absorbuje naszą uwagę również w czasie wolnym. Łączenie i wzajemne przenikanie się czasu pracy i wypoczynku rozważane jest dzisiaj w prawie wszystkich dyscyplinach naukowych, począwszy od ekonomii, a skończywszy na psychofizjologii. Analiza psychologiczna czasu wolnego w kategoriach przeżywania szczęścia powoduje, że współczesny termin angielskojęzyczny leisure, używany na określenie czasu wolnego, zaczyna być coraz częściej – tak jak w starożytności – utożsamiany ze szczęściem, a szczęście można w nowych warunkach osiągnąć także w pracy, co więcej: praca coraz częściej wiąże się z aktywnością intelektualną, dając możliwość samorealizacji i kreatywnego działania. W czasach starożytnych najwyższe formy szczęścia realizowane były w czasie wolnym (opisywanym wtedy w kategoriach scholé5) i były przywilejem wolnych obywateli. Szczęście intelektualnego bytu, tak pięknie opisane przez Platona i Arystotelesa, do dzisiaj są wzorcem najwyższych form przeżywania czasu wolnego, podnoszonego niekiedy do rangi świeckiego sacrum. Obecne przemiany charakteryzują się nowymi możliwościami w zakresie zarówno pracy, jak i wypoczynku, ale przede wszystkim demokratyzacją czasu wolnego, który staje się, przynajmniej w politycznej utopii, udziałem wszystkich warstw społecznych. W sytuacji kiedy czas wolny dotyczy już nie tylko elit, staje się on problemem społecznym i następuje jego nieuchronna profanacja, pauperyzacja i uprzedmiotowienie. Z drugiej strony najnowsze badania kierują nas w stronę wyższych, bardziej podmiotowych form przeżyć wolnoczasowych, podejmując na nowo interpretacje starogreckiego scholé. Czas pracy i wypoczynku staje się coraz bardziej płynny, a w dodatku oba te rodzaje aktywności człowieka przenikają się. Zarówno w sferze pracy, jak i wypoczynku kierujemy się dążeniem do wygody (zadowolenia, szczęścia), a w jednym i drugim wypadku wyraża się to w kategoriach ekonomicznych i wymaga silnego wsparcia materialnego, co wiąże się z dystrybucją środków oraz ich redystrybucją6. Zdaniem Theodora Adorno zwiększona wydajność pracy skutkuje co prawda skróceniem jej czasu, jednak paradoksalnie nie zwiększa ona naszego czasu wolnego, bo pozostajemy w sferze uzależnień społecznych7. Nawet praca dla przyjemności (jako hobby), to zdaniem Adorno błahostka zabijająca czas – czas rozpatrywany w kategoriach biznesu lub przemysłu rozrywkowego. Życie jednak
5
6 7
Scholé (σχоλή) jest tłumaczony dzisiaj w angielskojęzycznych pracach jako leisure, co z kolei na język polski tłumaczymy jako czas wolny. W słownikach, w wielu kontekstach, scholé to także korzystanie ze spokoju, zażywanie spokoju, ale także „siedzenie bezczynne”. W literaturze polskiej „wyższy” sens terminu σχоλή został w dużym stopniu zagubiony. Zob. rozdziały 2.1–2.5. Zob. G. Friedman, Leisure and Technological Civilization, „International Science Journal” 1960, Vol. XII, nr 4, s. 513. T. Adorno, Free Time, w: T. Adorno, The Culture Industry: Selected Essays on Mass Culture, wstęp J. Bernstein, London: Routledge 1991, s. 162–168, [online:] London New York e-Library, Routledge Classic 2005, s. 162-168, http://www.arasite.org/adftime.htm [dostęp 02.02.2011].
9