Memoria trabajos de conservación y restauración necrópolis San Vítor de Barxacova 2015

Memoria: Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova PARADA DE SIL (OURENSE)

3ª campaña ED102A 2015/207-0 02.O.272.2015.001

Ano 2015 Autor: Concello de Parada de Sil

Buceta Bruneti, G.

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Limiar 1. Ficha técnica 2. Antecedentes e introdución 3. Emprazamento e descrición 4. Contexto histórico 5. Resumo de actuacións arqueolóxicas e conservación 5.1 Resumo das actuacións arqueolóxicas 5.2 Resumo actuacións de conservación 6. Obxectivos e criterios aplicados á conservación-restauración 6.1 Obxectivos 6.2 Criterios 7. Tratamentos realizados 20157.1 Rexistro gráfico e fichas diagnose de cada unha das tumbas 7.1 Rexistro gráfico e fichas diagnose de cada unha das tumbas 7.2 Control biolóxico: corte da vexetación e limpeza xeral 7.3 Reintegración con cal hidráulico e marmolit 7.4 Recolocación de pedras soltas e adhesións 7.5 Colocación de tirantes 7.6 Reforzo estrutural en rochas do afloramento próximas ás tumbas do sector norte 7.7 Monitorización 7.8 Aplicación de biocida 8. Prioridades para 2016 e posteriores 8.1 Continuidade nos traballos de mantemento, pequenas urxencias (rochas soltas ao longo do ano por meteorización ou pisado de tumbas por visitantes), tratamento intensivo dunha ou dúas tumbas e traballos de difusión 8.2 Intervencións sobre o forno de fundición de campás 8.3 Intervención final de consolidación química e estrutural nas tumbas 8.4 Intervención sobre o afloramento 8.5 Avance na proposta de musealización 9. Recomendacións de conservación 10. Documentación fotográfica 11. Bibliografía consultada 12. Fichas técnicas

2

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

13. Agradecementos 14. Documentación gráfica 0.1

Plano xeral

0.2

Alteracións tumbas na capela

0.3

Alteracións tumbas sector norte

0.4

Alteracións tumbas sector sur (1)

0.5

Alteracións tumbas sector sur (2)

0.6

Tratamentos realizados 2015

(NON A ESCALA NESTE FORMATO)

3

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

1. Ficha técnica Data comezo/fin:

6 de xullo-18 de xullo de 2015

Obra/título:

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña

Expdte.:

ED102A 2015/207-0 02.O.272.2015.001

Inicio/Fin:

6 de xullo-18 de xullo de 2015

Parroquia:

San Lourenzo de Barxacova

Concello:

Parada de Sil

Provincia:

Ourense

Obxecto:

Conservación, difusión, rendibilidade social, cultural, educativa e económica

Promotor:

Concello de Parada de Sil CIF.- P-32058800-J Pr. Do Campo da Feira, nº1, 32740 (Ourense)

Localización:

GA32057004 Mapa 189-71, esc. 1:5.000 do MTN 42º22´23´´ N 07º30´06´´O Coord. UTM: X=623.405 Y=4.692.573 610 msnm

Dirección técnica:

Dirección Conservación: Gonzalo Buceta Bruneti Natalia Cortón Noya Fernando Carrera Ramírez (Conservadores-restauradores de Bens Culturais)

Fotografías:

Fotografía de entrada-saída das tumbas; sectores norte, sur e afloramento en 2015 (fotos 1 e 2)

4

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Redacción: Gonzalo Buceta Bruneti Resumo: a continuación expóñese o relatorio de actuacións desenvoltas en materia de conservación e restauración no xacemento rupestre de San Vítor. Os traballos deron continuidade aos feitos na campaña de 2013-2014 ampliando a súa acción ás novas estruturas atopadas nas últimas escavacións reforzándose tratamentos anteriores.

2. Antecedentes e introdución Promovidos polo Excmo. Concello de Parada de Sil, logo dos importantes resultados obtidos nas campañas de 2010, 2011, 2012, 2013 e 2014, abordáronse e ampliáronse os estudos do enclave arqueolóxico de San Vítor (San Lourenzo de Barxacova, Parada de Sil, Ourense) baixo unha perspecitva de estudo histórico e de conservación do sitio arqueolóxico.

Os obxectivos desas campañas, cumpridos en parte, tiñan por finalidade a investigación e protección deste conxunto arqueolóxico.

Na campaña do 2011, acadados os fins para o estudo histórico (CT 102 A 2011/366O), ampliouse a área escavada incorporándose uns sondeos valorativos nas zonas periféricas (S9) deixando visíbel unha área moito maior da precedente.

Asemade continuose coa prospección da contorna inmediata que se completou coa comprobación e afondamento na información obtida tras o estudo da documentación medieval conservada, comprobación da toponimia, referencias, etc.

Tamén se completou a intervención de posta en valor coa mellora da sinalización, dentro da ruta de sendeirismo na que se atopa o xacemento, e coa creación de produtos de difusión web máis un levantamento fotogramétrico de todo o conxunto.

Con data 8 de agosto preséntase modificación puntual do proxecto inicial consistente na ampliación leste da área de escavación. Rematada esa intervención achégase unha proposta para a colocación de indicadores para a intervención museográfica e interpretativa do xacemento, con data 27 de septembro, autorizándose o 24 de outubro e executándose nos días seguintes1.

No ano 2013 continuaron os traballos de sondaxe e ampliación dos sectores leste, sur e norte con achádegos importantes como o muro localizado na ampliación da sondaxe 9, o forno da sondaxe 7 e máis tumbas na chaira a carón da capela.

Durante o periodo comprendido entre o 15 de xullo e o 8 de agosto de 2013 tiveron lugar as primeriras tarefas de conservación e restauración das tumbas da necrópole.

Expte. S. Arqueoloxía: 02.0.272 2013.001 Código SXPA: ED 102A 2013/237-0 O traballo xurdiu logo do convenio de colaboración suscrito entre o Concello de Parada de Sil e a E.S.C.R.BCG. de Pontevedra. A través do devandito convenio puideron

5

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

participar catro alumnos en prácticas da ESCRBCG completando deste xeito a súa formación académica.

Asemade, no 2015, participa outro alumno que se costea a súa propia estancia en Parada de Sil, Jorge Meilán Blanco.

Considerouse moi importante, logo das análises realizadas por Gonzalo Buceta Bruneti, encargar un estudo máis completo sobre a degradación que amosan as tumbas rupestres. En consecuencia, se encargaron sendos estudos sobre o grao de meteorización do afloramento rochoso nos que participaron a Dra. Teresa Rivas Brea, do dpto. de Enxeñería dos Recursos Naturais e Medioambente (E.T.S.I. de Minas) da Universidade de Vigo, e a Dra. María Jesús Mosquera (profesora titular de investigadora do grupo TEP-243) do dpto. de Química-Física da Universidade de Cádiz.

En total tratáronse, no 2013, corenta e cinco tumbas con diferentes graos de intensidade e se mantiveron as cautelas suxeridas nas resolucións ditadas pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia, nas que non estamos de acordo en moitas delas.

No ano 2014 déronse continuidade aos traballos de conservación feitos na campaña anterior reforzando a consolidación das tumbas xa escavadas e estendendo o traballo ás novas descubertas no 2014, até un total de cincuenta e cinco.

Asemade colocouse unha pedra que puña en perigo o paso das persoas no sedeiro que vai cara ao xacemento, próxima aos Padrós, e consolidouse o muro atopado ao sur do afloramento, acotáronse tres pequenas áreas para controlar a degradación (por pesado de inertes e comparativa fotográfica), aplicáronse novos materiais como o cal (para comprobar a súa durabilidade) e participouse da retirada dos restos de canteira situados ao oeste das tumbas TXXX, TXXXI e TXXXII1.

Corrobourouse que a consolidación feita nas tumbas xa está a amosar resultados aínda que, no resto do afloramento e nas áreas inter-tumbas, a degradación é continua e acelerada.

Na nosa opinión, e como xa avanzábamos nos proxectos dos anos 2013-2014 e 2015, esa degradación débese aos asulagamentos que a cotío se dan nas tumbas, ás escorregadas de auga, á propia composición da rocha e á exposición da mesma aos meteoros na súa vertente física.

Por outra banda, a valoración dos traballos realizados nesta campaña de 2015 considéranse acertados xa que a intervención feita cumpliu os obxectivos que se marcaron no proxecto de intervención, tanto a nivel de conservación como de estudo científico, confirmándose que os traballos de mantemento son fundamentais para garantir a preservación da necrópole.

Para rematar, anotamos a urxencia de evitar o pisado das tumbas mediante a organización das circulacións (aviso nun cartel, pasarela, valado…) e a proposta dunha reunión para plantexar algún tipo de cubrición nas mesmas, individualizado ou xeral. No

1

Unha actuación que supoxo un gran risco para a conservación das tumbas localizadas ao oeste por non seguir os consellos marcados polos conservadores-restauradores…

6

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

tocante a primeira cuestión estanse a dar os pasos necesarios para executar esas demandas.

Tamén se debería valorar a posibilidade de deixar ao descuberto, e consolidado, o forno de fundición de campás atopado na chaira; de gran valor patrimonial pola especificidade do mesmo.

N

Vista xeral do afloramento en 2015 coas tumbas rupestres (foto 3) 7

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

N

N

Dous detalles do forno de fundición de campás (fotos 4 e 5)

8

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

3. Emprazamento e descrición2 No lugar de de San Vítor, localizado moi preto da desembocadura do río Mao co Sil, sabíase da existencia dunha capela no alto do outeiro que coroa o esporón da escarpada ladeira de San Lourenzo, sobre o río Mao, así como da presenza dalgunhas tumbas antropomórficas escavadas na rocha.

Accédese ao xacemento a través dun estreito camiño aberto na empinada ladeira que, partindo de San Lourenzo en dirección S, diríxese ao núcleo de Forcas. Transcurridos 400 m o camiño bifúrcase, á dereita e ladeira arriba cara a forcas e a esquerda, e aproximadamente na mesma cota, hacia San Vítor. A este lugar denominanlle Os Padrós, caracterizado por unha penas elevadas rodeadas polos camiños descritos.

Os Padrós e sendeiro que vai a San Vítor (foto 6)

Según se dá a volta á pena cara a San Vítor xa é visible o sitio. Seguindo uns 100 m a ladeira ábrese nun pequeño rechán duns 15 m de longo por outro tanto de ancho que se ve coroado no seu extremo L por un afloramento de máis de 4 m de altura. No alto do mesmo consérvanse restos da vella capela; na mesma, no rechán e nas rochas que afloran no nudo O do camiño, atópanse os sartegos rupestres.

Os restos da capela foron derrubados a mediados do s. XIX. Pertence ao lugar de San Lourenzo, cabeceira da parroquia de Barxacova. Desde o mesmo domínase unha ampla panorámica cara ao N, polas ladeiras de San Lourenzo, e cara ao L, xa en terras de Santa María de Cristosende (A Teixeira) así como da desembocadura do río Mao, que separa ambas no Sil.

9

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Segundo se chega ao sito polo camiño indicado, nos extremos SO do rechán, apréciase, nunha roca que marca un xiro na ruta cara o alto da ladeira, a necrópole, formada por 55 tumbas visíbeis divididas en dous sectores diferenciados.

O primeiro sector pódese ver tras o valado de serguridade escavadas no solo rochoso preparado para tal fin atópnase ata 11 sepulturas. Algunha delas conservada coas lousas orixinais de cuberta en sucesión e transversais.

O segundo sector está máis elevado, sobre o afloramento granítico, sendo visibles 12 tumbas de boa factura e outras 8 incompletas, sen rematar ou mal conservadas. Unha máis, non é visible na actualidade xa que se atopa cuberta no sondeo S6 de 2010, no medio do rechán. Rodeando algunha delas aprécianse uns rebaixes onde encaixarían as laxes.

As sepulturas definen formas acusadamente trapezoidais, coa parte inferior moi estreita e hombreiras marcadas, coa cabeza destacada e de sección a xeito de arco de ferradura, aínda que algunha escapa a ese esquema. Toda eles teñen orientación xeral LO, comrpendidas entre os 260º e os 320º.

Diferentes tipos de enterramentos e cubricións en San Vítor de Barxacova (fotos 7, 8, 9 e 10)

A tumba do sondeo central do esporón distínguese tamén do resto pola presenza dun rebaixe aos pes da mesma, sen paralelos en nengún xacemento coñecido en toda a Península. A función dese rebaixe parece ser a dun osario para a reutilización da sepultura, en comparación coa acumulación de ósos aos pes das tumbas doutros xacementos con ese mesmo fin.

A capela, na peneda, é de dificil acceso, tendo que rodearse pola súa cara S. Por esta parte aprécianse certos rebaixes a modo de chanzos, hoxe moi desgatados, que facilitan a subida. No seu cumio, chairo, consérvanse os alicerces dunha vella capela, ademais doutras sepulturas en lugar destacado, unha de laxes e incorporada aos restos da capela polo seu lado N, outra tumba antropomorfa escavada a carón da entrada, polo SL, e outras apenas visibles por estar tan só esbozadas.

Tamén destaca a tumba T.XLVIII, descuberta no 2013, xa que conta cun elemento ata o de agora descoñecido no xacemento qué é a diferenciación na parte dos pés e que non foi escavada na rocha senón construída mediante laxas. No recheo, a base de terra amerelada con moita gravilla, amortizáronse grandes fragmentos de cerámica, mesmo

10

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

unha vasixa case completa. Tamén se comprobou como se empregou algún croio de río como calzo da laxa inferior.

Detalle do limiar dunha porta na capela e unha das tumbas antropomorfas localizadas na mesma (fotos 11 e 12)

A superposición de tumbas tamén dá mostras dunha perdurabilidade no tempo neste tipo de enterramentos.

A concentración de tumbas permite falar dun fenómeno eremítico nin sequera de monasterios similares como orixe do sitio senón máis ben en comunidades rurais de certa entidade.

A inaccesibilidade de hoxe nada ten que ver coa realidade de aquel entonces, xa que o camiño de Forcas era o principal acceso cara o Sil, como quedou probado nos resultados de 2010. De igual xeito que San Pedro de Rocas forma parte do camiño real.

A orixe da capela e da propia necrópole sigue sendo incerto, se ben, ambos elementos están íntimamente relacionados e constitúen unha evidencia clave para o estudio da organización territorial, social e relixiosa do mundo alto e pleno-medieval.

11

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Localización

Coordenadas UTM: X = 623.405 Y = 4.692.573 610 m.s.n.m.

Mapa 189-71, esc. 1:5.000 MTN

12

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

4. Contexto histórico3 A primeira nota bibliográfica coñecida do xacemento é o amplo relato que fai J. Arias Sanjurjo no seu artigo “Unha aproximación a la Ribera Sagrada” (BCPMHA Orense, 1914), coa descrición dos restos e das sepulturas, da que di ter recoñecido unha decena, e considera o lugar como o mosteiro máis importante da Ribeira Sacra.

Informa o propio Arias Sanjurjo de que “algunas (sepulturas) fueron destruidas al abrir el camino de la fábrica de Barjacova, que cruza esa plazoleta” (Arias Sanjurjo: 1914, p.50). Cuenta que “los anacoretas o monjes que habitaron esa comarca, debieron tener su centro o residencia principal un kilómetro más abajo del santuario, en el lugar que ocupa el Priorato de San Adrián, que es la parte de la ribera más próxima susceptible de cultivo (…) Conservó su personalidad e independencia hasta el s. XII, en el que el Emperador Alonso VII, siguiendo las corrientes de la época, se lo entregó a la Orden del Císter (…).” Logo foi incorporado ao de Montederramo (Arias Sanjurjo: 1914, p.51). Do citado mosteiro de San Adrián, rexido pola orden benedictina, queda algún resto, sendo hoxe unha casa particular.

Tamén o recolle J. Freire Camaniel na súa obra “El Monacato Gallego en la Edad Media” (Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 1998, tomo I, pp. 220-223) que segue no esencial ao anterior.

Incluíuse posteriormente no inventario de xacementos arqueolóxicos da Xunta de Galicia, figurando coa clave GA32057004. Nesta ficha, redactada por J.F. Romalde Purriños e M. González Méndez, en 1991, só se fala de 3 sepulturas visíbeis na zona chaira, ademais das da parte superior da peneda, onde tamén detectaron algúns negativos de estruturas, aínda que citan a probable existencia doutras de acordo aos investigadores precedentes.

Seguindo a clasificación tipolóxica e cronolóxica proposta por J.L. Quiroga e M.R. Lovelle (1991), de acordo a tipoloxía de sartegos fixos rupestres e de marcado antropomorfismo, encadraríanse na época altomedieval, entre os séculos IX e X, se ben os resultados obtidos na campaña de 2010 obrigan a ampliar ese abano cronolóxico, canto menos ata o século XI, contando con vestixios de ocupación ata o s. XV. Outros restos máis antigos condúcennos ata a época romana, aínda que non está clara a relación distos no lugar onde se localiza a necróple, podéndose tratar dunha superposición casual.

13

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

5. Resumo de actuacións arqueolóxicas4 e conservación 5.1 Resumo das actuacións arqueolóxicas Desde 2010 véñense realizando diferentes intervencións arqueolóxicas no enclave rupestre de San Vítor de Barxacova.

Nese ano abórdase por vez primeira o estudo arqueolóxico sistemático do enclave, sendo sometido a unha intensa limpeza e a traballos de escavación e sondaxe entre os meses de agosto e setembro. O obxectivo desa campaña foi o de estudar, acondicionar a contorna e deseñar unhas medidas de mantemento futuras. Confirmouse a antiga presenza da capela no alto da peneda, así como dalgunhas tumbas antropomórficas escavadas na rocha, tanto no curuto rochoso como no inicio do esporón, ao pé do camiño polo que se accede á ruta de sendeirismo dos canóns do Mao. En paralelo á intervención arqueolóxica realizouse unha prospección da ladeira oeste da desembocadura do Mao, tratando de realizar unha análise microespacial, recollendo lendas, contos e recordos das xentes do lugar. Localizáronse nesta área diversos restos relacionados coa capela de San Vítor, e doutros lugares de suxestivos topónimos, como San Salvador ou San Miguel, onde se di hai outras tumbas semellantes agochadas nos bancais das vides na contorna dunha aldea abandonada desde antigo. No San Salvador localizáronse os restos dunha construción derruída. Ladeira abaixo do San Vítor descubríronse diversas pedras decoradas reaproveitadas en muros de vellas construcións, con motivos que evocan tempos da primeira cristiandade. Na propia aldea de San Lourenzo tamén se identificou unha pedra con inscrición gótica no adro da igresa, varias pías de gran tamaño e outras de curiosa factura. Entre estas foi máis rechamante un perpiaño almofadado, que xunto a un muíño de Sacardebois, nos remite á época romana.

No propio xacemento de San Vítor dividiuse a intervención en tres sectores, a peneda, a rocha na ladeira coas tumbas antropomórficas e o esporón central.

Na capela, duns 12 m2 e no sector N atopouse outra tumba, esta vez de obra, a base de pezas arquitectónicas reaproveitadas (TI). Nela atopáronse os únicos restos antropolóxicos detectados na intervención antes da escavación da tumba XXXII. Repecto dos materiais dicir que se atoparon fragmentos de tella e un real de vellón de prata de Henrique II (1369-1379) No afloramento descúbrense nove tumbas máis e entre o material, destaca, un “celtil porto” de Afonso V de Portugal (1438-1481). Seguen a aparecer restos de tella de tipoloxía romana que presumiblemente caíron do alto da peneda. Tamén se escava unha das tumbas tapadas con laxes.

Na campaña de 2011 (CT 102 A 2011/366-O) amplíase a área escavada incorporándose á mesma uns sondeos valorativos en áreas periféricas deixando visíbel unha área moito maior ca precedente.

Asemade continuouse coa prospección da contorna inmediata do ano anterior que se completou coa comprobación e afondamento na información obtida tras o estudo da documentación medieval conservada, con visitas in situ aos lugares citados, comprobación da microtoponimia, referencias ao sitio, etc.

14

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Tamén se finalizou a intervención de posta en valor coa mellora da sinalización dentro do roteiro de sendeirismo no que se atopa incluído o xacemento, ademais da creación de productos de difusión web e un levantamente fotogramétrico de todo o xacemento.

Con data 8 de agosto presentáse unha modificación puntual do proxecto arqueolóxico inicial consistente na ampliación, no leste, da área de escavación no sector das tumbas (ST). En paralelo a esa ampliación, a práctica de dúas sondaxes na contorna inmediata permitiu ir coñecendo novos datos sobre a extensión da necrópole e a posible ocupación no lugar. As sondaxes situáronse na ladeira de acceso, sobre o camiño que ven de San Lourenzo e no sector inferior ao S da peneda onde se situaba a capela.

A superficie intervida total, no sector da necrópole, pasou de 50 m2 a 150 m2, dos cales aproximadamente a metade están ocupados por sepulturas.

Na metade do sendeiro entre o xacemento e Os Padrós, mesmo onde se sitúa unha tampa partida (pero que foi monolítica) aproveitada no lastrado do camiño, executouse unha nova sondaxe.

Nesta campaña quedan visíbeis 35 tumbas.

Rematada esa intervención preséntase unha proposta para a colocación dos indicadores para a intervención museográfica e interpretativa do xacemento.

No 2012 afondouse nun dos enclaves de maior interese próximo a San Vítor: o San Salvador, descuberto durante a prospección de 2010. Tamén se fixo unha limpeza intensa no sector dos Padrós.

A área da necrópole ampliouse ata chegar ao camiño da Fábrica de Barxacova. Esa ampliación permitiu documentala extensión da anterior cara o S con 5 novas sepulturas.

Igualmente comprobouse a continuidade da estrutura pseudo-rupestre cara o SL. Cara o NL continúan os enterramentos, esparexéndose pola explanada do xacemento onde se localiza a tumba con osario anexo inferior. Ademais descúbrense 5 novas sepulturas, un enterramento illado no S, na área que supostamente ocuparía a estrutura pseudorupestre, e outra no NO, mesmo baixo o camiño da Fábrica.

Tamén se escavou a TXXXII, contedora de óseos, e que quedara pendente de 2011. paralalelamente á ampliación da área visíbel realizáronse 3 sondaxes valorativas en diferentes puntos da aba superior do xacemento e nos aterrazamentos situados a SO do mesmo.

Asemade continuose co estudo documental, desta volta coa documentación do veciño mosteiro de Santa María de Montederramo, conservada no Arquivo da Catedral de Ourense e no Arquivo Histórico Provincial de Ourense.

As datacións levan os restos óseos a cabalo entre os séculos X e XI e outros fóra de contexto a finais do s. XIII. Os carbóns recuperados nas tumbas ofreceron datacións de entre finais do S. VII e comezos do s. XII. Entre a cerámica destacan uns fragmentos de cerámica común marrón, con abundantes desgrasantes de mica e remate exterior con engobe de coloración alaranxada, marrón ou avermellada, incluso algún con restos de pintura branca. A gran maioría destes fragmentos foron atopados dentro das sepulturas pudendo estar ante un

15

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

tipo de cerámica característica da alta idade media, de aparente tradición tardo-romana.

En ocasións aparecen acompañadas de cerámicas negras con bruñido exterior.

No 2013 practicarónse 5 sondaxes. A sondaxe S1 planeouse como unha ampliación das tumbas (ST) a través dunha tira que comunicara a área escavada ata 2012 coa sondaxe S2 practicada en 2010 ao pé da peneda. Pemitiu o descubrimento completo das tumbas parcialmente escavadas en 2012 e descúbrese unha nova, a T.XLVIII, e a parte inferior da T.XLIX. Con esta sondaxe remátase a escavación da explanada do xacemento comprobando que a necrópole chega prácticamente ata a peneda. Entre as tumbas descubertas destacan dous novos posibles osarios, de tipoloxía diferente ao chamado tipo San Vítor, como os atopados nas tumbas T.XVIII e o insinuado na T.XIII, son as tumbas T.XLIV e T.XLVI. Destácase de novo o descubrimento da tumba T.XLVIII xa descrita anteriormente.

Na sondaxe S2 puídose comprobar o desnivel do afloramento baixo a terraza N e a súa explanación en época contemporánea. Baixo a terra vexetal localizouse unha terra pisada, continuación da descuberta en 2012 cara o sector N da necrópole. Este nivel non sería máis ca terra de recheo da terraza pisada baixo o camiño de acceso ao longo do tempo.

A sondaxe S3 serviu tan só para comprobar a inexistencia de restos de calquera tipo nese primeiro rechán ao NO do camiño da Fábrica.

En S4, no camiño de San Salvador ao S do afloramento, e baixo unha terra cincenta asomou unha aliñación de pedra que obrigou a ampliar a sondaxe confirmando a presenza dun muro contra a rocha traseira, cortada verticalmente, enlazando co treito lateral mediante un treito curvo repicado en horizontal no que se asentaría a prolongación da parede.

O muro atopado e detalle da canle feita na propia rocha (fotos 13 e 14)

A superficie rochosa nesta área aparece repicada e tería servido esa regularización como piso interior da estrutura definida polo muro e os rebaixes da rocha. Na esquina N asomou unha canle escavada no piso da rocha que discorre en paralelo ao rebaixe lateral

16

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

NE. Esta canle serviu de drenaxe das augas que por escorregada puideran acumularse tralo muro e vencelo.

S5 realizouse no terceiro bancal sobre o camiño de San Salvador, ao S da necrópole, quedando totalmente sondeado este sector terraza a terraza. Os resultados foron negativos.

O sondaxe 6, no camiño de Forcas, tiña por obxectivo o de eliminar cortes anteriores que puideran esborrallarse coas chuvias e o paso do tempo. Aquí apereceu un muro de contención e o camiño de acceso ao xacemento. Tamén se atopa unha canle e un chanzo ou zócalo de 10 cm de altura e 50 cm de ancho.

Na ampliación de S7 aparece o forno que na actualidade atópase tapado para a súa conservación e executáronse as sondaxes S8 (no que aparecen 4 tumbas máis), S9 e S10 (ollar memoria arqueoloxía presentada por E.B. Nieto Muñiz). O forno poderíase ter empregado para a fundición de campás.

A parte das cerámicas xa descritas atopadas nos enterramentos destácanse outras vidradas que nos falan dunha época máis recente que coincide cos recheos superiores que crea a terraza N do xacemento.

5.2 Resumo das actuacións de conservación As actuacións de conservación do xacemento centráronse na primeira actuación do ano 2013 no estudio científico da rocha para determinar o grao de meteorización da mesma así como na procura da optimización dos tratamentos estándar que se deben desenvolver como traballos de mantemento e consolidación nos vindeiros anos; todo isto co obxectivo último de retardar a meteorización física da rocha que se dá en San Vítor de Barxacova.

Para acadar ese obxectivo recopilouse información deseñando unha ficha específica para realizar unha diagnose individualizada de cada unha das tumbas rupestres descubertas ata ese momento e proceder a continuación coas probas de consolidación e demais tratamentos de conservación activa.

A diagnose permite comprender mellor os diferentes mecanismos de degradación que interactúan en todo o xacemento e, de xeito particular, en cada un dos enterramentos expostos á intemperie polo que se poderán deseñar tratamentos futuros individualizados ou xeralizados segundo as necesidades máis urxentes. Esa información quedou recollida nos diferentes mapas de alteración que nos aportan esa idea pormenorizada da alta degradación á que se ve sometida o sitio arqueolóxico.

A información completouse co estudio feito pola Universidade de Vigo e Cádiz para a caracterización da rocha (que veñen corroborar as nosas conclusións iniciáis) e para comprobar a idoneidade e funcionalidade do consolidante proposto para a intervención de reforzo da estrutura mineral do granito: o UCA-do.

Para isto último probáronse os consolidantes sintetizados polo Grupo de Investigación TEP243 de nanomateriais pertencente a Dpto. de Química e Física da Universidade de Cadiz (traballo desenvolto pola Dra. María Jesús Mosquera) probándose a eficacia de:

17

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

a) o nanomaterial denomiado UCAD-20, mestura de oligómeros de silicio (DYN40) en disolución acuosa de n-octilamina; b) o nanomaterial UCAT-do que está composto por un tetraetoxisilano comercial (WACKER SILICATES 40 WNTES40), ao que se lle engadiu un catalizador neutro de dilaurato de dioctil estaño (DoTL) que acelera o proceso sol-xel, permitindo reducir así o contido en n-octilamina.

Realizouse a evaluación en laboratorio de ambos consolidantes comparativamente con outro comercial, Estel 1000 (silicato de etilo), para rematar as fases de estudo realizando a evaluación da súa eficacia no xacemento.

En paralelo a esas actuacións desenvolvéronse traballos de limpeza en todas as tumbas, tratamentos de adhesión, inserción de espigos en partes fragmentadas, tratamentos con funxicidas con eliminación das especies herbáceas, arbustivas e briófitas, reintegracións de carácter estrutural e a consolidación da mesma rocha polo método de impregnación.

Detalles das reintegracións feitas en 2013 (fotos 15 e 16)

Inxección e colación de espigos de fibra de vidro en rochas soltas, ano 2013 (fotos 17 e 18)

18

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Inserción de espigos en grandes placas e rochas, ano 2013 (fotos 19 e 20)

19

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

No ano 2014 derónselle continuidade aos traballos de 2013 sobre todo os referidos a limpeza, control biolóxico e consolidación.

Comparativa limpeza grupo TVIII, TIX, TX e TXI ano 2014 (fotos 21 e 22)

A consolidación química con UCA-do deuse nas tumbas: TXVIII

TXXVIII-TXV

TXV-TXV_b-TXVI

TXXXIII

TXXXIV

TXLIII

TXLIV

TXLV

TXLVI

TXLVIII

TXLIX

Aplicación do consolidante por impregnación en 2014 (fotos 23 e 24)

Tamén se deu continuidade aos traballos de reforzo estrutural a través da reintegración con resinas e morteiro de cal hidráulico.

20

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Detalles do selado e aplicación de resina con area en fendas na TXLVI e TXLVIII en 2014 (fotos 25, 26, 27 e 28)

Finalmente pegouse unha rocha solta doutra máis grande, localizada no sendeiro que vai ao xacemento, monitorizáronse tres pequenas áreas para comparar a degradación por comparativa de fotografías e pesada de inertes (que foron reformuladas, salvo a monitorización 1, por mor de actuacións antrópicas relacionadas cun campo de traballo de rapaces), consolidouse o muro sur e se controlou o movemento dos restos de canteira ao oeste das tumbas TXXXII e TXXXI.

21

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

6. Obxectivos restauración

Ano 2015

e

criterios

aplicados

á

conservación-

Pero para que todos os traballos desenvoltos (escavación, conservación, difusión…) teñan sentido debemos deixar claro un axioma, sen necrópole, ou sexa, sen conservación, todos os esforzos por desenvolver os potenciais do lugar son inútiles. Polo tanto, seguimos mantendo os obxectivos e criterios propostos en anteriores informes para garantir a viveza deste sitio arqueolóxico, único na Península polas súas especiais características.

6.1 Obxectivos Os obxectivos específicos que se marcaron para o proxecto de 2015 foron: 1.

Redefinición das fases e prioridades de actuación: urxencias.

2.

Garantir a adecuada conservación e protección das estruturas exhumadas para facilitar a visión, asemade, a comprensión do xacemento.

3.

Converter ao sitio arqueolóxico en elemento de difusión do pasado; en especial para o público non especializado.

4.

Incrementar no posible o coñecemento sobre o mesmo. Carácter científico/cultural.

5.

Minimizar o risco de alteracións físico-químicas.

6.

Consolidar estruturalmente todas as tumbas e mesmo partes do afloramento.

7.

Facilitar a elaboración de documentación gráfica para o seu uso en futuras publicacións ou eventos.

8.

Garantir e facilitar o rendimento económico, social, ambiental e educativo a partir de todo o anterior.

9.

Respecto polos valores paisaxísticos do lugar….

10.

Establecer o mantemento do lugar como premisa indispensábel para a súa conservación e para que o lugar se amose sempre atractivo á vista dos visitantes.

E finalmente, garantir que todo o traballo quedara documentado de xeito exhaustivo tanto de forma escrita, como gráfica e fotográficamente.

6.2 Criterios En base a eses obxectivos foi necesario incluír os criterios de conservación, de obrigado e estrito cumplimeto, para a consolidación e conservación de xacementos ao aire libre e que veñen marcados polas diferentes leis e cartas internacionais referidas ao PC5 e que xa foron postos en práctica na campaña de conservación de 2013.

A saber:

22

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

1.

Mínima intervención.

2.

Preservación de todo elemento orixinal presente.

3.

Uso de materiais e técnicas reversibeis ou de fácil eliminación.

4.

Uso de materiais e técnicas con duración no tempo garantida.

Ano 2015

5.

Mellora das propiedades físicas, químicas e biolóxicas para limitar a acción dos axentes de alteración.

6.

Mellora da visibilidade e visión dos elementos degradados.

7.

Identificación de engadidos (reconstrucións anastilósticas), únicamente en casos de carácter estrutural e suxeitos ao criterio único da preservación dos bens exhumados. Coa puntualización seguinte: pódese reintegrar a parte dun todo sen marcar o engadido pero non o todo dunha parte sen marcar esa necesaria diferenciación.

23

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

7. Tratamentos realizados 2015 Os traballos feitos en 2015 veñen a dar continuidade aos feitos en 2013 e 2014.

7.1 Rexistro gráfico e fichas diagnose de cada unha das tumbas Realizouse un rexistro completo de todos os elementos (tumbas, ocos de poste, entalles e afloramento) ampliándose a información recollida na fichas de 2013 e 2014.

7.2 Control biolóxico: corte da vexetación e limpeza xeral Mantendo sempre a norma de cortar e non arrincar procedeuse co corte manual dos axentes biolóxicos de porte mediano e pequeno nos sartegos e afloramento. O alcance destes traballos non podería realizarse sen a colaboración desinteresada do subdirector de la E.S.C.R.B.C.G., Álvaro Arizaga Castro, o alumno Jorge Meilán Blanco (que se costeou a súa estancia) e a de Pilar Moreno Ruíz.

Diferentes imáxenes da eliminación de axentes biolóxicos superiores (fotos 29, 30, 31 e 32)

7.3 Reintegración con cal hidráulico e marmolit Mantendo sempre os criterios e obxectivos desenvoltos durante as campañas anteriores deuse continuidade aos mesmos revisándose todas as tumbas (as tratadas en 2013 e 2014) reforzándose a actuación nos enterramentos localizados máis ao oeste do

24

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

afloramento. Realizouse, polo tanto, unha reintegración, nas fendas e rochas a piques de se desprenderen con dous tipos de materiais: marmolit e morteiro de cal hidráulico natural NHL 5 en dosificación 1:5.

As primeiras reintegraciones con argamasa de cal foron probadas en 2014 para testar a súa efectividade ao longo de 1 ano durante o cal comprobouse esa efectividade desexada polo que este material confírmase como unha solución para áreas con moitas perdas e con abundante sustrato térreo.

Tamén débense describir, para o caso das reintegracións estruturais, o engadido de pequenas rochas, xunto co morteiro de cal ou marmolit, alí onde se atopaban áreas onde existía un risco importante polo paso de persoas, risco por meteorización e desprendementos de rochas orixinais, e mesmo por esixencias propias dos materias aplicados. Evítanse así os problemas de retracción en volúmenes superiores aos 3-4 cm.

Nesta actuación, como xa se avanzou nos criterios empregados, seguiuse a norma de reintegrar a parte dun todo fronte ao todo dunha parte. Polo tanto, aínda que identificables e rexistradas polo miúdo, estas actuacións, polo material empregado, buscan que as mesmas non sexan moi perceptibles para non “meter ruído” na contemplación dos conxuntos.

Na tumba TLI conxugaronse as dúas opcións propostas como reintegración.

Testado do morteiro de cal en 2014 e execución de reintegración estrutural en 2015 (fotos 33, 34 e 35)

Reintegración con marmolit en rochas a piques de desprenderse en fendas onde se pretende impedir o acceso de auga e o crecemento de axentes biolóxicos (fotos 36 e 37)

25

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Exemplo dunha pequena pedra engadida nunha zona con risco de perda doutras dúas orixinais (TXXVII) e detalle comparativo dunha reintegración de 2013, xa traballada, e unha nova de 2015, aínda sen traballar (fotos 38 e 39)

Este traballo foi executado en: TXII

TXXV

TXIII

TXXVII

TXVIII

TXXXVII

TXIX

TXLV

TXX

TL

TXXII

TLI

TXXIV

TLII

Tamén no oco de poste UN 2007.C3 e UN 2014.C4

Reforzo das reintegracións de 2013 entre TXII e TXIIi (fotos 40 e 41)

26

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Reforzo das reintegracións de 2013 en TXIX e TXX con resina marmolit e morteiro de cal (fotos 42 e 43)

Reintegracións en TXXII e TXXV con resina marmolit en fendas (fotos 44 e 45)

Reintegracións en TXXIV (fotos 46 e 47)

27

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Reintegracións en TXXVII e TXXXVII (fotos 48 e 49)

Reintegracións en TL (fotos 50 e 51)

Reintegracións en TLI (fotos 52 e 53)

28

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Reintegracións en TLII e TLV (fotos 54 e 55)

Reintegracións en UN2007.C3 e UN2014.C4 (fotos 56 e 57)

Aínda que a reintegración é un estadio independente do proceso conservativo, pola espicificidade da resina empregada (o marmolit), tamén se pode considerar como parte das adhesións que se pretenden acadar entre as fracturas e fragmentos de rocha.

Con todo, nas adhesións propiamente ditas, emprégase outra resina epoxídica máis apropiada para este proceso como máis adiante se describirá.

7.4 Recolocación de pedras soltas e adhesións Unha gran pedra, solta durante o inverno comprendido entre 2014 e 2015, foi recolocada empregando un espigo de fibra de vidro, resina epoxi e unha mestura de area e marmolit.

Tamén se adheriron con esta metodoloxía varias rochas máis pequenas que forman parte das diferentes tumbas.

Móstrase a continuación unha serie fotográfica do proceso de colocación da rocha solta na tumba TXXII e da adhesion doutra pequena rocha entres as tumbas TXLIV e TLV. Nas adhesións emprégase a resina epoxi EPO-150.

29

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Recolocación dunha rocha de mediano-grande tamaño desprendida na TXXII (fotos 58, 59 e 60)

Vista do proceso de adhesión dunha pequena rocha solta, entre as TXLIV e TXLV ((fotos 61, 62 e 63)

Adhesión en TVIII (foto 64)

30

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

7.5 Colocación de tirantes Tras revisar a evolución dalgunhas placas procedeuse cun traballo de reforzo na colocación de tirantes con espigos de fibra de vidro; de 10 mm e resina epoxídica. En parte xa descrito anteriormente móstrase a actuación as actuación en TXLVI e TXXII.

Colocación de espigos en placas na TXXII e TXLVI (fotos 65 e 66)

Detalles do proceso anterior (fotos 67 e 68)

Ídem na TXXII (fotos 69 e 70)

31

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

7.6 Reforzo estrutural en rochas do afloramento próximas ás tumbas do sector norte Nas grandes rochas do afloramento, xa tratadas de forma urxente e provisional en 2013, procedeuse cun reforzo supletorio dando por finalizados xa os traballos.

Con todo, débese realizar este tratamento, noutras áreas do afloramento que nunca foron tratadas xa que as prioridades centráronse nas tumbas durante estes anos.

Vista das rochas do afloramento próximas a se desprenderen e sobre as tumbas do sector norte con reforzo final (fotos 71, 72, 73 e 74)

7.7 Monitorización Monitorizáronse novas áreas pois dúas das marcadas en 2014 descartáronse debido a que un campo de traballo con rapaces franceses interferiu nas mesmas. Polo tanto, só se puido manter a monitorización 1.

As monitorizacións plantexadas serven para testar anualmente a cantidad de area e minerais que se desprenden da rocha; eliminando unha parte relevante do aporte eólico ou outras deposicións naturais.

Monitorización 1: código vermello (fotos 75 e 76)

O código vermello correspóndese con sendos puntos da mesma cor que foi marcado sobre un pequeno depósito reversíbel de nitrato de celulosa.

Localizada entre as tumbas TXV-TXV(b), TXVII e TXXXIV.

32

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

E a única que se mantén con rexistro desde o ano 2014.

Monitorización 2: código azul (foto 77)

O código azul correspóndese con sendos puntos da mesma cor co foi marcado un pequeno depósito reversíbel de nitrato de celulosa.

Localizada ao sur da tumba TXLIII. Aínda que xa marcada en 2014 procédese a unha nova analítica pola contaminación antrópica xa descrita.

Monitorización 3: código verde (foto 78)

33

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

O código verde correspóndese con sendos puntos da mesma cor que foi marcado sobre un pequeno depósito reversíbel de nitrato de celulosa.

Localizada entre as tumbas TXLV e TXLVI. Procédese ao rexistro de datos desde este ano 2015.

7.8 Aplicación de biocida O último traballo feito foi o de aplicación de Newdes, cloruro de benzalconio, diluído en auga ao 0.1 %. Este biocida ten escasa repercusión sobre plantas superiores pero sí sobre fungos, algas e liques foliáceos.

Aclaramos que se está a evitar a aplicación de herbicidas que puderan por en perigo a integridade da roca por aporte de sales.

Detalles aplicación de biocida (fotos 79 e 80)

34

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

8. Prioridades para 2016 e posteriores Todas as propostas que a continuación se expresan teñen por obxecto aumentar os potenciais estéticos, simbólicos, científicos e económicos do xacemento e do Concello de Parada de Sil e, por suposto, quedarán suxeitas á obtención das diversas subvenciones dos diferentes organismos institucionais da Comunidade de Galicia, España ou Europa.

8.1 Continuidade nos traballos de mantemento, pequenas urxencias (rochas soltas ao longo do ano por meteorización ou pisado de tumbas por visitantes), tratamento intensivo dunha ou dúas tumbas e traballos de difusión A simple acción de cortar cada ano as herbáceas diminúe considerablemente os riscos de alteración mellorándose ademais a visibilidade do conxunto. En estes traballos incluiríanse os tratamentos de urxencia (como o desprendemento de rochas soltas) ou outras incidencias.

Independentemente da intensidade e formas das futuras campañas este traballo deberáse realizar de forma periódica, anual e, por conservadores-restauradores.

Valoración anual aproximada: 4.000,oo €

Exemplo de sartegos que despois de recibir os tratamentos de urxencia necesarios necesitan de intervencións intensas anuais e específicas.

Fotografías de entrada e saída despois da intervención de 2015 (fotos 81, 82, 83 e 84)

8.2 Intervencións sobre o forno de fundición de campás Un dos elementos máis chamativos e que daría moita máis riqueza visual e interpretativa ao xacemento. Na actualidade atópase tapado e oculto.

35

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Esta actuación poderíase realizar en colaboración do Concello de Parada de Sil, a E.S.C.R.B.C.G., a Diputación de Ourense e a D.X.P.C. da Xunta de Galicia baixo a dirección dun profesional autónomo.

Valoración aproximada: 3.700,oo € 8.3 Intervención final de consolidación química e estrutural nas tumbas Polo tamaño do sitio sería necesario realizar unha intervención intensa final como a realizada en 2013 coa participación de alumnos da E.S.C.R.B.C.G. para reducir costes na actuación. Estes dous últimos anos, por exemplo, o orzamento non deu para a consolidación química, salvo os tratamentos puntuais de 2014, unha acción que se está mostrando altamente efectiva para contrarrestar os procesos físicos e químicos de alteración.

Lembraremos ademais que están a participar outras persoas sen custo económico algún.

Outra vez máis, este traballo poderíase realizar en colaboración do Concello de Parada de Sil, a E.S.C.R.B.C.G., a Diputación de Ourense e a D.X.P.C. da Xunta de Galicia baixo a dirección dun profesional autónomo.

Valoración aproximada: 15.000,oo € 8.4 Intervención sobre o afloramento O afloramento forma parte tamén do conxunto arqueolóxico, e conta ademais cos mesmos riscos de degradación, compre polo tanto unha actuación urxente senón queremos ver unha degradación determinante como a da necrópole “veciña” de San Pedro de Rocas. O proceso de meteorización do afloramento é moi evidente en comparación coas propias tumbas; onde se conseguiu frear a acción dos diferentes axentes de alteración.

Valoración aproximada: 30.000,oo €

As zonas do afloramento mostran unha evidente degradación en comparación con outras áreas inte-rtumbas tratadas durante estes últimos anos (fotos 85, 86 esquerda- e 87 -dereita-)

36

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

8.5 Avance na proposta de musealización Deberíanse establecer avances importantes para o estudo e colocación de: 1. Paneis, no só interpretativos senón tamén con recomendacións de conservación: como a simple e efectiva medida de avisar de que non se poden pisar as tumbas (ou o afloramento) ou que a mellor vista do conxunto obtense desde o alto da capela. Polo tanto, mellora das indicacións de subida á capela; acción que podería derivar nunha menor presión sobre as tumbas ao terse unha visión completa do conxunto62. Valado perimetral para recondución das circulacións das visitas.

3. Estudo dunha pasarela que non debe interferir na visión dos elementos arqueolóxicos: que pensamos estase a desenvolver.

Tampouco deberíase deixar de lado o estudo dunha cuberta que puidera permitir o desenvolvemento doutras moitas actividades e atractivos do xacemento.

En paralelo a esta actuación mellora do camiño de acceso en tramos puntais; que pensamos tamén se está a desenvolver.

37

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

9. Recomendacións de conservación Até que non se decidan e se dean as conxunturas adecuadas para a execución dalgún tipo de cuberta (individual ou xeral), e que palíe os efectos negativos que para a conservación supón á exposición total do conxunto rupestre aos meteoros, urxe establecer unhas medidas mínimas de conservación que garantan por unha parte a presevarción do sitio e por outra banda a súa exposición de cara aos visitantes.

Dito isto consideramos que é ineludíbel: 1. Mantemento tanto na limpeza como na consolidación 2. Execución dos traballos propostos para a eliminación dos asulagamentos nas tumbas. Incídese no rídiculo da postura da DXPC no tocante a execución de buracos para o desaloxo de augas por gravidade.

3. Ampliación das análises.

4. Estudo das circulacións das visitas e execución dunha pasarela ou similar e avisos de precaución nun cartel á entrada do xacemento 5. Monitorización do sitio para obter datos pluviométricos, de temperatura, humidade, dirección do vento, etc.

6. Continuación dos traballos de difusión e musealización.

7. Creación dunha mesa de traballo para debater o futuro do xacemento no que participen os arquitectos, arqueólogos e conservadores da D.X.P.C. da Xunta de Galicia. Xa non digamos os axentes directamente implicados.

38

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

10. Documentación fotográfica

39

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Fotos 88 e 89:

Entradasaída da T.I en 2015

Fotos 90 e 91:

Entradasaída da T.II en 2015

Fotos 92 e 93:

Entradasaída da T.III en 2015

Fotos 94 e 95:

Entradasaída da T.IV en 2015

40

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Fotos 96 e 97:

Entradasaída da T.V en 2015

Fotos 98 e 99:

Entradasaída da T.VI en 2015

Fotos 100 e 101:

Entradasaída da T.VII en 2015

FOTOs 1 02, 103, 104 e 105:

Entradasaída T.VIII en 2013 e idem 2015

41

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOs 106, 107, 108 e 109:

Entradasaída T.IX en 2013 e idem 2015

FOTOs 110, 111, 112 e 113:

Entradasaída T.X en 2013 e idem 2015

FOTOs 114, 115, 116 e 117:

Entradasaída T.XI en 2013 e idem 2015

FOTOs 118, 119, 120 e 121:

Entradasaída T.XII en 2013 e idem 2015

42

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 122, 123, 124 e 125:

Entradasaída T.XIII en 2013 e idem 2015

FOTOS 126, 127:

Entradasaída T.XIV en 2015

FOTOS 128, 129, 130 e 131:

Entradasaída T.XVT.XV (B) en 2013 e idem 2015

FOTOS 132 e 133:

Entradasaída T.XVI en 2015

43

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 134, 135, 136 e 137:

Entradasaída T.XVII en 2013 e idem 2015

FOTOS 138 139, 140 e 141:

Entradasaída T.XVIII en 2013 e idem 2015

FOTOS 142, 143, 144 e 145:

Entradasaída T.XIX en 2013 e idem 2015

FOTOS 146 e 147:

Entradasaída T.XX en 2015

44

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 148, 149, 150 e 151:

Entradasaída T.XXI en 2013 e idem 2015

FOTOS 152, e 153<-

Entradasaída T.XXII en 2015

FOTOS 154 e 155:

Entradasaída T.XXIII en 2015

FOTOS 156 e 157:

Entradasaída T.XXIV en 2015

45

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 158 e 159:

Entradasaída T.XXV en 2015

FOTOS 160 e 161:

Entrada da T.XXVI en 2013 e foto de saída en 2015

FOTOS 162, 163, 164 e 165:

Entrada da T.XXVII en 2013 e idem 2015

FOTO 166, 167, 168 e 169:

Entrada da T.XXVIII en 2013 e idem 2015

46

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 170 e 171:

Entrada da T.XXIX en 2015

FOTOS 172 e 173:

Entrada da T.XXX en 2015

FOTOS 174 e 175:

Entradasaída T.XXXI en 2015

FOTOS 176 e 177:

Entradasaída T.XXXII en 2015

47

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 178, 179, 180 e 181:

Entradasaída T.XXXIII en 2013 e idem 2015

FOTOS 182, 183, 184 e 185:

Entradasaída T.XXXIV en 2013 e idem 2015

FOTOS 186 e 187:

Entradasaída T.XXXV en 2015

FOTOS 188, 189, 190, 191:

Entradasaída T.XXXVII en 2013 e idem 2015

48

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 192, 193, 194 e 195:

Entradasaída T.XXXVIII en 2013 e idem 2015

FOTOS 196, 197, 198 e 199:

Entradasaída T.XXXIX en 2013 e idem 2015

FOTSO 200 e 201:

Entradasaída T.XL en 2015

FOTOS 202 e 203:

Entradasaída T.XLI en 2015

49

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 204, 205, 206 e 207:

Entradasaída T.XLII en 2013 e idem 2015

FOTOS 208, 209, 210 e 211:

Entradasaída T.XLIII en 2015 e idem 2015

FOTOS 212, 213, 214 e 215:

Entradasaída T.XLIV en 2013 e idem 2015

FOTOS 216, 217, 218 e 219:

Entradasaída T.XLV en 2013 e idem 2015

50

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 220, 221, 222 e 223:

Entradasaída T.XLVI en 2013 e idem 2015

FOTOS 224, 225. 226 e 227:

Entradasaída T.XLVIII en 2013 e idem 2015

FOTOS 228 , 229, 230 e 231:

Entradasaída T.XLIX en 2013 e idem 2015

FOTOS 232, 233, 234 e 235:

Entradasaída T.L en 2013 e idem 2015

51

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 236, 237, 238 239:

Entradasaída T.LI en 2013 e idem 2015

FOTOS 240, e 241:

Entradasaída T.LII en 2013 e idem 2015

FOTOS 242, 243, 244 e 245:

Entradasaída T.LV en 2013 e idem 2015

FOTOS 246 e 247:

Entradasaída grupo T.V, T.VI, T.VII e T.XXIII en 2015

52

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 248 e 249:

Entradasaída grupo T.VIII, T.IX,T.X e T.XXI en 2015

FOTOS 250 e 251:

Entradasaída grupo T.XV-XV (B), T.XVI, T.XVII e T.XXVIII en 2015

FOTOS 252 e 253:

Entradasaída grupo T.X, T.XVII, T.XXIX, T.XXX e T.XXXI en 2015

FOTOS 254 e 255:

Entradasaída grupo T.XXXII, T.XXXIV e T.XLII en 2015

53

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

FOTOS 256 e 257:

Entradasaída grupo T.XXXVII, T.XXXIX, T.XL e T.XLI en 2015

FOTOS 258 e 259:

Entradasaída muro sur 2015

FOTOS 260 e 261:

Entradasaída T.XLIV, T.XLV e T.XLVI en 2013 e ídem 2015

Fotografía final das tumbas do sector sur 2015 (foto 262) 54

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Fotografías finais das tumbas do sector norte 2015 (foto 263 e 264)

55

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Fotografías finais das tumbas do sector norte 2015 (foto 265 e 266)

56

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Fotografías finais das tumbas do afloramento 2015 (foto 267 e 268)

57

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Fotografías de paisaxe 2015 (foto 269 e 270)

58

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

11. Bibliografía consultada 1.

Informe valorativo/Avande de memoria: “Estudo, limpeza, mantemento, sondaxes e ampliación da área escavada na necrópole rupestre de San Vítor (San Lourenzo de Barxacova, Parada de Sil, Ourense)”-2ª campaña, ano 2011. CT 102ª 2011 / 366-0 Eduardo-Breogán Nieto Muñiz 2.

Proxecto: “Estudo, limpeza, mantemento, sondaxes e ampliación da área escavada na necrópole rupestre de San Vítor (San Lourenzo de Barxacova, Parada de Sil, Ourense)”-3ª campaña, ano 2012.

Eduardo-Breogán Nieto Muñiz 3.

La conservación de excavaciones arqueológicas. Edición dirigida por N. P. Stanley Price.

(1984). Edita ICCROM 4.

Mortars, Cements and Grouts used in del Conservation of Historic Buildings. ICCROM. VV.AA. 5.

Patologías de las lesiones físico-mecánicas en los soportes arquitectónicos.

Alberto Sepulcre Aguilar.

6.

Alteración de granitos y rocas afines. Deterioro de monumentos históricos. Edit. CSIC. Mª. Angeles Vicente Hernández. Eloy Molina Ballesteros. Vicent Rives Arnau.

7.

Intervención y tratamiento de materiales pétreos. Experiencias de conservación en otras autonomías.

José María Cabrera Garrido. Restaurador. CPA, SA. 8.

Tratado de geología: Petrología.

R. Brousse y J-p. Lehman. Ediciones Omega.

9.

Ensayos y experiencias de alteración en la conservación de obras de piedra de interés Histórico-Artístico.

Antonio Martín Pérez. Edit. Centro de Estudios Ramón Areces.

10.

Conferencia: Biodeterioro de materiales utilizados en obras de arte.

Beatriz Prieto Lamas.

11.

Ley 16/85, de 25 de junio.

12.

The conservation of antiquities and works of art. Oxford University Press. London 1965 Plenderleith, H.J. 13.

Remedial treatment of building. The construction press. London Barry P. Richardson.

14.

“Propostas de conservación-restauración das tumbas da necrópole de San Vítor de Barxacova, (Parada de Sil, Ourense)” Ano 2013 Expte S.A.: 02.0.272 2013.001 Código SXPA: ED 102A 2013-237-0 Buceta Bruneti, G et Carrera Ramírez, F. Inéd. 2013.

59

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

12. Fichas técnicas produtos7

Acetona Ficha de seguridade 91/155/CEE Descripción química Acetona CH3COCH3 Composición/información sobre os compoñentes > 99% Acetona Propiedades físicas e químicas Forma física:

Líquido

Color:

Incolora

Olor:

Característico

Peso molecular:

58,08 g/mol

Viscosidade:

0,33 cps a 20º C

Peso específico:

0,791 g/cm3 a 20º C

Solubilidade en augua:

Miscíbel

Temperatura de fusión:

-94,9º C

Temperatura de ebullición:

56,2º C a 760 mmHg

Temperatura de inflamación:

-18,4º C

Temperatura de auto-ignición:

537,8º C

Presión de vapor:

185 mmHg a 20º C

Alcohol metílico Ficha de seguridade 2001/58/CEE Descripción química Metanol CH3OH Composición/información sobre os compoñentes

60

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Metanol

R11/23

CAS: 67-56-1

EC No. 200-659-6

No. 603-001-00-X

O alcohol metílico con fórmula química CH3HO. Descripción química Metanol CH3OH

Cal hidráulico8 Norma europea en 459 1-2-3 Nome comercial CAL 100 HIDRAULICA NATURAL PURA – NHL 5 Características da norma Tempo de comenzo fraguado : 2 a 3 horas Resistencia media á compresión a 7 días : 4 Mpa Resistencia media á compresión aos 28 días : 9 Mpa Masa volumínica aparente (MVA) : 0,65 kg/l Tasa de cal libre : 22% Ca(oH)2 Presentación Saco : 40 kg.

Volumen útil : 65 l.

Paletización : 35 sacos

Comentario Fabricada desde 1.850. Doble toma, hidráulico máis aéreo. A súa resistencia permite unha utilización múltiple sen cemento.

Indicacións complementarias Masa volumen real : 2,05 kg/l Finura Blaine : 7.500 a 8.500 cm²/g Tasa de sílice soluble : 12% Resistencia en condicións de obra a 250 kg/m³ con emprego dunha area “media”: a 28 días : 1,5 Mpa a 180 días : 4,5 Mpa Nota : Estos morteiros pódense reutilizar ata pasadas 48 horas (resgardado cun plástico) en función da temperatura e da protección.

Resistencia mecánica

Rc 7 días Rt 7 días

: 3 a 5 Mpa : 1 a 1,5 Mpa

Rc 28 días Rt 28 días

: 7 a 10 Mpa : 2 a 3 Mpa 61

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Rc 3 meses Rt 3 meses

Ano 2015

: 10,5 a 15 Mpa : 3 a 4,5 Mpa

Rc 1 año Rt 1 año

: 14 a 20 Mpa : 4 a 6 Mpa

Composición

Cao Ca(OH)² CaCO³ SiO² Al²O³ Fe²O³ SO³ Na²O K²O TiO² MnO Cr²O³ SrO MgO

= = = = = = = = = = = = = =

57% 18% 18% 19% 13% 0,5% 0,6% 0,06% 0,12% 0,16% >0,02% 0,01% 0,03% 0,90%

Cloruro de benzalconio Especificacións técnicas O cloruro de benzalconio responde á fórmula xeral C6H5CH2N(CH2)RCl, na cal R vai desde C8H17 ata C18H87. É un sal de amonio cuaternario moi recomendado en restauración e rehabilitación para a eliminación de algas e liques. Peso molecular: 354 g/mol

ENSAIO

LÍMITES

Aspecto físico (20º C):

Líquido.

Cor:

Líquido coloreado amarelo pálido.

Olor:

Lixeiramente almendrado.

Materia activa:

79 – 81%

pH (5% en disolución):

6–8

Contido en amina libre:

1,0% max.

Densidade:

0,95 – 0,99 g/ml

Usos Biocida, tensioactivo e emulsionante para pedra, pintura mural, terracota, intónacos ,etc.

Emprégase normalmente en solucións acuosas, solo ou xunto con outros reactivos e inertes. Tamén emprégase en mesturas para papetas de limpeza de aplicación superficial.

62

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Fórmula C9H13ClNR

Consolidante de pedra: UCA Descripción do producto UCA-DO é un consolidante composto por silicato de etilo, un surfactante e un catalizador. Non contén disolventes. O producto posúe as siguintes características: 1.

É eficaz en todo tipo de sustratos pétreos, incluso en rochas 100% carbonatadas.

2.

Non require de adición de disolventes orgánicos volátiles.

3.

Baixa viscosidade (η<5 MPa) para unha óptima penetración no sustrato.

4.

A polimerización sobre o anterior acontece de forma espontánea a temperatura ambiente.

5.

Non provoca formación de subproductos secundarios nocivos.

6.

É uniformemente absorbido pola pedra e acada todo o material uníndoo na parte san máis interna.

7.

Deixa o material tratado permeábel ao vapor da agua.

8.

Deixa inalterado o aspecto exterior da pedra evitando formacións de películas brillantes e amarelentas baixo a acción dos U.V.

Modo de actuación A súa baixa viscosidade (n<5 Mpa) permite unha óptima penetración no sustrato rochoso. O surfactante orixina un xel de sílice mesoporoso que impide a impermeabilización do sustrato pétreo.

Aplicación Seu uso principal é a consolidación e restauración do material pétreo. Tamén pode ser empregado no tratamento doutros materiais de construción ou de calquer material poroso. A súa aplicación, ata a saturación, incrementa significativmente as propiedades do sustrato.

Características especiais Almacenamento estable en recipientes pechados para mantener o producto sen humidade.

Resina EPO-150 Descrición Epo-150 é un produto a base de resinas epoxídicas fluídas reticulábeis en frío mediante un endurecedor a base de aminas cicloalifáticas.

A mestura dos compoñentes produce un sistema de elevada resistencia altamente adhesivo.

Campos de emprego O produto Epo-150 é apto para inxección e/ou impregnación en soportes de formigón, pedra, terracota e madeira. Epo-150 pódese usar para o recheo de fendas e ancoraxe de cravos de aceiro ou barras de resina e fibra de vidro.

Epo-150 pódese cargar con varios inertes até obter mestura que se poden utilizar para estucado e reintegración.

63

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

Preparación O sistema Epo-150 suminístrase en presentación doble composta de Resina Epoxídica pura Epo-150 e endurecedor K-151.

Os dous compoñentes van unidos na seguiente relación: Resina Epoxídica pura Epo-150 100g Endurecedor K-151 25g Tempo traballo a +20°C: 30 min. aprox.

Aspecto: pasta densa de cor branca.

Viscosidade aprox.: 26.000 cps Residuo seco: 100% Peso específico: 1,50 aprox.

Espigos fibra de vidrio Barras de resina de vidro de sección circular constituídas por resina de poliéster e fibra de vidro, utilizadas para o reforzo e para espgiso xunto con resina epoxídica e/ou poliéster. As barras de resina de fibra de vidrio teñen unha elevada resistencia á corrosión e forza mecánica (tracción, flexión, etc.).

Caracteristicas técnicas Diámetros dispoñíbeis: 3 - 4 - 6 - 8 - 10 - 12 - 14 - 16 - 18 - 20 mm Aspecto/sección: redondo macizo Lonxitude: 2 m Peso específico: 1,9 g/cm² Módulo elástico á tracción: 35000 Mpa Resistencia á tracción: 650 Mpa Módulo elástico é flexión: 32000 Mpa Resistencia á flexión: 625 Mpa Coeficiente de dilatación térmica: 7,5·10-6 1/°C

64

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

13. Agradecementos En primeiro termo ao alumno da E.S.C.R.B.C. de Galicia, Jorge Meilán Blanco, polo altruísmo da súa implicación.

Quero agradecer, ademais, a axuda prestada ao ex-alcalde do Concello de Parada de Sil, Sr. Francisco Magide Bizarro, e á nova alcaldesa, Sra. Yolanda Jácome Rodríguez, polo seu compromiso co estudio e conservación de San Vítor de Barxacova de forma xeral e en particular do patrimonio cultural da bisbarra, a Riberia Sacra, que desexamos sexa declarada Patrimonio da Humanidade xa!

Ademais, este proxecto non se tería levado a cabo de non ser pola axuda prestada por: E. Breogán Nieto Muñiz, Pilar Moreno Ruíz, Álvaro Arizaga Castro e Fernando Carrera Ramírez.

E como non, á mellor colega conservadora: Natalia Cortón Noya, de Lugo.

Por acollernos no albergue da Fábrica da Luz, pola difusión que fan do xacemento, non podo esquecerme de Sara, Óscar e “Luca” ou de Cox e James (de California e Australia) que nos axudaron na baixada dos “matraquillos”…

Ah! e grazas e Isa, Pedrito e Iván… que aportan sempre un sorriso e ánimo. ;-)

A todos, grazas.

65

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

14. Documentación gráfica

66

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

67

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

68

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

69

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

70

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

71

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

72

Proposta de consolidacion, mantemento e control biolóxico na necrópole de San Vítor de Barxacova: 3ª campaña Parada de Sil (Ourense)

Ano 2015

1 Informe Valorativo/Avance de Memoria: “Estudo, limpeza, mantemento, sondaxes e ampliación da área escavada na necrópole rupestre de San Vítor (San Lourenzo de Barxacova, Parada de Sil, Ourense)”. 2ª campaña, ano 2011. CT 102 A 2011 / 366-0. Eduardo-Breogán Nieto Muñiz. Inéd.

2 Ibid. Máis información: http://sanvitordebarxacova.wordpress.com/arqueoloxia/ 3 Ibíd 2 4 Ibíd 2 5 Patrimonio Cultural 6 Tense ollado que moitas persoas chegan ao xacemento pero non suben á capela se non se lles da indicacións.

7 Informacións procedentes das diferentes casas comerciais.

8 Información da empresa Naturcal.

En Pontevedra, a 30 de outubro de 2015.

Asdo.: Gonzalo Buceta Bruneti

73