a
4.UNIDAD UNITATEA 1
GOGORATU IKASITAKOA Harriak
1. Adierazi zein argazki dagokion granitoari eta zein kareharriari, eta azaldu nola jakin duzun.
Harriak gure planetaren zati solidoa osatzen duten materialak dira. Mineralez osaturik daude. Harri batzuek, gainera, animalien nahiz landareen aztarnak gordetzen dituzte.
A B
Harri batzuk mineral bakar batez osatuta daude; kareharria, adibidez. Beste batzuk, berriz, hainbat mineralez daude osatuta; adibidez, granitoa. Harri gehienak solidoak dira, baina likidoak ere izan daitezke; petrolioa, adibidez, likidoa da.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna Espainian ez dago Kanariar Uharteen moduko beste kasurik: han gertatzen diren prozesu geomorfologiko askok (hala nola sumendi-erupzioak) ez dute zerikusi handirik penintsulako erliebea sortzen duten eragileekin.
Harriak eraikuntzan erabiltzen dira, baita beste industria askotan lehengai moduan ere.
Erantzunak Lurzorua
Mineralak
Lurzorua harriak estaltzen dituen lur-geruza da. Geruza horretan hazten dira landareak. Lurzoruak harri puskak, landare eta animalien hondarrak, ura eta airea ditu.
Harriak hainbat materialez osaturik daude. Material horiek mineralak dira. Mineralak desberdinak dira elkarrekiko eta identifikatu egin daitezke. Hona hemen zenbait ezaugarri bereizgarri: gogortasuna, distira, kolorea eta forma.
Izaki bizidunen hondarrek kolore iluneko substantzia bat osatzen dute. Lurrustel esaten zaio substantzia horri.
Mineral batzuk eraikuntzan erabiltzen dira, eta beste batzuk, berriz, metalak lortzeko eta bitxiak egiteko.
Lurzoruetan hainbat geruza bereizten da. Goikoan dago lurrustel eta ur gehien.
3. Eman hiru mineralen izenak.
goi-geruza
HAU IKASIKO DUZU: ●
Gure planeta nola dagoen osatuta, erdigunetik kanpoko espazioraino.
●
Lurrazala zer fenomenoren bidez aldatzen den.
●
Zer diren lurrikarak eta sumendiak.
●
Nola sailkatzen diren harriak, jatorriaren arabera.
behe-geruza
2. Hondartza bateko hareak benetako lurzorua osatzen al du? Azaldu zergatik.
47
XIX. mendean beste erupzio batzuk izan ziren, eta haiei buruz ere ba-
daude zuzeneko lekukoek idatzitako dokumentuak. Hiru sumendi sortu ziren: Tao, Volcán Nuevo del Fuego eta Tinguatón. Gertaera horien guztien ondoren, Lanzaroteko sumendiak barealdian daude, eta beren arrastoa uzteaz gain, eremu osoan bizitzea ezinezkoa izatea eragin dute. Hala ere, toki horri buruz esaten da ez dela hildako lurra, baizik eta lur jaio berria dela. Espainiako paisaia paregabe hori babesteko, Estatuak uhartearen zati handi bat Parke Nazional izendatu du.
• Sumendi bat lurrazalaren irekigune edo arrakala bat da, eta Lurraren barneko gasak eta harri urtuak irekidura horretatik ateratzen dira. • Parke Nazional bat faunagatik, floragatik eta erliebeagatik balio handia duen eremu natural bat da. Estatuak bereziki babesten du.
4. Harri bitxiak mineralak al dira –adibidez, diamantea–?
tarteko geruza
Irudiak • Lanzarote Kanariar Uharteen ipar-ekialdean dago, Ozeano Atlantikoan.
• Laba sumendiek erupzioetan botatzen duten harri urtua da. Esaldiak azaltzen du nola hedatu zen Timanfayako sumendiaren laba 1730eko erupzioan. Halaber, esaten du laba atera zenean oso likidoa zela eta oso azkar hedatzen zela, ura balitz bezala, baina jada kanpoan, hoztu zenean, likatsuagoa egin zela eta askoz ere astiroago ibiltzen zela.
Galderak 1. A argazkia kareharriari dagokio, mineral bakarraz osatuta dagoela ikus baitaiteke; eta B argazkikoa granitoa da, hainbat materialez osatuta dagoela ikus baitaiteke. 2. Harea ez da benetako lurzorua, oso harri zati txikiez osatuta baitago eta ez baitu izaki bizidunen hondarrik. 3. E. L. 4. Bai, mineral horien bereizgarriak kolorea, distira, forma eta gogortasuna dira.
47 132826 _ 0082-0097.indd
Sec1:85
28/9/09
15:54:00