Βαδίζοντας στα μονοπάτια της πορφύρας

Ε΄ Τάξη 43ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου

Βαδίζοντας στα μονοπάτια της πορφύρας Ένα οδοιπορικό στον κόσμο του Βυζαντίου μέσα από την τέχνη

Υπεύθυνοι εκπαιδευτικοί: Ελευθερία Καλούδη Γιώργος Αναγνωστόπουλος Συνεργάστηκαν οι εκπαιδευτικοί ειδικοτήτων Μαχαιράς Νίκος - Μουσική Ορφανουδάκης Γρηγόρης - Θέατρο Πολύζη Παναγιώτα - Πληροφορική Σπανού Ελευθερία- Εικαστικά

Η ομάδα μας Βεργετάκη Αμαλία Γαραζανάκη Ζαΐρα Καμπιτάκη Γεωργία Καψάλης Πέτρος Κλωνάρη Χριστίνα Κυρικλάκη Μαρία Μακριδάκης Νίκος Μανουρά Μαρία Μαρονικολάκης Βασίλης Μιχαλάκη Κωνσταντίνα Μουλιανάκη Γεωργία Μπίζα Βεατρίκη Ξηροτύρη Εβελίνα Οικονόμου Πέτρος Πανδερμαράκη Φιλία Παπαγγελής Νίκος Παπαδάκη Χρύσα Ρουσσάκη Ραφαέλα Σταματάκη Μαριτίνα Τσατσαράκη Κατερίνα Καλαϊτζάκης Λευτέρης

Αρβανιτάκης Γιώργος Αυγκούλ Ντιλάρα Βαλεργάκη Χριστίνα Γαλάνης Γιώργος Ζερβός Κωνσταντίνος Κατσιφαράκη Ελένη Κουταλά Ειρήνη Κωνσταντάκη Δέσποινα Λάκα Εράλντο Λέσι Γιολάντα Μαράκης Γιώργος Μουλακάκης Χαράλαμπος Ξοφάκης Γιώργος Παναγιωτάκης Χρήστος Παπαδάκη Νίκη Παπουτσάκη Μαρία Σούλτσε Αλέξανδρος Σπυριδάκης Στέλιος Συγλέτος Σταύρος Τσικανδηλάκης Δημήτρης Φίλικα Γεωργία

2

Περιεχόμενα Περίληψη ………………………………………………………………………………….σελ.4 Η μουσική στο Βυζάντιο……………………………………………………………………σελ.5 Τα είδη της βυζαντινής μουσικής……………………………………………………………σελ.7 Είδη μουσικής……………………………………………………………………………...σελ.9 Βυζαντινή υμνογραφία……………………………………………………………………..σελ.12 Στρατής Μυριβήλης- Τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ» ὡς Ἐθνικὸς Ὕμνος…………………………………σελ.13 Αι γενεαί πάσαι……………………………………………………………………………σελ.14 Αι γενεαί πάσαι (Εγκώμιο της Μ. Παρασκευής)……………………………………………σελ.16 Ο Νυμφώνας (Τροπάριο της Μ. Δευτέρας)………………………………………………..σελ.17 Το τροπάριο της Κασσιανής (Εγκώμιο της Μ. Τρίτης)……………………………………σελ.18 Η μετανοούσα Μαγδαληνή δια χειρός Δομήνικου Θεοτοκόπουλου………………………..σελ.20 Κώστας Βάρναλης: Η Μαγδαληνή (απόσπασμα)…………………………………………..σελ.21 Ο Νυμφίος……………………………………………………………………………….σελ.28 Ιδού ο Νυμφίος έρχεται (Νικόλαος Γύζης)………………………………………………..σελ.31 Βυζαντινά χειρόγραφα…………………………………………………………………….σελ.33 Βυζαντινά πρωτογράμματα………………………………………………………………..σελ.37 Βυζαντινά ψηφιδωτά………………………………………………………………………σελ.49 Η βυζαντινή κοινωνία μέσα από τα ψηφιδωτά……………………………………………...σελ.51 Οι σχέσεις του κράτους και της εκκλησίας όπως αποτυπώνονται στα ψηφιδωτά……………..σελ.54 Η υφαντική στο Βυζάντιο………………………………………………………………….σελ.58 Η πορφύρα………………………………………………………………………………..σελ.62 Η εκτροφή μεταξοσκωλήκων (σηροτροφία)………………………………………………..σελ.63 Αξιολόγηση..........................................................................................................................................σελ.66 Φωτογραφίες ......................................................................................................................................σελ.70 Παράρτημα……………………………………………………………………………….σελ.75 Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία……………………………………………………………..σελ.76 Οι εντυπώσεις μου ..............................................................................................................................σελ.78

3

Περίληψη Η εργασία « Βαδίζοντας στα μονοπάτια της πορφύρας », πραγματοποιήθηκε κατά το σχολικό έτος 2013 -2014 από τα δύο τμήματα της Ε΄ Τάξης του 43ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου. Εκπονήθηκε σε διάστημα έξι μηνών κατά τις ώρες της Ευέλικτης ζώνης κυρίως, αλλά και της Ιστορίας, των Θρησκευτικών, της Πληροφορικής, της Μουσικής, των Εικαστικών και της Θεατρικής Αγωγής. Ο στόχος ήταν να γνωρίσουν οι μαθητές τον κόσμο του Βυζαντίου χρησιμοποιώντας την τέχνη ως πηγή, αλλά και ως τρόπο διαμεσολάβησης και ερμηνείας ανάμεσα στο σήμερα και στο χθες. Αρχικά ασχοληθήκαμε με σημαντικά θέματα που θα έπρεπε να διευκρινιστούν : την έκφραση της τέχνης ως γέννημα της εποχής της, όπως έλεγε ο Βασίλι Καντίσκι και την υποκειμενικότητα της τέχνης και του καλλιτέχνη. Είδαμε πως η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ιστορική πηγή αλλά πάντα υπό όρους. Επίσης η αντικειμενικότητά της, όπως και κάθε άλλης πηγής άλλωστε, θα πρέπει να ελέγχεται προτού εξαχθούν συμπεράσματα. Οι μαθητές, με αφορμή τα φύλλα εργασίας, αλλά και αξιοποιώντας πηγές οι ίδιοι, γνώρισαν το Βυζάντιο, την Ιστορία και τον πολιτισμό του, την καθημερινή ζωή και την κοινωνική οργάνωση, την πολιτική, την οικονομία, και τη διπλωματία. Εντόπισαν τις φωτεινές και τις σκοτεινές πτυχές της Βυζαντινής κοινωνίας και της πολιτικής, έκριναν, σύγκριναν και μέσα από παιχνίδια ρόλων έβγαλαν τα δικά τους συμπεράσματα για τις αιτίες που οδήγησαν στην ακμή αλλά και στην παρακμή και την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, χωρισμένοι σε ομάδες, ερευνούσαν διάφορα θέματα ( η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία, τα όπλα, οι εκκλησίες κλπ ) και παρουσίαζαν τις εργασίες τους στους συμμαθητές τους. Στην τελική παρουσίαση που πραγματοποιήθηκε κατά τη λήξη του σχολικού έτους, υποδύθηκαν τα ιστορικά πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στη Βυζαντινή Ιστορία αλλά και απλούς καθημερινούς ανθρώπους από τη γέννηση ως την πτώση της και την άλωση της Πόλης.

4

Η μουσική στο Βυζάντιο Την Κυριακή, το χειμώνα, είναι η πιο βαρετή μέρα. Από το πρωί, η Μυρτώ κι εγώ παίζουμε, τσακωνόμαστε , διαβάζουμε κανένα βιβλίο, αλλά το απόγευμα, όταν αρχίζει να σκοτεινιάζει νωρίς νωρίς, δεν ξέρουμε τι να κάνουμε. Τα απογεύματα μένουμε στο σπίτι μόνες με τον παππού. Ο μπαμπάς κι η μαμά παίζουν χαρτιά στο σπίτι του κυρίου Περικλή, που είναι ο διευθυντής του μπαμπά στην τράπεζα. Η θεία Δέσποινα, η αδερφή του παππού, πάει επίσκεψη στις φίλες της, κι η Σταματίνα, η υπηρέτρια , έχει έξοδο . Ο παππούς κλείνεται στο γραφείο του και διαβάζει τους «αρχαίους» του. Έτσι λέμε, με την αδελφή μου τη Μυρτώ, τα βιβλία του παππού, γιατί είναι όλα Αρχαία Ελληνικά. Πηγαίνουμε τότε στην τζαμωτή βεράντα και κοιτάμε τη θάλασσα. Τα κύματα σπάνε στους βράχους, πιτσιλάνε τα τζάμια κι έτσι όπως κυλάνε οι στάλες πάνω τους, μοιάζουν με δάκρυα. Τότε φτιάχνουμε με τη Μυρτώ τις πιο λυπητερές ιστορίες. Τάχα πως πέθανε ο μπαμπάς, η μαμά ξαναπαντρεύτηκε κι ο πατριός μας είναι πιο κακός κι από του Δαβίδ Κόπερφιλντ. Ή πως ο παππούς είναι ένας φτωχός ζητιάνος κι εμείς, ντυμένες με κουρέλια , γυρίζουμε μαζί του μέσα στο κρύο και ζητιανεύουμε ψωμί, από πόρτα σε πόρτα. Αυτή όμως την Κυριακή βαριόμασταν όλα τα παραμύθια και τα παιχνίδια μας.

- Δε φτιάχνουμε μια ιστορία για το καπλάνι ; - είπα, και το μετάνιωσα αμέσως, πριν καλά καλά τελειώσω τη φράση μου.

- Σα δε ντρέπεσαι! Μεγάλη ιδέα έχεις για τον εαυτό σου – απάντησε θυμωμένα η Μυρτώ. Για το καπλάνι, που είναι βαλσαμωμένο μέσα σε μια βιτρίνα, κάτω, στο μεγάλο σαλόνι, μονάχα ο ξάδελφός μας ο Νίκος ξέρει να διηγείται . Ο Νίκος σπουδάζει στην Αθήνα χημικός. Κάθε καλοκαίρι έρχεται στο νησί και πηγαίνουμε μαζί στην εξοχή, στο Λαμαγάρι. Ξέρει ένα θαυμαστό παραμύθι για το καπλάνι, που δεν τελειώνει ποτέ και κάθε καλοκαίρι το συνεχίζει. Είχε σκοτεινιάσει για καλά. Η θάλασσα δεν ξεχώριζε . Μονάχα ακούγαμε ένα «παφ» και γέμιζαν τα τζάμια δάκρυα. Ο δρόμος έξω ήταν έρημος. Ήταν σκοτεινά και φοβόμουνα. Τότε ακούστηκαν τραγουδιστά τα μαγικά λόγια: ΠΑ, ΒΟΥ, ΓΑ, ΔΕ, ΚΕ, ΖΩ, ΝΗ… Ήταν ο παππούς. Όταν τέλειωνε τη μελέτη του, έψελνε σε μια παράξενη γλώσσα που τη λένε βυζαντινή. Μετά ο παππούς ήρθε στη τζαμωτή, μας πήρε στην τραπεζαρία και μας έδωσε να φάμε καρύδια με μέλι. Απόσπασμα από το «Καπλάνι της βιτρίνας» της Άλκης Ζέη

 

Τί έκανε ο παππούς όταν τελείωνε τη μελέτη του; Ποιές είναι οι νότες της Βυζαντινής μουσικής; Αντιστοιχούν στις νότες που γνωρίζετε ήδη;

5

Δείτε ένα χειρόγραφο βυζαντινής μουσικής κι ένα δυτικής μουσικής. Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές παρατηρείτε;

.......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

6

Τα είδη της βυζαντινής μουσικής Η βυζαντινή μουσική είναι πιθανόν στα αρχικά της στάδια να υπήρξε μία περαιτέρω ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής μουσικής αν και πλέον η βυζαντινή μουσική θεωρείται ως ανεξάρτητο μουσικό είδος, με στοιχεία που προέρχονται από συριακές, εβραϊκές καθώς επίσης και ελληνικές πηγές. Οι αρχές της χρονολογούνται από ορισμένους μελετητές στον 4ο αιώνα μΧ, λίγο μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη από το Μέγα Κωνσταντίνο. Ήταν στην πραγματικότητα, ο κύκλος των μοναχών που παρήγαγε τους πρώτους και εξαιρετικότερους υμνογράφους και μουσικούς — Ρωμανός ο Μελωδός, Ιωάννης Δαμασκηνός, Ανδρέας ο Κρης, και Θεόδωρος Στουδίτης. Και ήταν ο μοναστικός πληθυσμός που παρήγαγε επίσης τους εφευρέτες μιας περίπλοκης μουσικής σημειογραφίας που επέτρεψε στους γραφείς να συντηρήσουν σε χειρόγραφους κώδικες, τις μουσικές πρακτικές του Βυζαντίου. Περισσότερο γνωστή είναι η εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική. Ο στόχος της ήταν να υμνήσει τον Θεό και να διδάξει τους πιστούς. Για τον λόγο αυτό ελάχιστους μουσικούς και υμνωδούς του Βυζαντίου γνωρίζουμε. Σπάνια υπέγραφαν τα έργα τους, όπως άλλωστε και οι αγιογράφοι, καθώς ο στόχος τους δεν ήταν να γίνουν γνωστοί αλλά να δοξάσουν τον Κύριό τους. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που έχουμε ελάχιστες πληροφορίες για την κοσμική μουσική του Βυζαντίου, ενώ δεν έχουν σωθεί καθόλου χειρόγραφα. Ωστόσο γνωρίζουμε πως η μουσική ήταν κομμάτι της καθημερινής ζωής των Βυζαντινών. Τους συνόδευε πάντα στα σπίτια, στις γιορτές, στα πανηγύρια, στις τελετές, στον ιππόδρομο στις δεξιώσεις του Παλατιού, σε παντομίμες, στο θέατρο. Πιο πολύ διαδόθηκε προφορικά. Σε κείμενα υπάρχουν πληροφορίες για τη μουσική δραστηριότητα των βυζαντινών σε διάφορες εποχές. Σε αρκετές τοιχογραφίες επίσης απεικονίζονται σκηνές γλεντιού αλλά και μουσικά όργανα. Μουσικά ήταν παρόμοια με την εκκλησιαστική μουσική καθώς χρησιμοποιείται το ίδιο σύστημα ήχων, οι ίδιοι ρυθμοί και οι ίδιοι τρόποι απόδοσης. Μπορείτε να ακούσετε εδώ1 ένα δείγμα κοσμικής βυζαντινής μουσικής.

7

Παρατηρήστε και περιγράψτε την εικόνα.     

Ποιοι πιστεύετε πως είναι οι μουσικοί που απεικονίζονται; Σε ποια περίσταση παίζουν μουσική; Τι φανερώνουν γι’ αυτούς τα ρούχα τους; Υπάρχουν μουσικοί και των δύο φύλων; Τι μπορείτε να συμπεράνετε από αυτό; Μπορείτε να διακρίνετε κάποια όργανα που γνωρίζετε ή μοιάζουν με τα σημερινά;

Τα όργανα την εποχή του Βυζαντίου ήταν παρόμοια με τα όργανα των αρχαίων χρόνων, έπαιζαν και άντρες και γυναίκες που λέγονταν παιγνιώτες. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο είδη μουσικών συνόλων και συναντιούνται και τα δύο στη μουσική του παλατιού: σύνολο πνευστών-κρουστών (μπάντα) και σύνολο εγχόρδων. Τα όργανα που αναφέρονται στις μπάντες του παλατιού ήταν σάλπιγγες, κέρατα (βούκινα), αυλοί (πιο κοντά στο ζουρνά), φλογέρες (σύριγγες ή σουραύλια), σείστρα ή κρόταλα, κύμβαλα και τύμπανα. Τα όργανα που συναντούσαμε σε σύνολα εγχόρδων ήταν βυζαντινά λαούτα (πανδουρίς), ψαλτήριο (κανονάκι),

άρπα, λύρα (λεγόταν και κιθάρα), τέσσερα μεγέθη ταμπουρά, τρίχορδη ταμπούρα, ο Καππαδοκικός κεμεντζές (ποντιακή λύρα), η αχλαδόσχημη λύρα και βυζαντινά βιολιά.. Στα μοναστήρια χρησιμοποιούσαν κουδούνια και σήμαντρα.

8

Είδη μουσικής Υπήρχαν πολυχρόνια για τους πατριάρχες και αυτοκράτορες. Μουσική στα συμπόσια όπου έπαιζαν πνευστά ή έγχορδα όργανα. Τα συμπόσια ήταν γιορτές παρόμοιες όπως στην αρχαιότητα. Υπήρχαν και πολλές γυναίκες μουσικοί. Τερετίσματα (συλλαβές που άρχιζαν από ρο ή ταυ και ακολουθούσε φωνήεν). Κάθε φράση από τερετίσματα λεγόταν κράτημα και σήμερα τα ακούμε συχνά στην εκκλησία. Παρόμοιες μελωδίες υπήρχαν σε άλλες περιστάσεις έξω από την εκκλησία. Δημοτικά τραγούδια, όπως για παράδειγμα τα ακριτικά που θεωρούνται τα παλαιότερα από τα γνωστά δημοτικά τραγούδια. Είχαν πολιτικά θέματα και ήρωες τους ακρίτες που ήταν οι φύλακες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Χορευτική μουσική για χορούς, παντομίμες, θεατρικές παραστάσεις, κ.λπ. Δε γνωρίζουμε συνθέτες κοσμικής μουσικής αυτής της περιόδου. Από μεταγενέστερα χρόνια γνωρίζουμε ότι ο Ιωάννης Κουκουζέλης, ο Ξένος Κορονές και ο Ιωάννης Γλυκής έγραψαν και κοσμική μουσική. Προς το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η κοσμική μουσική έγινε αποδεκτή από την εκκλησία.

9

Παρατήρησε τις εικόνες και φαντάσου πού παίζουν οι μουσικοί. Δες τα ρούχα και τα όργανά τους.

10

Παρατηρήστε και συγκρίνετε τις εικόνες. Σε ποια εποχή ανήκει η καθεμία; Βλέπετε κοινά στοιχεία ή διαφορές; Έχετε συναντήσει ποτέ κανταδόρους στον τόπο σας; Ξέρετε από πού βγαίνει η λέξη καντάδα και τι σημαίνει;

11

Βυζαντινή υμνογραφία Κοντάκιον τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Τῇ ὑπερμάχῳ Στρατηγῷ τὰ νικητήρια, Ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια, Ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε. Ἀλλ᾿ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον, Ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον, Ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε.

Ποιος έγραψε τον Ακάθιστο Ύμνο; ....................................................................................................................................................................... Με ποια αφορμή γράφτηκε; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... Ποιος είναι ο Στρατηγός προς τον οποίο απευθύνεται ο ύμνος; ....................................................................................................................................................................... Για ποιο σκοπό γράφτηκε; ....................................................................................................................................................................... Κάθε πότε τον ακούμε στην εκκλησία; ....................................................................................................................................................................... Μπορείς να διαβάσεις εδώ2 περισσότερες πληροφορίες. Μπορείς να ακούσεις και να ψάλλεις τον Ακάθιστο Ύμνο εδώ3.

12

Διαβάστε παρακάτω και σχολιάστε την άποψη του Στρατή Μυριβήλη, ενός σπουδαίου Έλληνα πεζογράφου, για τον Ακάθιστο Ύμνο. Στρατὴς Μυριβήλης - Τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ» ὡς Ἐθνικὸς Ὕμνος ( απόσπασμα )

Πρὸς τὴν Παναγία, πρὸς τὴν Ὑπέρμαχο Στρατηγό, ἀποτείνεται τὸ θαυμάσιο βυζαντινὸ τροπάρι «Τὴ ὑπερμάχω Στρατηγῷ», ποὺ στὴν πραγματικότητα εἶναι ὁ ἐθνικὸς ὕμνος τοῦ ἀγωνιστικοῦ Βυζαντίου.... ...Ἔτσι κάθε φορὰ ποὺ ἕνα μεγάλο γεγονὸς τρικυμίζει τὴ ψυχή μας, τὸ βυζαντινὸ τροπάρι αὐθόρμητα ἀνεβαίνει στὰ χείλη μας καὶ σμίγει μὲ τοὺς στίχους τοῦ Σολωμοῦ. Καὶ πάλι αὐθόρμητα κάθε φορὰ ποὺ ἕνα ὑπόδουλο τμῆμα τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἑνώνεται μὲ τὴν ἑνιαία ἐλεύθερη πατρίδα, ὁ Ἑλληνικὸς Λαὸς ἀλληλοχαιρετᾶται μὲ τὴ θρησκευτικὴ φράση «Χριστὸς Ἀνέστη». Γιατί ο Στρατής Μυριβήλης θεωρούσε τόσο σημαντική τη θρησκευτική παράδοση για την επιβίωση του έθνους; Συμμερίζεστε τη άποψή του;

Επιγραφή στην Παναγία των Βλαχερνών

13

14

Αι γενεαί πάσαι Κλείσε τα μάτια και άκουσε προσεχτικά τον ύμνο4. Τι ένιωσες; Ήρθαν στο μυαλό σου κάποιες εικόνες; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... Πιστεύεις πως υμνεί ένα χαρμόσυνο ή ένα θλιβερό γεγονός; Γιατί; .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

Γνωρίζεις πότε ακούμε το εγκώμιο αυτό στην εκκλησία; ..........................................................................................................................................................................

Κύκλωσε όσες από τις λέξεις σου φαίνονται οικείες και δοκίμασε να κατανοήσεις τα λόγια. Πιστεύεις πως η γλώσσα σε εμποδίζει να νιώσεις συναισθήματα; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... Θα προτιμούσες να ήταν μεταφρασμένος ο ύμνος στα νέα ελληνικά; Γιατί; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... Σε ποιον απευθύνεται; .......................................................................................................................................................................... Ο ύμνος αυτός είναι ένας επιτάφιος θρήνος. Φαντάσου την Παναγία σαν μια οποιαδήποτε μάνα που μοιρολογεί το χαμένο παιδί της. Μπορεί κάποιος που ανήκει σε άλλη θρησκεία να νιώσει τα συναισθήματα της Μητέρας του Χριστού; Αιτιολόγησε την απάντησή σου. Διάβασε εδώ τα ποιήματα του Ρίτσου και του Βάρναλη. Βλέπεις ομοιότητες, διαφορές5; Νομίζεις πως ο ύμνος καταφέρνει να σου υποβάλλει συναισθήματα; Με ποιον τρόπο; .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

15

Άκουσε εδώ ένα κρητικό μοιρολόι μιας μάνας για τον χαμένο της γιο. Σε τι μοιάζει και σε τι διαφέρει από το εγκώμιο που άκουσες6;

Τώρα, αφού διαβάσεις προσεχτικά τον ύμνο ( μην ανησυχείς, δε χρειάζεται να καταλάβεις το νόημά του ακριβώς ), δοκίμασε να τον μεταφράσεις με τη βοήθεια της ομάδας σου. Χρησιμοποιήστε, για να μαντέψετε, τις λέξεις ή τις φράσεις που έχετε κυκλώσει. Ύστερα συζήτησε με την ομάδα σου πώς σας φάνηκε αυτή η εργασία, τι συμπεράσματα βγάλατε και ανακοινώστε τα στην τάξη. Δείτε εδώ7 μια παρουσίαση για το θρήνο της Παναγίας στην τέχνη.

16

Αι γενεαί πάσαι (Εγκώμιο της Μεγάλης Παρασκευής)

Αι γενεαί πάσαι, ύμνον τη Ταφή Σου, προσφέρουσι Χριστέ μου.

Καθελών του ξύλου, ο Αριμαθείας, εν τάφω Σε κηδεύει.

Μυροφόροι ήλθον, μύρα σοι, Χριστέ μου, κομίζουσαι προφρόνως.

Δεύρο πάσα κτίσις, ύμνους εξοδίους, προσοίωμεν τω Κτίστη.

Ούς έθρεψε το μάννα, εκίνησαν την πτέρναν, κατά του ευεργέτου.

Ιωσήφ κηδεύει, συν τω Νικοδήμω, νεκροπρεπώς τον Κτίστην.

Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου Τέκνον, πού έδυ σου το κάλλος;

Υιέ Θεού παντάναξ, Θεέ μου πλαστουργέ μου, πώς πάθος κατεδέξω;

Έραναν τον τάφον αι Μυροφόροι μύρα, λίαν πρωί ελθούσαι.

Ω Τριάς Θεέ μου, Πατήρ Υιός και Πνεύμα, ελέησον τον κόσμον.

Ιδείν την του Υιού σου, Ανάστασιν, Παρθένε, αξίωσον σους δούλους.

17

Ο Νυμφώνας (τροπάριο της Μεγάλης Δευτέρας) Tον νυμφώνα Σου βλέπω, Σωτήρ μου, κεκοσμημένον και ένδυμα ουκ έχω, ίνα εισέλθω εν αυτώ ˙ λάμπρυνόν μου την στολήν της ψυχής, Φωτοδότα, και σώσον με.

Ποιος είναι ο Νυμφώνας; .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

Γιατί είναι στολισμένος ο νυμφώνας; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... Γιατί δεν μπορεί ο ποιητής να μπει στο νυμφώνα; .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

Τι ζητά από το Χριστό ο υμνογράφος; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

18

Το τροπάριο της Κασσιανής ( Εγκώμιο της Μεγάλης Τρίτης )  Ψάξε στο βιβλίο των Θρησκευτικών σου να βρεις πληροφορίες για την Κασσιανή.  Διάβασε προσεχτικά τον ύμνο από τη μετάφραση. Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή, τὴν σὴν αἰσθομένη θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν, ὀδυρομένη, μύρα σοι, πρὸ τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει. Οἴμοι! λέγουσα, ὅτι νύξ μοι ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας, ζοφώδης τε καὶ ἀσέληνος ἔρως τῆς ἁμαρτίας. Δέξαι μου τὰς πηγὰς τῶν δακρύων, ὁ νεφέλαις διεξάγων τῆς θαλάσσης τὸ ὕδωρ· κάμφθητί μοι πρὸς τοὺς στεναγμοὺς τῆς καρδίας, ὁ κλίνας τοὺς οὐρανοὺς τῇ ἀφάτῳ σου κενώσει. Καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας, ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις· ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν, κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη. Ἁμαρτιῶν μου τὰ πλήθη καὶ κριμάτων σου ἀβύσσους τίς ἐξιχνιάσει, ψυχοσῶστα Σωτήρ μου; Μή με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς, ὁ ἀμέτρητον ἔχων τὸ ἔλεος. Μεταγραφή του Φώτη Κόντογλου: Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες, σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα και σε άλειψε με μυρουδικά πριν από τον ενταφιασμό σου κι έλεγε οδυρόμενη: Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη και δίχως φεγγάρι, η μανία της ασωτίας κι ο έρωτας της αμαρτίας. Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων, εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας. Λύγισε στ' αναστενάγματα της καρδιάς μου, εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης. Θα καταφιλήσω τα άχραντα πόδια σου, και θα τα σφουγγίσω πάλι με τους βοστρύχους της κεφαλής μου· αυτά τα πόδια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό, τ' άκουσε να περπατάνε, από το φόβο της κρύφτηκε. Των αμαρτιών μου τα πλήθη και των κριμάτων σου την άβυσσο, ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση, ψυχοσώστη Σωτήρα μου; Μην καταφρονέσης τη δούλη σου, εσύ που έχεις τ' αμέτρητο έλεος.

19

Ποια είναι η γυναίκα που απευθύνεται στο Χριστό; ....................................................................................................................................................................... Μπορείτε να περιγράψετε τα συναισθήματά της; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

Με ποιον τρόπο προσπαθεί να δείξει τη μετάνοιά της και την αγάπη της στον Χριστό; Τον έχετε συναντήσει αλλού κατά την εβδομάδα των παθών; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... Διαβάστε τώρα τις πληροφορίες που αναφέρονται εδώ8 και συζητήστε στην ομάδα σας σε ποια σημεία συμφωνούσαν και σε ποια διαφωνούσαν οι απόψεις σας με εκείνες του άρθρου. Ποια ήταν η Κασσιανή και ποιος ο Ρωμανός ο Μελωδός; Συμβουλευτείτε το Βιβλίο των Θρησκευτικών σας ( κεφ. 4.10, 4.11 ). Έχουμε δει ως τώρα στο Βυζάντιο γυναίκες αυτοκράτειρες, εργαζόμενες, μορφωμένες και τώρα γνωρίζουμε και μια σπουδαία υμνογράφο. Συζητήστε και εντοπίστε ποιες αλλαγές έχουν συμβεί όσον αφορά τη θέση της γυναίκας, σε σχέση με όσα διδαχτήκατε στις προηγούμενες τάξεις. Ύστερα διαβάστε το κεφάλαιο 39 στο βιβλίο της Ιστορίας σας. Ακούστε το τροπάριο της Κασσιανής9 από Βυζαντινή χορωδία κι εδώ10 σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Τι παρατηρείτε;

20

Η μετανοούσα Μαγδαληνή δια χειρός Δομήνικου Θεοτοκόπουλου Παρατηρήστε προσεχτικά τους πίνακες του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με θέμα τη Μαρία Μαγδαληνή. Τι σας κάνει μεγαλύτερη εντύπωση; Πιστεύετε πως ο ζωγράφος έχει καταφέρει να αποδώσει τα συναισθήματα της γυναίκας; Με ποιον τρόπο; Μπορείτε να δοκιμάσετε να ζωγραφίσετε κι εσείς τη δική σας Μαγδαληνή.

21

Κώστας Βάρναλης : Η Μαγδαληνή ( απόσπασμα ) Μέσ᾿ σὲ παλάτια, ποὺ σὰ σπήλια ἀντήχαν ἀπ᾿ τὶς μουσικὲς κι᾿ ἀστράβαν ἀπ᾿ τὰ μέταλλα καὶ τὰ δεμένα φῶτα, στὰ μάγουλά μου, ποὺ κανεὶς δὲν τὰ εἶδεν ἥλιος, οἱ μοσκὲς γλίστρααν μὲ λάγγεμα πολὺ καὶ τὰ δάγκωναν σὰν ὀχιὲς στὴν κρουσταλλένια μου φωνὴ θαμπὴ ἐγλιστροῦσε νότα. ... Σκοτάδια ἤτανε μέσα μου, ξέρα μεγάλη κι᾿ ἀμμουδιὰ καὶ στὰ γλυκὰ τὰ χείλια μου πικρὰ πολὺ τὰ γέλια. Καὶ μοῦ τινάζαν ἄξαφνα τ᾿ ἀγνώστου φόβοι τὴν καρδιὰ καὶ μοῦ κοβόταν ἡ ἀναπνιὰ μέσ᾿ σὲ φορέματα φαρδιάἀπ᾿ τοῦ θριάμβου τὴν κορφὴ μακριὰ ῾βλεπα συντέλεια. Δὲν ἦταν ἄξαφνη ἀστραψιά. Τοῦτο συνέβη ἀργά, σιγά. . . Ὡραῖος δὲν ἤσουν, τίποτα δὲν εἶχες πάνω σου ἄξο! Κοίταγες χάμου τὰ χαλίκια, ὡς μίλαγες σιγὰ κι᾿ ἀργά. Τὴν τρίτη ἢ τέταρτη φορὰν ἄρχισε ὁ νοῦς μου νὰ ριγᾷ, κι᾿ ὡς σήκωσες τὰ μάτια σου, δὲ βάσταα νὰ κοιτάξω. Κι᾿ ἔνιωσα ὁρμὴ ἀσυγκράτητη στὰ πόδια σου νὰ κυλιστῶ. Εἶδα νὰ σειέται μέσα μου ψυχὴ παρθένα ὡς τώρα. ... Καὶ στοὺς φτωχοὺς μοιράζοντας τὰ ὑπάρχοντά μου (ἀσημικά, διαμαντικά, μεταξωτά, μπαξέδες καὶ παλάτια) τὰ βήματά σου ἀκλούθησα, ποὺ κι᾿ ἂν τὰ σβηοῦσε ταχτικὰ στὸν ἄμμ᾿ ὁ ἀγέρας τοῦ βραδιοῦ, σὰ φῶτα μένανε γλυκὰ γιὰ πάντα σ᾿ ἄμμο καὶ ψυχῇ καὶ σ᾿ ἀκοὲς καὶ μάτια. Πράματα νέα δὲν ἔλεγες κι᾿ οὔτε, μὲ λόγια νέα, παλιά. Ἀπὸ πολλοὺς κι᾿ ἀπὸ καιροὺς ὅλα ἦταν εἰπωμένα. Μά ῾χες τὴ δύναμη ν᾿ ἀκοῦς τῶν οὐρανῶν τὴ σιγαλιὰ κι᾿ ὅλα γιὰ σένα (κι᾿ ἄψυχα κι᾿ ἄνθρωποι) διάφανα γιαλιὰ καὶ διάφαν᾿ ἡ καρδιὰ τοῦ Θεοῦ γιὰ σένα - καὶ γιὰ μένα! Κανεὶς (καὶ πλήθη καὶ σοφοὶ καὶ μαθητάδες καὶ γονιοί) δὲν ξάνοιγε τὸ σπαραγμὸ στὰ θάματά σου πίσω. Κι᾿ ἂν πρόσμενες τὸ λυτρωμό σου ἀπὸ τὴν ἄδικη θανή, ἐγὼ μονάχα τό ῾νιωσα, ποὺ ἤμουνα λάσπη καὶ κοινή, πόσο, Χριστέ ῾σουν ἄνθρωπος! Κι᾿ ἐγὼ θὰ σ᾿ ἀναστήσω!

22

Αφού διαβάσετε όλοι μαζί το ποίημα, χωριστείτε σε ομάδες.  Όσοι είστε στην πρώτη ομάδα διαβάστε τις δυο πρώτες στροφές και περιγράψτε τη ζωή της Μαγδαληνής όπως ήταν πριν γνωρίσει τον Χριστό. Εστιάστε στα συναισθήματά της και προσπαθήστε να κατανοήσετε γιατί ένιωθε έτσι. Ποια θεωρείτε την πιο δυνατή εικόνα που αναδύεται από τις δυο αυτές στροφές; Περιγράψτε την με δικά σας λόγια και δοκιμάστε να τη ζωγραφίσετε.  Όσοι είστε στη δεύτερη ομάδα μελετήστε την τρίτη και την τέταρτη στροφή. Πώς ήταν η πρώτη γνωριμία της με τον Χριστό; Πώς ένιωσε; Γιατί; Περιγράφει την ψυχή της ως αγνή. Πιστεύετε πώς μπορεί ένας άνθρωπος που έχει διαπράξει άσχημες πράξεις να έχει αγνή ψυχή; Στηρίξτε την άποψή σας. 

Οι μαθητές της τρίτης ομάδας μελετήστε την πέμπτη στροφή και περιγράψτε πώς άλλαξε η Μαγδαληνή τη ζωή της. Πιστεύετε πως μετανόησε ειλικρινά για τις πράξεις της; Πού το στηρίζετε; Γνωρίζετε άλλους ευκατάστατους ή αμαρτωλούς ανθρώπους που άλλαξαν τη ζωή τους, που εγκατέλειψαν τα πάντα για να αφοσιωθούν στον Χριστό;

 Όσοι είστε στην τέταρτη ομάδα αναλαμβάνετε τη δεύτερη, την πέμπτη και την έβδομη στροφή. Πώς περιγράφεται ο Χριστός μέσα από τα μάτια της Μαγδαληνής; Με ποια επίθετα θα τον χαρακτηρίζατε;

23

Παρατηρήστε και συγκρίνετε τους παρακάτω πίνακες με τις βυζαντινές εικόνες και καταγράψτε με την ομάδα σας τις παρατηρήσεις σας. Μελετήστε στη συνέχεια μια παρουσίαση για τη βυζαντινή αγιογραφία11 και αξιοποιήστε τις παρατηρήσεις σας.

24

25

Παρατηρήστε καλά την παρακάτω εικόνα. Πιστεύετε πως αναπαριστά το γεγονός που περιγράφει το τροπάριο της Κασσιανής ή όχι; Πώς το καταλάβατε;

Παρατηρήστε τις εικόνες και σκεφτείτε:

Πότε συνέβη η σκηνή αυτή; Μπορείτε να την περιγράψετε στηριζόμενοι στο τροπάριο της Κασσιανής; Ποια ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας ψάλλεται το τροπάριο; Τι θέλει να δείξει η γυναίκα που πλένει τα πόδια του Ιησού;

Πώς ονομάζεται η εικόνα; Προσπαθήστε να διακρίνετε στην κορυφή της τον τίτλο. Περιγράψτε την. Πότε συνέβη το γεγονός αυτό; Ποια ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας ακούμε γι’ αυτό στην εσπερινή λειτουργία; Τι θέλει να δείξει ο Ιησούς πλένοντας τα πόδια των μαθητών του;

26

Η τελετή του Νιπτήρος λαμβάνει χώρα τη Μεγάλη Πέμπτη σε ανάμνηση της πράξης ταπεινοφροσύνης του Ιησού στο Μυστικό Δείπνο. Ο Χριστός αφού έπλυνε τα πόδια των μαθητών του, τους έδωσε εντολή « να αγαπάτε ο ένας τον άλλον όπως εγώ αγάπησα εσάς» Η τελετή του Νιπτήρος γίνεται όχι μόνο στην ορθόδοξη12 εκκλησία αλλά και στην καθολική13. Την τελετή άλλωστε τιμούν και οι Έλληνες του εξωτερικού, όπως μπορείτε να διαβάσετε στο άρθρο των Νέων του Λονδίνου14.

 Μπείτε στη θέση της αμαρτωλής γυναίκας που περιγράφεται στο τροπάριο της Κασσιανής. Δοκιμάστε να γράψετε ένα ποίημα, έναν ύμνο, ένα χαϊκού ή μια μαντινάδα για να την αφιερώσετε στον Ιησού.  Φτιάξτε με τον διπλανό ή τη διπλανή σας ένα διάλογο ανάμεσα στον Ιησού και τη γυναίκα που προσπέφτει στα πόδια του. Στη συνέχεια μπορείτε, αν θέλετε, να τον δραματοποιήσετε.

27

Στις παρακάτω εικόνες προσπαθήστε να εντοπίσετε το καλάθι με τα καρφιά και τα όργανα του μαρτυρίου του Ιησού και το βάζο με το μύρο.

28

Ο Νυμφίος ( τροπάριο που ψάλλεται στον όρθρο ης Μ. Δευτέρα, Μ. Τρίτης και Μ. Τετάρτης )

«Ἰδού ὁ Νυμφίος ἔρχεται ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός καί μακάριος ὁ δοῦλος, ὅν εὑρήσει γρηγοροῦντα· ἀνάξιος δέ πάλιν, ὅν εὑρήσει ῥαθυμοῦντα. Βλέπε οὖν ψυχή μου, μή τῷ ὕπνῳ κατενεχθῇς, ἵνα μή τῷ θανάτῳ παραδοθῇς, καί τῆς Βασιλείας ἔξω κλεισθῇς· ἀλλά ἀνάνηψον κράζουσα· Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος εἶ ὁ Θεός ἡμῶν, προστασίαις τῶν ἀσωμάτων, σῶσον ἡμᾶς.» Προσπαθήστε να περιγράψετε το νόημα του ύμνου. Ήδη γνωρίζετε πολλές από τις λέξεις από τα τροπάρια που έχουμε μελετήσει. Μπορείτε να φανταστείτε γιατί ο Χριστός αναφέρεται ως «Νυμφίος», δηλαδή γαμπρός; Σας θυμίζει κάποιο άλλο τροπάριο από αυτά που ήδη γνωρίζετε; Ακούστε το τροπάριο εδώ15.

29

ΕΡΜΗΝΕΙΑ Να ο γαμπρός έρχεται μέσα στη μέση της νύχτας κι ευτυχισμένος θα είναι ο δούλος του που θα τον βρει ξάγρυπνο να τον περιμένει. Όμως εκείνος που θα τον βρει τεμπέλη και απροετοίμαστο θα είναι ανάξιος. Βλέπε λοιπόν, ψυχή μου, για να μη βυθιστείς στον πνευματικό ύπνο, να μη βυθιστείς στο θάνατο ( της αμαρτίας ) και μείνεις έξω από τη βασιλεία του Θεού. Αλλά σήκω απάνω φωνάζοντας με όλη σου τη δύναμη « Άγιος, άγιος είσαι εσύ ο Θεός. Σώσε μας και προστάτευσέ μας μαζί με τις Ασώματες Δυνάμεις σου ( τους αγγέλους )». Γιατί οι Άγγελοι αναφέρονται ως Ασώματες Δυνάμεις; Ποια είναι η σημασία αυτού του τροπαρίου; Οι στίχοι παραπέμπουν σε δύο παραβολές, δηλαδή ιστορίες με κάποιο δίδαγμα που είπε ο Χριστός. Η πρώτη φράση προέρχεται από την παραβολή των δέκα παρθένων. Λέει ότι δέκα κοπέλες είχαν βγει να προϋπαντήσουν το γαμπρό σε κάποιο γάμο. Όμως εκείνος άργησε και αποκοιμήθηκαν. Και καταμεσής της νύχτας ακούστηκε φωνή: «Ιδού, ο Νυμφίος έρχεται!». Οι κοπέλες ξύπνησαν, αλλά «οι λαμπάδες τους» έσβηναν. Οι πέντε απ’ αυτές (οι «φρόνιμες» = συνετές) είχαν μαζί τους λάδι και ανανέωσαν τη φλόγα, αλλά οι άλλες πέντε (οι «μωρές» = επιπόλαιες) δεν είχαν. Έτσι, μέχρι να βρουν να αγοράσουν, ο Γαμπρός μπήκε στο σπίτι του γάμου, έκλεισε η πόρτα και έμειναν απ’ έξω. Η δεύτερη παραβολή μιλάει για κάποιους δούλους, που περιμένουν τον κύριό τους να επιστρέψει από γάμο. Καλότυχος, λέει ο Ιησούς, εκείνος ο δούλος, που ο κύριος θα τον βρει σε επιφυλακή να τον περιμένει, ενώ αλίμονο σ’ εκείνον που θα σκεφτεί «αργεί ο κύριος» και θ’ αρχίσει να μεθοκοπάει, να δέρνει και να καταπιέζει τους άλλους δούλους. Και αυτή η παραβολή δηλώνει ότι ο Χριστός θα επιστρέψει «ως κλέπτης εν νυκτί», σε στιγμή που κανείς δε θα Τον περιμένει. Ποιο είναι το κοινό σημείο ανάμεσα στις δύο παραβολές; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................ Αυτό ακριβώς είναι και το νόημα του τροπαρίου. Ο ποιητής καλεί την ίδια την ψυχή του να μετανοήσει και να αφεθεί στα χέρια του Θεού, ζητώντας τη βοήθειά Του μέσω της Θεοτόκου, των αγίων και των φωτεινών αγγέλων (η τελευταία φράση λέγεται με όλες αυτές τις παραλλαγές). Το τριπλό «Άγιος, Άγιος, Άγιος» υποδηλώνει την Αγία Τριάδα.

30

Τι κοινό έχουν οι εικόνες του Νυμφίου: .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................

31

Ιδού ο Νυμφίος έρχεται Νικόλαος Γύζης, ένας αλλιώτικος Νυμφίος.

Ο Νικόλαος Γύζης έφτιαξε το συγκεκριμένο έργο σε μεγάλη ηλικία, όταν είχε στραφεί προς τον ιδεαλισμό, εξαιτίας των έντονων θρησκευτικών και μεταφυσικών συναισθημάτων που τον κατέκλυζαν.  Παρατηρήστε τη γεωμετρική διάταξη του χώρου. Ποια σχήματα ξεχωρίζετε;  Τι βρίσκεται στο κέντρο του πίνακα;  Ποια είναι και πού βρίσκεται η πηγή φωτός που φωτίζει τον πίνακα;

 Μπορείτε να περιγράψετε το τοπίο; Πού πιστεύετε πως βρίσκεται το τοπίο αυτό;  Θα λέγατε πως η σύνθεση αυτή έχει συμμετρία; Μπορείτε να αιτιολογήσετε την απάντησή σας;  Αν επιστρατεύσετε τις γνώσεις σας, στο φαινόμενο του φωτός που μελετήσατε στη Φυσική, θα λέγατε πως το φως, ανακλάται ή διαχέεται στον παραπάνω πίνακα; 32

 Το έργο αυτό το έφτιαξε ο Γύζης για τη Δευτέρα Παρουσία και έχει επιρροές και από την Αποκάλυψη του Ιωάννη. Θεωρείτε πως κατά τον Γύζη ο Χριστός έρχεται με σκοπό να τιμωρήσει ή να συγχωρέσει ; Από πού το συμπεράνατε;

Διαβάστε στη συνέχεια κάποιες πληροφορίες που θα σας διαφωτίσουν σχετικά με το έργο:

Η σύνθεση είναι αυστηρά συμμετρική με κεντρικό άξονα το Χριστό – Παντοκράτορα, ο οποίος εμφανίζεται ένθρονος και ολόφωτος, μέσα σε ένα χρυσοπόρφυρο φόντο. Οι χρυσές ακτίνες, που ξεκινούν από τη μορφή του Χριστού, διαχέονται σε όλο το έργο. Το φως ως διάπυρη σπείρα και δίνη διαχέεται με ομόκεντρους κύκλους που εγγράφονται μέσα στο επιβλητικά φωτισμένο κεντρικό ορθογώνιο όπου περιέχεται η μορφή του Χριστού, του οποίου το πρόσωπο δε φαίνεται αλλά το μαντεύουμε, το φανταζόμαστε. Οι ομόκεντροι κύκλοι φωτός σχηματίζουν γύρω του χρυσές νεφέλες, δηλαδή σύννεφα. Τον ερχομό του Σωτήρα κηρύσσουν τέσσερις άγγελοι με σάλπιγγες, ενώ ο Αρχάγγελος Γαβριήλ αιωρείται στο επάνω μέρος της σύνθεσης. Στη μεγάλη κλίμακα που ανοίγει τη σκηνή και οδηγεί προς τον Χριστό, μυριάδες άγγελοι γονατίζουν και δοξολογούν την έλευσή του. Τα πλήθη των σωφρόνων – δικαίων παρατάσσονται ως διάπυρα φωτεινά σώματα τα οποία διαπερνώνται από τη δύναμη του φωτός και μοιάζουν σχεδόν διάφανα. Το έργο εμπνέεται και από την Αποκάλυψη του Ιωάννη, όμως ο Γύζης, όπως μαρτυρεί σε ένα γράμμα του, δεν έβλεπε τον Χριστό ως τιμωρό και εκδικητή, αλλά σαν ένα γλυκό Θεό που έρχεται να φέρει στον κόσμο φως λύτρωσης και παρηγοριάς.

33

Βυζαντινά χειρόγραφα Στους πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας οι μορφωμένοι συνήθιζαν να γράφουν με κεφαλαία γράμματα, παρόμοια με αυτά που μπορείς να διαβάσεις πάνω σε μια αρχαιοελληνική επιγραφή.

Η μορφή των κεφαλαίων γραμμάτων φαίνεται πως ασκούσε μια γοητεία στους τεχνίτες που χάραζαν προσεχτικά τα στοιχεία του κειμένου. Αργότερα η μεγαλογράμματη γραφή, γιατί έτσι ονομάζεται από τους επιστήμονες, πέρασε στα χειρόγραφα βιβλία.

34

Γύρω στο 800 μΧ εμφανίζεται η μικρογράμματη γραφή ( γραφή με μικρά γράμματα ), η οποία εξελίχθηκε μέχρι τις μέρες μας. Αυτή η γραφή ήταν αρχικά η γραφή των απλών ανθρώπων, οι οποίοι έπρεπε να γράψουν γρήγορα και εύκολα. Η βιασύνη του χεριού επηρέαζε τη σύμπτυξη των γραμμάτων κι έτσι , τα κεφαλαία που καθυστερούσαν τον γραφέα, σιγά σιγά αποσύρθηκαν.*

Η εικόνα είναι από το βιβλίο « Βυζαντινή Τέχνη » της Μαρίζας Ντεκάστρο, εκδόσεις Κέδρος.

35

Δοκίμασε να αντιγράψεις τον αγαπημένο σου ύμνο σαν να ήσουν Βυζαντινός αντιγραφέας. Χρησιμοποίησε τον βυζαντινό τρόπο γραφής.

*Διαβάζοντας τις Βυζαντινές εικόνες, Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδ. Νέοι Ακρίτες

36

Οι Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν τα γράμματα του αλφαβήτου για να δηλώσουν και τους αριθμούς. Στις μέρες μας συμβαίνει αυτό; Δες εδώ τους αριθμούς των Βυζαντινών*:

Βρες στο βιβλίο της Ιστορίας σου τις σημαντικές ημερομηνίες για την αυτοκρατορία και γράψε τις με τον βυζαντινό τρόπο: Η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους .................................................................................. Το διάταγμα των Μεδιολάνων

....................................................................................

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης

....................................................................................

Ο χωρισμός της αυτοκρατορίας σε ανατολικό και δυτικό τμήμα

......................................................................................

Η στάση του Νίκα

......................................................................................

Τα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας

......................................................................................

Η αναστήλωση των εικόνων

......................................................................................

Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο

......................................................................................

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης

......................................................................................

*Διαβάζοντας τις Βυζαντινές εικόνες, Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδ. Νέοι Ακρίτες

37

Βυζαντινά πρωτογράμματα Πρωτογράμματα ονομάζονται τα είκοσι τέσσερα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, που τοποθετούνται συνήθως στην αρχή του κειμένου των χειρογράφων αλλά και στο ξεκίνημα ορισμένων ή όλων των επιμέρους κειμένων τους. Απαντώνται σε όλη τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο και συνοδεύουν σχεδόν πάντοτε τα επίτιτλα των χειρογράφων ή μπορούν να υπάρχουν και χωρίς αυτά. Μπορείτε να θαυμάσετε παρακάτω φωτογραφίες χειρογράφων της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας με διάφορα πρωτογράμματα. Οι φωτογραφίες είναι του Martel Charles, από το 1918.

38

Και άλλα βυζαντινά πρωτογράμματα

Σειρά γραμματοσήμων με θέμα τα Βυζαντινά πρωτογράμματα

39

Στο Βυζάντιο μέχρι την ανακάλυψη της τυπογραφίας τα πατερικά κείμενα ήταν χειρόγραφα. Η διακόσμηση των χειρογράφων γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Λειτουργούσαν πολλά και σημαντικά βιβλιογραφικά εργαστήρια κυρίως στα Μοναστήρια, όπου έγραφαν βιβλία και αντέγραφαν αρχαία κείμενα.

Η καλλιγράφηση ενός βιβλίου ή χειρογράφου ήταν ιδιαίτερα σημαντική και γινόταν από καλλιτέχνες καλλιγράφους που διακοσμούσαν τους τίτλους και τα πρωτογράμματα τα οποία σχεδίαζαν με λεπτομέρεια, φαντασία και πολλά αρμονικά ή αντίθετα χρώματα.

Σε ένα κείμενο συμμετείχαν οι χρυσογράφοι, οι οποίοι έγραφαν το κείμενο με χρυσό, οι ερυθρογράφοι, οι οποίοι έγραφαν με κόκκινο, και οι μικρογράφοι που σχεδίαζαν τις μικρογραφίες, τις οποίες τοποθετούσαν συνήθως στο περιθώριο του κειμένου ή τις διαμόρφωναν ως ολοσέλιδες. Παρίσταναν δε σκηνές από τη ζωή του Χριστού, των Αγίων, των Αυτοκρατόρων και πολεμικά γεγονότα.

Τα χρώματα που χρησιμοποιούν οι Βυζαντινοί για τη διακόσμηση των χειρογράφων ήταν πολλά. Το μελάνι για τα κείμενα ήταν συνήθως μαύρο και το έλεγαν γραφικόν μέλαν, ή μέλαν. Το παρασκεύαζαν από φυσικές ουσίες, από καπνιά ή αραβική γόμμα.

Για τη διακόσμηση των χειρογράφων, τη σχεδίαση των κοσμημάτων, και την καλλιγράφηση των πρωτογραμμάτων, οι καλλιτέχνες γραφείς, χρησιμοποιούσαν κόκκινη μελάνη προκειμένου να τραβήξουν την προσοχή του αναγνώστη. Το πορφυρό ήταν κόκκινο χρώμα που παρασκευαζόταν από το κοχύλι πορφύρα. Το χρώμα αυτό ήταν εξαιρετικά ακριβό και το χρησιμοποιούσαν στα αυτοκρατορικά βιβλιογραφικά εργαστήρια για πολύτιμα χειρόγραφα. Η χρήση του χρυσού γινόταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις για τη γραφή των τίτλων και των πρωτογραμμάτων. Άλλα μελάνια ήταν το κυανοπράσινο από οξείδιο του χαλκού, και το κίτρινο από το λουλούδι του κρόκου. Όλα τα χρώματα πριν τα χρησιμοποιήσουν τα διέλυαν σε φυτική γόμα (κόμμι) ή σε βρασμένο ρυζάλευρο.

40

Ένωσε τις λεπτομέρειες από τους πίνακες με τους τίτλους που τους αντιστοιχούν:

Μαρία η Μαγδαληνή, Εl Greco

Αποκαθήλωση

Νιπτήρ

Νυμφίος

41

Τι τίτλο θα δίνατε στους παρακάτω πίνακες; Για να δείτε τη σωστή απάντηση αλλά και τον ζωγράφο, πηγαίνετε στη σελίδα 74:

42

43

44

45

Στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης είδαμε κάποιους υπερρεαλιστικούς πίνακες. Ο υπερρεαλισμός στην τέχνη αποτυπώνει κάτι που ξεπερνάει, που είναι πέρα από την πραγματικότητα. Μοιάζει λίγο με τα όνειρά μας, όπου όλα μπορούν να συμβούν. Δες τον πίνακα του Leonardo da Vinci με θέμα τον Μυστικό Δείπνο. Στη συνέχεια παρατηρήστε τον πίνακα του Salvador Dali με το ίδιο θέμα. Βλέπετε κοινά στοιχεία ανάμεσα στους πίνακες; Πώς είναι το τοπίο; Πού βρίσκεται ο Χριστός;

46

Δείτε δυο πίνακες του Salvador Dali. Μπορείτε να τους περιγράψετε; Παρατηρήστε τα ρούχα και τα μαλλιά της Παναγίας. Με ποιον τρόπο υποβάλλει ο ζωγράφος το συναίσθημα; Πώς είναι το τοπίο; Πού βρίσκεται ο Χριστός σε σχέση με αυτό; Γιατί;

 Στο ΙΜΚ είδαμε πως στη βυζαντινή αγιογραφία τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας ζωγραφίζονται πάντα με τον ίδιο τρόπο. Αυτό συμβαίνει για τους εξής λόγους: α) για να τους αναγνωρίζουμε αμέσως β) για να μην τραβούν την προσοχή στο πρόσωπο που απεικονίζεται αλλά στο συναίσθημα που μας υποβάλλει. γ) γιατί δεν γνωρίζουμε τα πρόσωπά τους και καθώς η βυζαντινή αγιογραφία είναι ένα είδος ζωγραφικής με αυστηρούς κανόνες, δεν επιτρέπεται να τους ζωγραφίσουμε όπως τους φανταζόμαστε. Αντίθετα χρησιμοποιούνται σύμβολα, που μας βοηθούν να αναγνωρίσουμε τον άγιο της εικόνας. Για παράδειγμα το σύμβολο της αγίας Αικατερίνης είναι ο τροχός με τον οποίο μαρτύρησε. Ο άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης των ναυτικών. Γνωρίζετε τα σύμβολα άλλων αγίων;

47

 Στην ταινία με θέμα τη ζωή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου είδαμε πως ένας από τους λόγους που ο ζωγράφος καταδικάστηκε από την Ιερά Εξέταση ήταν ότι χρησιμοποιούσε για τους πίνακές του μοντέλα που τις περισσότερες φορές ήταν απλοί άνθρωποι φτωχοί, αγράμματοι, «αμαρτωλοί». Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα χρησιμοποίησε και την αυτοπροσωπογραφία του. Ο Dali χρησιμοποίησε το πρόσωπο της γυναίκας του Gala για να αποτυπώσει τη μορφή του Χριστού και της Παναγίας. Θυμηθείτε την εποχή της Εικονομαχίας, που τόσο κόστισε στην ενότητα της αυτοκρατορίας όσο και της τέχνης της εποχής. Είπαμε τότε πως στην ισλαμική τέχνη δεν υπάρχει πουθενά απεικόνιση του Θεού καθώς θεωρείται αμαρτία. Ποια είναι η άποψή σας; Χωριστείτε σε ομάδες. Στη μία ομάδα θα επιχειρηματολογήσετε υπέρ των αυστηρών Βυζαντινών αγιογράφων και στην άλλη υπέρ των υπερρεαλιστών ζωγράφων. Αφού καταγράψετε τα επιχειρήματά σας συζητήστε τα στην τάξη.

48

 Ο ζωγράφος Βασίλι Καντίνσκυ είπε: «Το έργο τέχνης είναι το παιδί της εποχής του». Αυτό σημαίνει πως το έργο τέχνης είναι ο καθρέφτης της εποχής στην οποία ανήκει. Πώς αντιλαμβάνεστε την παραπάνω άποψη; Συμφωνείτε ή διαφωνείτε; Γιατί;

Στην εποχή μας υπάρχουν περιορισμοί σε περίπτωση που θα ήθελε κάποιος να αναπαραστήσει ένα θέμα με θρησκευτικό περιεχόμενο; Γιατί; .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

49

Βυζαντινά ψηφιδωτά Τα ψηφιδωτά αποτέλεσαν μια επιβλητική μορφή διακόσμησης η οποία χρησιμοποιήθηκε στο Βυζάντιο κυρίως μέχρι τον 13ο αιώνα. Τα ψηφιδωτά έχουν αρχαία, ελληνορωμαϊκή προέλευση αλλά γνώρισαν ιδιαίτερη ανάπτυξη στο Βυζάντιο, όπου αναπτύχθηκαν και νέες τεχνικές. Πολλά σπουδαία ψηφιδωτά ωστόσο καταστράφηκαν κατά την περίοδο της εικονομαχίας. Στους βυζαντινούς ναούς τα ψηφιδωτά καταλάμβαναν τα ανώτερα τμήματα των τοίχων καθώς και την οροφή, δηλαδή τους θόλους και τον τρούλο, ενώ οι χαμηλότερες επιφάνειες των τοίχων καλύπτονταν από μαρμάρινες πλάκες. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις αποτελούν το αποτέλεσμα μακροχρόνιας και επίπονης εργασίας. Οι τεχνίτες έπρεπε να είναι οπλισμένοι με μεγάλη υπομονή, ώστε να ανταπεξέλθουν στο χρονοβόρο έργο της κατασκευής και ακολούθως της τοποθέτησης τεράστιων αριθμών μικρότατων ψηφίδων. Αυτές κατασκευάζονταν, για την ακρίβεια κόβονταν, από ποικίλα υλικά, συχνά ακριβά και σπάνια, μάρμαρο και διάφορες άλλες πέτρες με έντονους χρωματισμούς, κεραμίδι και χρωματιστή υαλόμαζα.

To γεγονός ότι τα βυζαντινά ψηφιδωτά ήταν μακριά από τα δάπεδα και έτσι δεν κινδύνευαν να φθαρούν από τα πόδια των πιστών, επέτρεψε την εκτεταμένη χρήση γυάλινων ψηφίδων, πράγμα που προσέδιδε αξιοθαύμαστο χρωματικό πλούτο και στιλπνότητα και φωτεινότητα στη διακόσμηση.

 Ποια υλικά χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των ψηφιδωτών;  Τα υλικά αυτά δεν ήταν πάντα εύκολο να βρεθούν στο Βυζάντιο . Συχνά χρειαζόταν να εισαχθούν από άλλες περιοχές. Η εργασία ήταν χρονοβόρα και δαπανηρή. Αν λάβετε υπόψη τα παραπάνω τι μπορείτε να συμπεράνετε για την οικονομία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας;  Πολλά ψηφιδωτά καθώς και εικόνες καταστράφηκαν από τους εικονομάχους. Συνέβησαν νωρίτερα και άλλες καταστροφές έργων τέχνης είτε στα βυζαντινά χρόνια είτε παλαιότερα; Για ποιους λόγους; Πιστεύετε πως στις μέρες μας συμβαίνει κάτι αντίστοιχο; Σε ποιες περιπτώσεις; Πώς το κρίνετε;

50

Την εποχή της βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν προσωρινά την Ιταλία και ανακήρυξαν τη Ραβέννα πρωτεύουσα της Δυτικής Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο ναός του αγίου Βιταλίου κοσμείται με ψηφιδωτά του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας ( 546-548 μΧ). Παρατηρήστε προσεχτικά με την ομάδα σας το ψηφιδωτό και απαντήστε στις ερωτήσεις.

   

Σε ποια στάση απεικονίζονται οι μορφές; Παρατηρήστε τα ρούχα και τα υποδήματά τους. Μοιάζουν μεταξύ τους; Πώς ξεχωρίζει η μορφή του αυτοκράτορα; Ποιοι πιστεύετε πως είναι οι άνθρωποι που στέκονται στην αριστερή πλευρά; Πώς το καταλάβατε;  Τι σας θυμίζουν οι πτυχώσεις στα ρούχα τους;  Τι πιστεύετε πως φανερώνει το ασημένιο φωτοστέφανο πίσω από τον αυτοκράτορα; Γιατί οι τεχνίτες που το έφτιαξαν επέλεξαν το ασημένιο και όχι το χρυσό χρώμα, κατά τη γνώμη σας; Ξέρετε πώς φτιάχνονταν οι ασημένιες και οι χρυσές ψηφίδες; Οι χρυσές και οι αργυρές ψηφίδες κατασκευάζονταν ως εξής: πάνω σε στρώμα ειδικά επεξεργασμένου γυαλιού, οι τεχνίτες άπλωναν κόλλα και στη συνέχεια λεπτότατο φύλλο χρυσού ή ασημιού. Αυτό με τη σειρά του το κάλυπταν με λεπτό προστατευτικό στρώμα γυαλιού.

51

Η βυζαντινή κοινωνία μέσα από τα ψηφιδωτά Η τέχνη είναι ο καθρέφτης της εποχής της. Η βυζαντινή τέχνη μας δίνει πληροφορίες για την κοινωνική ζωή, τις προτιμήσεις των ανθρώπων, την καθημερινότητά τους, τις σχέσεις τους με το Θεό και το κράτος. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η Θεοδώρα απεικονίζονται συχνά μαζί. Τι φανερώνει κατά τη γνώμη σας αυτό; Τι υποδηλώνει για τη σχέση τους και για τη θέση της γυναίκας στο Βυζάντιο;

Στην αρχαία Ελλάδα δε συναντάμε την απεικόνιση γυναικών στην τέχνη εκτός κι αν πρόκειται για θεές ή για επιτύμβιες στήλες. Αντίθετα στο Βυζάντιο συναντάμε συχνά γυναίκες αυτοκράτειρες ή γυναίκες του λαού.

52

Αυτοκράτειρα Ζωή

Γυναίκες σε θρησκευτική πομπή την εποχή του Ιουστινιανού (ψηφιδωτή τοιχογραφία, Άγιος Απολλινάριος, Ραβέννα).

Άννα η Κομνηνή ( ιστορικός )

53

Η Άννα Κομνηνή ήταν Βυζαντινή ιστορικός, από τις σημαντικότερες μορφές της πνευματικής ζωής της Αυτοκρατορίας κατά τον 12ο αιώνα. Ήταν κόρη και πρωτότοκο παιδί του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού και της αυτοκράτειρας Ειρήνης Δούκα. Γεννήθηκε την 1η Δεκεμβρίου του 1083 στην Πορφύρα, το δωμάτιο στο ανάκτορο της Κωνσταντινούπολης όπου γεννιούνταν τα παιδιά των αυτοκρατόρων και έτυχε επιμελέστατης μόρφωσης και παιδείας. Στο ιστορικό της έργο «Αλεξίας» καθρεφτίζεται η μεγάλη παιδεία της, η αρχαιομάθειά της, η εξοικείωσή της με την Αγία Γραφή και προπαντός η αφοσίωση και ο θαυμασμός της για τον πατέρα της. Τι συμπεραίνετε από τα παραπάνω για τη μόρφωση των γυναικών στο Βυζάντιο; Οι γυναίκες ταπεινής καταγωγής είχαν την ίδια αντιμετώπιση και τις ίδιες ευκαιρίες κατά τη γνώμη σας; Συμβουλευτείτε το μάθημα 39 του βιβλίου της Ιστορίας σας.

………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

54

Οι σχέσεις του κράτους και της εκκλησίας όπως αποτυπώνονται στα ψηφιδωτά

Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στον αυτοκράτορα και την τέχνη; Πώς απεικονίζεται ο αυτοκράτορας στη βυζαντινή τέχνη; Οι αυτοκράτορες στο Βυζάντιο θεωρούνταν αντιπρόσωποι του Θεού στη γη και όφειλαν να επιδεικνύουν τις αντίστοιχες αρετές: φιλανθρωπία, ευσέβεια, σωφροσύνη, φρόνηση. Η σχέση της Εκκλησίας και του αυτοκράτορα ήταν στενή. Συχνά επηρέαζε η μία την άλλη.  Μπορείτε να θυμηθείτε περιπτώσεις που η πολιτική στο Βυζάντιο αναμείχθηκε με την Εκκλησία; Σε περίπτωση που δυσκολεύεστε, μπορείτε να συμβουλευτείτε το βιβλίο της Ιστορίας σας.

.......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................

55

Παρατηρήστε τα ψηφιδωτά από την εκκλησία της Αγίας Σοφίας και καταγράψτε από πού φαίνεται η στενή σχέση της Εκκλησίας και του κράτους. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος όπως απεικονίζονται σε ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας. Παρατήρησε το ύψος τους σε σχέση με την Παναγία. Τι κρατούν στα χέρια τους για να της προσφέρουν;

Ο Χριστός με τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Μονομάχο και την Αυτοκράτειρα Ζωή. Τι κρατούν στα χέρια τους οι δύο αυτοκράτορες; Παρατηρήστε τα ρούχα τους. Πώς είναι στολισμένα; Μπορείτε να διαβάσετε τις επιγραφές που τους συνοδεύουν; Η αυτοκράτειρα κρατά ένα ειλητάριον* ενώ ο αυτοκράτορας κρατά ένα αποκόμβιον. **

56

Ο ρόλος του αυτοκράτορα στη διαμόρφωση της βυζαντινής τέχνης δεν περιορίζεται μόνο στην απεικόνισή του. Πολλοί αυτοκράτορες υπήρξαν και «χορηγοί» καθώς αρκετά από τα σπουδαία έργα της βυζαντινής τέχνης υπήρξαν αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας τους. Χρηματοδοτούσαν έργα όπως η ανέγερση εκκλησιών, η τοιχογράφησή τους, η παραγγελία πολυτελών χειρογράφων κ.α. Συχνά μάλιστα τα έργα αυτά δωρίζονταν σε ξένους ηγεμόνες ως μέσο διπλωματίας και πολιτικής επιρροής. Για παράδειγμα μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν την κατασκευή μιας εκκλησίας σε έδαφος εκτός της αυτοκρατορίας αποτελούσε δείγμα της δύναμης και της επιρροής τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, που θεωρείται υπεύθυνος για την επιβίωση της κλασσικής τέχνης κατά τον 10ο αιώνα. Από τη βιογραφία του μαθαίνουμε άλλωστε πως ήταν ζωγράφος και μάλιστα πολύ ικανός.

* είδος βιβλίου από διάφορα υλικά (περγαμηνή, πάπυρο, χαρτί), τυλιγμένο γύρω από έναν άξονα. Διαβάζεται σε κάθετη ή (σπανιότερα) οριζόντια διάταξη ** Χρήματα τυλιγμένα μέσα σε ύφασμα του έκανε δώρο ο αυτοκράτορας στους αυλικούς του στη διάρκεια αγώνων ή ως τάξιμο.

57

Παρακάτω βλέπετε μια τοιχογραφία. Πώς αποτυπώνεται η σχέση εκκλησίας και κράτους στην εικόνα αυτή; Φανταστείτε πώς θα την κατανοούσατε από την πλευρά ενός φτωχού και αγράμματου χωρικού της υπαίθρου. Είδαμε στο βιβλίο των Θρησκευτικών πως κάθε εικόνα διηγείται μια ιστορία. Τι πιστεύετε πως μας λέει η παρακάτω εικόνα;

58

Η υφαντική στο Βυζάντιο Τα νήματα των Βυζαντινών ήταν όλα από φυσικά υλικά. Αφού διαβάσετε τα αποσπάσματα από πηγές της εποχής κυκλώστε ποια ήταν τα υλικά αυτά‫׃‬ « Ο Θεός δημιούργησε το πρόβατο, που έχει άφθονο, θαλερό μαλλί […] Κούρεψέ το, πάρε το μαλλί του και με την υφαντική τέχνη ετοίμασε την ύλη για να κατασκευάσεις ιμάτιο και χιτώνα, ώστε να αποφύγεις την ταλαιπωρία του χειμώνα και τη βλάβη από τις καυτές ακτίνες. Αν χρειάζεσαι για το καλοκαίρι και ελαφρύτερο ένδυμα, έδωσε ο Θεός τη χρήση του λινού, για μεγαλύτερη απόλαυση ». Αστέριος, Επίσκοπος Αμάσειας ( 4ος αι. )

« [ … ] εμείς υπερηφανευόμαστε για τα άφθονα, μαλακά ενδύματα μας και για τα μας και για τα αραχνοΰφαντα υφάσματα από λινό ή μετάξι ». Γρηγόριος ο Θεολόγος ( 4ος αι. )

« […] χλαμύδα που έχει γίνει από μαλλί, το οποίο δεν προέρχεται από τα πρόβατα, αλλά έχει περισυλλεχθεί από τη θάλασσα. Τα ζώα από τα οποία εκφύονται τα μάλλινα νήματα ονομάζονται πίνες » Προκόπιος Περί κτισμάτων ( 6ος αι. ) Σε ολόκληρη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου χρησιμοποιήθηκαν και τα μεταλλικά αργυρά και χρυσά νήματα, τόσο στα γυναικεία ενδύματα όσο και στα εκκλησιαστικά άμφια. Μάλιστα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος έφτασε να λέει πως « σε τέτοιο σημείο τρέλας έφτασαν ώστε και χρυσό να συνυφαίνουν στα ενδύματα, ιδιαίτερα μάλιστα οι γυναίκες».

Τα προϊόντα της υφαντουργίας στο Βυζάντιο θεωρούνταν πολύτιμα. Κληρονομούνταν από τη μια γενιά στην άλλη και συχνά έπεφταν αντικείμενο κλοπής. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα υποκαθιστούσαν τα νομίσματα ενώ τα ολομέταξα εκτιμούνταν όσο ο χρυσός.

59

Η Δανιηλίδα όφειλε τον πλούτο της στα πολύτιμα μεταξωτά που παρήγε.

Τα μεταξωτά αποτελούσαν άλλωστε ένα όπλο της βυζαντινής διπλωματίας, καθώς ήταν τόσο πολύτιμα που θεωρούνταν ένδειξη τιμής όταν τα δώριζαν σε ξένους ηγεμόνες. Αρκετά από αυτά έχουν βρεθεί στη Γερμανία ή σε άλλες χώρες όπου είχαν φτάσει κάποτε ως δώρα στους ξένους ηγεμόνες από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες.

60

Ονομαστό ήταν και το θαλάσσιο μαλλί. Το έπαιρναν από την πίνα, ένα μεγάλο θαλάσσιο όστρακο, το οποίο συγκρατείται στο βυθό χάρη σε μια τούφα μακριών ινών, που μπορούν να μετατραπούν σε νήμα κατάλληλο για ύφανση. Παρατηρήστε στη διπλανή φωτογραφία τις μακριές αυτές ίνες!

Μπορείτε να διακρίνετε την πίνα που κρύβεται μέσα σε ένα θαλάσσιο λιβάδι;

61

Οι Βυζαντινοί, όπως και οι αρχαίοι Έλληνες έβαφαν τα υφάσματά τους με φυσικές βαφές. Αγαπούσαν δε πολύ τα χρώματα. Δοκιμάστε να αντιστοιχίσετε τα χρώματα με τις πρώτες ύλες από τις οποίες τα έπαιρναν‫׃‬

•

• αποχρώσεις του κόκκινου

•

• βαθύ κόκκινο

Κρόκος

ινδικό λουλάκι ή ισατίς η βαφική

•

• μπλε

πορφύρα

•

• κίτρινο

φύκια

62

Η πορφύρα

Η χρήση της πορφύρας περιοριζόταν στο αυτοκρατορικό βεστιάριο ενώ υπήρχαν νόμοι που απαγόρευαν τη χρήση της από τις άλλες κοινωνικές ομάδες.

« Κανείς να μη βάφει και να μην πουλά πορφύρα, είτε σε μετάξι είτε σε μαλλί. Και όποιος πουλήσει, να δημευθεί η περιουσία του και ο ίδιος να τιμωρηθεί ». Βασιλικά ( 9ος αι. )

Έτσι το πορφυρό χρώμα έγινε το έμβλημα της αυτοκρατορικής δύναμης. Άλλωστε η Άννα η Κομνηνή, λέει παρουσιάζοντας τον εαυτό της‫׃‬

« Εγώ η Άννα, κόρη των βασιλέων Αλεξίου και Ειρήνης, πορφυρογέννητη και πορφυροθρεμμένη…» Αλεξιάδα ( 12ος αι. )

63

Η εκτροφή μεταξοσκωλήκων ( σηροτροφία ).

Διαβάστε πώς έφτασε στο Βυζάντιο το μυστικό του μεταξιού‫׃‬ Σύμφωνα με πληροφορίες Βυζαντινών συγγραφέων, ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιουστινιανός έστειλε στην Κίνα δύο μοναχούς, ειδικά για το μετάξι., το οποίο εκείνη την εποχή είχε διαδοθεί σε μεγάλο βαθμό (το χρησιμοποιούσε ακόμα και η εκκλησία) και ήταν συγχρόνως πανάκριβο. Οι δύο μοναχοί παρακολούθησαν όλη τη διαδικασία εκτροφής του μεταξοσκώληκα και παραγωγής του μεταξιού και φεύγοντας έκρυψαν μέσα στα κούφια μπαστούνια τους αρκετό μεταξόσπορο, που μετέφεραν στο Βυζάντιο. Στα πρώτα χρόνια η βυζαντινή αυλή κρατούσε μυστικό τον τρόπο παραγωγής του μεταξιού από τον υπόλοιπο λαό, που πίστευε ότι το μετάξι προερχόταν από κάποια φυτική ουσία. Σιγά σιγά όμως η τεχνική ξέφυγε από τα ανάκτορα και η μεταξουργία αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό σ` όλη την Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, που ονομάστηκε από τότε Μοριάς, εξαιτίας της καλλιέργειας της μουριάς. Τον 8ο αι. η μεταξουργία διαδόθηκε στους Άραβες, ύστερα από επιδρομή που έκαναν στην Πελοπόννησο, το 1130 μΧ. διαδόθηκε στη Σικελία και από εκεί στην Ιταλία, όπου δημιουργήθηκαν μεγάλα κέντρα βιοτεχνίας μεταξιού (Φλωρεντία, Βενετία, Γένοβα, Λούκα, Μιλάνο).

64

Φανταστείτε πως είστε o ένας από τους δύο καλόγερους που έφεραν κρυμμένους στα μπαστούνια τους τους μεταξοσκώληκες και συνομιλείτε με το βασιλιά Ιουστινιανό, ο οποίος θέλει να μάθει τα πάντα για την περιπέτειά σας. Γράψτε ένα διάλογο μαζί με τον διπλανό σας προσπαθώντας να ακολουθήσετε τους κανόνες του διαλογικού κειμένου. Στη συνέχεια μεταφέρετε το κείμενό σας από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο και , αν θέλετε, δραματοποιήστε τον. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

65

Αξιολόγηση του προγράμματος

1. Στα πλαίσια της Ευέλικτης ζώνης, κατά το σχολικό έτος υλοποιήσατε το πρόγραμμα « Βαδίζοντας στα μονοπάτια της πορφύρας, ένα οδοιπορικό στο Βυζάντιο μέσα από την τέχνη ». Σας φάνηκε ενδιαφέρον;

Καθόλου

Λίγο

Πολύ

2. Με βάση την εμπειρία σας πιστεύετε πως η τέχνη μπορεί να αποτελέσει πηγή Ιστορίας; Αιτιολογήστε την απάντησή σας σύντομα:

Ναι

Όχι

Μερικές φορές

.......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................

3. Ποιες δραστηριότητες από εκείνες που υλοποιήσατε σας άρεσαν περισσότερο; Κυκλώστε όσες θέλετε:

Γίνομαι μικρογράφος και φτιάχνω βυζαντινά πρωτογράμματα. Ζωγραφίζω την Κωνσταντινούπολη χρησιμοποιώντας ως πηγή κείμενα της εποχής. Φτιάχνω πορτραίτα αυτοκρατόρων. Βυζαντινή αγιογραφία. Βυζαντινή αγιογραφία και δυτική τέχνη. Μελέτη των εγκωμίων και της Βυζαντινής μουσικής. Γνωριμία με τον El Greco ( παρακολούθηση της ταινίας με θέμα τη ζωή του, γνωριμία με την εποχή του, επιρροή από τη βυζαντινή τέχνη και η σχέση του με τη δυτική τέχνη ).

66

Μαρία η Μαγδαληνή (βιωματική δράση μέσα από το τροπάριο της Κασσιανής το ομώνυμο ποίημα του Βάρναλη και τον πίνακα του El Greco). Έρευνα σε ομάδες και παρουσίαση της εργασίας μας στους συμμαθητές μας. ΙΜΚ: Συμμετοχή στο πρόγραμμα τα χρώματα του Πάθους. ΙΜΚ: Συμμετοχή στο πρόγραμμα Προβολή ταινιών και συζήτηση. Επανάληψη μέσα από την προετοιμασία και παρουσίαση του βιωματικού θεατρικού σχεδιασμού του μαθήματος στις υπόλοιπες τάξεις του σχολείου.

4. Σας ενδιαφέρει να γνωρίσετε και να μελετήσετε τη Βυζαντινή Ιστορία καλύτερα σε επόμενες τάξεις;

Καθόλου

5.

Λίγο

Πολύ

Η Ιστορία ποια θέση έχει ανάμεσα στα αγαπημένα σας μαθήματα;

Πρώτη

Δεύτερη

Άλλη

6. Προτείνετε τους δικούς σας τρόπους ώστε να γίνει η διδασκαλία της ιστορίας πιο ενδιαφέρουσα.

.......................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................

67

Οι απαντήσεις των παιδιών

68

69

Παρατηρήσεις: Χαρακτηριστικό είναι πως οι 14 από τους 21 μαθητές άλλαξαν γνώμη για το μάθημα της Ιστορίας και την τοποθέτησαν σε καλύτερη θέση στις προτιμήσεις τους από εκείνη που την είχαν πριν την ακπόνηση του προγράμματος. Οι δραστηριότητες που προτίμησαν ήταν η παρακολούθηση και ο παράλληλος σχολιασμός ταινιών καθώς και οι εκπαιδευτικές επισκέψεις. Η παρουσίαση στο τέλος με θεατρική μορφή άρεσε σε όλους καθώς και η κατασκευή των σκηνικών ενώ λιγότερο ενδιαφέρθηκαν για την απλή ζωγραφική με μαρκαδόρους και ξυλομπογιές.

70

Φωτογραφικό υλικό από τις δραστηριότητες

Η Κωνσταντινούπολη όπως περιγράφεται στις πηγές

Βυζαντινά Πρωτογράμματα

Βυζαντινοί αυτοκράτορες

71

Μαρία η Μαγδαληνή ( από την Κασσιανή στον El Greco και στον Κώστα Βάρναλη )

Παρουσίαση του προγράμματος στο σχολείο

72

Έρευνα των ομάδων και παρουσίαση στην τάξη

Αγιογραφίες

73

Οι απαντήσεις από τις σελίδες 42 - 45

Η προδοσία του Χριστού, Caravaggio 1603 Θρήνος πάνω από τον νεκρό Χριστό, Alessandro Botticelli 1495 Ιδού ο άνθρωπος, Caravaggio 1600 Το αγκάθινο στεφάνι, Antony van Dyck, 1620 Η αγωνία στον κήπο, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος 1605 Η ανύψωση του σταυρού, Rembrandt, 1633 Ο Χριστός κουβαλάει το σταυρό, Pablo Picasso, 1950 -1955

74

Παράρτημα 1 Ο Ανυφαντής, δείγμα βυζαντινής κοσμικής μουσικής https://www.youtube.com/watch?v=YsIBU4cirmQ 2 Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια http://stratisandriotis.blogspot.gr/2011/04/blog-post_9197.html 3 Ο Ακάθιστος Ύμνος https://www.youtube.com/watch?v=_P1EGw50yz8 4 Αι γενεαί πάσαι https://www.youtube.com/watch?v=9o3K9yegLVM 5 Οι πόνοι της Παναγιάς, Κώστας Βάρναλης http://www.greek-language.gr/Resources/literature/tools/concordance/browse.html?cnd_id=4&text_id=331 Επιτάφιος, Γιάννης Ρίτσος http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/giannhs_ritsos/epitafios-i.htm 6 Το μοιρολόι του Λευτέρη, Λουδοβίκος των Ανωγείων https://www.youtube.com/watch?v=eC3pZbBN8so 7 Ο θρήνος της Παναγίας στη βυζαντινή υμνογραφία και στην τέχνη http://www.43dim.gr/2013-09-21-10-22-03/198-/event_details 8 γνωρίζουμε ποια ήταν η «εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή»; http://www.amen.gr/article13592 9 Το τροπάριο της Κασσιανής https://www.youtube.com/watch?v=oEmLqb4Ga_w 10 Το τροπάριο της Κασσιανής, χορωδιακό έργο του Μίκη Θεοδωράκη https://www.youtube.com/watch?v=0DhjGcakJlE 11 Παρουσίαση βυζαντινή αγιογραφία http://www.43dim.gr/2013-09-21-10-22-03/232-/event_details 12 Η Τελετή του Νιπτήρος από τη Μονή του Αγίου Νικολάου Βαρσών https://www.youtube.com/watch?v=90EPLQUeseQ 13 Απόσπασμα από δελτίο ειδήσεων: ο Πάπας Φραγκίσκος στην τελετή του Νιπτήρος σε φυλακές του Mexico https://www.youtube.com/watch?v=b92TtGAOYXw 14 Άρθρο της εφημερίδας της ελληνικής παροικίας του Λονδίνου για την τελετή του Νιπτήρος http://www.tanea-london.net/PAROIKIA12/Paroikia13-139.html 15 Ιδού ο Νυμφίος https://www.youtube.com/watch?v=MZujWDL8WRw 75

Βιβλιογραφία  Οι ψηφίδες του Βυζαντίου, πρόγραμμα Μελίνα, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Υπουργείο Πολιτισμού, Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης  Η Ιστορία της Τέχνης, Claudio Merlo, εκδόσεις Μοντέρνοι καιροί  Κόκκινη κλωστή δεμένη, Πάρη Καλαμαρά, εκδόσεις καλειδοσκόπιο  Στο σχολείο με χαρτί και καλαμάρι, Θάνος Μαρκόπουλος, εκδόσεις καλειδοσκόπιο  Βυζαντινή Τέχνη, Οδηγός για παιδιά, Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδόσεις Κέδρος  Διαβάζοντας τις βυζαντινές εικόνες, Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδόσεις Νέοι Ακρίτες  Το βυζαντινό παραμύθι, Φαίδων Κουκουλές, εκδόσεις Άθως παιδικά  Μια βόλτα στα βυζαντινά χρόνια, Εύη Τσιτιρίδου Χριστοφορίδου, εκδόσεις Πατάκη  Βυζαντινή Κωνσταντινούπολη, Εύη Τσιτιρίδου Χριστοφορίδου, εκδόσεις Πατάκη  Ταξίδια στο χρόνο, Ενετική Κρήτη, Μαίρη Μαυρογιαννάκη, Εκδόσεις Δήμος Ηρακλείου  Προσεγγίζω τη βυζαντινή αγιογραφία, εργασία 36ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου, Καλογεράκη Φωτεινή – Ξαρλή Πηνελόπη, Πρόγραμμα Μελίνα, Ηράκλειο, Μάιος 2004  Βυζαντινές αναμνήσεις, Πολιτιστικό πρόγραμμα, Αλεξάκη Βαρβάρα, Σχ. έτος 2007 -2008

Δικτυογραφία

http://agioritikesmnimes.blogspot.gr/2012/03/864.html http://gym-skalas.att.sch.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=101&Itemid=87 http://agioritikesmnimes.blogspot.gr/2011/11/000_24.html http://www.lectores.gr/2012/01/%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%BB%CF%85%CF%83%CE%B7%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%BF%CF%85-%CE%BD-%CE%B3%CF%8D%CE%B6%CE%B7%CF%82%CE%B9%CE%B4%CE%BF%CF%8D-%CE%BF-%CE%BD%CF%85%CE%BC%CF%86%CE%AF%CE%BF%CF%82/ http://www.oodegr.com/oode/orthod/eortes/nymfios_erxetai_1.htm

76

Οι εντυπώσεις μου

Ο χώρος αυτός είναι δικός σας. Μπορείτε να γράψετε ή να ζωγραφίσετε ό, τι σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση από την εργασία « Βαδίζοντας στα μονοπάτια της πορφύρας ».

77