Volonté Générale 2012 - n°1
Vroeger was alles beter: ontzuiling, individualisme en een verloren solidariteit Wouter Reitsema ‘Metamorfose van een crisis’ was de titel van de op 19 september 2011 door de VPRO uitgezonden aflevering van het programma Tegenlicht.1 In deze aflevering werd de vraag behandeld hoe de aard van de economische en politieke crisis, die zich vanaf 2008 aan het voltrekken is, zich nu eigenlijk het beste laat omschrijven. De bij elkaar gekomen groep van intellectuelen stelde zich de vraag hoe deze crisis moet worden opgelost en vooral welke rol de staat daarin kan of moet spelen. Eén van de kwesties waar staten volgens de geïnterviewden op dit moment mee worden geconfronteerd, werd door de Amerikaanse socioloog Craig Calhoun aangestipt: ‘The really big question is about the state. And whether the state is a source of solidarity that helps citizens or is mainly organized as support for the global capitalist system.’ Nu zette Calhoun met deze vraag twee grote onderwerpen nogal bruusk tegenover elkaar, terwijl, als we Marx ‘even’ parkeren, het kapitalisme en solidariteit elkaar misschien niet uit hoeven te sluiten. Echter, als we bijvoorbeeld aan de Occupy demonstranten denken die zelfs de vrieskou willen trotseren, is de zorg om het gebrek aan maatschappelijke solidariteit een breed gedragen gevoel. Dit verlies aan solidariteit wordt in de Nederlandse historiografie vaak aan het idee van ontzuiling en, in een breder perspectief, aan individualisering gekoppeld. Beide fenomenen zouden zich met name vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw hebben voorgedaan. Zijn deze aannames wel terecht? Is (of was) er inderdaad sprake van individualisering en, zo ja, sinds wanneer? Wat zijn de implicaties daarvan? En hoe verhoudt het Nederlandse verzuilingsdebat zich tot het idee van individualisering? In welke mate is er eigenlijk sprake van solidariteit en wat houdt dat begrip nu werkelijk in? Dit is slechts een aantal vragen dat opkomt, denkend aan de bovenstaande onderwerpen. In een poging op al deze onduidelijkheden een antwoord te vinden, zoeken we uit of er ongeveer halverwege de vorige eeuw in Nederland een culturele regime change plaatsvond die ervoor zorgde dat begrippen als individu, solidariteit en saamhorigheid op losse schroeven kwamen te staan.
Individualisering in Nederland: een omstreden concept Met betrekking tot het debat over Nederland en de verzuiling volgen we het betoog van de Nederlandse historicus Peter van Dam. In zijn onlangs verschenen boek zet Van Dam helder uiteen dat het idee van verzuiling (en dus ook ontzuiling) zowel in de geschiedenis, alsook in de historiografie eerder een ‘mythe’ dan werkelijkheid betreft en daarom als analytisch begrip meer problemen schept dan dat het ze oplost. ‘Metamorfose van een Crisis’, Tegenlicht VPRO (19 september 2011), beschikbaar via: http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1111516 (geraadpleegd op 3 maart 2012). 1
13