Globus forskerbok kap2 nynorsk blabok

GLOBUS

NATURFAG Forskarboka

5-7

GLOBUS Globus er Cappelens læreverk i naturfag og samfunnsfag for 5.–7. trinn.

Nynorsk

På kvart trinn er Globus Naturfag sett saman av: Elevbok Forskarboka 5–7 (treårsbok for eleven) Lærarens bok Nettstad: http://globus.cappelen.no

NATURFAG Forskarboka

Globus Naturfag elevbøker og Forskarboka 5–7 gir elevane lyst til å undersøkje, undre seg og skape noko sjølve. Bøkene utfordrar elevane med ulike metodar og arbeidsmåtar. Kvart kapittel i elevbøkene har klare læringsmål som skal motivere elevane for faget, skape interesse og gjere dei nysgjerrige etter å vite meir. Differensiering blir teke vare på gjennom tydelege margtekstar, rammer med ulike typar tekstar og varierte oppgåver med utfordringar for alle. Forskarboka 5–7 er ei eingongsbok i fargar for alle tre årstrinna. Ho inneheld forsøk og aktivitetar som gjer undervisninga meir morosam og lærerik.

GLOBUS 5-7 NATURFAG

Forskarboka • Nynorsk

Else Beitnes Johansen Erik Steineger

ISBN-10: 82-02-25449-3 ISBN-13: 978-82-02-25449-0

www.cappelen.no

Omslag-Forskerbok-Nynorsk.indd 1

28.04.2008 10:34:19

Else Beitnes Johansen Erik Steineger

GLOBUS 5-7 Ny utgåve

NATURFAG

Forskarboka • Nynorsk

Naturfag_forskerbok_Kap1-NN.indd 1

28.04.2008 10:19:47

© J.W. Cappelens Forlag AS, Oslo 2006 Materialet i denne publikasjonen er omfatta av reglane i åndsverklova. Utan særskild avtale med J.W. Cappelens Forlag AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillaten i den grad det er heimla i lov eller tillate gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk.

Utnytting i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

Illustrasjonar: Hermod Karlsen Omslagsdesign: Mia Wang-Norderud Omslagsillustrasjonar: Hermod Karlsen Grafisk formgiving: Capella Media / Mia Wang-Norderud Til nynorsk ved Tove Gausemel Forlagsredaktør: Bjørn Eidissen Trykking/innbinding: Livoniaprint, Latvia 2008 Utgåve 1 Opplag 2 ISBN 978-82-02-25449-0

www.cappelendamm.no http://globus.cappelen.no

Naturfag_forskerbok_Kap1-NN.indd 2

28.04.2008 10:19:47

Innhald 1 Kva er ein art? ............................................4

43 Fordøyinga ................................................55

2 Ryggradsdyr ................................................6

44 Mat og aktivitet ........................................56

3 Undersøk fisk ..............................................7

45 Reknestykke om røyking .........................58

4 Terrarium ....................................................8

46 Rusgifter ...................................................60

5 Kvar trivst småkryp best?...........................9

47 Lag kolstiftar til å teikne med .................62

6 Steinsamlinga mi......................................10

48 Vi lagar solfangarar ..................................63

7 Frostsprenging ..........................................11

49 Strikkmotor ...............................................64

8 Ut og sjå ....................................................12

50 Varmluftballong........................................65

9 Stein under lupa .......................................13

51 Korleis kan glasbrot få papir til å brenne? .............................................66

10 Jern som rustar .........................................14 11 Kva verkar ein magnet på?......................15 12 Er magneten like sterk overalt? ..............16 13 Magnetfelt ................................................17 14 Korleis verkar magnetane på kvarandre? ...........................................18

52 Vasstrykk...................................................67 53 Næringskjeder ..........................................68 54 Nedbryting ................................................70 55 Tittekasse med meitemark ......................71 56 Frå planter til jord ....................................72

15 Magnetiske fuglar ....................................19

57 Plant tre ....................................................73

16 Kan du trylle med magnetar?..................20

58 Sopptur .....................................................75

17 Lag ditt eige kompass ..............................21

59 Lufttrykk ....................................................77

18 Elektromagnetar .......................................22

60 Trylle med egg .........................................78

19 Er det skilnad på insektlivet i ein dalbotn og på ein kolle? ..........................23

61 Barometer og lufttrykk ............................79

20 Insekt ........................................................25 21 Maur ..........................................................27 22 Maur og temperatur.................................28 23 Tittekasse – maur .....................................29 24 Naturruta mi i barskog .............................30 25 Bartre ........................................................32 26 Lauvskog ...................................................33 27 Korleis måle høgda på tre?......................35 28 Lag eit ferskvassakvarium .......................36 29 Dyrespor og sporteikn..............................37

62 Vêr .............................................................80 63 Fallskjerm .................................................81 64 Nedbørsmålar ...........................................82 65 Gjer vêrobservasjonar ..............................83 66 Krinsløpet til vatnet..................................84 67 Såpebobler................................................85 68 Kva kan løysast i vatn? ............................86 69 Oppvarming og avkjøling av luft .............87 70 Destillering ...............................................88 71 Kva skjer når to stoff blir førte saman? ..89

30 Blad og blome ..........................................38

72 Er det eitt eller fleire fargestoff i tusjpennane dine?..................................90

31 Eksperiment med blad .............................40

73 Usynleg skrift ............................................91

32 Frøspreiing ................................................41

74 Pærehaldar og koplingar .........................92

33 Kva treng frø for å spire? .........................42

75 Sikringsskapet ..........................................93

34 Spiring og krefter .....................................44

76 Finn du straumleiarar? .............................95

35 Forvirra planter .........................................46

77 Elektrikar og interiørarkitekt....................96

36 Får du skalkar av gulrot og kålrot til å leve vidare? .......................................47

78 Lag eit elektrisitetsspel ............................97

37 Nyttevekstar .............................................48

79 Konstruer ei bru og sjå kor mykje ho toler ..........................................98

38 Plantelivet rundt skolen min ...................49

80 Bygg ein båt .............................................99

39 Hjartet .......................................................50

81 Kan vi sjå lyd? ........................................ 100

40 Puls............................................................51

82 Lag strengeinstrument.......................... 101

41 Sjå kor mykje luft vi kan blåse ut............52

83 Flaskeorgel ............................................ 102

42 Tampongar og bind – sugeevne ..............54

84 Telefon ................................................... 103

Naturfag_forskerbok_Kap1-NN.indd 3

28.04.2008 10:19:47

45 Reknestykke om røyking Du skal

Du gjer

Finne ut litt om røyking og kostnader.

Gjer utreikningar på eige ark og før inn svara.

A 1

2

Du skal finne ut kor mykje ei pakke med 20 sigarettar kostar.

Kor mykje kostar det per veke for ein som røykjer 20 sigarettar om dagen?

Kor mykje kostar det per månad??

I året?

Kor mykje pengar har han eller hun brukt i løpet av eit vakse liv (om lag 50 år)?

3

Rekn ut kva ein som røykjer 40 sigarettar om dagen, må betale i dei same tidsromma.

58 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 58

28.04.2008 10:27:45

Forskarboka B Britiske forskarar har rekna ut at kvar sigarett ein røykjer, forkortar livet med om lag 5 minutt.

Rekn ut kor mykje 20 sigarettar per dag forkortar livet med i løpet av 1 veke 1 månad Eitt år Eit vakse liv (om lag 50 år) (Rekn om minutt til dagar og månader/år.)

4

Skriv tre viktige grunnar for å la vere å byrje å røykje.

5

Kvifor byrjar mange å røykje?

6

Når det gjeld røyking – skriv følgjer som blir oppdaga snøgt.

7

Gjer ei undersøking om røyking. Kva vil du finne ut med undersøkinga di? Publiser resultatet.

59 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 59

28.04.2008 10:27:49

46 Rusgifter Du skal

Finne ut litt om rusgifter og haldningane du har til dei.

Du gjer

1

Kva ville du svare? Tenk deg at ein du kjenner, tilbyr deg gratis «dop» på disco. Kva gjer du? Set x.

Spør om det verkeleg er gratis?

Seier at du melder personen til politiet?

Synest det kunne vere ufarleg å prøve?

Seier det er ulovlig å selje?

Seier nei, det vil eg ikkje prøve?

Samanlikn svara dine med ein annan i klassen. Diskuter.

Har du mot til å seie nei? Skriv dine eigne tankar om det i norskboka.

2

Kva slags narkotiske stoff har du høyrt om?

3

Kvifor er det farleg å bruke narkotika?

4

Mange synest det skulle ha vore lov å røykje hasj.

Kva meiner du om det?

5

Kven tener mest på sal av narkotika? Kvar kan du finne ut meir om dette?

6

Korleis kan du unngå at andre skal bestemme kva du skal gjere?

60 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 60

28.04.2008 10:27:53

Forskarboka 7 8

Lag rollespel om gruppepress. Vel ulike løysingar. Finn morosame måtar å seie nei på. Dramatiser.

Farlege stoff i tobakksrøyk. Forklar kort kva som gjer at desse stoffa er farlege: a Nikotin b Tjære c Kolos

9

Skriv tre viktige grunnar for å la vere å drikke alkohol:

10 11

Dei fleste på din alder tek avstand frå å bruke rusgifter. Kvifor byrjar mange å bruke det likevel? Diskuter.

Lag ein kampanje mot rusgifter.

Korleis kan de gi kvarandre mot til å seie nei til rusgifter? Bruk politiet, utekontakt og ulike organisasjonar som jobbar førebyggjande mot bruk av rusmiddel.

I!

E SEI N

VIL DU KYSSE EIT ASKEBEGER ?

TA EIGNE VAL! RØYK ER UTE!

T TIL HA MO NEI! Å SEIE

61 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 61

28.04.2008 10:27:54

47 Lag kolstiftar til å teikne med Du skal

Lage kolstiftar av bjørkepinnar.

Du treng

Ved, fyrstikker, bjørkepinnar, tom blekkboks.

Korleis vil du gå fram for å lage kolstiftar med desse hjelpemidla?

Du gjer

1 2 3 4

Spikk bjørkepinnar som er om lag 11 cm lange.

Ta av borken og la dei liggje og tørke nokre dagar.

Fyll ein tom blekkboks med bjørkepinnar. Set han med opninga ned. Bygg eit bål over. La det brenne i om lag 2 timar.

Slokk bålet. Avkjøl blekkboksen.

Ta ut «pinnane». Prøv å teikne med dei.

Skildre det som har hendt.

Kva må til for å lage trekol?

5

Les i naturfagboka om kolbrenning. Lag ein teikneserie som viser korleis produksjonen av trekol gjekk føre seg.

62 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 62

28.04.2008 10:27:57

Forskarboka

48 Vi lagar solfangarar Du skal

Lage solfangarar og måle kor godt dei verkar.

Du treng

To små plastposar, vatn, gummistrikkar, to gummiproppar med hol, to termometer, svart og kvit kartong.

Du gjer

1

3

Fyll plastposane med vatn. Stikk termometra gjennom gummiproppane. Fest proppane i opningane på plastposane med gummistrikk.

Legg den eine plastposen på kvit kartong, den andre på svart kartong. Plasser dei ved sida av kvarandre i sola.

Kva trur du kjem til å hende?

4

Mål temperaturen på vatnet og fyll ut skjemaet.

2

Temperatur Ved start Etter 15 min Etter 30 min Etter 1 time Kvit bakgrunn Svart bakgrunn

Prøv å forklare det som har hendt.

Kva praktisk nytte kan vi ha av dette forsøket?

Korleis ville du lage ein hyttedusj til utandørsbruk?

Teikn dusjen.

63 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 63

28.04.2008 10:27:58

49 Strikkmotor Du skal

Lage ein motor som får ei trådsnelle til å røre på seg.

Du treng

Trådsnelle, strikk, blomsterpinnar, spikrar, teiknestift, fyrstikker, binders.

Du gjer

1 2

Prøv deg fram og sjå om du greier å lage ein motor som får trådsnella til å «gå».

Skildre og teikn «oppfinninga» di.

3 4

Demonstrer og samanlikn dei ulike løysingane i klassen.

Kvar får «motoren» din energien frå?

5

Kva kan slike «strikkmotorar» brukast til?

Diskuter.

Illustrasjon: Kjell Aukrust

64 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 64

28.04.2008 10:27:58

Forskarboka

50 Varmluftballong Du skal

Lage ein varmluftballong og få han til å lyse mens han stig til vêrs. Dette forsøket er det lurt å vere to–tre saman om.

Du treng

Tynn ståltråd, store og tynne silkepapirark, limstift, bomull, raudsprit, fyrstikker, tynn pappstrimmel.

Du gjer

1

5

Lim saman silkepapir til ein fin ballong.

Papiret må snurpast saman på toppen og haldast ute nedst. Forsterk kanten nede med tynn pappstrimmel.

Under opninga lagar du eit kryss av ståltråd og fester ein bomullsdott i midten.

Gå utandørs! Det er lurt å vente med å sende han opp til ein kald morgon, mens det enno er mørkt.

Få hjelp av ein vaksen til å dynke bomullsdotten med raudsprit og tenne på. Oppskytinga går lettare når de bruker eit rør med bomull og raudsprit i botnen. Da kan de blåse varm luft opp i ballongen før de tenner bomullsdotten i krysset.

Skildre det som hender:

6

Prøv å forklare dette.

7

Samanlikn resultata de fekk etter forsøket, og diskuter kvifor resultatet blei slik.

Finn informasjon i ulike medium om varmluftballongar og ballongferder gjennom tidene. Skriv ein artikkel til ei felles bok om luftballongar til klassebiblioteket.

2 3 4

8

65 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 65

28.04.2008 10:28:00

51 Korleis kan glasbrot få papir til å brenne?

Du skal

Prøve å tenne på papir ved hjelp av forstørringsglas og glasbrot.

Du treng

Ein tynn, hard rundstokk, eit mjukt trestykke med fordjuping, avispapir, blekkboks, forstørringsglas, glasbrot, bytte med vatn.

Du gjer

1 2 3

Finn eit brannsikkert sted utandørs.

Fyll ei bytte med vatn til eventuell brannsløkking.

Krøll litt avispapir og legg det i blekkboksen.

Hald forstørringsglaset opp mot sola slik at brennpunktet kjem på avispapiret. Kva hender?

4

Prøv det same med eit glasbrot.

5

Les i naturfagboka om folk som har klart å gjere opp eld med to trestykke. Snurr pinnen lynraskt rundt i fordjupinga.

Kva hender etter ei stund?

6

7

Skriv ei historie eller ein avisreportasje om ein skogbrann der glasbrot er brannårsak. Illustrer.

66 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 66

28.04.2008 10:28:01

Forskarboka

52 Vasstrykk Du skal

Studere vatn under høgt trykk.

Du treng

Ei tom spruteflaske, til dømes ei det har vore flytande oppvaskmiddel i, vatn, tom isboks, ein syl.

Du gjer

1 2 3

Fyll spruteflaska med vatn, skru på korken og hald flaska opp ned. Korleis får du vatnet til å sprute kraftig?

Bruk sylen og lag tre hol under kvarandre på den eine sida av flaska. Hald for hola mens du fyller flaska med vatn.

Ta bort fingrane og sjå kva for ein stråle som har størst trykk.

Forklar.

Kvernkall Du skal

Lage ein kvernkall (vasshjul) og prøve om han kan brukast til å drive noko anna rundt.

Du treng

Å bruke fantasien din, sjå etter runde gjenstandar, noko som høver til skovlhjul. Her er ei liste med forslag: tom trådsnelle, blyant, yoghurtboks, rundstokk, to runde finerplater, blomsterpinnar, trekloss, flate lister, potet, pappbitar osv.

Du gjer

Studer teikningane og konstruer ulike kvernkallar. Prøv dei under springen. Varier måten du set inn skovlene på.

Kva verkar best? Teikn og skildre ein kvernkall som verkar bra.

Korleis kan kvernkallen din drive noko slik at det går rundt?

Prøv å finne informasjon om gamle anlegg i elvar og fossar i nærleiken av der du bur. Kva blei dei brukte til?

67 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 67

28.04.2008 10:28:02

53 Næringskjeder Du skal

Finne døme på næringskjeder og næringsnett.

Du gjer

På desse to sidene ser du teikningar av planter og dyr frå ulike naturtypar. Les om næringskjeder i Naturfag 7-boka.

Lag næringskjeder som høver til kvart bilete.

I barskogen

Produsent

Forbrukar 1

Forbrukar 2

Lag ei næringskjede med fleire ledd.

68 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 68

28.04.2008 10:28:03

Forskarboka På enga

Produsent

Forbrukar 1

Forbrukar 2

Forbrukar 3

Næringsnett Set piler frå produsent til forbrukar på denne teikninga.

Somme planter og dyr er med i mange næringskjeder og får mange piler. Fleire næringskjeder som går i kvarandre, lagar eit næringsnett.

Kva ville hende om til dømes reven døydde ut?

69 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 69

28.04.2008 10:28:06

54 Nedbryting Du skal

Undersøkje kva som hender med ein død fisk dersom du plasserer han under ein takstein ute i skogen.

Du treng

Ein død fisk (til dømes ein mort som du har fiska sjølv), takstein, bestemmingsduk/nøkkel: «Smådyr i skogbotnen».

Du gjer

1

Plasser fisken ut i skogen. Legg taksteinen på skrå oppå.

Bruk steinar til støtte slik at ikkje større dyr får tak i fisken.

Kva trur du kjem til å hende?

2

Sjå etter fisken etter nokre dagar, deretter etter 1–2 veker.

Fyll ut tabellen nedanfor. Bruk bestemmingsduk til hjelp.

Besøk 1

Besøk 2

Kva har hendt med fisken?

Småkryp

3

Diskuter resultatet.

70 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 70

28.04.2008 10:28:09

Forskarboka

55 Tittekasse med meitemark Du skal

Studere meitemark og undersøkje korleis dei arbeider.

Du treng

Tittekasse, mørkt tøystykke, jord, sand, lauv, meitemark.

Du gjer

Ei tittekasse lagar du slik det er forklart i forsøk 23 på side 29.

1

Fyll kassa lagvis med lys sand og jord. På toppen legger du tørt lauv og nokre fine, feite meitemarkar. Dekk kassa med eit mørkt tøystykke. Kva trur du kjem til å hende?

2

Sørg for å vatne varsamt, slik at innhaldet i kassa ikkje blir for tørt.

Kva skjer med dei ulike laga? Fortel kva du ser.

Etter ei veke:

3

Etter to veker:

Kva trur du meitemarken lever av?

Korleis formeirar meitemarken seg? Teikn og forklar.

Bruk internett og oppslagsverk og finn ut meir om meitemark. Slepp meitemarkane ut att der du henta dei.

71 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 71

28.04.2008 10:28:18

56 Frå planter til jord Du skal

Lage eit miniterrarium og undersøkje korleis planter blir til jord.

Du treng

Glas eller plastflaske, plantespade, skogsjord, visne blad, meitemarkar, skrukketroll, skolopendrar, eventuelt andre småkryp.

Du gjer

1 2 3 4 5

6

Finn eit område der det veks lauvtre. Spa varsamt opp litt jord i flaska eller glaset.

Legg nokre blad på toppen.

Finn nokre meitemarkar, skrukketroll, skolopendrar eller andre småkryp og legg dei oppi. No har du eit terrarium.

Sørg for jamn fukt.

Kva trur du kjem til å hende?

Kvifor?

Skildre det som har hendt med blada.

Etter ei veke:

Etter fire veker:

7

8

Teikn eit blad.

Ved starten av forsøket:

Etter fire veker:

Teikn terrariet.

Ved starten av forsøket:

Etter fire veker:

72 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 72

28.04.2008 10:28:21

Forskarboka

57 Plant tre Du skal

Så ulike frø og plante din egen vesle skog.

Du treng

Frø og nøtter frå ulike tre, små boksar til å ha frøa i, stereolupe, torvjord (kompostjord), blomsterpotter, klistrelappar, plastposar.

Du gjer

1 2 3

4 5 6 7

Plukk kongler under gran, furu og lerketre, finn eikenøtter, hestekastanjar, «lønnenasar», bjørkefrø, orekongler osv.

Sorter frøa og hald dei frå kvarandre. Legg dei i merkte boksar.

Studer dei ulike frøa med stereolupe. Teikn dei.

Fyll blomsterpottene med jord. Vatn slik at jorda er jamt fuktig, men ikkje våt.

Legg nokre frø i kvar potte. Merk pottene med klistrelappar. (Det held med éi nøtt i kvar potte.)

Set ein plastpose over pottene.

Kva for eit frø trur du kjem til å spire først?

Sist?

Kvifor?

73 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 73

28.04.2008 10:28:28

8

Følg med i utviklinga og teikn det du ser.

Art

2 veker

9 10 11

4 veker

6 veker

3 månader

La plantene vekse i pottene til dei er store nok til å bli planta ut.

No kan klassen plante og følgje med i veksten av sin eigen skog.

Plant eit tre heime hos deg sjølv også. Har du stor nok blomsterpotte, kan du ha eit tre på verandaen.

74 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 74

28.04.2008 10:28:37

Forskarboka

58 Sopptur Forsøk 1 Samle soppar Du skal

Gå på sopptur, lage ei sopputstilling, sjå etter gode matsoppar.

Du treng

Ei korg, ein liten kniv, soppbok, bestemmingsduk «Sopp», ein som veit ein del om sopp.

Du gjer

1 2

3

Arbeid i grupper. Sjå på undersida av sopphatten.

Skjer av soppane rett over bakken. Legg dei i korga.

På ein flat stad i skogbotnen lagar gruppa di ei sopputstilling. Legg soppane slik at undersida av hatten er godt synleg. Sorter soppane i grupper (skivesopp, rørsopp, piggsopp og buksopp).

Kva fann de?

Kantarell Steinsopp

4

Bruk soppboka og bestemmingsduken og prøv å bestemme nokre av soppane. Fann de nokre av dei gode matsoppane her?

Raudskrubb

Sauesopp

5

Få ein som har greie på sopp, til å undersøkje soppen.

Kva fekk de vite da?

Røyksopp

Matblekksopp

Lys piggsopp

Traktkantarell

Matriske

75 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 75

28.04.2008 10:28:43

Forsøk 2 Sporeavtrykk Du skal

Lage sporeavtrykk av sopp.

Du treng

Ulike sopphattar, to av kvar art, kvit og mørk kartong, glasbollar, hårspray.

Du gjer

1

2

3 4 5

Skjer av stilkane til soppane heilt inntil hatten. Legg hattane med undersida vend ned mot kartongen. Bruk både lys og mørk kartong til kvar art. Sporepulveret kan vere lyst eller mørkt.

Kvelv ein glasbolle over så sporane fell rett ned på kartongen.

Neste dag lyfter du hattane varsamt av kartongen.

Sporane vil ha laga eit mønster. Ikkje rør det, for da blir det øydelagt.

Sprøyt mønsteret varsamt med hårspray, slik at vi ikkje kan gni av avtrykket.

Lag ei utstilling av sporeavtrykka.

Slik blir ein heksering til Oppgåve: Her skal du setje saman tekst og bilete på rett måte.

Trådane må finne nye matforsyningar og spreier seg utover.

Dei unge trådane held fram med å vekse utover. Når dei dannar sopper, blir resultatet ein heksering.

76 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 76

Ein soppspore utviklar eit underjordisk nett av mycel (sopptrådar).

28.04.2008 10:28:48

Forskarboka

59 Lufttrykk Forsøk 1 Trykkjer luft?

Du skal

Undersøkje om lufta trykkjer.

Du treng

Eit glas vatn, ein pappbit, ein isboks eller liknande til å ha som underlag.

Du gjer

Fyll glaset breiddfullt med vatn. Plasser pappbiten varsamt på toppen. Det skal ikkje vere luft mellom glaset og pappen.

Kva trur du kjem til å hende dersom du snur glaset opp ned?

Prøv!

Ver varsam og press plata mot glaset mens du snur det.

Får du plata til å sitje på utan at vatnet renn ut? Forklar korleis dette er mogleg.

Forsøk 2 Lag ei fontene Du skal

Utnytte lufttrykket til å lage ei lita fontene.

Du treng

To syltetøyglas (det eine skal ha lokk), plastilina, ei mugge med konditorfarga vatn, fire plastsugerør, teip, ein bolle.

Du gjer

1

2 3

4

Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 77

Lag to hol til sugerøra i lokket. Stikk det eine sugerøret nokre centimeter gjennom det eine holet. Skøyt saman dei tre andre sugerøra til eit langt rør. Bruk teip. Stikk det så vidt gjennom det andre holet i lokket. Tett opningane godt rundt sugerøra med plastilina.

Hell om lag 5 cm med farga vatn i det eine syltetøyglaset og skru på lokket.

Fyll det andre syltetøyglaset tre firedelar fullt med farga vatn og plasser det på kanten av eit bord. Set bollen så han kjem lågare enn bordet. Snu glaset med sugerøra opp ned, med det kortaste røret ned i glaset på bordet, det lange ned i bollen. Forklar det som hender:

Er det ei fontene i nærleiken av der du bur? Korleis verkar ho?

77 28.04.2008 10:28:49

60 Trylle med egg Du skal

Gjere forsøk med lufttrykket i ei flaske.

Du treng

Eit egg, ei flaske eller ein kolbe med opning som er litt trongare enn tjukkleiken på egget, fyrstikker og litt papir.

Du gjer

1 2 3

Kok egget i 10 minutt. Avkjøl det og ta av skalet.

Plasser egget i flaskeopninga, med den spisse enden ned.

Egget blir halde oppe av flaska.

Ta egget vekk og slepp ei brennande fyrstikk ned på papiret i flaska. Kva trur du kjem til å hende når papiret brenn?

Legg egget i flaskeopninga att. Kva hender?

Når lufta i flaska blir avkjølt, blir trykket lågare. Det blir mindre enn lufttrykket utanfor. Derfor blir egget pressa ned. Korleis kan du auke trykket i flaska for å få egget ut att?

Luftsluse Du skal

Fylle vatn i ei flaske gjennom ei trekt.

Du treng

Ei flaske, plastilina, vatn, sugerør.

Du gjer

Stikk trekta ned i flaska og tett godt til med plastilina langs kanten rundt trekta. Kva trur du kjem til å hende når du heller vatn i trekta?

Prøv! Korleis kan du bruke sugerøret for å «hjelpe» vatnet?

78 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 78

28.04.2008 10:28:50

Forskarboka

61 Barometer og lufttrykk Forsøk 1 Lag eit barometer Du skal

Lage eit barometer (eit apparat som måler lufttrykket).

Du treng

Ei flaske, eit syltetøyglas, vatn, vassfast tusj og konditorfarge.

Du gjer

1 2 3

4

Set flaska på hovudet i syltetøyglaset. Det skal ikkje vere heilt tett mellom glaset og flaska. Tuten skal ikkje nå ned til botnen.

Fyll vatn med konditorfarge i glaset slik at det står litt høgare enn flasketuten. No har du laga eit barometer.

Set barometeret på ein stad med jamn temperatur.

Korleis trur du høgtrykk og lågtrykk vil påverke vasstanden i flaska?

Set merke på glaset med vassfast tusj etter kvart som vasshøgda varierer.

Når vatnet står lågt i glaset, er lufttrykket høgt.

Det tyder på bra vêr. Når lufttrykket er lågt, stig vasstanden. Det er teikn på utrygt vêr.

5

Mål trykket kvar morgon og før resultatet inn i eit samleskjema.

Forsøk 2 Lufttrykk på glasplater Du skal

Undersøkje lufttrykket på to glasplater.

Du treng

To glasplater, til dømes speglar, ein vassdrope.

Du gjer

Press dei to platene saman med ein liten drope vatn mellom.

Det blir ei tynn vasshinne mellom platene. Prøv å trekkje dei frå kvarandre. Kva merkar du?

Lufttrykket på utsida av platene trykkjer dei saman.

Derfor er det vanskeleg å trekkje dei frå kvarandre.

79 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 79

28.04.2008 10:28:51

62 Vêr Forsøk 1 Vêrhane Du skal

Lage ein vêrhane og finne ut kva retning vinden kjem frå.

Du treng

Eit sugerør, brevlakk, papp, lim, strikkepinne, kork, fire fyrstikker, ei treplate.

Du gjer

1 2 3

Stikk strikkepinnen gjennom korken og plasser dei fire fyrstikkene som på teikninga. Set på pappbokstavar for himmelretningane. No kan du lage vêrhanen.

Tett den eine enden av ein sugerørbit med brevlakk. Fest den andre sugerørbiten på tvers og lag ei pil og ein hale av papp som du fester til endane.

Fest strikkepinnen ståande i ei treplate og plasser sugerørbiten med vêrhanen på toppen. Vindmålaren er klar.

Hugs å halde han slik at himmelretningane stemmer.

Sjekk med eit kompass.

Vind er luft som strøymer frå ein stad med høgt trykk til ein stad med lågare trykk.

Forsøk 2 Vindpose Du skal

Lage ein vindpose og plassere han ute.

Du treng

Ein rundstokk på om lag 2 cm, spikar, snor, ståltråd (om lag 30 cm), nylonstrømpe og kompass.

Du gjer

Bygg vindposen slik det er vist på teikninga.

Plasser han ute på ein open stad, i vind.

Sjekk retninga med eit kompass. Kva retning blæs det frå?

Kva slags praktisk nytte kan menneska ha av vindposar?

80 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 80

28.04.2008 10:28:52

Forskarboka

63 Fallskjerm Du skal

Lage ein fallskjerm med ein fallskjermhoppar og sende han ut i lufta frå ei høgd.

Du treng

Eit stoffstykke eller plaststykke, sytråd, fallskjermhoppar av pipereinsarar eller anna.

Du gjer

1

2 3

4

Fest sytråd i kvart hjørne av fallskjermen og bind fast ein «fallskjermhoppar» i enden av trådane. Fallskjermhopparen kan du lage av pipereinsarar.

Du får ein betre fallskjerm dersom du klipper ut ein sirkel av stoff eller plastpose og fester trådar langs heile kanten rundt.

Fest trådane til hopparen, fald fallskjermen varsamt saman og kast han opp i vêret.

Har du gjort det rett, møter fallskjermen lite motstand på veg opp, men fell sakte ned. Prøv å forklare det som hender.

Diskuter resultatet og studer spesielt den beste fallskjermen. Kva er det som gjer at han verkar så bra?

81 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 81

28.04.2008 10:28:54

64 Nedbørsmålar Du skal

Lage ein nedbørsmålar og føre statistikk over daglege nedbørsmengder.

Du treng

Ei stor plastflaske, tapetkniv eller sag, teip, vassfast tusj, vid blomsterpotte. Til måling av temperatur, trykk og vind: termometer, barometer og vindmålar.

Du gjer

1 2 3 4

5

6

Del flaska i to ved overgangen mellom den sylindriske og trektforma delen. Bruk ein skarp tapetkniv, men ver varsam.

Snu den trektforma delen ned i flaska og fest han med teip slik det er vist på teikninga.

Lag ein centimeterskala med tusj på utsida av flaska.

Set målaren i ei vid blomsterpotte på ein stad der han er skjerma mot vind og sprut frå bakken. Sørg for at han får stå i fred, godt ut frå husvegg og tak. Les av målaren kvar morgon, og tøm han på ein fast dag kvar veke. Du må ta ut trekta av flaska før du tømmer henne.

Før resultatet av målingane i skjemaet på side 83. Skriv også temperatur, trykk og vindstyrke på skjemaet.

Finn ein vennskapsklasse ein annan stad i landet der klimaet er annleis enn der de bur. Gjer forsøket over tid samstundes og samanlikn resultata.

82 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 82

28.04.2008 10:28:56

Forskarboka

65 Gjer vêrobservasjonar Du skal

Måle temperaturen i ein periode for kvar årstid.

Føre resultata i skjemaet nedanfor og i eit eventuelt samleskjema i klasserommet.

Du treng

Termometer, barometer, nedbørsmålar, vindmålar, samleskjema.

Du gjer

Mål temperaturen i skuggen på same staden til same tid kvar dag i ein periode (til dømes to veker). Før resultata inn i eit fellesskjema. Rekn ut gjennomsnittstemperaturen for perioden. Gjer det same for trykk, vind og nedbør.

Før resultata på samleskjema eller rekneark og heng opp ei oversikt i klasserommet. Gjer forsøket på nytt på ei anna årstid og samanlikn resultata.

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

Dato

Temp.

Trykk

Vind

Nedbør

83 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 83

28.04.2008 10:29:00

66 Krinsløpet til vatnet Du skal

Lage ein modell som viser krinsløpet til vatnet.

Du treng

Eit akvarium, arbeidslampe, vatn, eit trestykke, gjennomsiktig plastfolie, ein stein, teip, ein tallerken.

Du gjer

Set akvariet på eit bord og legg trestykket under den eine enden. Hell vatn i akvariet så halve botnen blir dekt. Set ein tallerken i den tørre enden. Dekk akvariet med plastfolie; bruk teip så det blir heilt tett. Legg varsamt ein stein på plastfolien over tallerkenen.

Skru på arbeidslampa.

Kva trur du kjem til å hende?

Kvifor?

Korleis kan du bruke krinsløpet til vatnet til noko nyttig?

84 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 84

28.04.2008 10:29:02

Forskarboka

67 Såpebobler Du skal

Lage såpebobler og eksperimentere med ulike reiskapar og blandingar.

Du treng

Isboks, flytande oppvaskmiddel, varmt vatn, 5 % glyserol (kan kuttast ut), pipereinsarar, ståltråd, sugerør, strikkepinne osv.

Du gjer

1 2 3 4 5 6

Lag såpeblandinga av ein kopp varmt vatn, flytande oppvaskmiddel (eller grønsåpe), eventuelt 5–6 dropar glyserol. Du kan også setje til litt sukker.

La blandinga stå til neste dag. Di lenger du ventar, di betre blir blandinga.

Lag ulike såpebobleringar av ståltråd, pipereinsarar og sugerør.

Bruk strikkepinne når du bøyer til ståltråden.

Dypp ringen i blandinga og ta han opp. Har det fest seg ei hinne, kan du blåse i veg!

Sjå kven som greier å lage den største såpebobla!

Korleis lønner det seg å blåse?

Korleis er det mogleg å lage boblene?

7

V

isste du

Lag ulike såpeblandingar og test kva for ei blanding som gir dei største boblene. Korleis ville du gjere testen?

.. . . . . . . . . .. at ..........

• Kvart år blir det halde såpeboblemeisterskap mange • •

stader i verda. Det gjeld å lage så store og flotte bobler som råd.

I San Francisco blir det stadig arrangert såpeboblefestivalar.

Med spesielle «kjempesåpeboblemaskinar» kan du lage såpebobler som er like store som deg sjølv!

85 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 85

28.04.2008 10:29:05

68 Kva kan løysast i vatn?

Du skal

Prøve deg fram med ulike stoff og sjå om dei løyser seg i vatn. Du skal også undersøkje om temperaturen har noko å seie for kor lett stoff løyser seg.

Du treng

Varmt og kaldt vatn, salt, sukker, eddik, matolje, andre stoff du vil undersøkje, skei, glas.

Du gjer

For kvart stoff du vil teste, treng du to glas, eitt med kaldt vatn og eitt med varmt vatn.

1 2 3

Vel ut stoffet og skriv hypotesen din i skjemaet nedanfor.

Hell to skeier av stoffet i kaldt vatn og rør godt.

Gjer forsøket på nytt med varmt vatn.

Materiale Salt Sukker Matolje Eddik Sand Kaffi

Hypotesen min

Kaldt vatn

Varmt vatn

Forklar kva du fann ut.

Korleis ville du gå fram dersom du skulle skilje stoffa frå vatn att?

Tenk deg at du har ei tørr blanding med sand, salt og jernfilspon. Kva ville du gjere for å skilje ut saltet?

Korleis ville du skilje sand frå jernfilspon?

86 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 86

28.04.2008 10:29:08

Forskarboka

69 Oppvarming og avkjøling av luft Du skal

Undersøkje kva som hender når luft blir varma opp, og når luft blir avkjølt.

Du treng

Ei plastflaske (til dømes drikkeflaske med skrukork), ein ballong, eit spann med varmt vatn, knust is.

Du gjer

1

Set ballongen fast på flaskehalsen. Hald deretter flaska nedi varmvatnet. Kva trur du kjem til å hende?

Eg trur at

Observer det som hender. Forklar.

2

Hell ut vatnet og fyll spannet med is. La flaska framleis stå i spannet. Kva hender med ballongen no?

3

Prøv å forklare det som hender i forsøket.

87 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 87

28.04.2008 10:29:10

70 Destillering Du skal

Skilje stoff i ei vassblanding frå kvarandre.

Du treng

Halvliters glaskolbe med propp med hol, to glasrør, gummislange, kokestativ med rist, varmekjelde (til dømes gassapparat eller kokeplate), klut eller reagensglas. Ulike blandingar av vatn og andre stoff, til dømes kaffi, vatn med konditorfarge, sukkervatn, saltvatn, sølevatn osv.

Du gjer

Set saman destillasjonsapparatet som vist på teikninga. Det skrå røret held du avkjølt med ein klut som du dyppar i kaldt vatn av og til, eller du let det ende i eit reagensglas som står nedi kaldt vatn. Kva trur du kjem til å hende når du varmar opp blandinga så ho koker varsamt?

Eg trur at

Vel ei blanding og gjer forsøket. Pass på så ho ikkje fosskoker slik at blandinga følgjer med dampen opp i røret. Korleis er væska som kjem ut i den opne enden av røret?

Destillering er ein viktig metode som ein bruker til å skilje ut reine stoff frå blandingar. Det finst også andre metodar.

Dei viktigaste er filtrering og kromatografering. Du har kanskje lært at du kan skilje fargestoffa i vassløyseleg tusj frå kvarandre ved kromatografering? Sjå forsøk 72 på side 90.

88 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 88

28.04.2008 10:29:12

Forskarboka

71 Kva skjer når to stoff blir førte saman?

Du skal

Blande to stoff saman og sjå kva som hender. I dette forsøket bruker vi bakepulver og vanleg sylteeddik.

Du treng

Tallerken eller skål, ballong, «kinderegg-hylse», lita glasflaske, bakepulver, sylteeddik, teskei, matskei.

Du gjer

1

Legg ei teskei bakepulver på tallerkenen. Dryp nokre dropar eddik varsamt på bakepulveret. Kva ser du?

2

Putt ei matskei bakepulver i flaska, og dryp ti dropar eddik nedi. Dra ballongen på flaska. Kva hender?

3

Dette forsøket må du gjere ute: Legg ei teskei bakepulver i botnen av «kinderegget», dryp nokre dropar eddik inni, set på lokket. Legg «kinderegget» på bakken og gå unna. Kva hender?

Gassen som blir utvikla, heiter karbondioksid. Bakepulveret har reagert med eddiken og danna karbondioksid.

Dette kallar vi ein kjemisk reaksjon.

89 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 89

28.04.2008 10:29:16

72 Er det eitt eller fleire fargestoff i tusjpennane dine?

Du skal

Undersøkje fargestoffa i ulike tusjpennar. Er det éin farge eller ei blanding av fleire?

Du treng

Firkanta kritstykke, tusjpennar med vassløyseleg tusj (ikkje «permanent»), glas eller beger, vatn.

Du gjer

1 2

3

Lag ein strek med tusjpennen din på den eine sida av kritstykket, omtrent 1 cm over den nedste enden. Lag strekar med andre tusjpennar på dei andre sidene.

Skriv kva for fargar du brukte med tusjpennane.

Fyll litt vatn i skåla. Set kritet oppi. Vatnet skal stå under strekane på kritet. Følg med. Kva ser du? Ta ut kritet før vatnet har nådd toppen.

Var det eitt fargestoff i pennen din eller ei blanding av fleire? Kva for stoff?

4

Samanlikn kritstykket ditt med dei andre i klassen.

90 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 90

28.04.2008 10:29:21

Forskarboka

73 Usynleg skrift Du skal

Skrive ein beskjed med usynleg skrift og sjå om ein annan elev kan framkalle det du har skrive.

Du treng

Tynn pensel, papirark frå rableblokk, sitronsaft på flaske, skåler, kokeplate.

Du gjer

1

2

3

Dypp så vidt penselen i sitronsafta.

Bruk penselen og skriv ein kort beskjed på papiret.

La det liggje litt og tørke. No er beskjeden (nesten) usynleg. Gi brevet til ein annan elev. Alle i klassen skriv kvar sin beskjed og gir til kvar sin medelev.

Set kokeplata på svak varme (de kan bruke éi kokeplate som står framme hos læraren). For å framkalle den usynlige skrifta held du brevet over kokeplata. Kva side bør vere nærmast plata? Kva ser de? Er beskjeden oppfatta? Har det hendt noko med stoffa i sitronsafta under oppvarminga? Er det dei same stoffa du har på papiret før og etter oppvarminga?

Diskuter i klassen om de har sett noko liknande under matlaging.

91 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 91

28.04.2008 10:29:26

74 Pærehaldar og koplingar Du skal

Lage ein lyspærehaldar og lære om ulike koplingar.

Du treng

Trebit, tre småspikrar, hammar, lommelyktpære, krokodilleklemmer og leidningar, batteri.

Du gjer

1

Slå i spikrane slik det er vist på teikninga, slik at du akkurat får pressa pæra mellom dei.

2

Fest leidningane med klemmer til spikrane og teikn kva for koplingar som får pæra til å lyse.

Korleis kan du lage ein pærehaldar av ein klump plastilina og to bindersar?

Her ser du to ulike måtar å kople pærer på, i serie og i parallell. Kva for ei kopling trur du gir best lys? Kvifor?

Prøv sjølv!

92 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 92

28.04.2008 10:29:30

Forskarboka

75 Sikringsskapet Kva er ei sikring?

Du skal

Undersøkje gammaldagse sikringar og lage ein straumkrins med sikring.

Du treng

Sikringar, nye og brukte i ulike storleikar, plastpose, hammar, pære og pærehaldar, batteri, lampeleidningar, «sikringstråd», småspikrar, treplate.

Du gjer

1

Samanlikn ei ny sikring og ei sikring som er «gått».

Finn ut korleis du kan sjå skilnad på dei.

2

Del dei to sikringane ved å leggje dei i kvar sin plastpose og slå varsamt med ein hammar. Samanlikn innhaldet.

Kva fann du ut?

3

Du skal no lage ein straumkrins med innlagd sikring. Fjern isolasjonen på ein lampeleidning.

Inni finn du ein bunt av tynne enkelttrådar. Bruk ein slik enkelttråd som sikring. Set opp ein enkel straumkrins med batteri, leidningar, pærehaldar og pære. Bruk ei treplate, og set inn ein bindersbrytar slik det er vist på den nedste teikninga.

93 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 93

28.04.2008 10:29:35

4 5

6

Slå to småspikrar i treplata og surr sikringstråden varsamt rundt begge. Pass på, han toler ikkje mykje!

Lukk straumkrinsen med bindersbrytaren. Kva hender?

Mens pæra lyser, tek du ein isolert leidning og held endene inntil kvar sin pol på pærehaldaren. Kva skjer med «sikringa»?

Da vi let straumen få gå i ein leidning utanom pæra, blei straumen sterkare. Han slapp å bli «bremsa» av glødetråden i pæra. Straumen blei så sterk at sikringstråden glødde og brann av. Vi fekk ei kortslutning. Vi bruker sikringar for å hindre straumen i å bli så sterk at han kan få det til å brenne andre stader.

94 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 94

28.04.2008 10:29:42

Forskarboka

76 Finn du straumleiarar?

Du skal

Prøve med ulike stoff for å sjå om dei leier straum.

Du treng

4,5 volt lommelyktbatteri, eventuelt fleire batteri seriekopla, tre leidningar med krokodilleklemmer, motor (6 volt), ulike gjenstandar du vil teste, treplate, småspikrar.

Du gjer

Lag koplinga klar slik det er vist på teikninga. Finn gjenstandar av ulike materiale du vil prøve som straumleiarar.

Blir straumkrinsen slutta og får motoren til å gå, har du funne ein leiar. Verkar ikkje motoren, leier gjenstanden ikkje straum, og da er han ein isolator. Fyll ut skjemaet før du testar éin og éin gjenstand.

Gjenstand

Hypotesen min

Forsøket viser

Kva for stoff er gode straumleiarar? Kva har dei felles?

Kan du bruke nokre av gjenstandane til å lage ein straumbrytar? Prøv!

95 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 95

28.04.2008 10:29:43

77 Elektrikar og interiørarkitekt Du skal

Byggje eit hus av pappesker saman med gruppa di. De skal leggje inn lyspærer (lamper) i alle rom og kjøkkenvifte på kjøkkenet. Huset skal deretter innreiast med tapet, teppe, gardiner og møblar.

Du treng

Pappesker av same høgd, men med ulike grunnflater, lommelyktbatteri, lyspærer, pærehaldarar, leidning (eventuelt sprengtråd), krokodilleklemmer, elektromotor, tapetkniv, saks, aluminiumsfolie til å lage vifte av, eventuelt ein propell eller ei vifte frå ei leike eller eit øydelagt apparat, binders, spikrar, teiknestiftar, lim, teip, tapetrestar, tepperestar, gardinstoff, «møblar» osv.

Du gjer

1 2 3 4

5 6 7 8

Lim saman pappeskene til grunnflata i ei leilegheit.

Vi kan sjå ned i alle romma.

Skjer ut vindauge og dører med tapetkniven.

Sørg for koplingane, strekk leidningar og legg inn lys i alle rom; kjøkkenet skal ha kjøkkenvifte (elektromotoren).

Lag «propell» til vifta.

Plasser batteria i ei bu ute.

Korleis kan de få til «skjult anlegg» så leidningane ikkje er synlege? Korleis seriekople batteri? Skal de bruke fleire straumkrinsar? Kan de lage ein brytar til å slå av straumen?

No skal huset gjerast vakkert innvendig, og du skal vere interiørarkitekt. Tenk på fargesamansetjing og innreiing.

Lag ei utstilling av alle husa når arbeidet er ferdig.

Inviter andre klassar og demonstrer resultatet.

Skriv ei historie der de skildrar ein dag frå morgon til kveld med alle elektriske apparat de er borti i løpet av dagen.

Skriv ei historie om ein dag da de må greie dykk heilt utan elektrisitet.

96 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 96

28.04.2008 10:29:47

Forskarboka

78 Lag eit elektrisitetsspel Du skal

Lage eit spel med spørsmål og svar der lampa lyser når deltakarane koplar (svarer) rett.

Du treng

Ei treplate, firkantlist, batteri, leidning, pære og pærehaldar, massingspikrar, hammar.

Du gjer

1

2 3

4

Du deler treplata i eit rutenett på begge sider. I kvar rute skriv du eit nummer og slår inn ein massingspikar. Set treplata loddrett og lag ein sokkel til henne av lister på begge sider.

Lag spørsmål frå temaet de nettopp har gått gjennom i naturfagboka. Lag svaralternativ og nummerer dei.

Deltakarane (eventuelt deltakarlaga) sit på kvar si side av plata. Dei held i kvar sin ende av ein broten straumkrins. Denne er kopla til batteri og pære slik det er vist på teikninga.

Den eine sida stiller spørsmål og koplar seg til rett svarnummer. Svarer den andre sida rett ved å kople seg til same talet, lyser pæra. Spelet kan brukast i det uendelege og med utruleg mange tema!

Lykke til!

97 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 97

28.04.2008 10:29:50

79 Konstruer ei bru og sjå kor mykje ho toler Du skal

Byggje ei bru og teste kor mykje ho toler.

Du treng

Fyrstikker utan tennhovud, sytråd, sugerør, papirrør av avispapir eller papirark, vekt.

Du gjer

Lag trekantar av fyrstikkene og fest skøytane godt med sytråd. Lag tynne rør av avispapir eller papirark. Du kan også bruke sugerør. Kanskje du vil bruke begge delar. Lag ei arbeidsteikning av brua du vil lage. Brua skal vere minst 20 cm lang, 10 cm høg og 5 cm brei. Ho skal tole mykje!

Tenk på kva slags design du vil ha på brua. Ho bør sjå flott ut!

Kor mange tårn eller brufeste treng du? Kor langt kan spennet vere?

Kva vil du teste brua med når ho er ferdig?

Husk å vege gjenstandane.

Hypotese: Eg trur brua blir sterkast dersom eg

98 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 98

28.04.2008 10:29:52

Forskarboka

80 Bygg ein båt Du skal

Planleggje, teikne og byggje ein båt, anten aleine eller saman med to–tre andre.

Du treng

Kryssfiner, isopor eller anna høveleg byggjemateriale, ein elektromotor (gjerne fleire), leidningar, batteri, vifte(r), plast- eller aluminiumslister, lim, skruar, hylse til å feste elektromotoren til vifta (til dømes plasthylse frå kulepenn).

Du gjer

Teikn korleis du vil at båten din skal sjå ut. Storleiken og tyngda på skroget må stå i høve til elektromotoren og storleiken på vifta. Plast- eller aluminiumslistene skrur eller limer du på kvar side under båten. Da blir han meir stabil og glir lettare i vatnet. Lag ein boks til batteriet og plasser både boksen og elektromotoren slik at dei ikkje blir utsette for vassprut. Vifter finst i pc-ar og i varmeapparat i bilvrak.

Di større båt du lagar, di sterkare motor treng du. Du kan også bruke fleire elektromotorar med kvart sitt batteri, eventuelt seriekople dei.

99 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 99

28.04.2008 10:29:56

81 Kan vi sjå lyd?

Du skal

Undersøkje kva lyd er.

Du treng

Eit glas med stett, bordtennisball, teip, tråd, blyant, tom blekkboks, litt plast, strikk, sukker, kakeform, skei.

Du gjer

1

Teip fast bordtennisballen i ein tråd slik at han heng rett ved sida av stetteglaset. Slå på stetteglaset med blyanten.

Kva hender? Forklar.

2

Fest plaststykket stramt over blekkboksen med ein strikk.

Drys litt sukker oppå. Hald kakeforma ved sida av boksen og slå hardt i botnen med ei skei.

Forklar det du ser.

Kva er lyd?

Kvifor er det ingen lydar å høyre i verdsrommet?

Lyd kan breie seg gjennom luft, vatn, metall, tre, glas osv.

Gjer forsøk og finn ut kva som leier lyd bra.

100 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 100

28.04.2008 10:29:57

Forskarboka

82 Lag strengeinstrument Du skal

Lage ulike instrument med streng.

Du treng

Streng av fiskesnøre, strikk, ståltråd, gitarstreng, lydkasser av balje, isboks, blekkboks, trekasse, kartong, hol kokosnøtt, list, spikrar, rundstokkar, feiekost osv.

Du gjer

Undersøk først korleis ulike strengeinstrument er laga.

Studer ein gitar, ein banjo, ein fiolin, ein bass eller liknande.

1 2 3

Fest strengene over lydkassa (som vi kallar resonanskasse).

Kanskje instrumentet ditt treng ein hals?

Prøv om du kan spele på instrumentet ditt. Korleis kan du endre på tonane? Kan du endre stramminga på strengene dine?

Teikn instrumentet ditt og forklar korleis du laga det.

Dersom alle elevane i klassen lagar eitt instrument kvar, kan de lage orkester.

Få tak i ein stor stemmegaffel. Slå han mot handflata og set handtaket ned på eit bord. Kva skjer med lyden?

101 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 101

28.04.2008 10:29:59

83 Flaskeorgel Du skal

Lage eit orgel av flasker.

Du treng

Åtte like store flasker, vatn.

Du gjer

Fyll dei åtte flaskene med ulike mengder vatn.

Set flaskene ved sida av kvarandre og blås på flaskeopningane for å høyre tonane. Prøv om du kan lage ein skala! Kanskje du kan spele ein melodi?

Di mindre vatn det er i flaska, di djupare blir tonen når du blæs. Det er plass til mykje luft i flaska, og lufta svingar sakte når du blæs. Derfor blir lyden djup. Er det mykje vatn i flaska, blir det mindre luft. Ho svingar raskare, og du høyrer ein lysare tone.

102 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 102

28.04.2008 10:29:59

Forskarboka

84 Telefon Du skal

Lage ein «telefon» og oppleve at lyd kan gå gjennom ulike materiale.

Du treng

Rømme- eller yoghurtbeger av plast, blekkboksar, lang bomullstråd, fiskesnøre, binders, spikrar, ein å samarbeide med.

Du gjer

1 2 3 4

Stikk hol i botnen av plastbegera og blekkboksane. Stikk først trådenden (eller fiskesnøret) inn gjennom hola i to plastbeger og fest med binders på innsida.

Strekk ut snøret eller tråden, og telefonen er ferdig.

Gjer det same med blekkboksane.

Prøv med ulike materiale og ulike lengder på tråden.

Kva for ein telefon trur du vil fungere best? Kvifor?

Boks Blekkboks Blekkboks Plastbeger Plastbeger

Tråd Nylon Bomullstråd Nylon Bomullstråd

Lengd

Resultat

Prøv å snakke i telefonen og noter resultatet i skjemaet ovanfor.

Forklar kva forsøket viste.

103 Naturfag_forskerbok_Kap2-NN.indd 103

28.04.2008 10:30:09