σ. 126. 20. Από "Το Ελληνικό Βιβλίο, 14761830" της Αικ. Κουμαριανού, Λ. Δρούλια, Ε. Layton, Έκδ. Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα, 1986, σ. 85.
0Ι ΥΔΡΟΚΙΝΗΤΟΙ ΑΛΕΥΡΟΜΥΛΟΙ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ (Με αφορμή μία έρευνα στην Άνδρο) Μέχρι σήμερα επικρατεί η εντύπωση ότι η παραγωγή αλευριού σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων στηριζόταν, κατά κύριο λόγο, στην αιολική ενέργεια (ανεμόμυλοι). Σε μερικά, όμως, (Άνδρος, Νάξος, Κέα, Τήνος) λειτούργησε σημαντική για τα τοπικά δεδομένα υδροκίνητη αλευροβιομηχανία (νερόμυλοι), ενώ σε άλλα (Πάρος, Σέριφος, Αμοργός) μικρότερης κλίμακας. Μάλιστα στην Άνδρο, που το τρεχούμενο νερό, τουλάχιστο σε ορισμένα τμήματα της, ήταν άφθονο, οι νερόμυλοι πρέπει να έφταναν τους 100 και, οπωσδήποτε, ήταν περισσότεροι από τους ανεμόμυλους, ενώ στη Νάξο και στην Κέα τους συναγωνίζονταν σε αριθμό. Περιττό να τονιστεί η σημασία-ανάγκη διασωστικών ερευνών στα μνημεία της προβιομηχανικής τεχνολογίας που ισοπεδώνονται σιγάσιγά. ενώ βρισκόμαστε σε οριακή στιγμή, γιατί παράλληλα χάνονται και οι πρώτες πηγές πληροφοριών με το θάνατο των τελευταίων μυλοκατασκευαστών (μυλομαραγκών) και μυλωνάδων που δούλεψαν σ' αυτά. Η έρευνα πραγματοποιείται με δική μας πρωτοβουλία σε μια ποταμιά της Άνδρου, τα Διποτάματα (στη ΝΑ περιοχή του νησιού), που αρχίζει από το Μέσα Βουνί και καταλήγει στον Συνετί. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά: έχουν ήδη εντοπιστεί, καταγραφεί και φωτογραφηθεί 22 νερόμυλοι διατεταγμένοι σε μικροσυγκροτήματα. Οι περισσότεροι σώζονται σε καλή κατάσταση (βοήθησαν η χρήση μεγάλης σχιστόπλακας στην κατασκευή τους, η απόμερη θέση τους και η μικρή σεισμικότητα της Άνδρου) στο βάθος των απόκρημνων πλαγιών της στενής και δύσβατης ποταμιάς, μισοκρυμμένοι από την πυκνή πια βλάστηση, μια κι εδώ και 35 τουλάχιστο χρόνο δεν τους επισκέπτεται κανείς Όλοι τους είναι του «ανατολικού» ή «ελληνικού» τύπου, με οριζόντια φτερωτή που λειτουργεί με υδατόπτωση, μονόχωροι με ή χωρίς βοηθητικά κτίσματα.
Υδροκίνητος αλευρόμυλος στην Άνδρο
Εκτός από τους ίδιους τους νερόμυλους, μεγάλο ενδιαφέρον για μελέτη παρουσιάζουν αφενός το πυκνό δίκτυο οδοποιίας της εποχής και αφετέρου τα πολυάριθμα και σε μεγάλη έκταση υδραυλικά έργα για τη συγκέντρωσηεκμετάλλευση του νερού Το οδικό δίκτυο (καλντερίμια, μονοπάτια, σκάλες, γεφύρι) κατασκευασμένο από τεράστιες σχιστόπλακες συνέδεε τους μύλους με τα χωριά που εξυπηρετούσαν (Συνετί, Κοχύλου, Έξω Βουνί, Μέσα Βουνί, Γιαννισαίο κ.ά.) και μεταξύ τους. Τα υδραυλικά έργα. δηλαδή τα φράγματα με τις νεροκράτες («χαμολάκκες»), τα αυλάκια («νιχτοί» ή «εχητοί»). οι δεξαμενές («χαβούζες») κάθε μύλου, οι πύργοι («κάναλοι»), και αυτά κατασκευασμένα από σχιστόπλακες. αποτελούν μαρτυρία της προσπάθειας εκμετάλλευσης του συχνά λιγοστού νερού Πολλές φορές μάλιστα το νερό που κινούσε τον ένα μύλο διοχετευόταν στο αυλάκι του επομένου. Και τα δρομάκια και τα υδραυλικά έργα σώζονται σε καλή κατάσταση. κρυμμένα και αυτά από την πυκνή βλάστηση. Οι δυνατότητες συντήρησης, διάσωσης και αξιοποίησης τόσο των νερόμυλων όσο και της περιοχής τους με τη δημιουργία υπαίθριου μουσείου υδροκίνησης. παραμένουν ακόμη μεγάλες, μια και ολόκληρη η ποταμιά βρίσκεται σε παρθένα κατάσταση, με μόνη επέμβαση την επαρχιακή οδό Χώρας-Κορθίου, που, ευτυχώς, περνάει ψηλά στις πλαγιές. 'Ηδη η περιοχή έχει γίνει γνωστή και την επισκέπτονται ομάδες γερμανών οικολόγων με ντόπιους οδηγούς Τέλος, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι η δημιουργία τέτοιων υπαίθριων μουσείων σε ποταμιές με νερόμυλους στις Κυκλάδες, εκτός από τα Διποτάματα, είναι δυνατή και σε άλλες περιοχές της Ανδρου και της Νάξου, καθώς και στο Μυλοπόταμο της Κέας. ΝΕΛΛΗ ΤΣΕΝΟΓΛΟΥ, Δρ Εθνολόγος ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΝΟΜΙΚΟΣ, Αρχιτέκτων
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΚΥΨΕΛΗ(;) ΑΠΟ ΤΗ ΘΗΡΑ
Η προϊστορική κυψέλη(;)
Στο πλήθος των οστράκων από μεγάλους πίθους, που είχαν παραμείνει ασυγκόλλητα κατά τον αιφνίδιο θάνατο του ως τα 1974 διευθυντή των ανασκαφών στο Ακρωτήρι της Θήρας Σπ Μαρινάτου, ήταν και ένα κιβώτιο με χοντρά όστρακα διακοσμημένα με σπείρες και φυτικά θέματα. Η συγκόλληση των οστράκων και η αποκατάσταση του σκεύους οδήγησε στην αναθεώρηση της άποψης ότι επρόκειτο για μεγάλο πυθάρι κυλινδρικό, εφόσον: α) η βάση του δεν ταυτιζόταν με τον πυθμένα του σκεύους β) ο πυθμένας βρισκόταν 15 εκατοστά ψηλότερα από τη βάση και ήταν διάτρητος με πλήθος οπών διαμέτρου 8 περίπου χιλιοστών γ) το στόμιο εξωτερικά διέθετε αναθύρωση. ώστε να συγκρατεί καλά εφαρμοζόμενο σκέπασμα, που δυστυχώς δε βρέθηκε δ) το κάτωαπό τον πυθμένα κυλινδρικό τμήμα των τοιχωμάτων διακόπτεται από άνοιγμα ορθογώνιο, περίπου πλάτους 19 εκατοστών και ύψους 15 εκατοστών. Το άνοιγμα αυτό το φράσσει κατά βούληση περιαιρετό πήλινο πλακίδιο κυρτό, που φαίνεται να αποκόπηκε από το κυρίως σκεύος πριν από την όπτηση. για να δημιουργηθεί το προκείμενο άνοιγμα. Στα δύο άκρα της κυρτής -εξωτερικήςεπιφάνειας του πλακιδίου είναι προσαρτημένες δύο βρογχοειδείς αποφύσεις, οι οποίες, σε συνδυασμό με δύο αντίστοιχες αποφύσεις στα δύο άκρα του ανοίγματος, βοηθούσαν στη στερέωση του πλακιδίου και στο ασφαλές κλείσιμο του ανοίγματος. Η γραπτή διακόσμηση της εξωτερικής πλευράς του πλακιδίου από συνεχή σπείρα αποτελεί μέρος και συνέχεια της διακόσμησης της βάσης του σκεύους.
« ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ... 1443/46 » Ο Καρδινάλιος Βησσαρίων* προς τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο Οι «μαρτυρίες από το παρελθόν », μεταφράσεις παλαιών κειμένων, έχουν σκοπό να κοινοποιήσουν ευρύτερα απόψεις παλαιών «τεχνοκρατών» που παραμένουν έγκυρες και χρήσιμες. Σχόλια και συσχετισμοί αφήνονται στην κρίση του αναγνώστη. (...) Καθώς γνωρίζεις, η αίσθηση από τη νόηση έχουν διαχωριστεί και κάτι ανάλογο συμβαίνει με τη μετάθεση των εφαρμοσμένων τεχνών από το χώρο της θεωρίας στο χώρο της πράξης, και φτάνουν να δείχνουν η μία ξένη προς την άλλη. Και πολλοί που έχουν βαθιά γνώση της θεωρίας δεν έχουν ιδέα από πρακτική, ενώ άλλοι που αγνοούν τη θεωρία γνωρίζουν την πρακτική, όπου μάλιστα εργάζονται σύμφωνα με τη θεωρία. Καλό θα ήταν λοιπόν να σου κάνω λόγο και για το παρακάτω θέμα, την επιλογή και αποστολή ορισμένων νέων στην Ιταλία, για να μάθουν τις βασικές τέχνες. ( Κάνω αυτή την πρόταση ) επειδή το να μάθεις τις τέχνες μόνο με τη θεωρία είναι σπανιότατο, αν όχι αδύνατο, ενώ βλέποντας και πράττοντας είναι δυνατόν να τις διδαχθείς πάρα πολύ εύκολα και σε λίγο χρόνο. Σας αναφέρω λ.χ. την οργανική και μηχανική. Σε αυτήν σηκώνονται ψηλά και αφήνονται ελεύθερα βάρη, που χτυπούν με δύναμη και λειαίνουν πάρα πολύ εύκολα όσα πράγματα χρειάζονται την επεξεργασία αυτή. Ξύλα πριονίζονται αυτόματα, μύλοι κινούνται πάρα πολύ γρήγορα και με πάρα πολύ μεγάλη ακρίβεια και τα φυσερά, που βοηθούν στη χώνευση και στο διαχωρισμό των μετάλλων, συμπτύσσονται και διαστέλλονται, χωρίς τη βοήθεια ανθρώπινου χεριού, και διαχωρίζουν τα μέταλλα από τις προσμείξεις που υπάρχουν σε ρευστή κατάσταση. Εδώ θα μπορούσε κανείς να μάθει άνετα και πλήρως την τέχνη της παραγωγής του σιδήρου, που είναι χρήσιμη και αναγκαία στους ανθρώπους, γιατί χωρίς αυτόν ούτε ο πόλεμος ούτε οι ειρηνικές εργασίες ούτε ο αστικός βίος μπορούν να ευδοκιμήσουν. Είναι μάλιστα πληροφορίες ότι η Πελοπόννησος, και μάλιστα η γύρω από τη Σπάρτη περιοχή, είναι γεμάτη από μεταλλεύματα σιδήρου, και γνωρίζω ότι η Πελοπόννησος στερείται μόνο το σίδηρο από τα αναγκαία και ότι χρειάζεται να τον εισάγει από αλλού. Θα ενεργήσεις για το συμφέρον σου και θα εξυπηρετήσεις τους Έλληνες, εάν φροντίσεις ν' αποκτηθεί η πρακτική και η γνώση της κατασκευής εξοπλισμού στρατιωτών και κάστρων, χωρίς τα οποία δεν κερδίζεται ο πόλεμος, και μάλιστα εάν πράγματι έχεις μεταλλεία σιδήρου στη χώρα και, επιπλέον, αποκτήσεις τους τεχνίτες που θα τα αξιοποιήσουν. Είναι επίσης πολύ λογικό να πιστέψεις βαθιά ότι θα ωφελήσει πολύ η ναυπηγική τέχνη, τόσο των πολεμικών όσο και των φορτηγών, για τα οποία έχετε πάρα πολλή και εξαιρετικής ποιότητας ξυλεία στην Πελοπόννησο.
22
Αυτές τις τέσσερις τέχνες, άριστε δεσπότη, τη μηχανική, της παραγωγής σιδήρου, την οπλοποιητική και τη ναυπηγική, που είναι αναγκαίες και χρήσιμες σε όσους θέλουν να ζουν καλά, θα μπορούσες να φέρεις στην Ελλάδα και να διαδώσεις στους συμπατριώτες μας, στέλνοντας εδώ (στην Ιταλία) τέσσερις ή οκτώ νέους. Θα πρέπει να έχουν αρμόζουσα συμπεριφορά και να μην « μπουν στο μάτι » πολλών. Υπάρχουν βέβαια και άλλες τέσσερις αξιόλογες τέχνες: η υαλουργία, η μεταξουργία, η κατασκευή ρούχων από μαλλί και επιπλέον η βαφή του μεταξιού και του μαλλιού. Γι' αυτές όμως δεν επιμένω ιδιαίτερα, πριν κατακτήσουμε τη γνώση των προαναφερόμενων απαραίτητων τεχνών, γιατί δεν έχουν επινοηθεί για την κάλυψη βασικών αναγκών των ανθρώπων αλλά για πολυτέλεια και αυτοπροβολή. - Θα είναι αρκετό να αποκτήσετε τώρα τις τέσσερις πρώτες, για τις οποίες σε θερμοπαρακαλώ, σε ικετεύω, να δώσεις τις αναγκαίες εντολές. Αφού λοιπόν καταρχήν ερευνήσεις και εξακριβώσεις αν αληθεύει αυτό που πολλές φορές άκουσα, ότι δηλαδή βρίσκονται μεταλλεύματα σιδήρου γύρω από τη Σπάρτη και τον Ταΰγετο, να διδάξεις την παραγωγή σιδήρου στους δικούς σου, για το καλό του Θεού και του θρόνου σου, στέλνοντας (εδώ) άντρες ούτε ηλικιωμένους ούτε πολύ νέους, που και τη γλώσσα θα μάθουν για να κατανοούν τα λεγόμενα. Στην υπόθεση αυτή θα ωφελήσει πολύ και η δική μου εδώ παρουσία (...). Χαλκογραφία Μυστρά, Coronelli, 1687
Μαθητής του νεοπλατωνικού φιλόσοφου Γεώργιου Πλήθωνα Γεμιστού. Το 1437 ως Αρχιεπίσκοπος Νίκαιας, πήρε μέρος στη Σύνοδο της Φεράρας όπου υποστήριξε τις ενωτικές θέσεις. Για τη στάση του αυτή αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη και να εγκατασταθεί στην Ιταλία (1 43 9) , όπου ( 1 4 4 9 ) έγινε Καρδινάλιος. Αγωνίστηκε για τη σωτηρία του καταρρέοντος ελληνισμού και συνέβαλε αποφασιστικά στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Κάποια αποσπάσματα του υπομνήματος του προς τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο διατηρούν και σήμερα την αξία τους. ΑΣΠ. ΛΟΥΒΗ-ΚΙΖΗ
"Technology", the information bulletin of the Cultural Foundation of the Hellenic Bank of Industrial Development ( ETBA), is a periodical concerned with the history of technology, in particular that of Modem Greece, and is intended to help Greek ( and foreign in the resumes) scholars and interested laymen to keep abreast of work carried out in this field by the Cultural Foundation and in Greece in general. The following detailed presentation of the Foundation introduces the reader to its structure and activities. THE CULTURAL FOUNDATION OF THE HELLENIC BANK OF INDUSTRIAL DEVELOPMENT: IDENTITY, HISTORY, ACTIVITIES The creation in 1981 of the Cultural Foundation of the Hellenic Bank of Industrial Development, a Legal Entity under Private Law was consonant with the active interest taken by Greek Banks in general in supporting research and educational projects, especially through publications, over the last twenty years. The principal aims of the CF.ETBA, as expressed in its act of constitution ( FEK 230/27.8.1981 ) are "to heighten the awareness of the Greek public to the need for preserving and protecting the traditional cultural heritage of this country and its natural environment, alongside its industrial development, and the promulgation of practical, applicable model methods for achieving this". The setting up of museums and other cultural centres, the sponsoring of cultural events and analogous projects were designated as means of implementing these professed aims. The programme and activities of the Cultural Foundation are focussed on the sphere of technology, which is not only akin to the work of ETBA itself, but also precludes trespassing on the spheres of interest of other state services, organisations or foundations. Furthermore, this specificity best utilises the limited financial resources and scientific personnel in developing a significant, yet hitherto neglected, area of research and education. Basic principles of the Foundation have been formulated in earlier resolutions: the investigation and presentation of the craft, manufacturing and ship-building tradition of Greece from the perspective of industrial history (10th Board meeting 17.9.84) and of "every productive activity which can be considered the precursor of Greek industrialisation, from the economic, sociological, architectural, town-planning and technological point of view" (17th Board meeting 10.10.85). In the light of these resolutions, the Foundation's sphere of interest may be defined, for reasons of brevity and scientific accuracy, as the history of Modern Greek technology between circa 1750 and 1950 (see p. 6).
The activities of the Foundation are directed along four related channels: publications, museums, rescue operations and public relations, in all of which its express aim is to produce model works of high quality, as well as participating in the realisation of the projects of other bodies with related interests. Publications It is hoped that the publications of the Foundation will help fill the existing void in research and education in the field of the history of Modern Greek technology. Five series of publications are planned. Original studies by Greek scholars, usually doctoral theses submitted, following a related announcement, to the Foundation for assessment by special committees. This programme includes the publication in Greek of the following studies: L. Leontidou, Working Class and Land Location, the Urban History of Athens (1880-1980). M. Synarelli, Routes, Ports et Développement en Grèce, Années 1830 -Années 1880, Une Etape Préalable. Translations of classic foreign reference books, mainly concerned with pre-industrial technology and industrial archaeology, entirely absent from the Greek bibliography. Programmed in this series, in cooperation with the THEMELIO publishing company, is the translation of C. Cipolla, Europe before the Industrial Revolution, European Society and Economy 1000-1700 ( 1980). Reprints in the series " sources of the history of Greek industry ", which will include notable and for many years virtually unobtainable early Greek editions dealing with the subject of Modern Greek technology. Volume I of this series has already appeared, in collaboration with the publisher D. Karavias; P. Moraitinis, La Grèce telle qu' elle est (1878). Publication of series of educational booklets on ecological and other subjects. In conjunction with the Goulandris Museum of Natural History, a booklet entitled "The Greek Woodlands" is in preparation, by a group of specialists scholars from the Department of Forestry and Environment of the University of Thessaloniki (scientific committee of professors G. Sterghiadis, Sp. Dafis and D. Kotoulas). Publication of a series of high quality cultural guide books on Thrace and the islands of the East Aegean. The first, on Thrace, is in preparation; the second, on Lesbos, has been decided upon. Finally, included among the publications of the Foundation is this bulletin, "Technology" (see details on p. 3). Museums The programme
to establish
local
museums of a technological nature includes: The Silk Museum ( Soufli ), in collaboration with the Municipality of Soufli, the Prefecture of Evros, the National Tourist Organisation (ΝΤΟ) and the Hellenic Organisation of Small and Medium-sized Industries and Handicrafts ( EOM-MEX). The permanent exhibition, to be organised in the Kourtidis mansion, will present the history of silk, its production, processing and use in the region of Soufli, both in the stage of the cottage industry and that of the manufacturing industry. The Museum of Water-power ( Dimitsana ), in collaboration with the Prefecture of Arkadia. It is intended to restore the buildings and equipment of a water-mill and water-driven gunpowder mill in the region of Ai Yannis and to organise inside these an exhibition on water-power in general and its applications in the Dimitsana area in particular. The Foundation's interest in developing museums of technology also includes sponsorship of the Thessaloniki Museum of Technology. ETBA has made available a spacious building for a ten-year period in order to house this project. Rescue operations The first two moves of the Foundation in this field were to make provision for the Archive of the Matsangos Factory, an invaluable source of information on the history of Greek industry, and the salvaging of a series of early spinning and weaving machines from the textile mills of Ano Estia, Edessa. Public and International Relations The Foundation seeks to forge close links with: the members and personnel of ETBA who have a vital role to play in encouraging projects already begun or initiating new ones for inclusion in its programme. It has already made a decisive contribution to the promotion of certain specific issues. The Foundation wishes to take this opportunity of thanking all those who have worked with it on several occasions in the past and who offer their services and advice, whether on a permanent or temporary basis. the daughter companies of ETBA for drawing up programmes of common interest (publications, exhibitions etc.) in their particular fields. the public services and local administration for programmes of mutual interest. We again take this opportunity of thanking EOMMEX, ΝΤΟ, the Prefectures of Arkadia, Evros, Xanthi and Rhodopi, the Very Reverend Bishop of Gortynia and Megalopolis, the Mayor of Soufli, the 19th Ephorate of Classical and Prehistoric Antiquities Komotini and the 12th Ephorate of Byzantine Antiquities Kavala for their willing cooperation in the programmes of the Foundation.
the press and mass media, in order to inform the public on matters of wider interest. all educative and research institutions, foundations and individuals working in related fields. The Bulletin provides a platform for all who wish to present their work, as well as notification on publications, exhibitions, scientific meetings (see p. 9ff. ). The scientific one-day symposia, the organisation of which is prepared by the Cultural Foundation of ETBA, aim at cementing these ties. international and national organisations, bodies and foundations abroad working in the field of technology, for establishing cooperation of all kinds and at all levels. THE CULTURAL FOUNDATION OF THE HELLENIC BANK OF INDUSTRIAL DEVELOPMENT Board of Trustees President: Kostas Man. Sophocles, Governor of ETBA Vice-President: Alkis Raftis, Associate Professor, University of Patras and Vice-President of the International Organisation of Folk Art, UNESCO Secretary: M. Plymakis, Director of Personnel, ETBA Treasurer: G. Panayotopoulos, Civil Engineer, ETBA Member: Nik. Patiniotis, Ph. D. Sociology, Director in the Department of Research and Technology This brief review of the contents of the bulletin is intended to give the reader some idea of the inroads made in Greece into the field of the history of technology and of those subjects of interest to this bulletin. NEWS FROM GREECE In the field of education and research ( pp. 7-11 ) Professor A. Sordinas Ph. D. outlines the educational and research programme of the Ionian University with regard to pre-industrial technology. Mrs. Dritsa Ph. D. stresses the need for developing the discipline of Business History in Greece and E. Liata Ph. D. reviews the activities of the Foundation for Research and Education of the Commercial Bank of Greece (p. 9 ). Concerning field work, there are articles by Iliac Kollias Ph. D., on a medieval sugarrefining factory in Rhodes, F. Ekonomidou, anthropologist, on the use of water-power at Samarina (Thessaly), and the editor of the bulletin on an investigation of the traditional tools and construction of the last fulling mill in Europe ( 1985 ) in Epirus. Mrs. Chr. Agriantoni Ph. D. gives a brief report of the seminars on economic and social history held in Hermoupolis Syros. With regard to museums, M. latridis, director of the Technological Museum of Thessaloniki discusses the historical
background to and latest developments in that museum and Mrs. Chr. Agriantoni presents the plan for setting up an industrial museum in Syros. Finally, there is a synoptic account of four exhibitions: the first devoted to "Greek Aqueous Environments" (Goulandris Museum of Natural History), the second to " New architectural creations in old buildings ", brought from France (Créer dans le créé) and jointly organised by the French Institute at Athens, our Cultural Foundation, the Technical Chamber of Greece and the Greek chapter of ICOMOS, the third presenting the work of the famous Greek woman photographer Nelly's ( assisted by a grant from the Foundation ), and the fourth, an exhibition of Mrs. Papastratou's large collection of Greek engravings. In the field of publications (pp. 15-18) Mrs. Chr. Agriantoni Ph. D. announces the Foundation's reprinting of the early work (1877) by P. Moraitini, La Grèce telle qu' elle est, and of the two important publications compiled from the Historical Archive of the Commercial Bank of Greece: N. Tsotsorou, Economic and Social Mechanisms in the Mountainous Region, Gortynia (17151828), Athens 1986 and Chr. Agriantoni, The beginnings of industrialisation in Greece in the 19th century, Athens 1986. St. Papadopoulos Ph. D. reviews in detail the book entitled Industrial Buildings in Lesbos, 1986. In the brief editorial notes mention is made of the special issue of the journal Archaeologia devoted to Industrial Archaeology (1986), P. Kontomichis' article on "Agricultural manufacturing works (in Lefkada)", 1982 and Betty Psaropoulou's book Lasf Potters of the East Aegean (also an English edition), 1986, as well as the series published by the Church of Greece on ecclesiastical treasures: 1. G. Ekonomaki - Papadopoulou, Ecclesiastical silver plate ( 1980 ),
2. K. A. Makri, Ecclesiastical wood carving (1982), 3. M. Theochari, Ecclesiastical gold embroideries (1986). Both the Cultural Foundation and " Technology " are interested in establishing contacts with international organisations and public bodies in other countries with similar interests. One of the aims of the bulletin is to convey to its Greek readers all manner of information communicated to it: projected scientific meetings, new exhibits in museums, research projects and publications. In this issue of "Technology" some typical subjects from France are presented in order to illustrate the proposed format for such information. We await your news. In the final section, Technology Abroad ( pp. 18-22 ), the Greek reader is introduced to the international organisations TICCIH, WIH, ICOM, the journals " Nouvelles de Γ ICOM ", " Muséum ", " Panorama " ( published by UNESCO ) and "Un avenir pour notre passé" (published by the Council of Europe), and more specifically dealing with activities in France in the sphere of technology: CI LAC, Cellule du patrimoine industriel, MNES, the journals "Terrain" and "Techniques et Culture " and the work of G.-H. Rivière. The bulletin closes with "Testimonies from the past ": an excerpt from a letter from Cardinal Bessarion to the Despot Constantine Palaeologus ( 1443-6) with regard to the technology of the day. The first issue should be regarded as experimental and it is hoped that constructive criticism will lead to improvements. Originally it was planned to publish "Technology" every four months but the frequency will depend on the volume of response and number of contributors it attracts.
© Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς Υπηρεσία Έρευνας και Προβολής To περιοδικό Τεχνολογία ψηφιοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2008. Πραγματοποιήθηκε επίσης Οπτική Αναγνώριση Χαρακτήρων για την ανακατασκευή των κειμένων. Ομάδα Εργασίας: Κωνσταντίνος Φιολάκης - Βαγγέλης Στουρνάρας - Χρύσα Νικολάου