ZABYTKI W KRAJOBRAZIE
Gdańska kula czasu
..........................................................................................................................................
P
rzed kilku laty właściciel wygaszonej latarni morskiej z 1894 r. na Wzgórzu Pilotów w Gdańsku, Stefan Jacek Michalak, odtworzył na jej kopule kulę czasu, zniszczoną podczas sztormu w 1929 r. Służyła ona do wyznaczania pozycji statków na morzu. Urządzenie kuli czasu wynalazł angielski kapitan Robert Wauchope (1788-1862). Tworzył ją ustawiony w widocznym miejscu maszt z przesuwającą się po nim dużą banią (bombą). Musiała mieć około półtora metra średnicy, by była widoczna ze statków znajdujących się nieraz bardzo daleko. Podnoszono ją korzystając z ręcznego kołowrotu. Po zwolnieniu naciągu opadała. Spadek kuli wyznaczał dokładnie astronomiczne południe. Pierwsze stacje kuli czasu powstawały w bliskim sąsiedztwie obserwatoriów astronomicznych, bo to gwarantowało dokładność sygnału. Zmiana nastąpiła około 1851 r., po wprowadzeniu łączności telegraficznej. Odtąd aparat Morse’a informował stacje o astronomicznym południu. W państwie pruskim pierwszą stację utworzono w Kilonii w 1875 r., a w Gdańsku rok później. Sygnał czasowy docierał tu z królewskiego obserwatorium astronomicznego w Berlinie. Chociaż urządzenie kuli czasu umieszczono na wieży pilotów morskich, zawiadywali nim pracownicy poczty. Z rysunku projektowego można wywnioskować, że jej maszt miał około sześciu metrów wysokości. Wieńczyła go chorągiewka wiatrowa, pod którą rozmieszczono wskaźniki stron świata, a niżej – kulę czasu. Podobne stacje działały w Królewcu i Świnoujściu. O stacji kuli czasu w Gdańsku dowiadujemy się dużo z treści zarządzenia cesarskiego naddyrektora
48
| Spotkania z Zabytkami
poczty gdańskiej, podpisanego 7 lipca 1876 r.: „W Nowym Porcie, na dachu tamtejszego posterunku pilotów na 54021’ szerokości północnej i 18040’ długości wschodniej od Greenwich, ustawiono kulę czasu, która będzie spadała dwa razy dziennie, mianowicie: 1) o 0h 0m 0s w południe średniego czasu Nowego Portu, 2) o 0h 0m 0s średniego czasu Greenwich czyli o 1h 14m 39,2s po południu średniego czasu Nowego Portu. Kula czasu ma 1,5 m średnicy, jest koloru czarnego i gdy jest podniesiona, znajduje się 28,232 m nad średnim poziomem wody i 20 m nad ziemią. Wysokość spadku kuli wynosi 3 m. Na dziesięć minut przed każdym sygnałem czasu podciąga się kulę na
połowę wysokości, a trzy minuty przed sygnałem na pełną wysokość. Jeżeli kula nie spadnie dokładnie o wyznaczonej porze, to w ciągu trzech minut po nieudanym sygnale wyciąga się kulę 40 cm średnicy, koloru czerwonego, na jednym z drutów służących do zamocowania konstrukcji, na czas 5 minut. Informację o porze spadku kuli można otrzymać w okienku pocztowym w Nowym Porcie. Jeżeli kula czasu w ogóle nie spadnie, to w 3 minuty po wyznaczonej porze wyciąga się czerwoną kulę do połowy wysokości konstrukcji, gdzie pozostaje aż do spuszczenia kuli czasu” (Andrzej Januszajtis, Kula czasu – co to takiego?, „Gazeta Wyborcza – Trójmiasto”, z 27 VI 2008). W 1894 r. strażnicę pilotów, latarnię i stację kuli czasu przeniesiono do wybudowanego rok wcześniej ceglanego budynku (Przemysłowa 6A). W Niemczech obowiązywał już czas strefowy i w nowym miejscu kula sygnalizowała tylko południe (11.00 czasu Greenwich). Jak wyglądał zwykły dzień na gdańskiej stacji w nowym miejscu? Można się o tym dowiedzieć ze wspomnień Alberta Gallitscha, autora opracowań dotyczących zagadnień poczty pruskiej. W 1899 r. Gallitsch pełnił w Nowym Porcie służbę na stacji telegraficznej, która obsługiwała też kulę czasu. Z jego relacji wynika, że każdego dnia o 11.30 pojawiał się na wieży niejaki Freitag, odpowiedzialny za urządzenia techniczne, i dokonywał ich przeglądu. Zawsze na pięć minut przed południem windował kulę (zapewne ręcznym naciągiem) i „meldował gotowość przez znajdujący się do dyspozycji głośnik”, a to dla stacji telegrafu oznaczało ................................................................................
1 | Kula w górze, za chwilę jej spadek zasygnalizuje godzinę dwunastą w południe
3-4 2013