Beeldspraak

MEISJE MET VIOOL

UIT HET MATERI-BOECK VAN GESINA TER BORCH

Ze staat in de leegte van het vel papier. Het licht komt van rechts, haar ogen lijken voorzichtig gericht naar een publiek dat buiten de tekening valt (haar ouders, een leraar?). Haar instrument is beschilderd: wit met een decoratie van bloemen. Het vioolspelende roodharige kind is gekleed in het blauw met een witte schort, en op haar hoofd een mutsje met veren. Het is een van de vroege tekeningen van Gesina ter Borch, het zesde van dertien kinderen in een kunstenaarsgezin.

Geesken, zoals ze zichzelf noemde, werd geboren op 15 november 1631 in Deventer en op 13 december gedoopt in Zwolle, waar ze haar verdere leven woonde. Ze was dochter van Gerard ter Borch de Oude en zijn derde vrouw Wiesken Matthys. Vader Gerard ambieerde in zijn jeugd een carrière als schilder, maar werd uiteindelijk ambtenaar in Zwolle. Zijn passie voor kunst bracht hij over op zijn kinderen en hij gaf zijn zonen tekenles. Gerard ter Borch, de oudste zoon, was de succesvolste; zijn broer Moses was misschien de meest getalenteerde, maar hij koos voor een militaire loopbaan en overleed jong. In deze wereld, aangespoord door haar omgeving, maar wel op eigen kracht – de meisjes in het gezin kregen geen tekenles – ontwikkelde Gesina zich als portrettist van de Zwolse burgerwereld. Dat er zoveel werk van Gesina bewaard is, komt door haar eigen toewijding: ze bracht de creaties van haar familieleden en zichzelf samen in drie ‘boeken’ met gedichten, liederen en tekeningen. Het oudste, het Materi-Boeck, bevat haar jeugdwerk uit de jaren 16461650. Ook de jonge violiste is daarin te vinden. In de jaren daarna werkte ze aan haar Poëzie-album, opgezet als een mooi gekalligrafeerd liedboek. In 1660 begon ze aan de omvangrijkste verzameling: het Familie-plakboek met werk van broers en zussen, en met tal van liederen en gedichten. Hierin verzamelde ze ook werk dat herinnerde aan haar gestorven broer Moses. Het familieplakboek wordt daarmee een herinneringsboek, iets wat ook spreekt uit andere bijdragen.

TEKST /

Johan Oosterman

BEELD /

Vioolspelend kind (1650) uit het Materi-Boeck van Gesina ter Borch, 1646-ca. 1650. Rijksmuseum Amsterdam

De muziek is in deze boeken met liederen nooit ver weg, al zijn de tekeningen waarop gemusiceerd wordt niet zo heel talrijk. Er zijn wat pastorale scènes met herderinnen en herders, waarvan er één fluit speelt. Ook in huiselijke scènes wordt soms gemusiceerd. En in het familieplakboek, waar de herinnering aan de gestorvenen zo’n nadrukkelijk plaats heeft, staan een paar dodendansen. een beschilderde pochette uit het midden van de achttiende eeuw die in 2011 in Erlangen werd geveild. Deze kleine ‘dansmeesterviool’ is aan de voor- en achterzijde voorzien van galante scènes. De viool op Gesina’s tekening is minder verfijnd beschilderd, maar zal even klein zijn geweest als een pochette. Een kinderviooltje. Maar misschien ook wel bruikbaar als instrument voor de dansmeester. Het musicerende meisje heeft rood krullend haar, net als Gesina op de portretten en zelfportretten die er van haar bestaan. In het gezin Ter Borch werd gemusiceerd en gezongen. Was de tekening een herinnering aan de kleine Geesken die leerde spelen op een kleine viool? In elk geval zal het een voorstelling zijn uit het dagelijks leven in zeventiende-eeuws Zwolle. De wereld die Gesina tekende lag dicht bij het huis in de Sassenstraat waar ze woonde. Het meisje beslaat minder dan de helft van het blad, en dat lijkt ook de bedoeling. Het roept vragen op over de context van deze voorstelling en even hoop je dat de woorden die links bovenaan de tekening zijn geschreven, een sleutel bieden. Het tweeregelige rijmpje luidt: ‘Soo u iemant kust sonder reden / Geef se hem weeder en weist te vreden.’ Naast de tekening, die toch vooral onschuld uitstraalt, roepen deze woorden nieuwe vragen op. Ze passen bij de speelse liefdesliedjes en gedichten die Gesina kalligrafeerde, teksten die vaak dilemma’s en vragen opwerpen voor een vrolijke discussie. Misschien moeten we dit blad uit het Materi-Boeck dan ook zo opvatten, als een uitnodiging tot een gesprek over liefde en muziek. ■●

WAS DE TEKENING EEN HERINNERING AAN DE KLEINE GEESKEN DIE LEERDE SPELEN OP EEN KLEINE VIOOL?

De wat naïeve tekening van het vioolspelende meisje roept wel vragen op: wie is zij, wat speelt ze, en wat voor viool bespeelt ze? Om met dat laatste te beginnen: vooral de beschildering valt op. Dergelijke violen zijn zeldzaam. Het Geigenbaumuseum Mittenwald liet weten dat zulke violen tegenwoordig nauwelijks nog bekend zijn: ‘Es war offensichtlich nicht häufig.’ Het enige historische voorbeeld dat ik tegenkwam, is

ZELFPORTRET (1659) VAN GESINA TER BORCH in cartouche uit haar Poëzie-album, 1652-ca. 1680. Rijksmuseum Amsterdam

Literatuur

Marjan Brouwer, De Gouden Eeuw van Gesina ter Borch. Zwolle: Uitgeverij Waanders, 2010. De pochette is op 8 oktober 2011 geveild bij Auktionshaus Bergmann, en werd verkocht voor €1300. Zie https://www.auktion-bergmann.de/ ufItemInfo.aspx?i_id=295148