“Á PROCURA DA LUZ” YOLANDA CARBAJALES
EXPOSICIÓN YOLANDA CARBAJALES Á PROCURA DA LUZ Universidade de Santiago de Compostela Sala de Exposicións do Colexio de Fonseca Do 23 de decembro de 2020 ao 29 de febreiro de 2021 PROMOCIÓN e XESTIÓN Fundación Museo de Artes do Gravado á Estampa Dixital Lugar de Outeiro, s/n 15969 Artes, Concello de Ribeira A CORUÑA Tlf: 981 871 342 E-Mail: fundartes@gmail.com Web: www.fundartes.com DIRECCIÓN TÉCNICA Xoán Pastor Rodríguez Santamaría Director Museo do Gravado COMISARIADO Carlos L. Bernárdez Xoán Pastor Rodríguez Santamaría ADXUNTO COMISARIADO Carlos López Yunta Ana Caeiro Viturro DESEÑO E MAQUETACIÓN ©
FOTOGRAFÍA © Yolanda Carbajales © Luis Gayol TEXTOS Antonio López Díaz Reitor da Universidade de Santiago de Compostela Xoán Pastor Rodríguez Santamaría Director Museo do Gravado Carlos L. Bernárdez Historiador e crítico de arte Héitor Picallo Historiador, escritor e artista Julio Montes Santiago Médico e escritor Lourdes Varela Periodista do Faro de Vigo Vicenç Furió Catedrático de Historia da Arte da Universidade de Barcelona CORRECCIÓN LINGÜÍSTICA Manuel Cartea IMPRIME Gráficas Garabal I.S.B.N 978-84-09-25846-8 DEPÓSITO LEGAL C 1707-2020
A Universidade de Santiago de Compostela, no cumprimento da súa misión de difusión da cultura e do coñecemento, que xunto coa formación, investigación e transferencia conforman a súa esencia, acolle no Salón Artesoado e Capela Gótica do Colexio de Fonseca o proxecto artístico da gravadora Yolanda Carbajales, co que nos achega Á procura da luz. O proxecto cultural da universidade, forxado dende a súa mesma creación xa hai máis de 500 anos, foi deixando pegadas e vestixios que estamos obrigados a preservar, pór en valor e impulsar afrontando novos retos, coma o que agora nos amosa esta artista. Esta invitación é un bo exemplo do que pretende amosar e proxectar unha universidade na vangarda do coñecemento. Unha institución comprometida coa sociedade e que non é allea a todo o que a rodea. Xustamente por iso, hoxe, nestes momentos en que o mundo que coñecemos mira cara á ciencia buscando unha fenda de luz ao final desta dura travesía que nos tocou vivir, esta universidade debe seguir apostando, máis firme ca nunca, pola cultura e pola creación cultural como un facho que ha de guiar a nosa reflexión e a nosa acción. Esta nova, que hoxe celebramos, foi posible grazas á colaboración da Área de Cultura cunha institución da sociedade civil como é a Fundación Museo de Artes do Gravado á Estampa Dixital (Concello de Ribeira) que, dende un pequeno recuncho da costa galega, traballa para coleccionar, catalogar, estudar e difundir a arte gráfica dende as súas orixes ata os nosos días. A Área de Cultura da nosa universidade, consciente do seu papel no pasado, o presente e futuro da nosa institución, é quen de artellar e impulsar propostas creativas que espertan en todos e todas nós, emocións, confusión, debate e crítica e que nos axudan a desenvolvernos colectivamente como cidadáns para lograr unha sociedade máis equitativa e libre. Non sei se debe ser o terceiro ou cuarto piar, pero o que si é claro é que a difusión da cultura segue sendo unha das razóns de ser da universidade. Grazas a Yolanda Carbajales que, co seu facer de artista, nos axuda a avanzar no proxecto educativo e social desta Minerva Compostelá. Antonio López Díaz Reitor da Universidade de Santiago de Compostela
Yolanda Carbajales: da escuridade á luz Xoán Pastor Rodríguez Santamaría
É Yolanda Carbajales unha artista galega moi recoñecida no ámbito do gravado, quen fixo xa numerosas mostras individuais dende a súa licenciatura en Belas Artes en 1991 e que conta con numerosos premios e distincións, entre os que se poden citar o Premio Atlante do Museo do Gravado de Artes no ano 2014 ou o X Premio de Gravado Cidade de Lleida en 2009. A súa obra está presente en coleccións públicas e privadas españolas, italianas, polacas e rusas. Ademais, no ano 2018, acadou o certificado de Honra na III Edición Exlibris Competition en Vanne (Bulgaria), pois é esta tamén unha das súas especialidades. O exlibris é xa, dende mediados do século XIX, unha arte autónoma, non meramente con función práctica, que agora se achega ao gravado creativo. Pero a especialidade artística por excelencia que caracteriza a Yolanda Carbajales é a do gravado á maneira negra, a mezzotinta, unha técnica creada a mediados do século XVII polo alemán Siegen, que consiste en granear a prancha metálica de maneira sistemática por medio do “berceau”, un aparello de aceiro con dentes miúdos que van logo facilitar que a tinta enchoupe as pequenas indentacións de xeito que se a prancha fose ao tórculo o que obtería sería unha estampa totalmente negra: o negror, o misterio, a negación da luz, para que dende ese absoluto vaia xurdindo a claridade, os brancos, pola man da artista creadora, un ir da negación á afirmación da vida, pero nunha gama de tons ata chegar á brancura absoluta, unha metáfora cargada de sentido para representar os logros da arte e, por analoxía, os da vida mesma. Esta é, pois, a arte que caracteriza, e non só formalmente, senón tamén conceptualmente, á artista, que une así o labor de creadora ao de artesá que, de vagar, vai arrincando á escuridade as formas, na procura do sentido e da beleza, sempre nunha tensión permanente entre o mundo do escuro e o do branco. Máis de vinte e cinco anos de traballo nesta técnica da mezzotinta, que esixe paciencia e habilidade, converten a Yolanda Carbajales nunha artista consolidada e de formas artísticas, moi definidas. E ocorre que a maneira negra vai máis alá da arte da estampa, máis alá das dúas dimensións, ao estar preto da escultura, do táctil, da loita co metal, nun camiño en que a composición, o movemento, se combina coas incisións, coa profundización no material. Todo isto logra unha escala de tons medios, de
grises, que acentúan a sensación do volume. Isto é moi evidente, sobre todo, na súa serie da obra Puntos. Pero a obra desta artista é aínda moito máis que a loita entre a escuridade e a luz, máis que a perfección técnica, máis cá beleza das estampas. É unha obra que non só amosa e suxire; é unha creación que alude, que alegoriza, aínda que xeralmente sen hermetismo, unha arte tamén conceptual pero que deixa as suficientes físgoas, a suficiente indeterminación, connotación se se prefire, para írmonos mergullando no misterio, na introspección. Unha arte que aumenta a nosa reflexión sobre o mundo e a súa interpretación. En palabras de Carlos L. Bernárdez, “unha interrelación entre logros visuais e desenvolvemento temático”. Da escuridade do misterio á luz da reflexión, nunha lograda tensión creativa que fixa a atención e facilita a comunicación co fuxidío e a luz da beleza. Unha técnica perfecta, lenta, que logra enraizarse na mellor tradición occidental, na memoria artística colectiva. O logro é amosar suxerindo, propor novos camiños plásticos como unha invitación a nos mergullar no misterio. O eu que logra comunicarse e empatizar co nós, facer da soidade da artista unha soidade compartida. Unha loita entre razón e misterio, que é, en verdade, onde xorde a arte, logrando, en palabras de Julio Montes Santiago, realizar “milagros con tu mano / e inventas criaturas de la nada / despiertas la sombra luminosa”. A condición humana evidenciada de xeito artístico, co refinamento técnico de quen une creatividade e virtuosismo.
Yolanda Carbajales Gravadora. Licenciouse en Belas Artes en 1991 na Universidade de Salamanca, na especialidade de Deseño e Audiovisual. Foi membro do Taller Experimental de Gráfica, Colectivo Graph, Adogi, Cialec e Arga. Participou en exposicións individuais e colectivas en España, Portugal, Inglaterra, Suecia, Francia, Italia, Polonia, Marrocos, Arxentina e Grecia.
Coleccións públicas e privadas Museo Diocesano de Tui (Pontevedra) Caja de Ahorros de Ávila Entidade Els Catòlics d’Olot (Xirona) Fundación Antonio Pérez (Cuenca) Casa-Museo do Poeta Javier de la Rosa (Agaete, Gran Canaria) Museo do Gravado Castelo dos Paleólogos de Acqui Terme (Italia) Museo do Estado de Majdanek (Polonia) Arquivo de Gravadores Contemporáneos da Biblioteca Nacional (Madrid) Museo de Belas Artes (Ekaterinburg, Rusia) Cabido Insular da Palma
Premios e distincións 2018
Certificado de Honra na III Edición ExLibris Competition Varna (Bulgaria).
2017
Mención “Obra de Calidade” polo público. Mostra “Coliseo”. MUEF ARTGallery (Roma)
2014
V Premio Internacional Atlante do Museo do Gravado de Artes (Ribeira, A Coruña)
2013
Finalista do II International Mezzotint Festival, Museo de Belas Artes de Ekaterinburg (Rusia)
2011
Premio María Teresa Toral, XVIII Premio Nacional de Gravado MGEC de Marbella (Málaga)
Mención de honra na VI Bienal Internacional de Exlibris de Contratalla (Tarragona)
2010
Primeiro premio na VIII Bienal de Gravado Cidade de Borja (Zaragoza)
Mención de honra na V Bienal Internacional de Exlibris de Contratalla (Tarragona)
Mención de honra no II Premio Atlante do Museo do Gravado de Artes (Ribeira, A Coruña)
2009
Mención de honra na Exposition Européenne 2009 (Bruxas, Bélxica)
Gañadora do X Premio de Gravado Cidade de Lleida, Círculo de Belas Artes
Accésit AMA, XII Concurso de Pintura Ilustre do Colexio Oficial de Médicos (Pontevedra)
2008
Accésit AMA, XI Concurso de Pintura Ilustre do Colexio Oficial de Médicos (Pontevedra)
2007
Mención de honra en Gravado no Conectarte International Art Contest
2006
I Premio Exlibris “IV Centenario do Quixote”, III Bienal Internacional de Contratalla (Tarragona)
Mención de honra na Trienal Iberoamericana de Gravado Xylon (Arxentina)
Mención de honra da Association Mouvement Art Contemporain de Chamalières (Auvergne, Francia)
2005
Premio Web Cor 2005, na modalidade Gráfica, Kleinos Edizione d´Arte (Italia)
Mención de honra en Gravado no XXXIII Salon du Val d’Or, Espace des Chaumes (Meillant, Francia)
Primeiro premio no XII Premio Internacional de Gravado Villa de Cebreros “El Quexigal” (Ávila)
2004
Primeiro premio na II Bienal Internacional de Gravado de Contratalla (Tarragona)
Primeiro premio en Obra Gráfica no II Salón Internacional Acea´s de pequeno formato (Barcelona)
Segundo premio en Gravado no XIV Salón Internacional Acea´s de Artes Plásticas (Barcelona)
2003
Primeiro premio en Gravado no Salón Internacional Gran Premio A Muller na Arte (Bos Aires, Arxentina)
Primeiro premio en Obra Gráfica no I Salón Internacional Acea´s de Pequeno Formato (Barcelona)
Premio en Gravado no XIII Salón Internacional Acea´s de Artes Plásticas (Barcelona)
2002
Mención de honra na I Bienal Internacional de Gravado de Contratalla (Tarragona)
1995
Gañadora do Concurso Nacional do Logotipo da Agrupación Astronómica Stephen Hawking (Xaén)
Gañadora do Concurso do Logotipo da Casa da Cultura de Camos (Nigrán, Pontevedra)
Gañadora, cartel da Festa da Istoria, Ribadavia (Ourense)
Accésit no VI Certame de Carteis Deportivos da Coruña “O deporte para todos no municipio”
1992
Segundo premio de Pintura no certame “Xoves pintores contra a droga” (Ourense)
Explorando a condición humana. A obra gráfica de Yolanda Carbajales Carlos L. Bernárdez
O traballo de Yolanda Carbajales está conformado por series de gravados á maneira negra de enorme calidade formal que parten, no esencial, dunha dialéctica entre o espazo e o obxecto. Os gravados da artista galega miden e encadran a imaxe, a historia, mais, ao tempo, miden e encadran o silencio como se a representación, moi elaborada en todas as súas obras, remitise tamén a unha condensación emotiva. Deste xeito acaba por transmitir unha sensación de mesta atmosfera, como se soubésemos que se o obxecto posto en escena chegase a dicir algo, a falar, acabaría por expresar unha multiplicidade de sentimentos. Allea á cultura do espectáculo na que a arte devén en puro escaparate ou mostrario, a nosa artista opta por tirar partido dun material de enormes posibilidades expresivas e de longa tradición como é o gravado á maneira negra. A obra de Yolanda Carbajales —que conta cunha ampla e premiada traxectoria no ámbito da súa especialidade— acha as enerxías creadoras no depurado traballo das formas, que aluden sinteticamente a mundos que ligan o material e o alegórico, propendendo a imaxes de acusado realismo. No caso das cordas, os ritmos e as tensións que crea son os que se tornan visíbeis, concretos, cheos de sutileza e elegancia.
Certamente, toda a obra da artista ten un referente alegórico, mesmo cando tende a representacións nitidamente realistas, aspecto que evidentemente ten que ver cunha profunda identificación co medio natural, como se quixese captar do obxectual o seu pulo, non a súa visión máis epidérmica. De aí esa intensa potencia física que deitan os seus gravados, que remiten ás pulsións profundas e ao mundo telúrico. O mundo creativo da artista é reflexo do seu universo conceptual, entre a realidade e a idea. Na exposición podemos percibilo nos diferentes “Puntos”, obras que non pretenden reflectir soamente cordas brillantemente reproducidas, senón que, sen dúbida, pertencen a unha realidade-outra, paralela ao mundo real, que se cargan dunha indubidábel potencia comunicativa e expresiva e que acaban por constituírense en signos vitais. Neste sentido, Yolanda Carbajales consegue pór en funcionamento, por medio da construción seriada dos seus diferentes “Puntos”, moitos niveis de suxestión, expresando plasticamente un certo “estado de ambigüidade”, por usarmos un termo
caro ao surrealismo, que é a condición que se impón na nosa lectura das súas imaxes, non a única lectura, sen dúbida, mais si a de maior intensidade. A sensación que producen estas obras é a dunha vontade de acoutamento e definición do espazo, elaborado en sutís contrapostos e, en ocasións, facendo que toda a tensión se asente arredor dun punto de particular intensidade. Do mesmo xeito, a reflexión sobre as formas abertas e pechadas, os equilibrios e pesos, ten un peso substancial na totalidade dos gravados que nos amosan o xogo de forzas e tensións como a auténtica maneira de definir o proceso creativo e a súa plasmación gráfica. Particular suxestión ten o uso que se fai das cordas e fíos, empregados na delimitación espacial, como referentes da tensión, das forzas vivas, co misterio deses nós e desas cordas esfiañadas que abren o paquete incógnito que é a vida. Obra, pois, aberta, ás veces mesmo lañada polas feridas do mundo, mais sempre para gorentar, que non nos permite deixar de pensar, ben pola contra, favorece a reflexión, nunha síntese de emoción e razón sabiamente dosificadas. É evidente que estamos perante un uso do gravado como unha ferramenta para se internar en proxectos introspectivos nos que a exploración da condición humana —á que aluden os títulos: “Puntos de agarre”; “Puntos de anguria”; “Puntos de melancolía”— ocupa un papel fulcral. Os gravados seriados son postos en común conformando un mundo emotivo, desde un tipo de elementalidade que xorde do refinamento obxectual, unha elementalidade que é a que transmite cada unha das pezas e que permite que agrome a súa potencia comunicativa. O sentido, ao tempo, obxectual e expresivo destas obras pode evocarnos e trasladarnos ao alegórico —como xa indicabamos— como punto de partida, pero este referente non é máis un simple esteo no camiño, non unha etiqueta estática, da que as obras e a proposta expositiva están ben lonxe. Hai en todos os gravados unha aparente naturalidade, que é o que carga de sentido esencial e intensamente comunicativo o universo da artista, aspecto que coido que resume a vontade que transmite esta atractiva mostra que nos fai achegarnos a esa realidade sempre esvaradía e case imposíbel de aprehender que é a beleza.
(Dis)Tinguidos pola obra de Yolanda Carbajales Héitor Picallo
Pois para dicir a verdade, non hai máis de tres anos que coñezo a Yolanda Carbajales (e case parecen décadas), esa galega de Allariz –aínda que nada en Caracas– licenciada en Belas Artes pola Universidade de Salamanca. Coincidiramos na montaxe dunha exposición colectiva, malia que desa volta a autora non ía participar. Así e todo, conxeniouse dende o primeiro instante e gustamos, en ocasións varias, de falar dos traballos de cadaquén e eu de descubrir as láminas de cobre polas que o berceau de Yolanda arrolou en arte impresa. Isto activou en min un par de sentimentos enfrontados. O primeiro foi unha escandalosa felicidade provocada ao descubrir unha das mellores gravadoras de Galiza –se me permitides, coido que a mellor, aínda que quizais non deba dicilo, ou si– provista dunha técnica esaxeradamente fina – mercé dun oficio que se depura ao longo dos anos– e unha calidade elevadísima en contidos. Considero que neste aspecto pouco me pode corrixir o amigo e crítico da arte, Carlos López Bernárdez, quen de seguro habería explicar máis e mellor o que hoxe pretendo aquí con estas liñas. Talvez estamos perante unha das verdadeiras protagonistas do gravado galego de todos os tempos e talvez ha ser unha referencia internacional no eido das artes plásticas. A segunda das sensacións xeradas en min era xusto o contrario, pois un sabor acedo se asentaba ao certificar o descoñecemento que un ten (e que tantos galegos e galegas temos) da existencia da autora e da súa produción cultural.
A mezzotinta Dende a mocidade fun admirador dos grandes artistas clásicos do buril, e non só desas referencias habituais que saen nos libros da arte, como é Albrecht Dürer e Nieulandt, senón tamén de Münster, David Kandel, Ugo da Carpi, Hokusai e, actualmente da gravadora estadounidense Kathan Brown… Todas estas persoas, malia que as técnicas que empregan difiren moito da de Carbajales, aterraron no meu maxín cando contemplei a obra desta galega afincada na cidade olívica. Era consciente dos séculos que separaban as obras, igualmente do xeito de gravar, as temáticas, as alusións… mais a calidade facíasenos máis ca evidente. Porque debemos lembrar que Carbajales é unha verdadeira mestra nos obradoiros da mezzotinta, coñecida outrosí como “maneira negra”, unha novidosa técnica que, creada por
Ludwig von Siegen, despunta polo ano 1642. O artista alemán, natural da Baixa Saxonia, quizais se obcecase cos fabulosos clarescuros de Rembrandt, polo que intenta crear unha técnica no gravado coa que se obtivese tales contrastes de luz e sombra. Eses mesmos que na obra de Carbajales acadan unha elevada expresión nas atmosferas, nos volumes que orixinan… E iso non só no que atinxe aos elementos naturais, ás cordas que se anoan xerando repetitivas xeometrías, senón tamén a esas sensacións volumétricas coas que gozamos nos espidos, nas composicións anatómicas e nos retratos persoais. Realmente foi unha gozada visitar a mostra retrospectiva que se instalou no Museo do Gravado de Artes (Ribeira), dirixido por Xoán Pastor, pois dende esas mezzotintas e na “Procura da Luz” batemos cunha Yolanda poliédrica, precisa e versátil nos temas que trata, pero tamén cunha Yolanda que –tras o brunido da prancha de cobre e a impresión das súas estampas numeradas– consegue esa naturalidade, documentalista por veces, e ese simbolismo surrealista inherente á súa obra que é o que máis nos entusiasma.
Impresións cordiais Por iso esperta en min, coma unha muxica de alerta, aquela obra que a autora gustou de titular Puntos de Defensa, onde unha póla de carballo –inzada de carrabouxos– vese ameazada por unha corda da que pendura a lapa incendiaria. Desta coerción tíranse lecturas obvias de cara ao compromiso pola conservación dos nosos soutos, das nosas carballeiras, dos espazos de frescura que subxacen baixo a follaxe e lonxe da pira incendiaria. E a mirada do que observa retorna a uns “Puntos de Pasión”, nos que se descobre unha passiflora de filamentos brunidos tal fosen fíos ou pequenos calabrotes, cordas ou estachas que recenden a mar e nos amarran ao recreo dun exotismo sentimental. Porque desa cordialidade –que fortalece o corazón– tamén emerxe unha lámina denominada Digitalis Cordis, alusiva a eses acios de campaíñas purpúreas que o noso “xenio popular” gustou de lle dar os nomes bilitroques e dedaleiras. Flores coas que imprudentes, de cativos, xogamos a estalar nos brazos, na palma das mans e nas
testas das nosas compañías de enredos e liortas. Amais diso, un novo flash arriba en nós a xeito de nobelo ou remuíño de cordas polo que agatuña un caracol, que percorre –en expedición intrépida– a aveludada cartografía do papel, e carrexa “todo un mundo dentro do seu caparazón” (como no conto de Hans Christian Andersen). Velaquí impresións que abrazan a verdadeira patria que nos descobre Rilke e Baudelaire, estampas que –alén da precisión técnica– nos retrotraen á ludicidade dos elementos silvestres: cos estalotes, os bugallos, as bágoas de San Xoán, os arcabuces creados coas pólas de sabugueiro, os asubíos feitos coa herba do alcacén, as carreiras de caracois e un rural que resulta ser o verdadeiro templo dos paraísos infantís e dos recordos apreixados entre as mans dos avós. Un tríscele de emocións arremuíña acotío dende un Ateneo Atlántico –no que cohabita Yolanda Carbajales– academia e ágora para a palabra visual e verbal.
Marcos para un cadro Por iso deberiamos lembrar que unha maré de láminas producida pola autora deambulou dende 1995 por distintos territorios país: Pontevedra, Ourense, Tui, Compostela, Ferrol, Allariz, Culleredo, Vigo… Pero tamén eses gravados penduraron en galerías da República Checa, en Patna (India), Arxentina, Augascalientes (México), Toulouse (Francia), Roma, Xábia (Alacante), Barcelona, China, Portugal) Inglaterra, na antiga Iugoslavia, Polonia, Marrocos e Grecia… Alén diso, que non é pouco, algunhas estampas fican en coleccións privadas e públicas, entre outras nos museos municipais de Allariz, Ourense e Ribadavia, no Diocesano de Tui; nos fondos dos concellos da Coruña, Porto do Son, Culleredo e Brión; na Casa Museo de Javier de la Rosa (Gran Canaria); no Museo do Gravado Castelo dos Paleólogos de Acqui Terme (Italia); na Biblioteca Nacional (Madrid); na Caja de Ahorros de Ávila; no State Museum at Majdanek (Polonia) e no Museum of Fine Arts (Ekaterinburg – Rusia)…
Á sombra dos loureiros Tamén queremos traer até estas liñas varios recoñecementos cos que a autora foi laureada. En 2002 obtén unha mención honorífica na I Bienal Internacional do Gravado de Contratalla (Tarragona), ao ano seguinte acada o 2º Premio de gravado no Salón Internacional Gran Premio La Mujer en el Arte (Bos Aires); en 2004 o Primeiro premio de Obra Gráfica no II Salón Internacional Acea’s de Artes Plásticas (Barcelona) e en 2005 unha mención honorífica no XXXIII Salon Du Val D’or (Espace des Chaumes, Meillant – France). Sen infravalorar outras mencións, queremos destacar tamén o diploma de honor acadado en 2009 na Exposition Européenne (Brugge – Belgique) e o “XVIII Premio Nacional de Grabado MGEC” da Fundación do Museo do Grabado Español Contemporáneo de Marbella, en 2011. Hai dous anos recolle a mención “obra de calidade polo público” na mostra “Coliseo”, na MUEF ARTGallery (Roma), e en 2018 o Certificado de honor na Third edition of International ExLibris Competition en Varna (Bulgaria).
Dende o tórculo e a emoción Agora, entre todas e todos, quizais deberiamos comezar a distinguir os espazos creativos de Yolanda Carbajales, porque na nosa arte hai nomes que cómpre recoñecer, obras que teriamos que encontrar e universos que a nosa curiosidade debera descubrir… Velaquí unha autora, internacional, que tamén nos é propia; unha persoa que, agochada detrás de láminas de papel impreso, sabe acariñar a arte ao longo de toda a súa vida para felicidade –tamén– das nosas.
Liberando una luz atrapada Julio Montes Santiago
Junio 2019
La primera impresión que se tiene al contemplar las maneras negras de Yolanda Carbajales es que la luz trata de evadirse de sus grabados, con un dinamismo casi violento, como con prisa para atrapar y sumergir a quien la contempla en su belleza. Como un pulso que golpea las tinieblas, como diría el poeta Gabriel Celaya. Y que tiene urgencia por alentar al espectador con su entrañable calidez, de acunarlo con fascinantes ensoñaciones, de susurrarle mágicas voces, con reminiscencias de vírgenes templarias: “Nigra sum, sed fermosa”. Es bien conocida la anécdota atribuida a Miguel Ángel cuando, al esculpir su David, afirmó que su única labor había sido liberar la figura que estaba prisionera en el mármol. Algo similar podría afirmar Rodin. Aunque esto, como puede imaginarse, no se consigue sin ardua labor. La materia, ya sea mármol, arcilla o metal, se resiste a dejar escapar sus más preciados secretos. Granear la plancha, pulir todos y cada uno de sus infinitos recovecos, perfilar cada hilo de una cuerda, cada pétalo de una flor, cada pelo de un cabello, cada gota de lluvia no es tarea simple y que deba realizarse con premura. Se necesita mucha perseverancia, rayana con frecuencia en la obstinación, para conseguir el resultado final de delicadeza y perfección técnica. Durante muchos años he tenido el privilegio de ser testigo de cómo iban surgiendo las maneras negras de Yolanda. Puedo hablar de las largas noches robadas al sueño, inclinada sobre su obra, realizando las incontables pasadas del graneador sobre las planchas. He contemplado sus agudas intuiciones sobre la obra por realizar y su destreza para llevarla a término. Pero también he asistido a su desesperación por mínimos desperfectos en la plancha, a las agobiantes dudas sobre el camino a seguir o al hastío hacia una obra siempre imperfecta, con ansias de rematarla ya por encima de todo, pero persiguiendo aún una corrección más, un retoque más, un contraste de luz más…Puede decirse en ese sentido que cada obra de Yolanda es una peregrinación a imagen y semejanza de las costumbres y gritos de los antiguos peregrinos jacobeos: Ultreya, un paso más allá, un pedazo de camino más andado, un detalle más pulido… El espectador de estos grabados hallará en los textos que acompañan al presente opiniones autorizadas sobre los aspectos técnicos de la obra de Yolanda. Careciendo
yo de cualificación para comentar estos aspectos, mi opinión obligatoriamente debe versar sobre la pasión con la cual dichas obra fue realizada. Umberto Eco, comentando las afirmaciones de Nietzsche sobre El origen de la tragedia —y quizá por extensión de las otras expresiones artísticas—, hace notar que su génesis se halla prefigurada en las alas occidental y oriental del templo de Apolo en Delfos. En el frontón occidental se representa la belleza apolínea sustentada en la armonía, la simetría, la perfección, la sobriedad, la razón, representadas por el dios Apolo. En el ala oriental, sin embargo, se encarna la belleza dionisiaca dominada por la oscuridad, la infracción de las reglas, la ebriedad y también la pasión, la locura, el sentimiento… personificadas por el dios Dionisos. Es en este diálogo y confrontación antitética entre los dos dioses donde fermentan las semillas de la creación artística. Mis predecesores hablan de la simetría, perfección formal y virtuosismo técnico que nos permitan admirar la belleza en la obra de Yolanda. Belleza en el sentido que habla el poeta John Keats, de que al contemplarla sentimos una alegría que perdura. Pero debo llamar la atención que, sobre dicha perfección técnica, se acumularon dudas terribles -que fueron resueltas-; caminos dudosos —que fueron transitados—; desesperaciones profundas —que fueron superadas—; inseguridades atroces —que fueron solventadas—. De ese diálogo entre una luz luminosa —si se me permita la redundancia— y la oscura alma metálica de la plancha surge la expresión artística actual, que no puede sino emocionar. Y que se manifiesta en los grabados de las sagas de dioses y héroes celtas, de los motivos de viento, fuego y metal, de la magia sintética del arte de los exlibris, de la serie de los puntos anudados a las cuerdas… Como he señalado no mencionaré su virtuosismo técnico. Pero sí quiero señalar que Yolanda ha reivindicado en numerosas ocasiones su lealtad por la manera negra, realizada al modo clásico, sin componendas o concesiones a atajos menos trabajosos, siempre con amorosa fidelidad a la venerable técnica que hunde sus raíces en el siglo XVI. Por ello, quizá, la contemplación de sus planchas de cobre o de zinc o la edición fresca de su grabados evocan escenas añoradas de otros tiempos, como el olor del pan recién horneado en el fogón de leña, la leche bebida directamente de la ubre de la vaca, las “corredoiras” transitadas a lomos de una burra resabiada; los cuchillos recién afilados por “afiadores” errantes en el Forxás y Allariz de su infancia…
Por tanto, para terminar, no se me ocurre mejor manera que un poema, revestido también en el envoltorio clásico de un soneto, para resumir, definir y celebrar las creaciones y sensibilidad de Yolanda.Oscuridad que resplandece por tu mano Oscura e informe la plancha callaba esperando la mano de la artista que saque sus secretos a la vista y desvele los sueños que soñaba. ¡Fiat lux! Y la luz que dormitaba muda en su tosco sopor de autista resquebrajó su entraña metalista y desveló el alma que ocultaba. Realizas milagros con tu mano e inventas criaturas de la nada despiertas la sombra luminosa, infundes espíritu en el vano y en el metal hiendes tu espada hecha berceau tu mano prodigiosa.
Entrevista a Yolanda Carbajales por Lourdes Varela
FARO DE VIGO, 24 de Xaneiro do 2019
Por que o título de “Á procura da Luz” para esta exposición que Vde. ten aberta no Museo de Ribeira? O negro evoca misterio, o indicíbel, é negación da luz… Na Maneira Negra, ao contrario que no resto das técnicas de gravado, que parten do branco, a imaxe xorde desde o negro aveludado e profundo mediante o graneado, e tras o brunido e rascado da prancha de metal percorre unha ampla gama de tons até conseguir o branco máis absoluto. Esta é a linguaxe coa que me expreso e levo perfeccionando desde hai máis de 25 anos, que singulariza o meu percorrido artístico que, coido, podería ser unha metáfora certa da miña vida nesa permanente procura da “Luz”, que é tamén beleza, xustiza, coñecemento… Estou honrada e moi feliz de que me convidasen a expoñer neste espazo tan emblemático coma é a Fundación Museo do Gravado de Artes, un referente internacional grazas á cantidade de gravados e volumes bibliográficos —desde o Século XVI até o XXI— que atesoura no seu fondo. Non acho mellor marco para pór en valor o meu traballo que estar a carón dos grandes Mestres. Mesmamente, mañá venres 25 de xaneiro ás 13:00 horas, ocasión máis que sobrada para achegarse a Ribeira, inaugúrase a exposición das “Vedute di Roma” de Giovanni Battista Piranesi xunto coa súa nova Biblioteca Ilustrada.
Os gravados que ten expostos están feitos coa técnica da mezzotinta. En que consiste esta técnica? Foi creada en 1642 por un soldado alemán chamado Ludwig von Siegen, que comezou a granear pranchas de metal en Ámsterdam, aínda en vida de Rembrandt. E este é o primeiro paso: o graneado sistemático e uniforme da superficie das pranchas mediante o graneador ou “berceau”, unha ferramenta de aceiro con pequenos dentes que enche o metal de diminutas indentacións que recollen despois tinta. De tal xeito, que unha vez rematada esta operación, se entintamos a prancha e a metemos no tórculo, obteriamos unha estampa totalmente negra. Posteriormente
co rascado e brunido, acadamos a imaxe mediante a gradación tonal. É un método de mancha. Neste senso, é unha técnica inusual de impresión en oco, ben distinta doutras de engadido en que se parte do branco e se suman liñas, elaborándose o debuxo; na mezzotinta, pola contra, cómpre subtracción, xa que se parte do negro cara ao branco. Algúns substitúen o graneado tradicional con outros métodos máis rápidos, como augatinta ou fotogravado con polímero, cun resultado parecido, pero non igual. Granear ben require moita paciencia, perseverancia e habilidade. É gratificante o resultado final que proporciona o xeito tradicional; non é un proceso complicado pero si moi lento. Isto desanima a quen se achega até el. Por iso hai poucos gravadores a nivel nacional e internacional que se dediquen a esta técnica, sobre todo en exclusiva. Entre nós —con humor— dicimos moitas veces que somos “os máis tolos entre os tolos!”. A mezzotinta estivo moi vinculada desde os seus comezos ao chamado gravado de reprodución de pinturas. Temos por exemplo marabillosos gravados realizados por David Lucas de pinturas de Constable. Chamouse en Europa “gravado á maneira inglesa”, xa que foi moi popular na Inglaterra do século XVIII. Será máis tarde co empuxe da fotografía cando desaparece a súa primeira función de imitación, e temos obras como as de John Martin nas que os artistas se lanzan con independencia a explorar o medio de forma imaxinativa e sen prexuízos.
A do gravado é unha arte da que, en xeral, se ten pouco coñecemento. Que foi o que a impulsou a Vde. a dedicarse a ela? O gravado, e as técnicas de estampación, foi unha das materias que cursei en Belas Artes en Salamanca. Tras licenciarme na especialidade de Deseño e Audiovuais, decidín retomar o seu estudo porque me gustaba moito, Por outra banda, foi a materia en que obtiven a nota máis baixa da carreira, e consideraba que podía dar máis. De forma case autodidacta seguín profundando nela todos estes anos. O gravado pode chegar a ser moi absorbente; hoxe sigo neste camiño, mellorando e aprendendo cada día.
Ademais do gravado, traballa tamén noutras artes plásticas? Aínda que me acho feliz no eido do Gravado, non me cerro a ningunha posibilidade. E, certamente, hoxe na Arte, os límites non sempre están tan definidos. Ademais a mezzotinta está a medio camiño entre a pintura e a escultura. Preto da pintura, en canto que se rexe por baremos desta expresión: cor, luz, composición, distribución espacial das figuras, estrutura formal, perspectiva, movemento interno, orixinalidade, etc. E ao mesmo tempo preto da escultura porque profundiza na esencia do metal que a constitúe, a través de incisións ou partes máis profundas das que resulta unha escala de grises que permiten acadar mesmo un efecto volumétrico preto da fotografía, se se quere. É ademais unha técnica moi táctil tanto á hora da estampación —xa que se realiza coa palma da man retirando o exceso de tinta da matriz—, como polo resultado na estampa, a cor negra aveludada é única.
Cales son os gravadores/as que máis a teñen influído na súa obra? Turner, Constable, John Martin, Hamaguchi, Durero, Rembrandt, Goya, Piranesi, entre outros. Gozo en xeral dos flamengos e holandeses do século XVI.
A que artistas galegos do gravado destacaría Vde.? Castelao, Seoane, Laxeiro, Leopoldo Nóvoa, Manuel Facal, Carlos Sobrino, Manuel Castro Gil, Julio Prieto Nespereira, Genaro Pérez Villaamil, Alfonso Costa, Manuel Ayaso, Emilio Celeiro, Jesús Núñez, entre outros.
Por que cre que o gravado non goza, en xeral, dun prestixio á altura da pintura ou a escultura? Por ignorancia, xa que ao longo da historia hai exemplos dabondo de excelentes gravadores e con marabillosos resultados. Convén destacar que o gravado é unha técnica artística en que se precisa dun oficio ou mestría, tempo e dedicación importante. É certo que, ao ter como base material o papel, as obras requiren
coidados especiais na súa manipulación, presentación, transporte e conservación, pero este feito non inflúe pexorativamente no seu valor intrínseco.
Para ser unha boa gravadora hai que ser necesariamente tamén unha boa pintora? Non teño dúbida de que así é, axuda ser boa pintora e sobre todo boa debuxante. Feito que se nota en calquera disciplina artística, e non só de carácter figurativo.
Ten Vde. feito exposicións en numerosos países, como se consegue tal proliferación internacional? O gravado é arte orixinal, pero permite edicións curtas e limitadas de cada obra. Estas estampas pódense enviar a distintos eventos, participar en certames, intercambiar con outros colegas e difundirse en xeral máis doadamente que se se tratase dunha peza única. Esta multiplicidade é unha das características esenciais do gravado, que permitiu a democratización da Arte e que o emparenta co libro e o mundo da impresión ao longo da historia. E neste sentido dedico un apartado da miña exposición ao mundo do ExLibris tamén. Finalmente, moita paciencia, tempo e traballo. Os anos van traendo todo. Ningún segredo!
Vde. xa ten unha traxectoria bastante longa e contrastada pero, ao cabo, cal é o eixo central que quere transmitir coa súa obra? Ás veces conmoverse e empatizar co outro a través de propias reflexións e experiencias, noutras denunciar realidades, pero a miña obra nace sempre coa aspiración de que aqueles que se acheguen a ela, saian dalgún xeito enriquecidos. Captar a atención con imaxes aparentemente sinxelas do cotián, mais que serven de vehículos para reflexións máis profundas. Interpelalos de lonxe e acariñalos de preto, que son as sensacións e sentimentos que eu mesma vivo ao achegarme a gozar da obra dos grandes mestres.
Klimt dixo: “Non teño o talento da palabra falada e escrita en especial, se debo dicir algo acerca de min mesmo ou da miña obra (…) Quenqueira que desexe saber algo sobre min —coma artista, o único notábel—, debe observar atentamente os meus cadros e tratar de ver neles o que son e o que quero facer”. E ese debería ser o labor do espectador, cada un coa súa ollada, e tamén dos expertos en Arte. De todas as críticas que recibín, unha das que máis me gustou dixo o crítico Carlos L. Bernárdez. Á parte da positiva valoración técnica dos meus gravados, relaciona o meu traballo cunha exploración da condición humana.
GRAVADOS YOLANDA CARBAJALES
“EL SUEÑO DE AFRODITA”, 1998 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 19 X 13 cm
“LA OBSESIÓN DE ÍCARO”, 1998 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 50 x 25 cm
Fondo Servicio de Dibujos y Grabados de la Biblioteca Nacional de Madrid (Invent/82343). Fondo Casa Museo Javier de la Rosa. Ayto. de La Villa de Agaete, Gran Canaria (Islas Canarias). 6º Printemps d’Agadir des Arts Plastiques “Les Arts Plastiques au service de L’acculturation”.
“O MENCER DE DAGHA”, 1999 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 34 x 25 cm
Servicio de Dibujos y Grabados de la Biblioteca Nacional de Madrid (Invent/82342). Mención honorífica Iª Biennal Internacional del Gravat “Contratalla”. Tarragona, Abril 2002. Mención Honorífica. II Premio Atlante de Grabado. Museo do Gravado de Artes- Ribeira, 2010.
“LA ARTISTA Y SU MODELO”, 2004 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA E COLOGRAFÍA Medidas: 50 x 35 cm
1º Premio II Bienal Internacional de Grabado de Contratalla. Tarragona, 2004. Mención honorífica. XXXIII Salon International DU VAL D’OR. Espace des Chaumes, Meillant (Francia) 2005. (Catálogo pág.51). Diploma de Honor. Exposition Europèenne 2009. Brugge (Belgique).
“DERROTA”, 2005 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA E COLOGRAFÍA Medidas: 50 x 35 cm
Servicio de Dibujos y Grabados de la Biblioteca Nacional de Madrid (Invent/82335). Obra Seleccionada IX Certame de Artes Plásticas Isaac Díaz Pardo. Deputación da Coruña, 2005. Obra Seleccionada Premio de Grabado Ayuntamiento de la Villa de Pinto (Madrid). Centro Cultural Infanta Cristina, 2005. Diploma de Honor. Exposition Europèenne 2009. Brugge (Belgique).
“PONIENDO ALAS AL VIENTO”, 2005 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 30 x 30 cm
1º Premio. XII Premio Internacional de Grabado Villa de Cebreros. El Quexigal, Ávila. 2005. Este grabado forma parte de la carpeta del proyecto benéfico (Fundación Vicente Ferrer) y de intercambio: “Juego de la Oca” de grabado, música y poesía, que se presentó en la Biblioteca Nacional de Madrid. Una de estas carpetas se ha donado al fondo de la misma.
“MARIÑÁN: SECRETOS AL ANOCHECER”, 2006 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 30 x 30 cm
Fondo da Deputación da Coruña. II Encontro coa pintura e poesía en Mariñán, Pazo de Mariñán, 2006.
“PRESENCIA”, 2005 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 35 x 50 cm
Selección Premio Acqui VIII Biennale Internazionale per I’Incisione. Acqui Terme, Italia. 2007. Catálogo de la muestra, pág. 135. The 7th Kochi International Triennial Exhibition of Prints, Japan 2008.
“TRISQUEL”, 2002 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA, AUGAFORTE E AUGATINTA Medidas: 50 x 50 cm
XII Bienal Internacional de Arte de Vila Nova de Cerveira, Julio 2003. 7th. International Art Triennale Majdanek. Lublin, Polonia 2004 (Catálogo pág.80) Fondo del Museo PMM-I-2-3290.
“MATRIOSKA”, 2002 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 70 x 50 cm
Selección Premio Internacional de Grabado Juan Rulfo. Fundación Antonio Pérez, Cuenca 2002. Estampa que se encuentra en el Fondo de la Fundación.
“ÍDOLO”, 2002 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA, AUGAFORTE E AUGATINTA Medidas: 42 x 50 cm
7th. International Art Triennale Majdanek. Lublin, Polonia 2004 (Catálogo pág.80) Fondo del Museo PMM-I-2-3289. 2º Premio Grabado. XIV Salón Internacional Acea´s de Artes Plásticas. Barcelona, 2004.
“VIENTOS DE LIBERTAD”, 2003 Técnica: GRAVADO. VARNIZ BLANDO, AUGAFORTE E AUGATINTA Medidas: 50 x 35 cm
XII Bienal Internacional de Arte de Vila Nova de Cerveira, Julio 2003 (catálogo pág.211). Accésit A.M.A XI Concurso de Pintura Ilustre Colegio Oficial de Médicos. Pontevedra, 2008.
“SIEMPRE VIVA (ALWAYS ALIVE)”, 2017 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 25 x 20 cm
Grabado que forma parte de la carpeta gráfica: “Songs from the Earth” (International Folder 2017) organizada en Irán por el maestro grabador Mehdi Darvishi.
“REENCONTRO”, 2018 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 25 x 20 cm
Grabado que forma parte de la carpeta internacional de grabadores de Manera negra ó Mezzotinta organizada este año en México por el maestro grabador Leo Rodríguez.
“PUNTOS DE FUGA”, 2009 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 25 x 45 cm
Ganadora. X Premio de Grabado Ciutat de Lleida. Cercle de Belles Arts, 2009.
“PUNTOS DE AGARRE”, 2010 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 58 x 78 cm
XVIII Premio Nacional de Grabado MGED Fundación Museo del Grabado Español Contemporáneo de Marbella (Málaga). Ganadora del Premio “María Teresa Toral”, 2011. I Internacional Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2011.
“PUNTOS DE ABRAZO”, 2012 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 50 x 50 cm
3nd Qijiang International Print Invitational Exhibition. China, 2012. Finalista del “Premio a la fidelidad a la tradición y a la excelencia de las habilidades gráficas” II International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2013.
“PUNTOS DE ORIGEN”, 2011 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 10 x 10 cm
“PUNTOS DE ANGURIA”, 2012 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 15 x 20 cm
“PUNTOS DE ANSIEDAD”, 2012 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 20 x 12 cm
“PUNTOS DE RUPTURA”, 2011 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 35 x 50 cm
Finalista del “Premio a la fidelidad a la tradición y a la excelencia de las habilidades gráficas” II International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2013.
“PUNTOS DE TENSIÓN”, 2009 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 50 x 35 cm
International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2013.
“PUNTOS DE ENCONTRO”, 2009 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 50 x 50 cm
1º Premio VIII Bienal de Grabado Ciudad de Borja (Zaragoza), 2010. Este grabado forma parte de la carpeta internacional “SUIT IBERIA” junto a los grabadores: Paco Aguilar, Antonio Díaz Cortes, Manuel Marzo-Mart, Carlos G. Villar y Pablo Rodríguez Guy. I International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2011.
“PUNTOS DE MELANCOLÍA” 2013/2015 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 65 x 49 cm
III International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2015.
“PUNTOS HACIA EL INTERIOR”, 2013 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 15 x 22 cm
“PUNTOS DE DEFENSA”, 2013 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 35 x 28 cm
Premio V Premio Atlante de Grabado Fundación Museo de las Artes del Grabado. Ribeira, 2014. III International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2015.
“PUNTOS DE PASIÓN”, 2014 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 50 x 35 cm
III International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2015.
“PUNTOS DE VISTA”, 2015 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 40 x 50 cm
“PUNTOS DESDE EL CORAZÓN”, 2015 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 65 x 50 cm
Mención “Obra de Calidad” por el público. Muestra “Coliseo”. MUEF ARTGallery (Roma), 2017. International Mezzotint Festival. Ekaterinburg Museum of Fine Arts. Rusia, 2013.
“DIGITALIS CORDIS”, 2015 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 33 x 28 cm
“PUNTOS DE-SPACIO”, 2016 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 30 x 22 cm
Grabado que forma parte de “Frogman´s International Mezzotint Exchange Portfolio- Print Matters: Printing Matters- Mezzotint Matters” invitada por la maestra grabadora Linda Whitney.
“PUNTOS DE LIBERTAD”, 2014 Técnica: GRAVADO Á MANEIRA NEGRA Medidas: 10 x 10 cm
“PRISIONES DEL ALMA”, 2016 Técnica: COLLAGE CON GRAVADOS Á MANEIRA NEGRA Medidas: 87 x 48 cm
“NUNCA ME NIEGUES TU RISA”, 2017 Técnica: PLANCHA DE COBRE GRAVADA Á MANEIRA NEGRA. Medidas: 100 x 100 cm
EX-LIBRIS YOLANDA CARBAJALES
AMOR AO LIBRO O exlibris xorde como unha manifestación de amor polos libros e ten unha función práctica que é a de informar da súa propiedade e garantir que un libro emprestado, perdido ou roubado vai poder regresar ás mans do seu lexítimo dono. Implicitamente implica unha función estética, aínda que non sexa a primordial, xa que embelece e revaloriza o interior da encadernación á que vai pegado. Até mediados do s. XIX os exlibris manteñen esta función práctica, son marcas de propiedade das elites sociais de poder, e a iconografía céntrase, xa que logo, en escudos de armas dos propietarios dos libros. Pero logo haberá unha mudanza —instituída tras a publicación do Barón de Tabley e de W. J. Hardy— pasando do tema heráldico ao figurativo, e este novo modelo abre portas a un campo infinito de creación para os artistas. É dicir, en canto por un lado persiste a súa función inicial de marca de propiedade, xeralmente con carimbos de caucho para indicar a pertenza a bibliotecas ou institucións públicas, nace un segundo vieiro que corresponde a obras de arte que os artistas realizan sempre cinxíndose a pautas fixadas pola FISAE mais con total libertade creativa.
E é nesta última ruta onde se achegan ao gravado convencional. Amosan trazos propios dos propietarios —gustos, afeccións, oficios— mais con temas máis libres como por exemplo mitolóxicos, literarios ou musicais, que permiten mesmo un toque erótico, e onde a tipografía se agacha, se abrevia e se intrega máis coa imaxe. Estas últimas son as estampas pretendidas polos coleccionistas de todo o mundo. Os patróns aprecían estes talentos e intercambian os excedentes dos seus encargos, e mesmo os propios artistas comezan a producir excedente tamén para intercambios, converténdose á súa vez en coleccionistas. Son dúas rutas diferenciadas. A primeira, práctica, inmutábel, e a segunda, máis artística, impredicíbel e que evoluciona continuamente. E tanto é así, que na posmodernidade están a abrir o que en principio foi un camiño conservador de técnicas tradicionais dentro da calcografía ou xilografía, cara a outras técnicas asistidas por computador, sistemas litográficos e serigráficos. En resumo, o exlibris é un método de expresión máis dentro do mundo artístico. Todas as manifestacións artísticas: pintura, debuxo, gravado, etc, están intimamente relacionadas con el, do mesmo modo que a bibliofilia e mais o coleccionismo.
YOLANDA CARBAJALES
Entrevista p
or Vicenç Fu
rió
Lo primero que llama la atención de los exlibris de Yolanda Carbajales es que sean grabados a la manera negra. Como es sabido, la mezzotinta o manera negra es una técnica que requiere mucho tiempo tan solo para granear la plancha, aunque en este caso, al tratarse de planchas de medidas reducidas, alrededor de 10 x 10 cm, el tiempo de preparación es mucho menor que el que haría falta para una matriz de mayores dimensiones, que son las mas habituales. Las imágenes de sus exlibris son siempre figurativas y con numerosos detalles, y realizar una mezzotinta de pequeño tamaño en la que se representa una escena figurativa plantea un reto especial. Seguramente es esta dificultad lo que explica que sean pocos exlibristas, tanto en España como en el extrajero, los que utilizan esta técnica. Desde sus inicios, el grabado a la mezzotinta estuvo muy vinculado al llamado grabado de reproducción. Fue una técnica muy popular en la Inglaterra del siglo XVIII. El carácter aterciopelado de los negros que resultaban de este procedimiento, así como el hecho de poder prescindir de los trazos lineales, hizo de esta técnica un medio idóneo para traducir en grabado aquellas pinturas cuyo efecto visual se basaba más en el contraste de tonos que en el trazo del dibujo. En Inglaterra, además, hubo una gran demanda de grabados decorativos y de reproducción, y para este fin la mezzotinta era era una técnica con la que se conseguían muy buenos resultados. Aquellas pinturas que ya se basaban en los efectos de claroscuro fueron las más reproducidas. En Inglaterra, muchas pinturas de Rembrandt, de Joseph
Wright y de Joshua Reynolds encontraron su versión sobre la plancha de cobre con este procedimiento. A principios del siglo XIX, John Martin fue el grabador que mejor exploró las dimensiones estéticas de esta técnica de un modo creativo, es decir, sin que su finalidad fuera la reproducción de una pintura o un retrato previo. Sus efectistas y visionarias imágenes creadas expresamente como ilustraciones para la Biblia y El Paraíso Perdido de Milton son sus obras más conocidas. Esta breve anotación histórica permite situar la técnica de los exlibris que comentamos con su tradición, estrechamente vinculada al arte de la figuración, de la representación de figuras y objetos, y también relacionada con su capacidad para crear atractivos efectos pictóricos y aterciopelados. Las mezzotintas de Yolanda Carbajales se inscriben en esta tradición, pero se apartan de ella cuando utiliza esta técnica para grabar planchas de pequeñas dimensiones como son sus exlibris. En el pasado, encontramos estampas diminutas realizadas al buril o al aguafuerte, pero las estampas a la manera negra de los siglos XVIII y XIX suelen ser de mayor tamaño. Con esta técnica, la representación de los detalles de un rostro en dos o tres centímetros no es nada fácil. Por otro lado, cuantos más detalles y figuras tenga la imagen que deba encajarse en un espacio reducido aumentan también los problemas compositivos. Estos son algunos de los retos planteados en estos grabados. No son los únicos. Las respuestas de la propia artista a las preguntas aquí formuladas dan
otras informaciones con las que poder valorar los problemas y los resultados. V.F. ¿Hay muchos exlibristas en España que ha-
gan mezzotintas? ¿Y en el extranjero?
Y.C. Hay ciertas zonas, como Catalunya, en que
los exlibris tienen una tradición asentada y muy rica, y se dedican a ello un número relativamente elevado de artistas. Sin embargo, en otras zonas, salvo núcleos aislados -Madrid, Sevilla- no conozco mucha tradición. El número es realmente exiguo si la técnica de la que hablamos es la mezzotinta o manera negra al método tradicional, que se realiza con graneador o “berceau”, si bien existen variantes a las que algunos artistas, denominan también “manera negra” como es el aguatinta bruñida o el fotograbado con polímero. En España, exlibris a la manera negra sólo los he visto hacer a José Salvador Antúnez Caracena. En el extranjero, hay algunos como Katsuroni Hamanishi, Hristo Kerin, Ivo Mosele o Jan Cernos. V.F. La mayoría de exlibris miden aproxima-
damente unos 10 x 10 cm. ¿Cuánto se tarda en granear una plancha de este tamaño? Y.C. Son muchas las direcciones para el graneado, en
uno y otro sentido, y cada 20º para que quede total y homogéneamente graneada una plancha. Al ser pequeño el formato de un exlibris disminuye mucho el tiempo de preparación. Yo creo que se tarda unas dos o tres jornadas, trabajando varias horas.
V.F. ¿Qué tanto por ciento de tus exlibris son en-
cargos, regalos a amigos u obras para presentar a concursos? Y.C. La mayoría de mis exlibris se hicieron como
obsequios a mis amigos y también pensando en posibles intercambios. Ocasionalmente, para presentarlos a concursos con temas específicos o monográficos (por ejemplo, con temática del Quijote). Pero también he hecho algunos de encargo y esta vía aún la mantengo abierta. V.F. Cuando son un encargo, ¿cuántos ejemplares
haces para el cliente? Cualquier bibliófilo tiene muchos más libros que estampas tu puedas hacer, pues la plancha se gasta. Y.C. Ciertamente, en lo que yo conozco, los bibliófilos
suelen reservar sus exlibris para ediciones de calidad, y el propio exlibris revaloriza más aún estas ediciones. En el caso de la manera negra, las tiradas pueden ser de 100 estampas más el correspondiente porcentaje de pruebas de autor (10% de la edición). Tanto la manera negra o mezzotinta como la punta seca son técnicas calcográficas directas muy delicadas, pues las rebabas se van desgastando con la presión ejercida a cada pasada por el tórculo. Los coleccionistas suelen tener varios exlibris, encargados a distintos artistas. Los adhieren a sus libros, pero también son obras de arte en sí mismas susceptibles de ser coleccionadas. Así, bien catalogados y protegidos, pueden ser admiradas cuando su propietario lo desee. También pueden
realizarse intercambios con los excedentes para ampliar las colecciones. Como cualquier colección de arte hay coleccionistas de exlibris de temática general, pero también especializada: el Quijote, eróticos, mitológicos, de música y músicos, etc. En el supuesto de que el cliente pidiese una tirada más amplia que la recomendable para la manera negra, siempre hay la opción del cromado de la matriz de cobre, aunque personalmente prefiero evitarlo. Es inteligente saber en manos de quienes ponemos nuestras planchas para evitar posibles rayaduras en la manipulación. Por otro lado, el cromado debe ser como un “soplo” muy ligero para que no se pierdan ni el dibujo ni las calidades del trabajo grabado. V.F. Cuando son encargos, ¿qué tipo de cosas te
pide el cliente?
Y.C. En general, se habla del número de tiraje
(normalmente 100 estampas), temática (erótico, mitológico, heráldico, etc.) y los costes. Cada coleccionista tiene sus propios temas y gustos. Me suelen pedir manera negra entre sus condiciones, y creo que esto se debe a la escasez de artistas que practican esta técnica. La nomenclatura es C7. Y el artista conserva su matriz para posibles ediciones en el futuro.
V.F. ¿Sabes si realmente se ponen en los libros o
si se guardan para reunir una colección?
Y.C. En el tema de las bibliotecas, pienso que es así.
He visto algunos libros antiguos con ellos. Quizás en la actualidad se tienda más a la colección. V.F. Los de temática erótica con mujeres desnu-
das, ¿son encargos o a qué se debe este tema? ¿Y los dragones? Y.C. Lo erótico es un tema que me gusta y disfruto
mucho grabando. Por otro lado, es una temática que está muy extendida y es del gusto de muchos coleccionistas. Esto me ayuda a la hora de intercambiar y ampliar también mi propia colección, porque la mayoría de mis exlibris son obsequios para amigos. Suelo darles un porcentaje de la edición y el resto lo conservo para intercambios. El tema de los dragones en China representaba la buena suerte o la sabiduría. Yo no lo utilizo con este sentido, este aspecto lo represento con aves nocturnas, búhos, que yo relaciono con el conocimiento. Los dragones son para mí seres míticos situados entre el mundo real y la fantasía. Los grabo más bien como idea o función “defensiva” o de vigilancia. Custodian los libros y avisan al que lo tome que debe devolverlo al dueño o biblioteca a la que pertenece.
V.F. ¿Por qué estas letras tan góticas y floridas?
¿Es tu propio gusto o te adaptas al gusto de los clientes?
Y.C. Estudio cada exlibris de forma individual. Las
letras es lo último que añado, buscando el sitio adecuado en la composición e intento que estén en sintonía con el estilo de la imagen y que se integren con ella. Si se tratase de temas más abstractos, optaría por una tipografía personal o quizás una letra Avalon, Futura, Times, pero no es el caso. Mis exlibris suelen ser escenas oníricas, con sabor antiguo, y creo que les van más un estilo más trabajado y “gótico”. Por ejemplo, el exlibris que hice para mi madre: “Leonor Ferreiro Devesa”, se centra en su faceta de costurera, así que las letras que puse imitan el estilo de letras decoradas que vi bordadas en algunos de sus trabajos. En el exlibris de “Xosé Carlos L. Bernárdez”, que semeja una miniatura medieval, empleo un tipo de letra que encaja con esta época. Y así sucesivamente.
empecé a interesarme más por este mundo del exlibris. E incluso empecé a reunir los primeros de mi colección. En 2010 y 2011, me concedieron sendas Menciones Honoríficas, en la V y VI Bienal Internacional de Exlibris (Contratalla, Tarragona). Mis exlibris también han sido seleccionados en diferentes exposiciones internacionales y han aparecido en publicaciones y monográficos de revistas especializadas, solicitadas exprofeso por especialistas en este campo. V.F. Me imagino que partes a menudo de imá-
genes que sacas de otros grabados, fotografias, etc, ¿es así? Y.C. Sí. Con frecuencia me inspiro en grabados o
fragmentos de grabados que me gustan o que por algún motivo tienen relación con la persona a la que está dedicado el exlibris. A veces también parto de esculturas, dibujos o fotografías mías.
V.F. ¿Has ganado premios por algunos de tus
V.F. ¿No te has planteado experimentar con imá-
Y.C. En 2004 gané el 1º premio de la II Bienal
Y.C. Los exlibris que conozco son más bien clásicos
Internacional de Grabado de Contratalla, en Tarragona (formato grande o convencional). En la siguiente bienal de 2006 decidí no presentarme, pero vi casualmente que se convocaba en paralelo un certamen de exlibris para celebrar el IV Centenario del Quijote. Y presenté uno, con el que me concedieron el 1º Premio Exlibris IV Centenario del Quijote (Contratalla, Tarragona). Fue como
-quizás basados en la tradición, no hay mucho a dónde ir con los heráldicos por ejemplo- originales y llenos de fantasía en muchos casos, pero la mayoría de corte figurativo. Quizás así es más fácil acertar con la temática solicitada por el cliente o posible destinatario. Pero no me cierro a ninguna posibilidad, del mismo modo que no lo hago en mi obra de mayor formato.
exlibris?
genes menos figurativas y más abstractas?
Exlibris Julio Montes Santiago, C7, 2013.
Exlibris José Manuel Martínez Cases, C7, 2013.
Exlibris 75º Aniversario Nóvoa Santos SOGAMI’09, C7, 2009.
Exlibris Mariá Casas Hierro “El sueño de Afrodita”, C7, 2010.
Premio Acqui VI Biennale Internazionale per l’Incisione. 6th International Biennial of Engraving. Acqui Terme (Italia), 2003. Catálogo Pág. 138.
Exlibris IV Centenario del Quijote, C7, 2006.
1º Premio Exlibris IV Centenario el Quijote. III Bienal Internacional de Contratalla, Tarragona, 2006.
Exlibris Mariá Casas “Casa e iniciais no enrexado de Gaudí”, C7, 2010.
Exlibris XXXV Congrés Internacional D’Exlibristas FISAE 2014 “Dragón entrada Casa Güell de Gaudí”, C7, 2012.
Exlibris XXXV Congrés Internacional D’Exlibristas FISAE 2014 “Moucho entre libro aberto”, C7, 2012.
Exlibris Héctor Fernández Gascón “Dragón protexe libro de muller durmindo”, C7, 2014.
Exlibris José Manuel Martínez Cases “Aguia con libro aberto ao fondo”, C7, 2013.
Exlibris Judit Carbajales, C7, 2018.
Exlibris Antúnez, C7, 2016.
Exlibris Artur Mario da Mota Miranda, C7, 2015.
Exlibris Leonor Ferreiro Devesa, C7, 2014.
Exlibris X. Carlos L. Bernárdez, C7, 2015.
Exlibris Karl Vissers, “Sátiro con muller”, C7, 2018.
Certificate of Honour. Third edition of International ExLibris Competition Varna (Bulgaria), 2018.
Exlibris Yolanda Carbajales “Punto y final”, C7, 2011.
Mención Honorífica. VI Premi "Contratalla" d'Ex-Libris. Tarragona, 2011.
Exlibris Francisco Etzeberria, C7, 2016.
Exlibris François Maréchal, C7, 2016