VRIENDENMAGAZINE OKT- DEC 2021 # 04
Dino’s van de Zuidpool een onverwachte ontdekking
Redactioneel
Inhoudsopgave
Beste Vrienden,
03
Dino’s van de Zuidpool
Het ziet ernaar uit dat we de coronaperiode langzaam achter ons kunnen gaan laten. In Museon-Omniversum bruist het weer van de energie. Kinderen, ouders, jongeren lopen enthousiast rond, ze onderzoeken, ontdekken en worden verrast. Dankzij een nieuwe speur tocht kan ook in de tuin van alles worden ontdekt. Het wisselvallige Nederlandse weer is niet altijd fijn maar biedt wel een prachtige gelegenheid om een bezoek af te leggen aan Museon-Omniversum.
06
Korte berichten
07
Column: klimaatrapport
08
Ontwerpen met natuur
10
De Groene Camera
14
Verhalen rond de collectie
15
Nieuwe leszaal
Aandacht voor duurzaamheid is een belang rijke doelstelling van Museon-Omniversum, waarbij de zeventien duurzame ontwikkelings doelen van de Verenigde Naties het uitgangs punt zijn. Omdat de winkel het visitekaartje is van het museum is het streven om de producten die we in de winkel verkopen zoveel mogelijk van duurzaam materiaal te laten zijn. De winkelvrijwilligers, met name de inkopers, zijn in overleg met medewerkers van MuseonOmniversum over hoe we de overgang naar een meer duurzaam assortiment kunnen maken. Dat is zoeken met elkaar, want duur zaam betekent vaak duurder en het is ook fijn als het betaalbaar blijft!
16
Bijzondere insecten
18
Koloniale collecties
20
Agenda Museon-Omniversum
23
Berichten van het Bestuur
We zijn met Museon-Omniversum in overleg om binnenkort weer een museumles voor Vrienden te verzorgen. Zo gauw dit rond is horen jullie van ons. Tot ziens in Museon-Omniversum, Roos van Dijk Voorzitter
Dino’s van de Zuidpool Pterosauriërs
In Omniversum draait vanaf 14 oktober Dino’s van de Zuidpool. De film speelt zich af op het supercontinent Gondwana, dat grof weg op de plek van het huidige Antarctica ligt. Hoewel het er maanden achtereen donker was, was het continent bedekt met bossen en moerassen. Gondwana was het leefgebied van dinosaurus sen als de titanosaurus, die twaalf meter lang kon worden, en cryolophosaurus, die de bijnaam ‘Elvissaurus’ kreeg vanwege zijn kuif. Ook leefden er de pterosauriërs, die konden vliegen, de megahagedis prolacerta en erythrosuchus, de ‘rode krokodil’, die wel vijf meter lang kon worden. Bossen op de Zuidpool Hoe kan het dat deze plek die we nu kennen als de koudste en winderigste plek op aarde, ooit het leefgebied was van deze prehistorische dieren? Hiervoor gaan we terug naar het Krijt, een geologisch tijdvak 145 tot 66 miljoen jaar geleden. Gedurende deze periode waren er bossen op beide polen. Fossielen van bomen en reptielen hebben wetenschappers in staat
gesteld zich een beeld te vormen van het klimaat in die tijd. Naast dinosauriërs leefden er ook andere reptielen tijdens het Krijt. Deze koudbloedige dieren hebben warmte van de zon nodig. Bij de polen, waar de zon in de wintermaanden verdwijnt, moet de tempe ratuur dus hoog genoeg zijn geweest om te overleven. Broeikas Dr. Brian Huber van het Smithsonian Museum of Natural History in Washington D.C. onder zoekt het Krijt met een bijzondere focus op diepzeelocaties rond Antarctica. Wat ze in monsters uit de boden van de Zuidelijke Oceaan aan organismen aantroffen, wijst op hoge temperaturen. Aanvankelijk was dat volgens Huber moeilijk te geloven: het leek gewoon te warm. ‘We vonden temperaturen van 30 °C, dicht bij de Zuidpoolcirkel’, aldus Huber. Deze hoge temperaturen tijdens het midden van het Krijt staan bekend als de ‘Krijt-broeikas’. Dit broeikaseffect werd veroorzaakt door verhoogde concentraties koolstofdioxide (CO2) in de atmosfeer. Huber: ‘Van het
04 05
Cryolophosaurus valt prolacerta’s aan
midden van het Krijt weten we dat de aard platen onder de zee sneller verschoven. Door de vulkanische activiteit die hierdoor ontstond, kwam er extra CO2 in de lucht.’ Huber en zijn collega’s onderzoeken nog of er een directe relatie bestond tussen dit vulkanisme in de zeebodem en het broeikaseffect dat voor een opwarming van de aarde zorgde. Klimaatverandering Ook nu is klimaatverandering meer dan ooit aan de orde van de dag. Zou Antarctica binnen kort weer ijsvrij kunnen zijn? Huber legt uit: ‘De klimaatverandering gaat met ongekende snelheid en omvang vergeleken met de geo logische gebeurtenissen die we kennen uit het verleden. We brengen in slechts enkele decennia honderden miljarden tonnen CO2 in de atmosfeer. Zelfs de grootste vulkanen kun nen in zo’n korte tijdspanne niet zo’n hoeveel heid CO2 produceren.’ Over de toekomst zegt Huber: ‘Ik denk dat wat we over tientallen jaren, misschien eeuwen, zullen zien dat ijsstromen sneller gaan stromen en het ijs
daardoor in grotere hoeveelheden smelt.’ IJsstromen zijn een soort traagstromende rivieren van ijs, te vergelijken met gletsjers. In tegenstelling tot gletjers stromen deze echter niet tussen rotswanden en berghellingen, maar liggen ze ingebed in een omgeving van ijs dat zich trager beweegt. IJsstromen liggen voornamelijk aan de randen van ijskappen. Grote stukken ijs breken voortdurend af en drijven vervolgens soms jarenlang in zee voor dat ze volledig zijn gesmolten. Opnieuw ijsvrij? Het zou kunnen dat met name West-Antarctica begint te ontijzen. Gezien de snelheid van de ijsstromen op dit moment zal het smelten van de ijskap van Antarctica echter geen kwestie van slechts enkele decennia zijn. De dino’s zullen niet meer terugkeren, maar voor de lange termijn valt niet uit te sluiten dat het continent weer ijsvrij zal zijn. Wat dat voor de mensheid betekent? Niemand die het weet… Simone de Graaff
Cryolophosaurus
Korte berichten Museon-Omniversum Het is al een poosje bekend: het Museon en Omniversum gaan fuseren. Momenteel worden beide organisaties in elkaar geschoven. Op 1 januari is de fusie ook in juridische zin een feit. In dit nummer lees je dan ook MuseonOmniversum op plekken waar we het eerder over het Museon en Omniversum hadden. One Planet wordt het belangrijkste product van de nieuwe organisatie. Het grootbeeld filmtheater komt One Planet Digital Dome te heten, de tentoonstelling over de zeventien duurzame ontwikkelingsdoelen wordt de One Planet Expo en op de begane grond van het museum komt het One Planet Festival. Directeur van de gefuseerde organisatie is Peter de Haan.
Na de fusie De fusie van Museon en Omniversum betekent voor bezoekers een belangrijke verandering. Vanaf 1 januari 2022 krijg je met een ticket toegang tot het museum en één film in de One Planet Digital Dome. Ook met een Vriendenpas of Museumkaart kun je dan tijdens openingstijden van het museum een grootbeeldfilm bezoeken. Ontdek vanaf 2022 onze mooie planeet met alle zintuigen in film, tentoonstellingen en activiteiten!
Verzoek Ben je Vriend van Museon-Omniversum en heb je ook een Museumkaart? Dan is het financieel gunstig voor het museum als je bij de ingang je Museumkaart laat zien. Het Museon-Omniversum ontvangt dan per bezoeker circa € 6,00.
06 07
Speurtocht door de tuin Zie je kinderen door de pergola in de tuin achter het Museon rennen? Of rustig met gesloten ogen onder de grote notenboom zitten? Grote kans dat ze onze nieuwe avontuurlijke speurtocht door de tuin doen! Vraag bij de kassa van het Museon naar deze gratis speurtocht en ga mee op onderzoek.
In de steigers Afgelopen jaren is er al het nodige aan verduurzaming van het museumgebouw gedaan. Er zijn zonnepanelen gekomen, het museum heeft een groen dak gekregen, voor verlichting worden steeds meer ledlampen gebruikt. Nu zijn de ramen aan de beurt. Het glas dateert van 1985 en voldoet niet meer aan de hedendaagse normen op het gebied van isolatie. Tot in de eerste maanden van 2022 wordt gewerkt aan vervanging.
Maak een trommel In de familiewerkplaats kun je nu je eigen trommel maken! Deze activiteit voor kinderen vanaf vier jaar vindt plaats op woensdag en zondag, tijdens schoolvakanties meerdere keren per week. Voor jeugdvrienden is hij gratis, voor andere kinderen zijn de extra kosten € 2,00.
Opgave e-mailadres Het is handig om jullie als Vrienden ook per e-mail te kunnen bereiken. Stuur daarom je e-mailadres met je adresgegevens en lidmaatschapsnummer naar het secretariaat: vvv@museon.nl.
Column: klimaatrapport Vlaggen met de SDG-logo’s bij het museum. Foto: Ebbert Olierook
Medio augustus verscheen het nieuwe rap port van het klimaatpanel van de Verenigde Naties (IPCC). Met een niet echt verrassende, maar wel zeer alarmerende boodschap: het klimaat verandert ongekend snel en de mens is daarvan de oorzaak. Ook de reacties van politici waren voorspelbaar: ‘We moeten de doelstellingen van 2030 en 2050 halen.’ ‘Iedere aarzeling voor een stevig klimaat beleid is onverantwoord.’ ‘We moeten met ingrijpendere maatregelen komen.’ Creëren van draagvlak De focus ligt steeds sterk op datgene wat zich aan ellende voordoet en niet meer valt te ont kennen. en op de constatering dat maat regelen ‘nu echt’ noodzakelijk zijn. Het creëren van draagvlak is echter een tot nu onder belicht aspect, terwijl dat mijn inziens absoluut een centraal thema zou moeten zijn. Naast overheden en bedrijven zullen ook alle burgers moeten worden ingezet als medewerkers in dit megaproject. Zij moeten worden over tuigd, meegenomen in de gedachtewereld van de oplossers en gerustgesteld als het gaat
om persoonlijke gevolgen, over de kansen op oplossingen en de mogelijkheden om zelf bij te dragen. Optimisme is leidend Mensen moeten snappen wat nodig is om de klimaatcrisis te beheersen en zo de aarde te redden. De bevolking laten zien wat er moet en wat er kan, is hierbij een effectief communi catiemiddel. Met concrete voorbeelden hoe de weg omhoog eruit kan zien. En dat is precies waar Museon-Omniversum aan kan bijdragen. Onze One Planetprogrammering is een uitnodiging aan jong en oud om meer te begrijpen van onze unieke, maar kwetsbare planeet en een oproep om verantwoordelijkheid te nemen. Wij zijn het enige ‘SDG House’ dat zich richt op publiek. Waar we de urgentie erkennen, maar optimisme leidend is. Met de fusie en komst van het One Planet Festival vanaf februari volgend jaar kunnen we deze positie met nog meer kracht uitdragen! Peter de Haan Directeur Museon-Omniversum
Ontwerpen met natuur
08 09
Plantenwand in het museumcafé. Foto: Sarah Dona fotografie
Tot na de kerstvakantie staat op de begane grond van het museum de tentoonstelling Music! Daarna maakt deze plaats voor iets heel nieuws: het One Planet Festival. Geen gewone tentoonstelling, maar een opstelling met tentoonstellings- en festivalelementen, waar bezoekers samen met ontwerpers, onderzoekers en ondernemers op zoek gaan naar oplossingen voor de toekomst. Een van de thema’s op het One Planet Festival, dat vanaf eind februari plaatsvindt, is Mens & natuur. Natuur in de stad De stad trekt mensen aan. De stad is levendig, er is werk en onder normale omstandigheid bruist het uitgaansleven. Huizen, kantoren, winkels en schoolgebouwen schieten uit de grond. Wegen, busbanen, tramsporen, fiets paden en trottoirs zijn nodig om iedereen overal heen te transporteren. Helaas gaat al dit bouwen vaak ten koste van de natuur. In de gebouwen ontbreken vaak daglicht, planten
en voldoende frisse lucht. De voordelen van wonen in een stad zijn groot, maar inmiddels weten we dat het gebrek aan contact met de natuur zijn tol eist. We hebben de natuur nodig om te helen, tot rust te komen en creativiteit op te wekken. Het geeft ons nieuwe inzichten en we laden ons helemaal op. We missen de natuur vaak zonder het te beseffen. Ontwerpen met de natuur Bij het thema Mens & natuur op het One Planet Festival draait het om biofiel ontwerp. ‘Biofilie’ betekent letterlijk: ‘liefde voor het leven’. Het gaat om ontwerp dat rekening houdt met de aangeboren behoefte van de mens om in contact te staan met de natuur. Bij biofiel ontwerp is natuur niet uitsluitend het dierenen plantenrijk. Natuur is ook: de seizoenen en het weer, de lucht, water, het ritme van dag en nacht, een plantsoen of een stadstuin. Natuur is in feite één groot ecosysteem met daarin een wederzijdse afhankelijkheid tussen levende en niet-levende natuur, inclusief de mens. Wij
Ontwerp Fibonacci-paviljoen door Anna Hoving, human nature design
vergeten wel eens dat wij die verbinding met het grote ecosysteem nodig hebben en er zelfs afhankelijk van zijn. Biofiel ontwerpen betekent: natuurlijke kleuren en materialen gebruiken, zorgen voor veel daglicht, planten, frisse lucht en uitzicht op groen en water, werken met organische vormen. Zelfs natuur geluiden, geuren en de aanwezigheid van dieren kunnen deel uitmaken van zo’n ontwerp. Op blote voeten door het museum Op het One Planet Festival willen we bezoekers laten ervaren hoe het invoegen van natuur en natuurlijke elementen je welbevinden bevordert. In het Fibonacci-paviljoen, dat rondloopt als een slakkenhuis, willen we je rust en natuur laten beleven en de zintuigen een moment tot rust te brengen met natuur lijke geluiden, licht, voelelementen en de schoonheid van collectie. Via het blotevoeten-pad wandel je over de hele area en voel je de verschillende structuren aan je voeten. In kleine hangtentjes kun je luisteren
naar rustgevende geluiden en het dag- en nachtritme ervaren. Economische voordelen Steeds meer onderzoeken wijzen uit dat op natuur gebaseerd ontwerpen niet alleen goed is voor het menselijk welbevinden maar ook economische voordelen heeft. In ziekenhuizen die volgens de principes van biofiel ontwerp zijn ingericht, liggen de mensen korter, terwijl het medicijngebruik er lager is. In bedrijven zijn mensen productiever, creatiever en minder vaak absent. Op scholen presteren de leer lingen beter. Het integreren van natuur in de gebouwde omgeving is niet alleen een luxe, maar ook een logische investering in fysieke en geestelijke gezondheid en productiviteit. Laat je op het One Planet Festival inspireren om dit op je eigen manier in je eigen omgeving toe te passen, zodat we samen bouwen aan een gezonde stad. Mayan Smidt
De Groene Camera
10 11
Nationaal Park Dwingelderveld. Foto: Piet Haaksma
In september is in Museon-Omniversum de nieuwe editie van De Groene Camera geopend. Alle foto’s in deze tentoonstelling zijn in Nederland en België gemaakt. Dat is voorwaarde om mee te kunnen doen aan de gelijknamige, jaarlijkse natuurfotografie wedstrijd. Dieren, vogels, abstract, geleedpotigen en ongewervelden, planten en paddenstoelen zijn enkele van de categorieën waarvoor natuurfotografen hun werk kunnen insturen. Het is niet genoeg dat hun werk technisch perfect is of dat de foto vertederend, aan sprekend of spectaculair is. Veel belangrijker is dat de juryleden zo’n foto niet eerder hebben gezien. Dit maakt de tentoonstelling ook zo bijzonder: je ziet de natuur op een manier waarop ze nog niet eerder in beeld is gebracht. Kijk maar eens naar de foto’s die voor de categorie ‘Landschappen’ zijn ingestuurd en die bij dit artikel zijn afgedrukt. Hierboven: een foto gemaakt met een drone boven het
besneeuwde Nationaal Park Dwingelderveld in Drenthe. Hiernaast, de runner-up in deze categorie: de Hatertse en Overasseltse Vennen in beeld gebracht. De jury: ‘In het blauwe avondlicht houden twee bosjes pijpenstrootje de wacht in het stille water. De eenzame boom aan de overkant strekt aarzelend zijn armen uit naar het halve maantje in de lucht. Het blauwe avondlicht en het rimpelloze water zorgen voor een prachtig verstilde sfeer.’ En op de volgende bladzijde de winnende landschapsfoto, gemaakt op Schiermonnikoog. De jury: ‘Traag vloeit het water van de branding langs de donkere kustlijn. De zachte rondingen glijden in sierlijke krullen langs het donkere schurende zand van het strand. Het heldere blauw van de lucht weerkaatst in het water en zorgt voor een bijna surrealistische sfeer. Een prachtig landschap waarin de veelzijdigheid de Nederlandse kust goed tot zijn recht komt.’ Hub Kockelkorn
Hatertse en Overasseltse Vennen. Foto: Michel Lucas
12 13
Schiermonnikoog. Foto: Herman van der Hart
Verhalen rond de collectie
14 15
Fossiel uit het Siluur. Schotland
Het vertellen van verhalen over de collectie is een belangrijke taak van musea. Verhalen maken de samenhang tussen bepaalde objecten duidelijk en geven ze zeggings kracht. Op de collectiesite van het Museon zijn al bijna 90.000 objecten uit onze collectie voor iedereen te bekijken. Wat echter nog ontbrak was de ruimte om ook de verhalen achter deze collectiestukken digitaal toegankelijk te maken en zo te delen met een groter publiek. Met steun van de provincie Dankzij het onlangs gestarte project Collectie in context komt hier verandering in. Met steun van de provincie Zuid-Holland koppelen we in dit project onze collectie aan de vele verhalen die al eens zijn verzameld en opgeschreven in het kader van tentoonstellingen of publicaties. Deze teksten waren tot nu toe nog niet online toegankelijk. 3D Nu worden deze teksten samengebracht, geredigeerd en waar nodig geactualiseerd en aangevuld. Ze worden voorzien van foto’s van de collectie, waaronder natuurlijk ook 3D-foto’s die met de vorig jaar verworven scanner zijn gemaakt. Bij de teksten staat steeds een link naar de bijbehorende objecten op de collectiesite, voor wie de objecten in detail wil bekijken. Zo fungeren de nieuwe webpagina’s als een verhalende schil rondom de collectie.
De pagina’s hebben inleidende teksten die een overkoepelend beeld geven van het onderwerp. De uitklapteksten gaan specifieker in op bijzondere aspecten van de collectiestukken. Het idee is dat de teksten ook kunnen dienen als educatief materiaal, bijvoorbeeld voor spreekbeurten. Inmiddels staan de eerste pagina’s online, zoals over de unieke fossielen uit Schotland uit het Siluur uit de collectie van het museum. Ook zijn er pagina’s in voorbereiding over, onder andere, maskers uit verschillende culturen en de vorming van gebergtes en energiebronnen door de eeuwen heen. Didi van Trijp
Bekijk de website
Nieuwe leszaal Dierkundeles door directeur H. van Capelle, ca. 1913
Eén van de zalen in het museum wordt al geruime tijd gebruikt voor museumlessen die niet specifiek aansluiten bij het thema van een van de tentoonstellingen, maar wel goed passen bij de missie en visie van Museon-Omniversum. Deze ruimte is recentelijk vernieuwd. Foto’s in deze zaal vertellen de geschiedenis van het onderwijs in Museon-Omniversum, die teruggaat tot de oprichting in 1904. Het doel van het ‘Museum ten bate van het Onderwijs’, zoals het toen heette, was: ‘het samenstellen en onderhouden van een verzameling van leermiddelen, meer in het bijzonder voor het lager onderwijs, dienende (...) voor het aanschouwelijk onderricht van de leerlingen.’ In het museum kregen tien duizenden Haagse schoolkinderen met behulp van voorwerpen uit de collectie les in vakken als aardrijkskunde, natuurkunde en biologie. Zo konden ze een wereld ontdekken die ze in hun eigen omgeving niet tegen kwamen.
Vandaag de dag staan in Museon-Omniversum op educatief gebied wereldoriëntatie en weten schap & technologie centraal. Echte voor werpen spelen daarbij nog steeds een belang rijke rol. Ook bij de lessen in de vernieuwde zaal is dat het geval. Voorwerpen zijn krachtige leermiddelen, helemaal als je ze mag vast houden. Ze maken van de museumles en het museumbezoek een authentieke en unieke ervaring. Op schooldagen is de leszaal in gebruik voor groepen leerlingen, waarbij nieuwsgierigheid opwekken, vragen stellen en samen dingen doen centraal staan. Als de scholen weg zijn, kunnen de andere bezoekers er aan de slag met vragen rondom de collectie. ‘Stel dat alles uit de vitrines ‘s nachts tot leven komt, wat gaan die voorwerpen doen?’ ‘Stel dat jullie wetenschappers zijn, welk object zouden jullie willen onderzoeken? Bedenk twintig vragen over dit object. Hoe ver komen jullie?’ Willemien Meinders
Bijzondere insecten
16 17
Paratype van waterwants Enitharis ektakta. Sangir, Indonesië
Binnenkort krijgen wetenschappers uit de hele wereld toegang tot zo’n veertig bijzondere insecten uit de collectie van Museon-Omniversum. Oud-conservator en fotograaf Arno van Berge Henegouwen geeft een toelichting. Met de enorme terugloop van het aantal insecten in de natuur worden museum verzamelingen steeds belangrijker voor onderzoek. Er kunnen nog onbekende soorten tussen zitten, ze bevatten DNA waar mee na eeuwen nog verwantschaps- en evolutieonderzoek gedaan kan worden, en ze laten de (vroegere) verspreiding van soorten zien, waarmee bijvoorbeeld verschuivingen van de leefgebieden als gevolg van klimaat verandering of menselijk handelen duidelijk worden. Type-exemplaren Van bijzondere waarde zijn daarbij de zoge naamde type-exemplaren. Ons museum bezit er zo’n veertig. Daaronder vinden we enkele holotypen en verder paratypen en allotypen. Een holotype is het belangrijkste exemplaar van een soort. Op grond van de beschrijving en publicatie van dit unieke exemplaar draagt een soort zijn naam. Paratypen zijn de andere exemplaren uit de serie waaruit het holotype afkomstig is. En een allotype is een type van de andere sekse dan het holotype. In grote natuurmusea, zoals bijvoorbeeld die in Londen, Parijs, Berlijn, Leiden, Moskou, New York en Washington, elk met miljoenen exemplaren in hun collecties, worden de meeste typen bewaard. Het zijn uiterst belang rijke exemplaren die niet verloren mogen gaan, want daarop berust de beschrijving van een soort. Zonder typen is verder onderzoek naar de biodiversiteit op aarde veel moeilijker. Typeexemplaren dienen om vergelijkingen mogelijk
te maken wanneer iemand denkt een nieuwe soort te hebben ontdekt. Tegenwoordig worden ze ook gebruikt bij DNA-onderzoek. Onze kennis van de levende natuur is onder andere gebaseerd op dit museummateriaal dat tegen hoge kosten en met veel moeite overal ter wereld is verzameld. Linnaeus Dat verzamelen begon vele eeuwen geleden, maar er waren voortdurend problemen met de naamgeving. De Zweed Carl Linnaeus heeft dit in de achttiende eeuw opgelost door een indeling van het dieren- en plantenrijk voor te stellen die is gebaseerd op een combinatie van twee namen voor iedere soort. Linnaeus’ voorstel is inmiddels wereldwijd aanvaard. Zijn indeling is tot op de dag van vandaag de norm. In het begin stelden de beschrijvingen niet veel voor, ze bleven soms beperkt tot enkele woorden. Nu is dat wel anders. Uitgebreide beschrijvingen samen met illustraties vormen
Holotype van Ptilomera chiasma. Flores, Indonesië. Foto’s: Arno van Berge Henegouwen
de basis. De soortnaam moet in een taal die voor iedereen toegankelijk is worden gepubliceerd. De noodzaak van foto’s Omdat het aantal beschreven soorten ondanks de biodiversiteitscrisis nog dagelijks groeit, is door musea afgesproken om de typeexemplaren in hun collectie op foto te zetten en beschikbaar te maken voor onderzoekers. Dat is handig, want hoe gedetailleerder de foto’s zijn, des te minder vaak hoeft iemand naar een museum aan de andere kant van de wereld te reizen om te vergelijken. De typen blijven veilig in hun doos en komen er alleen nog uit als het nodig is voor diepgaand onder zoek. Steeds meer musea gaan hiertoe over, daarbij geholpen door de sterk verbeterde fotoapparatuur. Enkele, zoals het natuur historisch museum in Berlijn, hebben het foto graferen van de collectie zelfs geautomatiseerd.
Ons museum zocht voor de typen in de insectencollectie een eenvoudiger oplossing. In het laatste half jaar heb ik al onze typeexemplaren tot in detail gefotografeerd en in de komende tijd komen die online beschik baar, samen met de beschrijvingen. Er worden van ieder insect foto’s van verschillende kanten gemaakt. Om alle onderdelen scherp te krijgen maak ik gebruik van stackfotografie. Een stappenmotor schuift voor iedere opname de camera iets op, waardoor telkens een ander stukje van het insect scherp op de foto komt. Al deze opnames worden achter elkaar gelegd en met de hulp van een computer programma wordt daaruit één scherpe foto samengesteld. Voor ons als kleine speler is de opdracht snel gepiept. Voor het museum in Berlijn met zijn 30 miljoen objecten is het een ander verhaal. Arno van Berge Henegouwen
Koloniale collecties Hoeveel voorwerpen heeft het Museon die verzameld zijn in koloniale tijden? Dat was de vraag die de Commissie Nationaal Kader Koloniale Collecties vorig jaar aan ons stelde. De onderliggende vraag was: zijn die voor werpen op rechtmatige wijze verworven? Zijn ze niet geroofd, meegenomen als oorlogsbuit of afgetroggeld van de oorspronkelijke eigenaren? Het ging daarbij niet alleen ging om de Nederlandse koloniën, maar ook om die van andere West-Europese mogendheden. Het uitzoekwerk leverde lange lijsten op en het inzicht dat er in het Museon geen voorwerpen aanwezig zijn die zonder meer terug moeten naar het land van herkomst. Alleen de kracht beelden uit West-Afrika, die in 1933 van de Rotterdamse dierentuin werden gekocht, verdienen wellicht nader onderzoek. Strafexpeditie Dierentuinen behoorden in de negentiende eeuw tot de eerste instellingen waar etnografica werden tentoongesteld. De voorwerpen werden verzameld door onder koloniale bestuursambtenaren, missionarissen en handelsagenten. Eén van die handelsagenten was Frederik Hanken, die in dienst was bij de Nieuwe Afrikaansche Handels-Vennootschap in Cabinda, Angola. Tijdens zijn reizen legde hij een uitgebreide etnografische collectie aan, zowel voor zichzelf als voor de dierentuinen in Nederland. Bij een zending aan Artis vond hij het belangrijk te vertellen dat de voorwerpen authentiek waren: ‘Allen zijn echt, géén namaak, daar ze op een paar uitzonderingen na, door mijzelven uit de hutten gehaald zijn van het dorp, ‘t welk als straf werd verbrand.’ Hiermee doelde Hanken op een Nederlandse strafexpeditie in Futila, een dorpje langs de kust van Cabinda. De zending bevatte een aantal krachtbeelden, vergelijkbaar met de
18 19
beelden in onze collectie. Bij één van onze beelden staat F.G. Hanken als verzamelaar genoteerd, maar of dit beeld ook tijdens deze strafexpeditie werd buitgemaakt, is niet bekend. Veel van de voorwerpen werden ook verzameld met instemming van de eigenaar; ze werden vaak geruild tegen westerse goederen als katoen, drank en wapens. Terug naar het land van herkomst Het onderzoek van de commissie leidde vorig jaar tot een officieel standpunt van de regering ten aanzien van koloniaal erfgoed. Herstel en erkenning van het onrecht dat een land is aangedaan, is het uitgangspunt. Geroofde en onvrijwillig afgestane objecten moeten onvoor waardelijk terug naar het land van herkomst. Bij andere voorwerpen, die nu van bijzondere betekenis zijn voor het land van herkomst, moet de teruggave serieus in overweging worden genomen. Alhoewel dit standpunt officieel alleen geldt voor rijkscollecties, heeft ook de gemeente Den Haag en daarmee MuseonOmniversum zich hieraan verbonden. Eerder dit jaar heeft minister van Engelshoven een jaarlijks bedrag van een half miljoen euro beschikbaar gesteld voor herkomstonderzoek. De aanpak is thematisch; in eerste instantie gaat het onderzoek zich richten op verzamel geschiedenissen. Het gaat daarbij om groepen voorwerpen die bijvoorbeeld werden verzameld tijdens missie- en zendingswerk, via weten schappelijke expedities of tijdens militaire acties. Met het Nationaal Museum voor Wereldculturen, een van de initiatiefnemers van het onderzoek, hebben we afgesproken dat Museon-Omniversum in het onderzoek wordt betrokken indien dat relevant is. Wellicht komen we in de toekomst meer te weten over Frederik Hanken en zijn beelden. Corine Bliek
Krachtbeeld uit West-Afrika, verzameld door Frederik Hanken. Coll. nr. 50256
Agenda Museon-Omniversum
20 21
Tentoonstellingen
Films
MUSIC! - van Beethoven tot Beyoncé In deze tentoonstelling kun je naar muziek luisteren, muziek maken, muziek voelen en vooral samen beleven! verlengd t/m januari 2022
Dino’s van de Zuidpool 250 miljoen jaar geleden zag Antarctica er heel anders uit. De zuidpool was bedekt met bossen en moerassen en in de winter was het er maar liefst zes maanden donker. Hoe kan het dat een groene, prehistorische wereld een bevroren woestijn werd? Wat ligt er verborgen onder de gletsjers van de Zuidpool?
National Geographic - Spectacle Onvergetelijke foto’s van onze bijzondere planeet. t/m januari 2022 De Groene Camera 2021 Natuurfotografie uit Nederland en België. t/m februari 2022
Antarctica Ga mee met BBC Earth’s Antarctica op avontuur naar het onbekende. Antarctica, de koudste, droogste en winderigste plek op aarde, omringd door de ruwste oceanen. Toch leven er talrijke bijzondere en wonder lijke wezens. En wat hier gebeurt, heeft invloed op ons allemaal.
Oceans, our blue planet Kom oog in oog met dolfijnen en zee-otters, ingenieuze lipvissen en intelligente octo pussen en yeti krabben die de show stelen in deze prachtige natuurdocumentaire. Turtle adventure Volg de reis van het groene zeeschildpadje Bunji door de onderwaterwereld van het Great Barrier Reef in Australië. Wild Canada Ontdek de wonderschone natuur, unieke beren en andere bewoners van het Canadese natuurpark Great Bear Rainforest.
Activiteiten voor kinderen Maak je eigen muziekinstrument Elke woensdag en zondag, dagelijks in herfst- en kerstvakantie Ga dan aan de slag met hout, belletjes, touw, elastiekjes, papier, stiften en meer! Hoe klinkt jouw muziekinstrument? Vanaf 4 jaar Extra kosten: € 2,00 Maak je eigen synthesizer Techniekworkshop i.s.m. The Inventors Elke zondag, dagelijks in herfst- en kerstvakantie Ga aan de slag met breadboards, ledverlichting, batterijen en schakelaars bouw je eigen synthesizer en ontdek van alles over elektrische circuits. Voor kinderen van 8 t/m 12 jaar Extra kosten: € 7,00
Avonturentocht in de tuin achter MuseonOmniversum Ga als echte avonturier op pad in de tuin. Onderweg zijn er uitdagende opdrachten te doen. Beweeg, kijk, voel, luister, doe en ga op zoek naar bijzondere voorwerpen! Kun jij alles vinden? Aan het einde van de tocht is er ook nog een leuke extra activiteit voor thuis. Science Show in het nieuwe DiscoverLab 16 oktober t/m 24 oktober Experimenteer jij mee tijdens de Science Show in het DiscoverLab? Zo gebruik je je eigen lijf om te ervaren wat statische elektriciteit is en ontdek je hoe een vacuümpomp werkt. Gaaf toch? Voor kinderen vanaf 6 jaar
22 23
Programma Festival De Betovering
Lezingen
RePLAY! Maak je eigen speelgoed Workshop met museumbezoek i.s.m. Funny Firm Xander Peppelenbosch Zondag 17 oktober Neem je eigen oude, versleten of kapotte speelgoed mee! Voor kinderen van 8 t/m 12 jaar Duur: 1 uur Kosten: € 5,00
5 oktober De ontdekking van het noorden door archeologe Diana de Wild 12 oktober Sporen van smaragd: per trein door Nederlands-Indië door Evelien Pieterse, cultuurhistoricus en conservator Spoorweg museum 26 oktober Verdwenen steden: Nimrud, Palmyra en Bamiyan door historicus Henk den Heijer 2 november Tibet, de veerkracht van een bedreigde cultuur door geoloog en schrijfster Myra de Rooy 9 november Op fietssafari door Afrika voor het goede doel door auteur Karin Anema 16 november Onderwerp en spreker nog niet bekend 23 november Grenzeloos in panorama 14 door Chris Stenger, Wout Kroon, Ko Hoogesteger 30 november Hindoestanen en Javanen door auteur en kunstenaar Fineke van der Veen 7 december Jordanië door fotograaf Robert van der Sluis 14 december Beethoven door musicus en musicoloog Margaret Krill
Kettingreactie, i.s.m. Funny Firm Xander Peppelenbosch Woensdag 20 oktober Bouw er op los en zorg voor een ketting reactie. Zijn jullie klaar voor dit spektakel?! Voor kinderen van 8 t/m 12 jaar Duur: 1 uur Kosten: € 5,00 Speel je mee in de muziekband?! Workshop met museumbezoek i.s.m. Ready 2 Play Zaterdag 16 en dinsdag 19 oktober Altijd al willen zingen, drummen, bassen, gitaarspelen of toetsenist willen zijn in een band? Probeer tijdens deze workshop welk instrument het beste bij je past. Voor kinderen van 6 t/m 12 jaar. Duur: 30 minuten Kosten: € 5,00 Zing je mee?! Workshop met museumbezoek i.s.m. Ready 2 Play Donderdag 21 en zaterdag 23 oktober Houd jij ook zo van zingen? Haal tijdens deze workshop met behulp van moderne technieken het beste uit jezelf. Voor kinderen van 6 t/m 12 jaar Duur: 30 minuten Kosten: € 5,00
Rondleidingen door One Planet Elke woensdag, zaterdag en zondag om 14.00 uur
Programma onder voorbehoud. Kijk op museon.nl en omniversum.nl voor de actuele informatie.
Berichten van het Bestuur Steun Museon-Omniversum en word Vriend Juist in deze tijd is de steun van Vrienden erg belangrijk. Maak je vrienden daarom Vriend en help het Museon-Omniversum door deze moeilijke tijd. De Vrienden stellen zich ten doel om MuseonOmniversum in woord en daad (o.a. financieel) te ondersteunen bij het realiseren van hun doelstellingen. Met de jaarlijkse bijdragen van de Vrienden, donaties en de opbrengsten van de museumwinkel, die door Vrienden gedreven wordt, helpen de Vrienden MuseonOmniversum zich te kunnen blijven vernieuwen. Vriendenkaarten • Volwassenen: € 25,00 per jaar; • Jeugdkaart (tot 18 jaar): € 17,50 per jaar; • Familiekaart (drie kinderen en twee volwassenen): € 50,00 per jaar; • Vrienden Cadeaukaart: € 25,00 eenmalig voor één jaar. Voordelen voor Vrienden • Bij aanmelding als Vriend kunnen twee (bij een Familiekaart zelfs vijf) personen gratis naar de film. Op elke volgende film krijg je 25 procent korting; • Gratis toegang tot het Museon voor twee personen, Jeugdkaart: twee personen tot achttien jaar; Familiekaart: drie kinderen en twee volwassenen; • Uitnodigingen voor diverse openingen in het Museon; • Voor jeugdvrienden gratis toegang tot het Museonatelier; • Uitnodiging voor het bijwonen van gratis filmfestival in Omniversum; • Tien procent korting in de winkels van het Museon en Omniversum; • Viermaal per jaar het Vriendenmagazine thuis in de brievenbus.
Aanmelding en betaling • In de winkels en bij de kassa’s van Museon en Omniversum liggen aanmeldingsformulieren voor Jeugdkaarten en Volwassenen. Bij Omniversum kan betaling alleen via een automatische incasso. Betaling bij het Museon kan ook contant. • Je kunt ook een e-mail sturen naar: vvv@museon.nl met vermelding van naam en volledig adres. Stort je Vriendenbijdrage (€ 17,50, € 25,00 of € 50,00) op rekening NL45INGB0000611959 t.n.v. ‘Vereniging van Vrienden van Museon en Omniversum’ onder vermelding van ‘nieuwe Vriend’. • Een Vriendencadeaukaart voor één kalender jaar is te krijgen in de winkel van het Museon. Je kunt ook contact opnemen met het secre tariaat van de Vrienden vvv@museon.nl Support Museon-Omniversum and enjoy all extras by becoming a Friend For only € 25.00 per year, you can become a Friend of Museon-Omniversum, giving you and one guest for instance unlimited free access to this amazing museum of science and culture and a discount for entry to Omniversum. See the websites www.museon.nl/vrienden of www.omniversum.nl/vrienden. Become a Friend by sending an email to vvv@museon.nl, stating your name, address including zipcode and emailadress. Alternatively, you can just sign up at the Shop or Cash Desk of both Museon and Omniversum. For members under 18 years of age the fee is only € 17.50 (don’t forget to state your date of birth). Colofon: Redactie: Carin den Dulk, Marjan Engels, Simone de Graaff, Christine Gündisch, Hub Kockelkorn, Frits van Rhijn en Didi van Trijp; Ontwerp: Wout de Vringer; Druk: Mail Succes; ISSN: 2214-1634
Museon Stadhouderslaan 37, 2517 HV Den Haag 070-3381338 www.museon.nl
Omniversum President Kennedylaan 5, 2517 JK Den Haag 070 3545454 www.omniversum.nl
Beeld uit Dino’s van de Zuidpool: erythrosuchus
