In Den Haag: 6 maart, 3 april, 1 mei, 5 juni en 3 juli van 10:00 - 16:00 uur.
In Amsterdam: 17 maart, 14 april, 26 mei en 16 juni van 11:00 - 16:00 uur.
Plan uw afspraak op www.venduehuis.com!
Nobelstraat 5
2513 BC Den Haag
070 - 365 88 57
info@venduehuis.com www.venduehuis.com
Volg ons op social media:
Old Masters, Nineteenth Century & Early Modern Art, 24 mei 2023 Wim Oepts (1904-1988), Kermisterrein Richtprijs: €12.000-€18.000
www.frideslameris.nl
TEFAF Maastricht 2023
stand 189
Deel van de collectie Venetiaanse en façon de Venise glazen uit de 16de en 17de eeuw van dirigent, gambaspeler en cellist Nikolaus Harnoncourt (1929-2016).hoofdredacteur
els bracke
redactie
christophe dosogne
celine de geest
trice hofkens
layout renaldo candreva freek lukas
eindredactie
annemiek van grondel
redactiesecretariaat tel. +32 (0)9 216 20 20 collect@ips.be www.collectaaa.be
verantwoordelijke uitgever
Patrick Snoeck
Begijnhoflaan 464G/Gent
met regelmatige medewerking van frederik barends mariska doesburg rob driessen
anna & kitty laméris
robert-jan van ravesteijn
margriet van seumeren anton vos koos de wilt
bernadette van der goes website www.collectkaj.nl
adverteren in COLLECT
joris van glabbeek tel. +32 (0)9 216 20 24 collect.net@ips.be
oplage 20.000 exemplaren
abonnementen
negen nummers:
nederland: € 44,50
belgië: € 44,50
europa: € 65,0
opgave en vragen over abonnementen
Abonnementenland
Postbus 20
1910 AA Uitgeest Tel. 0251-257924 klantenservice@aboland.nl
€ 0,10 per minuut www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen
cover Kameel met buitenlandse koopman, circa 618-906. China, beschilderd aardewerk, afkomstig uit de T’angdynastie, 98,5 x 33 x 75 cm. Te zien op TEFAF Maastricht bij Vanderven, Oriental Art. © Vanderven, Oriental Art.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, of op welke andere wijze ook zonder toestemming van de uitgever. meningen, feiten, weergegeven in ondertekende artikelen of bijdragen aan dit blad vallen onder de verantwoordelijkheid van de betreffende auteur. redactie en uitgever zijn hiervoor niet aansprakelijk. COLLECT is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de geplaatste advertenties. Enkel de adverteerder kan hiervoor aansprakelijk worden gesteld.
Valt alles nu echt in zijn plooi, nu de koningin der kunstbeurzen weer traditioneel haar intrede doet in maart? Deze maand zullen privéjets weer af en aan vliegen om museumconservatoren en gefortuneerde verzamelaars vanuit elke uithoek naar TEFAF Maastricht te brengen. We vroegen ons af, drie jaar nadat de beurs halsoverkop de deuren sloot, of er tussentijds grote veranderingen en nieuwe trends op de beursvloer te zien zullen zijn. Wordt het na het uitdoven van de pandemie weer business as usual op de belangrijkste kunstbeurs ter wereld? Dus spraken we met Bart Drenth, de nieuwe global managing director van TEFAF over de rol van een kunstbeurs, behouden tradities en duidelijke toekomstplannen. En over de boost voor TEFAF Showcase met meer avontuurlijke en betaalbare kunst.
Nieuwkomers Frédérick Mouraux en Dickie Zebregs zijn hierover alvast megaenthousiast en heel erg trots. Maar ook in de reguliere gangen heerst opwinding bij opvallende namen als Tim Van Laere Gallery en Frides Laméris Kunst en Antiek. Wat zeker is: in maart presenteert de internationale kunstwereld opnieuw haar kennis en kunde voor wat voor verzamelaars toch hét event van het jaar is. Voor die mensen die internationaal graag kunst kopen, maken wij graag een overzicht in hoeverre een plaats financieel bepalend kan zijn bij de prijssetting. Zo is de locatie van belangrijke stukken voor grote veilinghuizen, met vestigingen in verschillende landen en continenten, een strategische keuze. Zorgenkind Brexit bracht daarbij extra rode vlaggen mee. Speelt de plaats een rol, dan weegt de afkomst nog zwaarder door. Want hoewel sommigen liever niet het achterste van hun tong willen laten zien, de waarheid komt altijd aan het licht. Zeker dankzij de vasthoudende onderzoeksjournalistiek van mensen als Geert Sels. Hij wijst op de duistere paadjes die sommige kunstwerken in de geschiedenis hebben afgelegd. COLLECT-lezers zullen in ieder geval welgeïnformeerd de beursgangen betreden.
Els Bracke els.bracke@ips.be
Op de hoogte blijven van alle nieuwtjes?
Meldt u nu aan voor onze maandelijkse nieuwsbrief door uw e-mailadres te mailen naar collect@ips.be.
Een Franse rechtbank heeft Christie’s verplicht om het Nederlandse schilderij De boetvaardige Maria Magdalena (1707) van Adriaen van der Werff onvoorwaardelijk terug te geven aan de erfgenamen van de oorspronkelijke eigenaar Lionel Hauser. Het paneel werd in 1942 in Parijs geroofd door de nazi’s en door Christie’s in 2005 geveild zonder vermelding van de herkomst. De magistraten eisten de
bevoegdheid van de Franse rechtbanken op boven die van het Hooggerechtshof in Londen. Volgens de Franse wet kunnen alle latere verkopen van onder de Duitse bezetting geroofde kunstwerken als nietig worden beschouwd. BVA Art , de kunsttak van BVA Auctions, houdt op te bestaan en wordt opgenomen bij Troostwijk Auctions. www.troostwijkauctions.com The European Fine Art Foundation (TEFAF)
Onder de noemer Jacques Garcia, Intemporal veilt Sotheby’s op 16-05 live in Parijs 75 historische meubelstukken, beeldhouwwerk en porselein uit de collectie van de Franse interieurarchitect Jacques Garcia. De opbrengst gaat naar de restauratie van het indrukwekkende 17e-eeuwse Château du Champ-de-Bataille in Normandië, ontworpen door dezelfde architect als het Château de Versailles, Louis de Vau. Garcia kocht het in 1992 en heeft de afgelopen 30 jaar besteed aan de restauratie van het landgoed en de tuinen. De aangeboden prachtige stukken zijn onder meer afkomstig van Marie Antoinette, koningen Louis XV en Louis XVl, en Napoleon Bonaparte. Fauteuils van Marie Antoinette gemaakt door Georges Jacob, een deel van een tafelservies versierd met 400 vogelsoorten, een consoletafel van de Parijse meubelmaker Adam Weisweiler, en een met medaillons versierd dagbed, vermoedelijk ontworpen ter ere van het huwelijk van Napoleon Bonaparte en keizerin Marie Louise in 1810 gaan in mei onder de hamer. www.sothebys.com
maakt bekend dat de Neue Galerie New York en het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen dit jaar de begunstigden zijn van het TEFAF Museum Restauratiefonds. KMSKA zal de subsidie aanwenden voor de restauratie van Twee meisjes als de heiligen Agnes en Dorothea (ca.1650) van Michaelina Wautier (16041689). De Neue Galerie New York zal met de subsidie het werk Town among Greenery (The Old City III) (1917) van Egon Schiele (1890-1918) restaureren. www.tefaf. com Epiris, het Britse investeringsbedrijf dat sinds 2018 eigenaar is van Bonhams, heeft JPMorgan Chase & Co. aangetrokken om te adviseren over een mogelijke verkoop van het veilinghuis. Naar verluidt krijgt Bonhams een waardering van 1 miljard dollar. Bonhams ging vorig jaar op een internationale overnametocht en nam Bruun Rasmussen in Denemarken, Bukowskis in Zweden, Cornette de Saint Cyr Parijs en Skinner in Massachusetts over. www.bonhams.com De zomereditie van Antiques Fair Olympia is geannuleerd als gevolg van de stijgende kosten en een gebrek aan engagement van de kunsthandelaren. Zowel corona als de Brexit spelen een belangrijke rol in het slinkende aantal deelnemende dealers, lokaal als wereldwijd. Ondertussen is er voldoende steun gevonden, zodat de najaarseditie wel kan doorgaan. www. olympia-art-antiques.com
In een museum naar de opera? Dat kan! Van 09 t/m 11-03 vindt in het Luther Museum Amsterdam een Operaweek plaats waarin Mozart het opneemt tegen Salieri. Een gevarieerd muzikaal programma met zes concerten onder de bezielende artistieke leiding van Jeroen Sarphati. Het Luther Museum is gelegen in het prachtige huis Wittenberg aan de Nieuwe Keizersgracht in Amsterdam en bestaat uit verschillende stijlkamers, de historische entree, kerk- en eetzaal. www.luthermuseum.nl De 16e editie van de Week van de Klassieken wordt georganiseerd van 23-03 t/m 02-04 en heeft als thema ‘Revoluties en de oudheid’. De Week van de Klassieken is een landelijke manifestatie met als doel de (klassieke) oudheid op toegankelijke wijze onder de aandacht te brengen van een breed publiek in Nederland en Vlaanderen. De organisatie biedt andere partijen de mogelijkheid activiteiten te organiseren tijdens dit evenement. www.weekvandeklassieken.nl
De eerste vredesconferentie op initiatief van Tsaar Nicolaas II werd georganiseerd in 1899. Ter ere van deze bijeenkomst vervaardigde de Haagse Manufactuur Rozenburg drie dekselvazen en twee stelvazen, die later bekend werden als ‘de Vredesvazen’. Op de vazen waren afbeeldingen van diverse Hollandse monumenten afgebeeld. In de afgelopen 100 jaar na de conferentie zijn de vazen telkens weer en op verschillende plaatsen tentoongesteld. Momenteel zijn ze onderdeel van de permanente collectie van het Vredespaleis in Den Haag. Wat het verhaal niet vertelt, is dat er in het geheim een vierde dekselvaas was vervaardigd met gestileerd bloemdecor en een afbeelding van het Alkmaarse Waaghuis. Vermoedelijk als back-up bij het mogelijk beschadigen tijdens het transport, zodat er altijd een vijfdelig ‘Vredesstel’ zou gevormd worden. Slechts eenmalig zijn de zes vazen gezamenlijk tentoongesteld. Na jaren van omzwervingen komt deze vaas nu onder de hamer bij Amsterdams Venduhuis De Eland en De Zon. www.venduhuisdeeland.nl
Plateel Rozenburg Vredesvaas, dekselvaas met gestileerd bloemdecor en afbeelding van Alkmaarse Waaghuis, ca. 1900, h. 110, diam. 50 cm. Richtprijs: € 15.000-20.000. © Venduhuis De Eland en De Zon.
Loterijen waren een vorm van crowdfunding avant la lettre in de 16e en 17e eeuw. Aanleiding voor een loterij was altijd een ramp. Denk aan een grote brand, verwoesting door plunderaars of het regelen van een opvangplek voor wezen, zieken, ouderen of armen. Arm en rijk konden deelnemen. En wie houdt er nou niet van om te winnen? Tegelijk help je het goede doel. In de 15e eeuw ontston-
den in de Nederlanden en Italië loterijen met zilveren voorwerpen als hoofdprijs. Verkopers van loten trokken door heel Europa om die te verkopen. Zij brachten de winnaars later ook hun prijs, net als tv-sterren dat nu doen. Het Nederlands Zilvermuseum liet zich inspireren en presenteert t/m 24-09 de langlopende tentoonstelling ‘Lot uit de Loterij’. www.zilvermuseum.com
Van 16 t/m 19-03 is in de Gashouder op het Westergasterrein in Amsterdam Art on Paper Amsterdam te bezoeken, een beurs die zich uitsluitend richt op werk op papier en gemaakt van papier, gepresenteerd door circa 25 Nederlandse en 25 buitenlandse galerieën. Curator voor het Nederlandse deel is Jeroen Dijkstra van Livingstone Gallery in Den Haag, die er als curator voor optreedt. Voor Duitsland en België zijn respectievelijk Martin Mertens van Gallery Martin Mertens uit Berlijn en Stijn Coppejans van Coppejans Gallery uit Antwerpen de beslissende stem. Tijdens de beurs organiseert het Chabot Museum Rotterdam een uitgebreide tentoonstelling van Armando’s omvangrijke collectie werken op papier. www.artonpaperamsterdam.nl Ook in Frankrijk staat papier centraal. Na drie jaar uitstel keren het Salon du Dessin (31e editie) van 22 t/m 27-03, met oude en moderne tekenkunst,
en Drawing Now (16e editie) van 23 t/m 26-03, gespecialiseerd in hedendaagse tekenkunst, opnieuw terug in Parijs. Naast de beursvloer met 39 exposanten, waarvan 18 niet-Franse deelnemers uit 8 verschillende landen, verheffen talrijke evenementen, veilingen en tentoonstellingen Parijs een week lang tot hoofdstad van het tekenen. www.salondudessin.com en www.drawingnowartfair.com Art Paris viert in maart zijn 25e verjaardag en brengt in deze jubileumeditie 134 galeries uit 25 landen van 30-3 t/m 2-4 samen in het Grand Palais Éphémère. De beurs brengt een aanbod van moderne en hedendaagse kunst, met grote namen als Almine Rech, Continua, Lelong & Co., Mennour, Perrotin, Templon en Nathalie Obadia naast opmerkelijke deelnemers uit Chili, Oeganda, Roemenië, Libanon Turkije en Korea. Zoals altijd is een onafhankelijk curator aangesteld, Marc Donnadieu, die een selectie van twintig kunstenaars uit de deelnemende galeries toont als weerspiegeling van de Franse kunstscene. Onder de Belgische deelnemers bevinden zich onder meer de galeries Baronian, Marc Minjauw, Nosbaum Reding, QG en Edouard Simoens. www.artparis.com Gelijktijdig en onder dezelfde koepel gaat PAD door. Het Pavillon des Arts et du Design toont uiteenlopende toegepaste kunst uit de 20e eeuw. Niet alles is dus hedendaags, je vindt er ook topdesign en
meubelen van voor de oorlog. Van 29-3 t/m 2-4 brengen 25 exposanten in de H-Jardin des Tuileries een schatkamer voor het interieur. www.padesignart.com Van donderdag 16-3 t/m zondag 19-3 vindt in de Trixxo Arena in Hasselt de Antiekbeurs van Hasselt plaats. Zeventig exposanten uit vijf verschillende landen brengen een varieteit in periode, stijl en toepassing: design, gebruiksvoorwerpen, decoratieve stukken, juwelen, zilver, antieke boeken, bronzen, oude en hedendaagse schilderijen en beelden, gravures, glaswerk, keramiek en Aziatische kunst. www. hasseltfineart.com Voor iedereen die ook in zijn hedendaagse interieurstukken persoonlijkheid wil leggen is er de nieuwe editie van COLLECTIBLE in de ruimtes van Tour & Taxis in Brussel. Daar kunt u van 9 t/m 12-03 ontdekken welke ontwerpers geselecteerd zijn door gevestigde en opkomende galeries, ontwerpstudio’s, onafhankelijke producenten en toonaangevende architecten om hun stukken te presenteren. Het zuiver Belgisch initiatief COLLECTIBLE streeft ernaar om op de beurs een open ruimte te bieden voor experimenteel, 21e-eeuws, uniek design. www.collectible.design
Een tweede editie waarbij alle deelnemers van het eerste uur weer meedoen kan niet anders dan een succes worden. In de Havezate van resort Hof van Saksen bij Groningen maken van 22 t/m 26-03 opnieuw een kleine twintig galerieën hun opwachting voor Kunst aan het Hof, de kunstbeurs van het noorden. De namen zijn niet de minste: Hein Klaver Kunsthandel, Ha Juweliers, The old Treasury, Collectie Harms Rolde, Antes Art 1900, kunsthandel Richard ter Borg, Douwes Fine Art, Heutink Ikonen, Remco van Leeuwen Antiquair, Galerie Lieve Hemel, Kunsthandel Pygmalion, Jacob J. Roosjen, Kunsthandel Studio 2000 en Kunsthandel E.J. van Wisselingh & Co brengen een aanbod van kunst, antiek, sieraden en design. In de omgeving van de beurs is er bovendien heel wat te beleven, zodat een bezoek op vele vlakken bijdraagt tot een aangenaam dagje uit. De tuin met sculpturen rondom de Havezate is ontworpen door Piet Oudolf, op en nabij Hof van Saksen in Nooitgedacht zijn diverse lunch- en dinermogelijkheden te vinden en niet ver hiervandaan bieden het Drents Museum in Assen en het Groninger Museum een mooi aanvullend programma. www.kunstaanhethof.nl
Benoeming: Het Noordbrabants Museum heeft Jasmijn de Visser (°1976) benoemd als zakelijk directeur. De Visser heeft zowel in de culturele sector als in het bedrijfsleven haar sporen verdiend. Zo werkte ze jarenlang bij Van Lanschot Bankiers in Den Bosch en Amsterdam. Ze maakte in 2015 een overstap naar de cultuur toen ze controller en vervolgens adjunct-directeur werd van het Chassé Theater in Breda. Ook bekleedde ze enkele maatschappelijke functies in de culturele sector. © Fabrizio photography
In memoriam: De Zwitserse projectontwikkelaar en verzamelaar Thierry Barbier-Mueller is op 24 januari op 62-jarige leeftijd plotseling overleden aan een hartaanval. De dood van de stichter van het gelijknamige museum in Genève veroorzaakte een schokgolf in Zwitserland. Als lid van de Zwitserse Vereniging van Verzamelaars en de Internationale Raad van het Museum voor Moderne Kunst was TBM, zoals hij in de kunstwereld werd genoemd, een fervent verzamelaar van design en hedendaagse kunst. Hij was ook de belangrijkste verzamelaar van het werk van Barthélémy Toguo.
© Jean-ChristopheBott
In memoriam: Begin februari overleed conservator Susan van den Berg (°1973) totaal onverwacht als slachtoffer van een ongeval. Van den Berg was onder andere conservator bij Museum Belvédère en schreef meerdere boeken over Friese kunstenaars, zoals Sjoerd de Vries en de
schilderkunst in Fryslân. Vanaf de oprichting van Museum Belvédère in 2004 was ze daarbij betrokken en zette ze onder meer haar schouders onder de tentoonstellingen Jeanne Bieruma Oosting en Jochem Hamstra. @ R.V.
Benoeming: Maaike Rikhof (°1997) is aangesteld als conservator moderne kunst in het Frans Hals Museum in Haarlem. Rikhof specialiseerde zich in – vooral gendergerelateerde - kunst van rond 1900. Na eerder als onderzoeksassistent bij het Van Gogh Museum en als conservator in opleiding bij het Rijksmuseum te hebben gewerkt, rondde ze recent de conservatorenopleiding van de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit Amsterdam af.
© Daphne Lucker
Benoeming: Manique Hendricks (°1992) is aangesteld als conservator hedendaagse kunst bij het Frans Hals Museum. Zij specialiseerde zich in hedendaagse (media)kunst, visuele en digitale cultuur. Hendricks werkte reeds als conservator in opleiding bij het Stedelijk Museum Amsterdam als conservator. Bij mediakunst instituut LIMA stelde ze tentoonstellingen en program-
ma’s samen. Ze heeft verschillende publicaties op haar naam staan. Daarnaast is Manique adviseur bij het Mondriaan Fonds.
© Stefan Groenendijk
Art Gallery O-68 op ‘Art on Paper’ Amsterdam 16-19 Maart 2023, stand 56, www.gallery-o-68.com
Deelnemer “Kunst aan het Hof” 22 t/m 26 maart 2023
+31(0)6 41 810 253 info@antes-artdeco.nl www.antes-artdeco.nl
Deelnemer beurs
Kunst aan het Hof 22 t/m 26 maart Hof Van Saksen - Nooitgedacht www.kunstaanhethof.nl
wdewinter@wisselingh.com www.wisselingh.com
Lodewijk Johannes Kleijn (1817 – 1897) Zomerlandschap, olieverf op paneel, gesigneerd, 32 x 42,5 cm. Willem de Winter Gecertificeerd beëdigd taxateur Kunsthandel EJ. van Wisselingh & Co Baan 41, 2012 DC Haarlem +31(0)6 547 06 555 Amalric Walter (1869-1959) & Henri Bergé (1870-1937) Vide poche in “pâte de verre” met een heremietkreeft omringd door zeealgen. Nancy ±1915 Lenneke van der Goot Maaike Kramer Rozemarijn Westerink→ Keimpe van der Kooi (1966) Gestreepte stoel Olieverf op paneel 122 x 100 cm
In het hoofdgebouw de Havezate tonen wij de topstukken uit onze collectie. Ontdek nu ook ons beeldenpark, te zien op het terrein van Hof van Saksen.
7 dagen per week geopend van 08.00 tot 22.00 uur
Bezoekersadres
Hof van Saksen Borgerderstraat 12 9449 PA Nooitgedacht
Contact www.collectieharms-rolde.nl info@collectieharms-rolde.nl 088 – 100 31 00
PAAR ZILVEREN KANDELAARS
toegeschreven aan Samuel Meynders, Amsterdam, 1706 1180 gram; 19,8 cm hoog; voet 13,2 x 13,4 cm
Deelnemer: KUNST AAN HET HOF
Alleen op afspraak zie website jacobroosjen.com | info@jacobroosjen.com
t/m 26-03
18-03 t/m 11-06
Het stilleven als thema kent een lange traditie en is een belangrijk genre in de westerse kunst. Vooral in de 17e eeuw was het stilleven een populair onderwerp voor de Hollandse schilders. Een stilleven gaf de kunstenaar de gelegenheid om te laten zien hoe je een klein stukje werkelijkheid zo realistisch mogelijk kon weergeven. Vooral Delftse schilders waren in die tijd koploper in dit genre. Centraal in deze tentoonstelling staan de stillevens van hedendaagse Delftse kunstenaars: fotograaf Fleur Halkema, beeldend kunstenaar Rob van Es en schilder Paula Kouwenhoven. Drie verschillende interpretaties van het stilleven, met inspiratie uit de traditie van het oorspronkelijke stilleven zoals zich dat in de 17e eeuw ontwikkelde. Om deze traditie te duiden is ook een videopresentatie te zien van stillevens van Delftse meesters uit de collectie van Museum Prinsenhof Delft.
Op 18 maart heropent Museum Rembrandthuis na een verbouwing met 30 procent meer Rembrandt: vijf extra museale ruimtes, permanente verf- en etsdemonstraties en een multimediatour. Daarnaast organiseert het museum dit jaar diverse tentoonstellingen. Tekenkunst is daarvan de eerste, met 74 tekeningen van Rembrandt, Bol, Maes en anderen, uit The Peck Collection (Ackland Art Museum, USA), die hier nu te zien zijn op de plek waar Rembrandt zelf zijn tekeningen maakte. Je komt haast niet dichter bij een kunstenaar dan door zijn tekeningen. Anders dan schilderijen en etsen, vertellen tekeningen namelijk nóg meer over de werkwijze. Je kunt de hand van de kunstenaar volgen langs de tekenlijnen, of het nu gaat om een snelle schets of om een nauwkeurig uitgewerkt kunstwerk.
t/m 11-06
De dood als einde van leven, als mysterie, als transitie naar volgende verschijningsvormen of als onderdeel van een natuurlijke cyclus. In de tentoonstelling Als de dood wordt dit grote thema door uiteenlopende kunstenaars van verschillende kanten belicht. Tezamen vormen de kunstwerken een presentatie die aanzet tot overpeinzing en troost biedt in schoonheid. De expositie omvat bestaand werk en werk dat speciaal voor de tentoonstelling werd gemaakt van onder anderen Allie van Altena, Koos Breukel, Desiree Dolron, Han van Hagen, Fons Hoiting, Miriam Knibbeler, Jan van der Kooi, Sabine Liedtke, Jan Mankes, Erik Mattijssen, Hans Rikken, Els Timmerman en Ids Willemsma.
25-03 t/m 20-08
Kunstmuseum
Den Haag www.kunstmuseum.nl
In het Kunstmuseum Den Haag staat de Belgische moderne figuratieve schilderkunst na de Eerste Wereldoorlog centraal in de expositie Vlaams expressionisme. Vlaamse kunstenaars die tijdens de oorlog in Nederland hun toevlucht zochten, raakten er geïnspireerd door het internationaal modernisme en bogen het luminisme van onder meer Emile Claus om naar een meer vernieuwende, moderne kunst. Invloeden van het Duitse expressionisme maar ook het fauvisme, kubisme, het Italiaanse futurisme of zelfs het begin van de abstracte kunst deden hun intrede.
In de villa van de veelzijdige kunstpromotor Paul-Gustave Van Hecke (18871967) kwamen ze regelmatig samen om elk op zich een eigen nieuwe stijl naar buiten te brengen. Gustave De Smet (1877-1943) en Frits Van den Berghe (1883-1939) behoren tot de belangrijkste vertegenwoordigers van wat in de jaren 1920 het ‘Vlaamse expressionisme’ wordt genoemd. In de tentoonstelling zijn circa 100 objecten te zien: voornamelijk olieverfschilderijen, maar ook sculpturen en werken op papier.
Gustave De Smet (1877-1943), De loge, 1928, olieverf op doek, 153 x 121 cm, Kunstmuseum Den Haag.
15-03 t/m 16-07
Léon Monet (1836-1917), de broer van de beroemde schilder Claude Monet, was een scheikundige gespecialiseerd in kleuren, een belangrijke industrieel, een erudiete verzamelaar en de eerste mecenas van de impressionisten. Hij stond bekend om zijn levendige intelligentie en gevatheid. Léon Monet was een gerespecteerde lokale figuur, actief betrokken bij tal van culturele verenigingen in zijn stad, Rouen. Deze tentoonstelling laat ons nader kennismaken met dit personage, aan de hand van werken van impressionisten en van kunstenaars uit Rouen die hij eveneens steunde. Ze presenteert onder meer kleurrecepten, stalen van stoffen en rekeningenboeken uit het industriële Rouen, zijn leefwereld. Deze dialoog tussen schilderijen, tekeningen, foto’s en kleurenalbums biedt een verrassende inkijk in het universum van de familie Monet en de passie die beide broers koesterden voor kleuren. (ah)
03-03 t/m 16-07
Musée Jacquemart-André Parijs www.musee-jacquemart-andre.com
Giovanni Bellini (ca. 1430-1516) was in de tweede helft van de 15e eeuw een befaamd schilder in Venetië. Hij stamde uit een familie van kunstenaars. Ook zijn vader en een van zijn broers waren schilder. Giovanni Bellini werd sterk beïnvloed door zijn schoonbroer, Andrea Mantegna, de meester van de perspectief en de monumentale vormentaal. Hij was echter ook gefascineerd door de traditie van de Byzantijnse madonna’s. Later raakte hij geboeid door het oeuvre van Antonello da Messina, die de vernieuwingen van de Vlaamse Primitieven meebracht naar Venetië. Zelfs in de laatste jaren van zijn carrière bewandelde hij nog nieuwe paden, onder invloed van geniale leerlingen als Giorgione en Titiaan. Ondanks al die verschillende invloeden, die stuk voor stuk aan bod komen op deze expositie, was Bellini’s werk niettemin bijzonder origineel. Het is de eerste tentoonstelling in Frankrijk over deze Venetiaanse meester. (ah)
18-03 t/m 23-07
Museum Ludwig Keulen www.museum-ludwig.de
Parallelle werelden, bevolkt door fantasmagorische wezens, waar het vertrouwde hand in hand gaat met het vreemde, waar schoonheid, het feeërieke en het monsterachtige elkaar gezelschap houden. De schilderijen van Ursula Schultze-Bluhm (1921-1999), beter bekend als gewoon Ursula, zijn niet te typeren. Ze bevestigen alleen maar de opvatting dat het surrealisme geen stijl is, maar een geestesgesteldheid. De Duitse ontwricht de realiteit, laat de schaduwzijde van het dagelijks leven zien, daagt de sociale en artistieke autoriteiten uit door werelden te creeren waar vaste hiërarchie niet telt. Hoewel haar werk vaak geïnspireerd is op de mythologie, getuigt het eerder van haar geestestoestanden, angsten en obsessies, al gaat het ook over fundamentele vraagstukken en de actualiteit, zoals het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen en het in vraag stellen van de vertrouwde genderidentiteiten. (ah)
Ursula, Woman and night peacock, 1972, privécollectie, © Museum Ludwig, Keulen, © Rheinisches Bildarchiv, Keulen.
Hoe is de geschiedenis van de wetenschappen verlopen en hoe hebben ze de kunst beïnvloed in de Grieks-Romeinse oudheid en in de Arabische en Aziatische culturen? Op die vragen probeert deze originele tentoonstelling een antwoord te bieden, met een dialoog tussen enerzijds mythen en fictieve verhalen en anderzijds kunstwerken en wetenschappelijke ontdekkingen. In de oudheid was er immers een nauwe band tussen technologie en kunst. De Griekse term ‘technè’ betekent niet toevallig kunstvaardigheid, zowel in de kunsten als in de ambachten. De tentoonstelling leidt ons van de piramiden van Imhotep en de automaten beschreven door de Griek Hero tot aan de experimenten met de eerste camera obscura van de Arabische wiskundige Alhazen. De expositie laat zien hoe al die ontdekkingen het menselijke denken hebben beïnvloed. (ah)
24-03 t/m 16-07
Deze tentoonstelling gaat niet over het fenomeen ‘oriëntalisme’, maar over een andere, minder courante kijk op de islamitische wereld: de ‘islamofilie’. Aanvankelijk ging het om erudiete personen en verzamelaars geboeid door islamitische kunst. Die belangstelling zette kunstenaars ertoe aan zich te verdiepen in die wereld, in zowel de toegepaste als beeldende kunsten. Deze expositie toont de invloed van de islamitische cultuur op de beeldende en toegepaste kunsten in het Westen, van Vassily Kandinsky tot Gülsün Karamustafa. Zo’n 170 tekeningen, aquarellen, schilderijen, foto’s, objecten van metaal, keramiek en glas, textiel, video’s, installaties en een animatiefilm worden geplaatst in de context van de maatschappelijke evolutie waarin ze het licht zagen. (ah)
02-03 t/m 11-06
Nalini Malani is de eerste kunstenaar die in 2020 de Contemporary Fellowship van de National Gallery in Londen in de wacht sleepte. Deze prijs gaat naar een belangrijke internationale persoonlijkheid die een diepe stempel heeft gedrukt op de kunst van de 20e en 21e eeuw. Tegelijk wordt die persoon uitgenodigd een samenwerking met de instelling aan te gaan. De Indiase kunstenaar, die in Bombay woont en werkt, presenteert nu dus een tentoonstelling met video’s geïnspireerd op werken van de National Gallery. Aan de hand van close-ups, superposities en andere effecten wordt onze waarneming van kunstwerken uitgedaagd. Een en ander wordt nog kracht bijgezet door een reeks fictieve portretten van gemarginaliseerde personen. (ah)
Nalini Malani, My Reality is Different, 2022 (detail), zgn. ‘animation chamber’: installatie met negen videokanalen, geluid: 25.12 min., © kunstenaar. Foto: Luke Walker.
In plaats van een klassiek overzicht te bieden van het oeuvre van Michel Majerus (1967-2002), een Luxemburgse kunstenaar met een korte maar bijzonder vruchtbare carrière, belicht deze tentoonstelling zijn werkmethoden. Zijn oeuvre was een afspiegeling van zijn tijd, gekenmerkt door globalisering, consumptiedrift en de opkomst van digitale technologieën. Met zijn schilderijeninstallaties gaf Majerus gestalte aan de groeiende invloed van het digitale. Zijn Sinnemaschine, opgesteld in de grote hal van het MUDAM, illustreert de eenvormigheid van de smaken in de geglobaliseerde kapitalistische economie. Ze laat zien dat de kunstenaar zich toen al de iconografie van het internet eigen had gemaakt, terwijl het informatietijdperk eigenlijk nog maar pas begonnen was. (ah)
Michel Majerus, Running in Cycles, 2001, kleurenzeefdruk op PVC, 500 x 750 cm, Collectie MUDAM, Luxemburg, © Michel Majerus Estate, 2022. Foto: Jens Ziehe, Berlijn.
16-03 t/m 23-07
Haus der Kunst München www.hausderkunst.de
Hamid Zénati (1944) is afkomstig uit Constantine (Algerije), maar woont tussen zijn reizen door in Duitsland. Dit is de eerste overzichtstentoonstelling over zijn werk in een instelling. De autodidactische kunstenaar leeft zich uit in diverse disciplines, van schilderkunst en fotografie tot aan mode en sierkunst. Voor hem bestaan er gewoon geen grenzen tussen de genres. Zijn werken getuigen van een onuitputtelijke rijkdom van vormen en kleuren. Ze zijn het resultaat van een nauwkeurige observatie van sociale, culturele en artistieke bewegingen. Meer dan zes decennia van creativiteit: een diepe duik in een verbluffend rijke verbeelding. (ah)
t/m 03-05
Galerie Wilms Venlo www.galeriewilms.nlZowel Ronald Zuurmond (°1964) als Julie van der Vaart (°1988) zijn onderzoekende kunstenaars, die ongrijpbare concepten als tijd en ruimte bestuderen en deze proberen op te rekken. Terwijl Van der Vaart in haar fotografie tijdsmomenten vereeuwigt, over elkaar schuift en in elkaar laat overlopen, bouwt Zuurmond laag voor laag aan zorgvuldig geschilderde ruimtes. In hun beelden doemen herkenbare vormen op van menselijke figuren, lichaamsdelen, natuurlijke elementen of gebruiksvoorwerpen. Net genoeg om het te laten lijken op wat we kennen, maar voldoende abstract om het beeld weer te laten vervluchtigen. (md)
Julie van der Vaart, serie Black Cloud, 2022, 40 x 51,8 cm, serie unieke edities van 3. © Julie van der Vaart.
“Er zijn twee soorten mensen op de wereld … ik en de anderen”, was getekend: Kamagurka. De cartoonist-kunstenaar neemt je bij de expositie in Galerie Christian Ouwens mee in zijn omvangrijke wereld. Tekeningen, beelden en boeken zullen er te zien zijn, samen met een zeespiegel en een complex wandkleed. Kamagurka (Luc Zeebroek; °1956) studeerde aan het KASK in Gent, maar stopte voor zijn eindexamen. Hij begon te werken als cartoonist bij HUMO en vergaarde daar al snel roem mee. Kamagurka publiceert nu in verscheidene tijdschriften en kranten, zowel nationaal als internationaal. (md)
Kamagurka, O! Maar dat kan ik ook, zeefdruk, 70 x 100 cm, oplage 24, 2023, 75 jaar sinds de oprichting van CoBrA (1948-1951), 50 jaar sinds het overlijden van Picasso (1881-1973). © Kamagurka.
t/m 26-03
Art Gallery 0-68 Velp
www.gallery-o-68.com
Drie kunstenaars exposeren samen in Art Gallery 0-68 onder de noemer Frosty Rainbows and other dark Fantasies. Rob Bouwman (°1981) maakt kleurrijke abstracte werken op panelen. De verf wordt met de vingers of met speciaal door hem vervaardigde ‘rachels’ ritmisch verspreid over het oppervlak. Er ontstaan patronen, rijk aan details en kleurschakeringen. In ruimtelijke schilderijen kiest Jan Maarten Voskuil (°1964) voor een egaal, monochroom oppervlak. De signatuur van de video’s van Inge Reisberman (°1959) is de ongrijpbaarheid van gebeurtenissen in een niet goed te plaatsen omgeving. (md)
18-03 t/m 15-04
Galerie Mokum Amsterdam www.galeriemokum.com12-03 t/m 02-04
Kenne Grégoire (°1951) is een veelzijdig kunstenaar die veelal 17e-eeuwse technieken gebruikt, waarbij kleuren glacerend worden aangebracht over een grisaille ondergrond. Zijn werken tonen een grote diversiteit aan onderwerpen. In zijn oeuvre vinden we stillevens, portretten, bloemboeketten en landschappen. Het zijn altijd herkenbare objecten, die met een grote technische vaardigheid zijn aangebracht. Of het nu een stilleven is of een portret, in alle composities is slijtage en verval te zien. De voorwerpen in de stillevens zijn niet nieuw: ze zijn beschadigd, gedeukt en roestig, want veelgebruikt. (md)
Jan van Hoof Galerie bestaat dertig jaar en viert dit jubileum met een tentoonstellingsdrieluik. Een van de drie kunstenaars is Iris Bouwmeester met haar Venus 13 -serie. Deze dertien gipsen wandschalen zijn beschilderd met eitempera. Bouwmeester maakte in haar atelier dertien heuvels van klei en bekleedde ze met een gipslaag. Vervolgens nam zij de klei uit het gipsen omhulsel, waardoor komvormige gipsen schalen overbleven. Hierop schilderde zij met tempera van ei en pigmentpoeder nieuwe vormen. De titel verwijst naar het schilderij De Geboorte van Venus van Sandro Botticelli. (md)
Iris Bouwmeester, Venus 13-7, 2021, gips, acrylhars, eitempera, 46 x 39 x 14 cm, 2021. © Iris Bouwmeester.
Paresthesia
11-03 t/m 15-04
Annet Gelink Gallery Amsterdam www.annetgelink.com
Annet Gelink Gallery presenteert Paresthesia, de derde solotentoonstelling van de Griekse kunstenaar Antonis Pittas (°1973). Hij woont en werkt in Amsterdam en omschrijft zichzelf als een waarnemer in plaats van een activist. De expositie bestaat uit een grootschalige installatie en nieuwe sculpturale werken. Ook zal Pittas tweedimensionale werken met reflecterende folie presenteren, een nieuw materiaal voor hem. De titel van de expositie verwijst naar de voorbijgaande of chronische aandoening die gevoelloosheid en tintelingen van de ledematen veroorzaakt. De aandoening diende als uitgangspunt voor het meest recente onderzoek van de kunstenaar. (md)
Op 24 maart opent DIVA in Antwerpen de deuren weer na een ingrijpende verbouwing. Een mooi moment voor een inspirerende wandeling met Eva Olde Monnikhof, de directeur van het museum, door de diamantstad.
De directeur van DIVA, museum voor diamant, juwelen en zilver, start haar wandeling voor het gebouw van het Antwerp World Diamond Centre (AWDC), de sectororganisatie die de 1600 diamantbedrijven en dienstverleners in Antwerpen vertegenwoordigt. In en om het gebouw heen bevindt zich het episch centrum van de diamanthandel van de wereld, zo legt Eva Olde Monnikhof (°1979) uit, terwijl ze zich begeeft naar de Antwerpse Diamantbeurs, een van de vier diamantbeurzen van Antwerpen. “87 procent van de ruwe diamanten van de wereld wordt hier verhandeld en daarnaast de helft van de geslepen diamanten”, vertelt ze. “Waar er in Amsterdam voor een bedrag van 500 miljoen dollar wordt verhandeld, is dat hier in Antwerpen 48 miljard. Per dag gaat het om een waarde van 175 miljoen dollar.”
De reden dat Antwerpen de rol van diamanthoofdstad van Amsterdam heeft overgenomen, heeft in een belangrijke mate te maken met Camille Huysmans. Olde Monnikhof: “Deze socialistische burgemeester heeft zich zowel voor als na de Tweede Wereldoorlog ingezet voor de Joodse gemeenschap. Hier in Antwerpen zag hij al snel in dat de razzia’s niet veel goeds beloofden en ageerde ertegen. Na de oorlog kregen de Joodse kampoverlevers mede dankzij hem een woning en geld.” De van oorsprong Leidse museumdirecteur voelt zich verbonden met de Vlaamse stad, mede door zijn geschiedenis. “Ik ben ooit rechten, politicologie en bestuurskunde gaan studeren door Kafka’s Het Proces, een roman over wat een systeem een individu kan aandoen”, zegt ze. “Ik heb er
een gezonde argwaan tegen de gevestigde orde aan overgehouden die aansluit op het karakter van de stad en zijn inwoners.”
Olde Monnikhof is in het gezelschap van David Gotlib, voorzitter van het AWDC en de Antwerpse Diamantbeurs. Zijn grootvader was een van de Joden die werden geholpen door Huysmans. Gotlib, het creatieve brein achter het sieradenmerk dat zijn naam draagt, behoort tot de derde generatie van een familie van diamanthandelaren en kent daarom de geschiedenis van de diamantwereld goed. “Toen er nog geen spoorwegen waren, lag het centrum van de diamantindustrie aan de Schelde”, vertelt hij. “Maar later wel aan het spoor, waardoor handelaren uit de hele wereld geen tijd hoefden te verliezen. Hier komen meer dan honderd nationaliteiten over de vloer, veel daarvan zijn Joods of Indiaas.”
Op de vraag waarom Joden zo sterk vertegenwoordigd zijn in deze handel, antwoordt Gotlib: “Joden zijn van oudsher een volk zonder land. Waar ze zich vestigden, mochten ze vaak alleen maar actief zijn in
‘DIVA verenigt de werelden van diamant, juwelen en zilver’
handel en bankieren. En door hun nomadische achtergrond bestonden er eeuwenlang handelscontacten met verre gebieden. Daarnaast waren Joden vaak ook heel goed geschoold en het bewerken van diamanten is werk waarvoor veel wiskundige en fysische kennis vereist is.” Olde Monnikhof vult aan: “Interessant is ook dat de Joodse gemeenschap in de napoleontische tijd burgerrechten kreeg en door haar geletterdheid al snel grote sprongen maakte op de sociale ladder. Een positie die de Joden overigens niet altijd werd gegund.” De museumdirecteur vertelt verder over de geschiedenis van diamanthandel. “De eerste diamanten kwamen uit India en belandden via de zijderoute in Europa. Eerst via Venetië, waar de diamanten op het San Marcoplein werden verhandeld. Later, nadat de Portugese zeevaarder Vasco da Gama een zeeroute naar India had gevonden, werd de handel in diamanten door de Sefardische Joden, afkomstig van het Iberisch schiereiland, overgenomen. In de 15e en 16e eeuw vestigde de diamanthandel zich in Antwerpen. De stad was onderdeel van de Nederlanden, waar vrijheid van religie was en de Joodse diamantairs zich aan de Spaanse Inquisitie konden onttrekken. Hier aan de haven was al een rijke handel in luxegoederen en de diamanten pasten daar goed bij.”
We belanden op de grote beursvloer van de Antwerpse diamantbeurs, een plek waar normaal gesproken alleen leden mogen komen. Het is er rustig, met hier en daar wat mannen. Gotlib: “Vooral bij de ingang was het vroeger altijd heel druk met handelaren. Voordat dit gebouw in 1921 zijn deuren opende, werden de diamanten op verschillende plekken in de stad verhandeld. Dit werd de nieuwe plek waar op een veilige manier zaken konden worden gedaan.” Eén zijde van de enorme hal bestaat uit voornamelijk glas, waardoor het noorderlicht naar binnen schijnt. “Bij dat licht, specifiek dat van elf uur ’s ochtends, kunnen de stenen het beste beoordeeld worden”, weet Gotlib. “Philips heeft het ochtendlicht uit deze zaal nagemaakt om speciale lampen te maken die overal ter wereld worden gebruikt om diamant te beoordelen. De kleur van het licht heet ‘diamond white’. Nu functioneren de tafels vooral als een plek waar de handelaren nieuwtjes uitwisselen en contact onderhouden met elkaar.” Hij begroet twee Indiase handelaren, die een paar briefjes verscheuren. Na het handenschudden legt hij uit wat ze deden: “Door het verscheuren van deze papieren wordt een koop tenietgedaan en worden diamanten die niet helemaal aan de verwachtin-
Het ochtendlicht in de beurszaal inspireerde Philips om speciale lampen te maken waaronder wereldwijd diamanten worden beoordeeld.Op de beursvloer was het vroeger altijd druk met handelaren van over de hele wereld, Tegenwoordig is het meer een ontmoetingsplaats. Twee Indiase handelaren ontmoeten elkaar om, in dit geval, een deal af te blazen door papieren te verscheuren.
gen voldeden teruggeven. De briefjes zijn waardepapieren aan de toonder.”
Vooral het persoonlijk contact is belangrijk in de diamanthandel. Gotlib: “Die is gebaseerd op vertrouwen, het vertrouwen zoals dat binnen een familie bestaat.” Hij wijst naar de ‘wall of shame’, een wand met foto’s van mensen die het wereldwijd hebben verbruid en daarom uit de handel zijn gezet. Een stukje verderop hangen foto’s van aspirant-leden. “Iemand kan bezwaar maken als er sprake zou zijn van iemand die het vertrouwen niet waard is. Wij kunnen door dit systeem ook snel handelen als iets niet in de haak is, sneller dan een rechtbank.” Olde Monnikhof knikt begrijpend. “Het gaat in de diamanthandel al snel over honderdduizenden of miljoenen euro’s. Dat gegeven heeft aantrekkingskracht op soms niet zo frisse mensen.”
LADY DI EN KIM K.
“De handel in diamanten werkt als een kanarie in de kolenmijn”, zegt Gotlib. “Beter nog dan de handel in goud. Bij goud kan er sprake zijn van handelen in paniek, bij diamanthandel gaat het over emotie. Als de handel in diamanten stopt, komt er een recessie aan. Niet dat de prijzen dan dalen, alleen de handel houdt op. Op dit moment komt de handel weer een beetje op gang, een goed teken.” De museumdirecteur neemt afscheid van de diamantair en vertelt over hoe de belangstelling voor diamanten een eigen dynamiek heeft. “De interesse voor bepaalde diamanten groeit als Jennifer Lopez een 8,5-karaats blauwe verlovingsring krijgt van Marc Anthony, een roze diamant van Harry Winston of een tussen de 11- en 15-karaats ‘emerald cut’ in lichtroze van Alex Rodriguez. Of als Lady Gaga met een gele diamant
van dertig miljoen dollar schittert tijdens de Oscars, eentje die in 1961 is gedragen door Audrey Hepburn. Ook het kruis van Prinses Diana, dat nu is aangekocht door Kim Kardashian, zorgt voor bijzondere belangstelling. Grappig is ook dat met de opkomst van synthetische diamanten er juist meer interesse is voor een niet perfecte, echte steen.” Na de beveiligingspoorten van de beurs te zijn doorgelopen belandt Olde Monnikhof op de Hoveniersstraat, het episch centrum van de Antwerpse diamanthandel, en houdt even halt bij de synagoge. “Op deze plaats vond in 1981 een aanslag plaats, waarbij door toeval slechts een paar doden vielen. Dit is door de vele beveiligingscamera’s misschien wel de meest veilige straat van de stad”, merkt ze op, als ze langs een paar politieauto’s loopt die rondom een waardetransportauto staan geparkeerd.
De DIVA-directeur draait de Vestingstraat in, een straat waar alles en iedereen te maken heeft met de diamanthandel. In de Lange Kievitstraat stelt ze voor wat te gaan lunchen bij Hoffy’s, het restaurant van twee chassidische broers, bekend van kookprogramma’s op de Belgische televisie. Olde Monnikhof is er een graag geziene gast. Aan tafel vertelt ze over de kernthema’s van haar museum: zilver, juwelen en diamanten. “De wereld van zilver lijkt nog het meeste op de
‘Het gaat in de diamanthandel al snel over honderdduizenden of miljoenen euro’s. Dat gegeven heeft aantrekkingskracht op soms niet zo frisse mensen’De lunch wordt gebruikt bij Hoffy’s, het restaurant van twee kookgrage en van de tv bekende broers.
hedendaagse kunstwereld, waarin ik lange tijd heb gewerkt. Veel zilverkunstenaars zitten ook bij hedendaagse kunstgaleries. Zij weten om te gaan met ovens en het bewerken van het edelmetaal. De juwelenwereld is meer chic en verfijnd, met vooral Italiaanse en Franse ontwerpers en merken als Cartier en Van Cleef & Arpels. En in de wereld van diamanten heersen techniek en ambacht, uitgeoefend door hardwerkende mensen. Hier zijn de mannen nog steeds vaak de slijpers en handelaren, terwijl vrouwen meestal een sleutelrol spelen in het beoordelen van de kleur van de diamant. In ons museum komen al die werelden bij elkaar. Het leuke is dat mensen uit die verschillende bloedgroepen ook steeds meer met elkaar in contact treden.”
KIJKEN EN KOPEN
Na de lunch wandelen we naar de Meir en passeren zowel beelden van David Teniers en Antoon van Dyck als indrukwekkende fin de siècle-architectuur. Hier is ook juweliershuis Slaets gevestigd. De opdrachtgever van dit monumentale pand uit 1902 was Louis Coetermans (1855-1925), beter bekend als ‘Prins Diamant’. Hij had een van de belangrijkste diamantbedrijven van zijn tijd en was consul-generaal van Perzië. Olde Monnikhof wijst op de gevel naar een beeld van Lodewyk van Bercken, de man die in 1456 een nieuwe methode ontdekte om diamant te slijpen. Binnen worden we ontvangen door Maarten Slaets, de vierde generatie van het juweliersgeslacht. Hij neemt zijn gasten mee langs vitrines van exclusieve merken, in een pand waar ooit een club was gevestigd en waar diamanthandelaars ongestoord zaken konden doen met buitenlandse klanten. De museumdirecteur: “Dit is nu een plek waar je de meest exclusieve merken bij elkaar ziet en kunt kopen. En in het museum laten we juist zien hoe de objecten zijn gemaakt en wat hun verhalen zijn. Bij ons kunnen de bezoekers van heel dichtbij zien wat er allemaal bij komt kijken, zoals in ons eigen atelier. Ons museum wil het visitekaartje zijn van de Antwerpse wereld van zilver, juwelen en diamanten. Op andere plekken kun je dan je inkopen doen.”
‘Bij goud kan er sprake zijn van handelen in paniek, bij diamanthandel gaat het over emotie’DIVA, museum voor diamant, juwelen en zilver Antwerpen www.divaantwerp.be BEZOEKEN Een fenomeen is de juwelierswinkel van Slaets, gevestigd in een monumentaal pand.
De Amsterdamse kunstenaar Merijn Bolink ontdekt en creëert als een wetenschapper. Het gaat hem om het onthullen van ‘de ziel van dingen’. COLLECT bracht een bezoek aan zijn atelier.
Een geordende chaos heerst in het voormalige schoolgebouw in de Indische buurt in Amsterdam, waar de studio van Merijn Bolink (°1967) is gevestigd. In het midden van het atelier staat een enorme vleugel, waarop boeken en gereedschap slingeren en eindeloos veel spulletjes die in zijn kunstwerken terugkomen. Naast de piano bevinden zich twee kunststof stokstaartjes, op ware grootte. Ze zijn bijna klaar voor de PAN. Eigenlijk zijn het twee robotjes die reageren op kleuren: de ene op rood en de andere op groen. De kopjes van de dieren bewegen mee zodra ze de kleur herkennen. “Het is een beschouwing op artificiële intelligentie”, legt Bolink uit. “De vraag is namelijk of zoiets echt bestaat. Wanneer wordt een computer intelligent? Ik peins er al twintig jaar over of er sprake is van denken en bewustzijn achter het schermpje waarop we kijken. Soms betrap ik me erop te menen dat het echt denken is en dan weer realiseer ik mij dat het gewoon het in kleine porties verdelen van nullen en enen is. En een andere vraag luidt: hoe anders werken onze eigen hersenen? Een theorie is dat bewustzijn mogelijk kan ontstaan wanneer de complexiteit van een computernetwerk die van onze hersenen evenaart of overtreft. Uiteindelijk krijg je een machine die intelligenter is dan wij. Ik ben daar niet negatief over. Het is niet iets wat je kunt tegenhouden. In een volgende fase zal er een intelligentie zijn die wereldwijd met alles verbonden is. En wat zal die superintelligentie betekenen? Mensen denken al snel dat we dan de klos zijn. Maar misschien is zo’n toekomst helemaal niet gewelddadig en kan die nieuwe intelligentie alle problemen
oplossen waarvoor we nu zo bang zijn. Het kan de hel worden, maar ook de hemel. Ik geloof in de goedheid van de ingenieurs van deze wereld. Uiteindelijk willen we toch dat alles werkt, zonder problemen.”
De kunstenaar pakt een kleine sokkel met beeldjes die hij heeft afgedrukt met behulp van zijn nieuwe 3D-printer. Hij toont op zijn iPad een afbeelding van een aap en vijf slakken die rechtop proberen te lopen, als een mens. “Dit heet Welkom in het postantropoceen”, vertelt hij. “Het gaat over dieren die zich verder ontwikkelen, net als mensen. Hier zie je apen die naaktslakken leren lopen. Het is een beeld dat als een ‘augmented reality’ naast een echt beeld van de aap neergezet kan worden, zoals voor het Kunst en Cultuur-gebouw in As-
‘Onze
de hemel of de hel worden’
sen. Het is eigenlijk de volgende stap na wat Joseph Kosuth deed met een afbeelding van een stoel en de woordenboektekst van een stoel ernaast.”
De vraagstelling van de kunstenaar is niet veel veranderd in de afgelopen decennia, de wereld en de mogelijkheden enorm. Bolink: “Door de nieuwe 3D-printer realiseer ik mij ineens wat er allemaal nog meer kan. Dat had ik eerder met een snijmachine, waarmee ik blaadjes in allerlei afbeeldingen kon versnijden. Ik heb er jarenlang mee geëxperimenteerd. Door dit werk ben ik misschien gevraagd om bij de sieradenafdeling te komen werken bij
de Rietveld Academie, ‘Jewellery – Linking Bodies’ heet de kunstrichting. Op de Rietveld laten ze docenten met een andere achtergrond graag lesgeven in andere disciplines, dan leer je anders kijken. Ruudt Peters en Gijs Bakker hebben die afdeling beroemd gemaakt. Nu heeft de afdeling een andere focus: het gaat meer over de wereld, over materiaalgebruik en over ethiek. Zomaar iets maken is er niet meer bij. En zomaar sieraden maken leer je er ook niet meer. Kunstenaars leven daardoor met één been in de 19e eeuw en met het andere in de gedigitaliseerde wereld. Ik ben verslaafd aan de app NightCafe. Met een tekst die je intypt creëert de app afbeeldingen en filmpjes. Eigenlijk zijn het beelden zoals die voorheen door kunstenaars werden gemaakt. Ik had in de app een tekst opgegeven over de soep die nu in musea over kunstwerken wordt gegooid en algoritmes maken daar dan beelden bij. Tot die nieuwe technologie moet je je als kunstenaar verhouden. Ik word vrolijk van al die nieuwe techniek. Je kunt klagen over al die VanMoof-fietsen in de stad, maar je kan ook denken: met elke nieuwe elektrische fiets rijdt er een auto minder. Over het Twitter van Elon Musk ben ik een stuk minder optimistisch. Via internet kan alles openbaar worden gemaakt. Ik denk dat je mensen tot een zekere hoogte moet beschermen tegen alle ellende die dan op je afkomt. Een veeg teken vind ik dat Musk al die mensen heeft ontslagen.”
Dingen in de openbaarheid brengen en waar je niet omheen kunt, zoals Twitter van Musk, geldt ook voor kunst in de openbare ruimte, vindt de kunstenaar. “Het is een hele verantwoordelijkheid die ik voel als ik zo’n werk maak. In de kunstwereld kun je veel meer vrij experimenteren, bijvoorbeeld kunst maken dankzij artificial intelligence en robots. Het fascinerende van kunst in de openbare ruimte is dat het voor iedereen is en dat je een werk maakt dat soms een heel leven lang voor iemands huis komt te staan. Midden in een woonwijk heb ik een beeld gemaakt van een mensenhoofd dat een schaap in de ogen kijkt. Het staat bij de Flevoparkweg in Amsterdam en via via hoor ik dat islamitische mensen het leuk vinden, omdat schapen heel belangrijk zijn in hun cultuur. Oude Amsterdammers associëren het met een schapenboerderij die hier ooit was. Het beeld laat de relatie van de mens zien met
‘Ik word vrolijk van alle nieuwe technologie.
Daartoe moet je je als kunstenaar verhouden’
dieren. Elk levend dier kan ons aankijken en dan gebeurt er iets bijzonders, al hebben beide wezens geen idee wat er in de ander omgaat. De waterstralen uit de ogen van de man zijn een vertaling van dat gevoel.” Op dit moment maakt Bolink voor zijn stad in de Falckstraat, vlak bij het Frederiksplein, een kruising tussen een speeltuin en een monument. “Het wordt een beeld dat gaat over de tijd dat de nazi’s daar in een school een muur hadden gemaakt, waarachter Joodse kinderen les kregen”, legt hij uit. “Die kinderen werden daar een voor een weggehaald en vermoord. Hun schoolgenootjes aan de voorkant hebben geprobeerd dat te voorkomen, veelal tevergeefs. Dat monument moet daar een uitdrukking van zijn, een soort anti-pestmonument dus. Opkomen voor iemand die wordt gepest. De bedoeling is dat kinderen er ook mee gaan spelen.”
VROEGER MAAKT LATER
De kunstenaar is altijd nieuwsgierig naar wat er komt. “Ik ben gefascineerd door de toekomst. Meer dan door de geschiedenis. Je kunt er bang van worden, maar je kunt ook denken dat er iets beters van kan komen. Als kind vond ik films als Blade Run-
ner en Solaris geweldig; die gingen ook over de toekomst en hebben me gevormd. Ik was toen ook al geïnteresseerd in de kunst van Gilbert & George en Christian Boltanski. In hun werk zit een combinatie van humor en wanhoop: over het donkerste van de mensheid en de lichtheid van een grol en dan alles ertussenin. Als je niks kunt veranderen aan de toekomst, moet je het maar gewoon beschouwen. Dat voel ik ook zo.” Het lijkt erop dat de kunstenaar alleen maar bezig is met de toekomst, maar de geschiedenis kan hij niet achter zich laten. Geschiedenis zegt namelijk iets over de toekomst. Bolink: “Ik heb weinig met geschiedenis, maar wel met wat de oorlog heeft gedaan met de Joden en nog steeds doet met de derde generatie. Als ik nu vluchtelingen uit Syrië, Bosnië, Oekraïne
en Somalië zie, realiseer ik mij dat het generaties duurt voordat hun verdriet is uitgewerkt en voordat ze verder kunnen. Mijn Joodse grootvader zat ondergedoken in zijn eigen huis. Hij had zelfs andere Joden in zijn huis. Maar van mijn opa mocht er niets negatiefs gezegd worden over de Duitsers. Hij overleefde de oorlog omdat een Duitse soldaat, die tijdens een razzia hoorde dat mensen onder de vloer geluid maakten, deed alsof hij niets had gemerkt.”
SURFEN
www.merijnbolink.nl
‘De algoritmes van de NightCafe-app maakten beelden bij mijn opdrachttekst over de soep die nu in musea over kunstwerken wordt gegooid’
Al meer dan een halve eeuw is Vanitasstilleven met portret van een jonge schilder van David Bailly een van de favoriete schilderijen van bezoekers aan Museum De Lakenhal in Leiden. Nu is er een tentoonstelling, gewijd aan het fascinerende oeuvre van deze Leidse meesterschilder uit de 17e eeuw, aangevuld met werk van tijdgenoten als Dou, Lievens en Rembrandt.
TEKST: BERNADETTE VAN DER GOES
Komt het door de manier waarop de geportretteerde schilder ons aankijkt? Indringend, uitnodigend, zelfbewust, trots en een tikkeltje arrogant. Een mooie jongen die weet wat hij kan. Of maakt vooral de fraaie uitstalling van voorwerpen die voor de schilder op tafel ligt dit schilderij zo aantrekkelijk? Alles is zo gedetailleerd en realistisch afgebeeld dat we de dingen aan zouden willen raken. Zelfs de kale, glimmende schedel. Dat Vanitasstilleven met portret van een jonge schilder het hoogtepunt is van het oeuvre van David Bailly (1584-1657) verbaast
niemand. Zeer waarschijnlijk was het ook zijn laatste schilderij. Toen hij het paneel in 1651 voltooide was hij 67 jaar oud. Museum De Lakenhal verwierf het in 1967. Al sinds de tweede helft van de 19e eeuw wordt het door kunsthistorici erkend als een zeldzaam en uniek schilderij. Met name
door de hoge kwaliteit en de combinatie van een vanitasstilleven met een portret. En het roept vragen op. Hebben de kostbaarheden op tafel een speciale betekenis? Is de afbeelding van de jonge schilder een zelfportret van Bailly op jonge leeftijd? Beeldde hij zichzelf een tweede maal, maar dan ouder, af in het kleine portret dat de jonge schilder vasthoudt? Stelt het ovale portret in het midden van de tafel diens vrouw Agneta van Swanenburg voor? Wie is de vrouw die als een vage schim achter het fluitglas verschijnt? Kunsthistorici zijn al tientallen jaren bezig met het oplossen van de raadsels rond dit topstuk van deze tot nu toe vrij onbekende kunstenaar, die schijnbaar uit het niets een meesterwerk schiep.
ONTDEKKINGEN
Conservatoren van Museum De Lakenhal en experts van onder meer het Rijksmuseum en verschillende universiteiten deden de afgelopen jaren uitgebreid onderzoek naar het leven en werk van David Bailly. Met een tentoonstelling van negentig werken van de kunstenaar en tijdgenoten en een gezaghebbend boek halen zij hem voorgoed uit de schaduw. Het museum heeft wat dat betreft een reputatie hoog te houden, want het kent inmiddels een jarenlange traditie van kunsthistorische tentoonstellingen over oude schilderkunst, bijvoorbeeld een paar jaar geleden over de jonge Rembrandt. Op die manier vergroot Museum De Lakenhal niet
alleen de kennis over de eigen collectie, maar levert het ook aanzienlijke bijdragen aan de kunstgeschiedenis. Speciaal voor dit project liet het materiaal-technisch onderzoek verrichten naar Vanitasstilleven met portret van een jonge schilder. Technisch kunsthistoricus Erma Hermens en natuurwetenschapper Nathan Daly ontdekten met behulp van geavanceerde technieken in de onderste verflagen een druiventros, een brandende kaars en drie overschilderde portretten. De schim die wij achter het fluitglas zien, blijkt een compleet vrouwenportret te zijn. Kunsthistoricus Marika Keblusek vergrootte met nieuw archiefonderzoek de kennis over het leven van Bailly.
GRAND TOUR
Bailly groeide op in het hart van de Leidse academische wereld. Zijn moeder kwam uit Noordwijk en vader Pieter was een van de vele Vlaamse immigranten die vanwege hun protestantse geloof in Leiden een veilig heenkomen zochten. Pieter was graveur, kalligraaf en drukker voor zowel de nog jonge universiteit als het stadsbestuur. Ook werkte hij enige tijd als tweede pedel en schermleraar bij de universiteit. Onder de poort van het Academiegebouw had hij een winkeltje waar hij prenten en studiemateriaal verkocht. Over zoon David meldde stadshistoricus Jan Jansz. Orlers in zijn stadsbeschrijving van 1641 dat Pieter zijn zoon eerst zelf met de pen liet oefenen. Daarna deed hij hem in de leer bij de beken-
de graveur Jacques de Gheyn II. Schilderen leerde David Bailly bij de Leidse chirurgijn/ schilder Adriaen van der Burgh en vervolgens in Amsterdam bij portretschilder Cornelis van der Voort. In 1608 vertrok Bailly vanuit Amsterdam via Hamburg naar Italië, waar hij Rome en Venetië bezocht. Na een lange terugreis langs Duitse vorstendommen vestigde Bailly zich in 1613 weer in Leiden. Stadgenoten die toonaangevende schilders zouden worden, waren op dat moment nog kinderen. Rembrandt was zeven jaar oud, Jan Lievens een jaar jonger. Gerrit Dou werd in 1613 geboren. Toch zou later blijken dat Bailly het werk van alle drie deze meesters goed kende. Bijvoorbeeld uit de zogenoemde tronies die hij schilderde: afbeeldingen van personen die geen portretten zijn maar studies van gezichtsuitdrukkingen, expressie en belichting. Bailly hield de ontwikkelingen in de schilderkunst goed bij. In zijn vanitasschilderijen nam hij soms tekeningen naar figuren uit schilderijen van Frans Hals op. Zo hangt een tekening naar diens De luitspeler aan de muur in Vanitasstilleven met portret van een jonge schilder.
Wie is de vrouw die als een vage schim achter het fluitglas verschijnt?David Bailly, Vanitasstilleven, 1645-1650, olieverf op paneel, 37,8 x 48,9 cm, Kingston, The Agnes Etherington Art Center, geschenk van Isabella en Alfred Bader. David Bailly, Zelfportret, ca. 1625-1626, penseel in zwart en grijs met witte hoogsels op papier, 164 x 122 mm, Amsterdam, Rijksmuseum.
Naast het schilderen en tekenen was Bailly actief als kunsthandelaar en taxateur. Uit archiefstukken die daarover gaan, weten wij bij toeval iets over zijn karakter. Bailly kon soms ongeduldig en driftig reageren. Toen hij op een keer schilderijen had gekocht bij de Leidse boedelkamer ontstond ruzie bij het innen van het geld. Dit liep zo hoog op dat Bailly de vendumeester stevig bij de arm pakte en hem vijf of zes keer op het hoofd sloeg.
Bailly specialiseerde zich in twee onderwerpen: stillevens en portretten. Het vroegste van hem bekende schilderij is een keukenstilleven uit 1616. Portretten schilderde en tekende hij vanaf 1620. Voor de tentoonstelling deed portretspecialist Rudi Ekkart er onderzoek naar en kwam tot een paar nieuwe toeschrij-
vingen. Opmerkelijk genoeg werkte Bailly de eerste tien jaar niet uitsluitend in Leiden, maar voerde ook portretopdrachten voor Amsterdammers uit. Edellieden, regenten, hoogleraren en studenten konden bij hem terecht voor een geschilderd portret van hoofd en schouders, of zich tot aan de knieën en zelfs helemaal, ten voeten uit, laten portretteren. Bovendien tekende Bailly als een van de weinige kunstenaars in opdracht een portrettekening als eindproduct. Dus niet een ontwerptekening of schets, maar een tot in alle details uitgewerkte tekening als zelfstandig portret, vaak uitgevoerd op perkament. Kunstenaars Hendrick Goltzius en Jacques de Gheyn II waren hem daarin voorgegaan. In Leiden was schilder Joris van Schooten zijn belangrijkste concurrent. Het zal Bailly gestoken hebben dat niet hij, maar
Van Schooten in 1626 de opdracht kreeg voor het schilderen van zes groepsportretten van de Leidse schutterij. Bailly, zelf een van de officieren, schilderde op zijn beurt in een van de stukken zijn eigen portret. Er zijn meer zelfportretten van Bailly bekend. Daardoor weten wij dat hij de oudere heer is op het portret dat de jonge schilder ons toont in Vanitasstilleven met portret van een jonge schilder. Volgens conservator Janneke van Asperen duiden Bailly’s zelfportretten misschien niet direct op een existentiële zoektocht, maar wijzen ze wel op een fascinatie voor het eigen zelfbeeld. “Ze waren bestemd voor eigen gebruik, voor familieleden of voor speciale kunstliefhebbers. De portretten tonen Bailly als zelfbewuste, modieuze man voor wie zelfrepresentatie blijkbaar belangrijk was.”
Behalve in Vanitasstilleven met portret van een jonge schilder verwerkte Bailly zijn eigen portret tweemaal in andere schilderijen. In 1641 portretteerde hij de in Leiden studerende Deense edelman Christian Rosenkrantz. Op de prent of tekening die aan de kamerwand hangt beeldde hij ook zichzelf af, compleet met signering. Van Asperen concludeert daaruit dat de twee mannen vrienden waren, waarbij het verschil in sociale status en leeftijd kennelijk geen drempels opwierp. In een vanitasstilleven van een paar jaar later schilderde Bailly eveneens zijn eigen portret.
Ook andere vriendenportretten geven inzicht in het netwerk van Bailly. In 1624 tekende hij twee portretten van prentmaker Crispijn de Passe II, met wie hij in dezelfde periode samenwerkte bij de totstandkoming van het boek Athenae Batavae van Johannes Meursius. Voor deze geschiedenis van de Universiteit Leiden maakte Bailly
Bailly presenteert zich als man van de wereld, een geslaagd en erudiet kunstenaar, maar toont ons ook de betrekkelijkheid van alles wat bestaat.David Bailly, Portret van Christian Rosenkrantz, 1641, olieverf op paneel, 50 x 38 cm, Hillerød, Nationalhistoriske Museum (kasteel Frederiksborg).
twee ontwerptekeningen voor portretten van hoogleraren, die De Passe graveerde. Dat Bailly zich graag bewoog in een artistiek en academisch-intellectueel milieu bleek eveneens uit zijn bijdrage aan het album amicorum van een vriend, de student Cornelis de Glarges, eveneens in 1624. Behalve van Bailly bevat het boekje bijdragen van hoge edellieden, wetenschappers en andere kunstenaars. Bailly vulde een bladzijde met een pentekening van een schedel, een zandloper, een rokende pijp en een rol papier met daarop de tekst QUIS EVADET (Wie zal eraan ontsnappen). Het was zijn vroegste vanitasvoorstelling. Het vervaardigen ervan zal hem niet veel tijd hebben gekost. Aan Vanitasstilleven met portret van een jonge schilder uit 1651, Bailly’s laatste schilderij, werkte hij waarschijnlijk een aantal jaren. Het is een verbluffend mooi slotakkoord waarover deskundigen nog steeds niet raken uitgepraat. Want ook na het recente onderzoek blijven er vragen en interpretatieverschillen. Met name over de identificatie van de jonge schilder en de vrouw op het ovale portretje op tafel. Initiatiefnemer van de tentoonstelling en
oud-conservator van Museum De Lakenhal, Christiaan Vogelaar, geeft in het boek een uitvoerige analyse. Waarbij hij het Latijnse opschrift op het blad papier in de rechterbenedenhoek van het paneel als uitgangspunt neemt: VANITAS.VANI[TA]
TVM./ET.OMNIA.VANITAS/ (IJdelheid der ijdelheden en alles is ijdelheid). De bekende regels uit Bijbelboek Prediker, waarin de mensen gewezen worden op de vergankelijkheid van alles in deze wereld en op de zinloosheid van het najagen van schoonheid, kennis, aanzien, rijkdom en zelfs rechtvaardigheid en wijsheid. Ons richten op Gods Tien Geboden is het enige dat telt. Persoonlijk is Vogelaar van mening dat de kunstenaar op het schilderij David Bailly is, afgebeeld als de jonge schilder die hij ooit was. Hij presenteert zich hier als man van de wereld, een geslaagd en erudiet kunste-
naar, omringd door luxueuze voorwerpen die zijn status benadrukken. Tegelijkertijd toont de schilder de betrekkelijkheid van alles wat bestaat, inclusief waarden als schoonheid, kennis en liefde. Ook zichzelf ontziet hij daarbij niet. Vogelaar: “Ter illustratie van zijn persoonlijke vergankelijkheid houdt Bailly het portret van zichzelf op oudere leeftijd in de hand.”
BEZOEKEN
David Bailly – Tijd, dood en ijdelheid Museum De Lakenhal
Leiden
www.lakenhal.nl
10-03 t/m 02-07
SURFEN
In maart, april en mei organiseert Universiteit Leiden samen met Museum De Lakenhal in het programma Studium Generale een serie lezingen over David Bailly.
www.universiteitleiden.nl/studium-generale/ programma
LEZEN
David Bailly – Tijd, dood en ijdelheid, door Janneke van Asperen, Nathan Daly, Rudi Ekkart et al., Waanders Uitgevers, 2023, 160 blz., ISBN: 9789462624627, prijs: € 28,50.
Bailly had een fascinatie voor het eigen zelfbeeld.
Een bronzen bidsprinkhaan met borsten, een vleermuis met gerafelde vleugels, koppels en krijgers. Of een imposante naakte vrouw met de titel L’Ouragane oftewel ‘orkaanvrouw’, wat de bijnaam werd van Germaine Richier. Tijdens haar leven brak de Franse beeldhouwer als een van de weinige vrouwelijke kunstenaars internationaal door, maar na haar dood raakte ze in de vergetelheid. Pas de laatste vijftien jaar wordt Richiers bijdrage aan de kunstgeschiedenis meer en meer erkend. Het Centre Pompidou in Parijs spant de kroon met een omvangrijk retrospectief .
TEKST: CHRISTINE VUEGENWat beeldhouwkunst kenmerkt is de manier waarop ze afstand doet van de volle, vaste vorm. Gaten en perforaties zijn als bliksemschichten in het materiaal dat organisch wordt en open.” Germaine Richier (1904-1959) tekende het in 1959 op in de catalogus van New Images of Man, een tentoonstelling in het MoMA in New York. Hetzelfde jaar overleed ze aan kanker. Haar allerlaatste werk is de gipsen beeldengroep L’Échiquier, grand, die later werd opgenomen in de Tate-collectie in Londen. Het is een groep van vijf vrijstaande schaakspelfiguren, die verschuifbaar zijn zoals op een schaakbord. De koning heeft een visgraatachtige hoofdtooi en houdt een buitenmaatse krompasser in zijn rechterhand, een instrument dat Richier gebruikte bij het beeldhouwen. Het hoofd van de dame of koningin lijkt op een runderschedel. Met de opgeheven armen is het de grootste sculptuur, ruim twee meter hoog. Het paard ofwel de ruiter is al even hybride. De loper, in het Frans ‘le fou’, draagt een gestileerde zotskap. De toren heeft drie benen en is het meest abstract. Ergens lijkt de beeldengroep een antwoord op het thema van het schaakspel bij Marcel Duchamp en Max Ernst, die meer rationeel te werk gingen.
Het fantasierijke schaakspel van Germaine Richier is een synthesewerk, waarin veel aspecten van haar beeldhouwkunst samenkomen. De vormeenheid omverwerpen, daar was het haar altijd om te doen. Om die reden, maar ook omdat kleur haar sculpturen verlevendigt, voegde ze vanaf 1951 kleuren toe. Hetzij met verf, hetzij met email of met ingelaste brokken gekleurd glas. L’Échiquier, grand beschilderde ze zelf. Ze prikte er vormen van gekleurd papier op, gaf de contouren aan en kleurde die in. Kort na haar dood werd de beeldengroep in brons gegoten. Om de mallen te maken, werden
de gipsen sculpturen beschermd met een laag schellakvernis. Vandaar de gelige schijn en de verdofte kleuren.
SPRINKHAAN MET BORSTEN
Na haar kunstopleiding in Montpellier verhuisde Richier in 1926 naar Parijs om als student-assistent aan de slag te gaan in het atelier van Bourdelle, een oud-leerling van Rodin. De traditie van Rodin en Bourdelle zette ze later naar haar hand. Ze was helemaal opgenomen in de Parijse avant-gardekringen. Tijdens de oorlogsjaren in Zürich ging ze resoluut haar eigen weg. Toen startte ze met een osmose van planten, dieren, mineralen en mensen, dikwijls vermengd met mythes en legenden, ook uit Zuid-Frankrijk, waar ze opgroeide. In haar kindertijd verzamelde ze planten en insecten. Later werkte ze geregeld mét de natuur: ze integreerde takken, bladeren, rugschilden van inktvissen. De eerste kruising tussen een vrouw en een insect is La Sauterelle uit 1944: een gehurkte sprinkhaan met borsten die klaar zit om weg te springen of aan te vallen, er is iets
“Agnès Varda, Germaine Richier dans son atelier, 30 novembre 1955. © Adagp, Paris, 2022. Foto: © Agnès Varda.
strijdvaardigs aan. Op een foto uit 1955 van Agnès Varda, die bevriende kunstenaars in hun atelier fotografeerde, is Germaine Richier deze bronzen sculptuur aan het beschilderen. In het oeuvre duikt ook een vrouwelijke mier op, een spin en een grote bidsprinkhaan met borsten, waarvan een exemplaar is te zien in het Middelheimmuseum in Antwerpen. Vorig jaar pakte Galerie de la Béraudière in Brussel uit met een overzicht over haar gebruik van kleur. Museum Beelden aan Zee in Den Haag bracht het oeuvre in 2020 onder de aandacht, de eerste expositie in Nederland sinds de solotentoonstellingen in 1955 en 1959 in het Stedelijk Museum in Amsterdam.
ORKAANVROUW
De vrouwelijke Giacometti, zo wordt Germaine Richier soms genoemd. Onterecht, want zelfs langgerekte figuren ontsproten uit haar eigen aanpak van de beeldhouwkunst. Bovendien is het oeuvre heel divers. L’Ouragane (1948-1949) is een robuuste naakte vrouw die gegeseld lijkt door een storm, maar stevig overeind blijft. Het is de vrouwelijke tegenhanger van L’Orage (19471948), waarvoor Antonio Nardone, die nog poseerde voor Rodins beeld van Balzac, model stond. Orkaanvrouw. Richier had haar bijnaam niet gestolen. Ze rukte op naar de Biënnale van São Paulo, drie Biënnales in Venetië, twee Documenta’s in Kassel. En in 1956 was ze de eerste vrouw die een retrospectief kreeg in het MAM in Parijs.
Het Centre Pompidou schuift Richier naar voren als een schakel tussen Rodin en de vroege César. Dikwijls krijgt ze een plek bij de feministen, maar ze was geen feministe; tijdgenoten vonden haar werk ‘mannelijk’.
Ze mag dan niet zo beroemd zijn als Louise Bourgeois, het oeuvre kan wel gezien worden als een voorbode van kunstenaars als Kiki Smith, Thomas Schütte, Rebecca Warren, Berlinde De Bruyckere of David Altmejd.
Germaine Richier Centre Pompidou
Parijs www.centrepompidou.fr
01-03 t/m 12-06
Germaine Richier, une rétrospective Musée Fabre
Montpellier https://museefabre.montpellier3m.fr
12-07 t/m 05-11
Regards sur Germaine Richier - textes critiques, Centre Pompidou, Parijs, 2023, ISBN: 2844269443.
Germaine Richier, De l’orage à l’ouragane, Bayard i.s.m. Centre Pompidou, Parijs, 2023, ISBN: 2227500786.
Vaak krijgt ze een plek bij de feministen, maar Richier was geen feministe. Tijdgenoten vonden haar werk ‘mannelijk’.
Wie zich meer dan oppervlakkig wil informeren over kunst en een betrouwbare leidraad zoekt in de kluwen van gegoogelde informatie, komt normaliter al snel uit bij het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis in Den Haag. Over veel vragen hebben wetenschappers namelijk al langdurig en intensief nagedacht, gezien het veelzijdige aanbod aan kunsthistorisch materiaal, waaronder de persoonlijke archieven van gerenommeerde kunsthistorici of de digitale thematische Studies, die met enige regelmaat op de RKD-website worden gelanceerd. Zoals monografische en materiaaltechnische studies, (deel)bestandscatalogi van internationale musea, bronnenonderzoek en de resultaten van thematische congressen. Van dit laatste getuigt de jongste digitale publicatie The Big Picture.
De Duitse kunsthistoricus Horst Gerson (1907-1978) was een van de voormalige directeuren van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD). Vanaf 2013 is zijn chef d’oeuvre Ausbreitung und Nachwirkung der holländischen Malerei des 17. Jahrhunderts (1942/1983)
uitgangspunt voor geactualiseerd, geïllustreerd en gedigitaliseerd onderzoek naar de verspreiding en nawerking van in het bijzonder Nederlandse 17e-eeuwse kunst op de schilderkunst van andere Europese landen. ‘Gerson Digital’ vormt nu zelfs het hoofdbestanddeel van deze studies.
Daarmee slaat het RKD twee vliegen in één klap: zowel kunstenaars uit de lage landen en hun geëxporteerde werk worden verder uitgediept, alsook de ontvangende partijen (verzamelaars, kunstagenten en kunstenaars) en hun omgang met die kunst worden uitvoerig belicht.
Vanaf 2013 hebben al zeven digitale bewerkingen van Gersons hoofdstukken het licht gezien, waaronder die over Polen, Denemarken en Groot-Brittannië. De meest recente publicatie binnen dit ambitieuze project betreft het resultaat van het in oktober 2018 gehouden congres Collecting Dutch and Flemish Art in Germany 1600-1850. Onder de paraplu The Big Picture presenteren tien vakspeci-
alisten uit Duitsland, Tsjechië, Frankrijk en Nederland hoe Duitse en CentraalEuropese verzamelaars hun Vlaamse en Hollandse kunstobjecten bemachtigden en deze vervolgens in hun collecties tentoonstelden. Ook komt erin naar voren hoe lokale kunstenaars op deze typerend Nederlandse kunst met hun eigen werk reageerden, zowel thematisch als stilistisch. Het zou te ver voeren om hier alle studies afzonderlijk te bespreken, hoewel ze stuk voor stuk meer dan de moeite waard zijn. Daarentegen kan over de onderwerpen wel een aantal algemene wetenswaardigheden en uitzonderlijke feiten naar voren gebracht worden.
KUNST UIT DE LAGE LANDEN IN DUITSE HANDEN
Hoe het kon dat specifiek Hollandse en Vlaamse kunst het zo goed deden in de landen van het voormalige Heilige Roomse Rijk der Duitse Naties, is goed te verklaren. Duitse kunst stelde in de 17e eeuw nog niet zo bijster veel voor en werd structureel met het scheldwoord ‘Gotisch’ ondergewaardeerd, uitzonderingen als Lukas Cranach, Albrecht Dürer of Hans Holbein d.J. daargelaten. Felbegeerde oude meesters van de Italiaanse renaissance, die als directe navolgers van de antieken werden beschouwd en daarmee als de
Hoogwaardige schilderkunst uit de Lage Landen was in de 17e en 18e eeuw ruim voorhanden en zeer betaalbaar.Horst Gerson (1907-1978). Foto: RKD.
norm voor grote kunst, werden in die tijd echter steeds schaarser en nóg duurder. Hierdoor werd de kunstmarkt regelmatig overspoeld met vervalsingen – dit is van alle tijden. Angst voor zo’n miskoop zat er goed in, bijvoorbeeld aan de Saksische en Weense hoven. Samen met de onwil om exorbitante bedragen neer te tellen had dit uiteindelijk weer een positief effect op de lokale kunstproductie en de oprichting van kunstacademies om deze kunst van eigen bodem naar een hoger plan te tillen. Verder vond men het vaak monumentale formaat en de religieuze thematiek van Italiaanse schilderkunst, dat weliswaar adequaat was voor kerken en kloosters, minder geschikt voor een privécollectie.
Al deze factoren werkten zeer gunstig uit voor de verzamelwaarde van de kwalitatief hoogwaardige schilderkunst die afkomstig was uit de Lage Landen. Die was toen nog in ruime mate beschikbaar en zeer betaalbaar, meestal profaan van inhoud en bovendien van een handzaam formaat. Een deel van de schilderkunst van Hollandse en Vlaamse origine, die werd verzameld door de adel en gegoede burgerij in de Duitse landen, is uiteindelijk daar in de grote musea beland. Maar iedereen die wel eens een willekeurige Duitse of MiddenEuropese residentie heeft bezocht, zal met stijgende verbazing hebben geconstateerd hoeveel vooral Nederlandse 17e-eeuwse kunst van hoge kwaliteit er ook nog steeds op deze locaties te bewonderen is. Iedere zichzelf respecterende soeverein – en dat waren er veel in het rijk! – was er namelijk veel aan gelegen om, in navolging van de keizer, een uitgelezen kunstcollectie aan te leggen. Een voorbeeld is de galerie van Schloss Weißenstein in Pommersfelden, die een bezoek absoluut waard is.
Maar ook nu nog beschikken Duitsland en Oostenrijk over verrassend veel (vererfde) privéverzamelingen die, zoals dat nu eenmaal gaat, soms worden opgedoekt. Het schijnbaar onuitputtelijke aanbod aan befaamde en minder bekende Nederlandse en Vlaamse meesters uit de 17e eeuw is dan
'Gerson Digital’ vormt de hoofdmoot van het onderzoek naar de invloed van Nederlandse 17e-eeuwse kunst op die van andere Europese landen.Jürgen Ovens, Hertog Christian Albrecht von Schleswig-Holstein-Gottorf (1641-1694), olieverf op doek, 220 x 160 cm, Kiel, Kunsthalle zu Kiel, inv.nr. CAU 68. Foto: RKD. Rembrandt van Rijn, Saskia van Uylenburgh, olieverf op paneel, 99,5 x 78,8 cm, Kassel, Gemäldegalerie Alte Meister (Museumslandschaft Hessen Kassel), inv.nr. GK 236. Foto: RKD.
ook opmerkelijk groot op Duitse en Oostenrijkse veilingen. Daarbij valt te denken aan de veilinghuizen Lempertz en Van Ham in Keulen, Schloss Ahlden in Ahlden (tussen Hannover en Bremen), Bassenge in Berlijn, Hampel en Neumeister in München of Dorotheum en im Kinsky in Wenen, die een aantal keer per jaar oude meesters op hun veilingagenda hebben staan. Voor aspirantkopers en liefhebbers daarvan loont het de moeite om de activiteiten van deze prominente veilinghuizen goed in de gaten te houden. Want zowel in het hogere prijssegment als voor het bescheiden budget valt daar binnen dit verzamelgebied nog steeds veel interessants en onbekends te ontdekken. Hoe al die werken oorspronkelijk in die Duitse collecties terecht zijn gekomen, bleek trouwens een kunst op zichzelf. Zo’n kunstverzameling werd uiteraard geleidelijk opgebouwd. Gebruikelijk erfde de oudste zoon die van zijn vader, om vervolgens diens werk met eigen accenten voort te zetten. Tot het curriculum van een adellijke opvoeding behoorde dan ook het onderricht in de schone kunsten. Niet zelden moest men van jongs af aan zelf de tekenstift ter hand nemen om al natekenend uit voorbeeldboeken de regels der kunst onder de knie te krijgen en zo het oog voor kunst en het onderscheiden van kwaliteit te oefenen. Het bezoek aan Italië en gerenommeerde Europese kunstcollecties tijdens de Grand Tour – slechts aan het mannelijke geslacht voorbehouden – voltooide ook op dit vlak hun leerschool, die deels op deze, zeker voor de adel nuttige vaardigheden gericht was. In de praktijk werd er voor kunstaankopen echter veelal een kunstagent in de arm genomen. Dit waren meestal ‘collector-dealers’, zoals de beroemde Venetiaanse graaf Francesco Algarotti (1712-1764), die voor veel Duitse vorstenhoven als kunstagent en connaisseur optrad en in die hoedanigheid zijn opdrachtgevers ook moest behoeden voor de aankoop van vervalsingen. Hoe succesvol een dergelijke functie kon zijn, blijkt uit de loopbaan van Jürgen Ovens (1623–1678), een vernederlandste
Duitse schilder-verzamelaar met een groot netwerk op de bloeiende Amsterdamse kunstmarkt, die onder meer als intermediair fungeerde tussen het beroemde atelier van Hendrick en Gerrit Uylenburgh en het hertogelijke hof in Gottorf. Uit correspondentie tussen kenner-schilder Gerard Hoet II (1698-1760) en zijn opdrachtgever
landgraaf Wilhelm VIII von Hessen Kassel (1682-1760) blijkt opnieuw hoe connaisseurschap essentieel werd geacht bij de aankoop van kwaliteit en het vermijden van miskopen.
VERZOT OP REMBRANDT
Dat landgraaf Wilhelm VIII von Hessen Kassel een uitgesproken voorkeur had voor Nederlandse en Vlaamse kunst valt ook af te leiden uit de harde cijfers: hij beschikte over bijna vijfhonderd schilderstukken van Nederlandse hand, waarvan er maar liefst 34 destijds op Rembrandts naam stonden, terwijl hij maar 180 Italiaanse, 121 Duitse, bijna dertig Franse werken, twee uit Spanje en veertig met onbekende afkomst in zijn verzameling
De extreme verzamelaarswoede van Christian Ludwig von Mecklenburg bleek uit zijn grote collectie in Schwerin, met een zwaartepunt op Hollandse kunst.
had. De landgraaf was niet de enige met deze voorliefde. Zo getuigde hertog Christian Ludwig von Mecklenburg (1683-1756) van extreme verzamelaarswoede, door een uitzonderlijke collectie in Schwerin bijeen te brengen die haar zwaartepunt had liggen bij de Hollandse kunst. De samenstelling daarvan geeft een inkijk in de smaak van zijn tijd, die een groot zwak voor fijnschilderkunst aan de dag legde. Het is overigens een aanrader om, zeker nu het Staatliches Museum wordt verbouwd, de hoogtepunten van de hertogelijke collectie in het sprookjesachtig mooie kasteel in Schwerin te bezoeken: u zult werkelijk versteld staan.
Met name 18e-eeuwse Duitse schilders gingen de concurrentieslag aan met Nederlandse en Vlaamse 17e-eeuwse voorbeelden. Niet alleen hadden ze concurrentie te duchten van geïmporteerde Italiaanse kunst, maar om emplooi te houden moesten ze ook zien op te boksen tegen de intussen zeer gewilde oude (én eigentijdse) meesters uit de Lage Landen. Zo is de Duits-Weense schilder van portretten en tronies (karakterkoppen) Christian Seybold (1695-1768) sterk beïnvloed door zowel Rubens en Van Dyck, als door de later in vergetelheid geraakte ultrafijnschilder Balthasar Denner (1685-1749) uit Altona bij Hamburg. Laatstgenoemde virtuoos – dankzij zijn detailrealisme was hij de bestbetaalde levende schilder van zijn tijd – werd door enkele van zijn schrijvende tijdgenoten als Johan van Gool en Jacob Campo Weyerman zelfs tot de Nederlandse schilderschool gerekend.
Maar Seybold blijkt daarnaast ook een bijzondere fascinatie voor Rembrandt te hebben gehad, wat vooral blijkt uit zijn vele zelfportretten. Dat zijn hoogstgeplaatste opdrachtgevers aan het Saksisch-Poolse en Weense hof dit evenzeer waardeerden, komt naar voren uit zijn aanstellingen als hofschilder.
DRANG NAAR SYMMETRIE
Wanneer een kunstwerk eenmaal was verworven, werd het al snel onderdeel van iets groters. Tot ruim na het midden van de 18e eeuw waren de wanden van galerieën van onder tot boven volgepropt met schilderijen. Zo’n opstelling toonde een patchwork van verschillende formaten en uiteenlopende thema’s, meestal niet geordend naar schildersschool, wat men later vanuit didactisch oogpunt wel
zou doen. Bovendien werd er binnen de wandverdeling naar symmetrie gestreefd, wat belangrijker was dan de integriteit of de betekenis van de afzonderlijke werken. Dat schilderijen werden ingekort of juist vergroot heeft vooral daarmee te maken. Het ging namelijk om het totaaleffect, het grotere plaatje, dat diende om de kennis, rijkdom en excellente smaak van de verzamelaar te etaleren en de bezoeker te imponeren. Soms ging men zelfs over
De goedgeslaagde reconstructie van deze unieke verzameling is te zien in het Historisches Museum, Frankfurt am Main.
Voor het met eigen ogen waarnemen van Nederlandse en Vlaamse oude meesters en hun impact in Europa kunt u dus het beste de grens overgaan, of gewoonweg een kijkje nemen op de goed geïllustreerde website van het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, waar men in de loop van dit jaar met het vervolg van ‘Gerson Digital’ het grotere kunsthistorische plaatje hoopt te completeren.
tot het maken van nieuwe tegenhangers van bestaande composities, zo gesteld was men op deze symmetrie. Zo gaf graaf Wrschowetz (1654-1720) in Praag lokale schilders de opdracht om pendanten te schilderen bij zijn gekoesterde stillevens van Hollandse makelij. Dat verzamelen en de ideeën daaromtrent niet alleen aan de gefortuneerde hoge adel waren voorbehouden, blijkt uit de collectie van de Frankfurter banketbakker Johann Valentin Prehn (1747-1821), die een onmiskenbare voorliefde had voor Nederlandse kunst. Hoewel Prehns miniaturenkabinet, met meer dan achthonderd originele en gekopieerde olieverfschilderijtjes, voor het overgrote deel Duitse en voor een kwart uit Nederlandse schilderstukjes bestond, waren ook de eigentijdse Duitse werken doordrenkt van Hollands-Vlaamse invloed. Hun groepsgewijze opstelling in een kabinet is bij uitstek weer exemplarisch voor de allesoverheersende drang naar symmetrie.
SURFEN
The Big Picture.
Online te vinden onder het kopje Studies: <https://rkdstudies.nl/all-rkd-studies. Klik door naar subtitel The Big Picture: <https:// the-big-picture.rkdstudies.nl/contents.
Tot ruim na het midden van de 18e eeuw waren wanden van galerieën van onder tot boven volgepropt met schilderijen, sommige zelfs ingekort.
‘Tot in maart in Maastricht!’ De internationale kunstwereld staat in de startblokken om deze traditie te hervatten. Wordt het na het uitdoven van de pandemie weer business as usual op de belangrijkste kunstbeurs ter wereld? Of kunnen we juist vernieuwing verwachten? Een gesprek met Bart Drenth, de nieuwe global managing director van TEFAF.
TEKST: BELINDA VISSER
“
Zes keer hadden ze een beurs georganiseerd. En zes keer ging het niet door.” Toen Bart Drenth een jaar geleden als directeur ad interim aantrad bij TEFAF, hadden de coronajaren er flink ingehakt bij de medewerkers. “Iedere keer moesten ze een sprint trekken, en dan was het vlak voor het einde: we gaan het toch niet doen. Het team was aan het eind van zijn Latijn.” Directeur Charlotte van Leerdam was ziek uitgevallen, de beurs in New York in mei was aanstaande en anderhalve maand later zou er een aangepaste editie in Maastricht zijn. Drenth: “Het bestuur had iemand nodig om hier leiding aan te geven. Ik ben toen plotsklaps ingestapt.” In juni was TEFAF terug in Maastricht, in enigszins afgeslankte vorm. Vreugde alom. Tot een gewapende bende een gewelddadige juwelenroof pleegde op de beurs en er met een miljoenenbuit vandoor ging. “Je kunt wel stellen dat ik mijn vuurdoop had met die overval”, zegt Drenth. “Dit
was niet wat ik mij had voorgesteld bij een interessant internationaal project. Behalve dat het een heel indringende ervaring is, denk je op de dag dat het gebeurt alleen maar: hoe gaan we hiermee om? Ik had wel cursussen crisismanagement gedaan, maar nog nooit iets van deze omvang meegemaakt. In de eerste uren word je overspoeld door informatie waarvan tachtig procent niet klopt. Heel geconcentreerd hebben we met het team in kaart gebracht wat feiten waren en wat aannames. De media hebben we een tijdlang alleen kunnen vertellen: ‘Nee, we zeggen niets.’”
Een jaar later is het politieonderzoek naar de roof nog steeds gaande. Veiligheidsmaatregelen werden tegen het licht gehouden en aangescherpt. Wie dit jaar de beursvloer op wil, moet een metaaldetectiepoortje passeren.
Een beter assessment dan deze rollercoaster was niet denkbaar, concludeert hij achteraf. Dat zag ook het bestuur van
TEFAF, dat hem per 1 december aanstelde als global managing director om de beurs de toekomst in te leiden. Drenth, die onder meer directeur was van de Amsterdamse poptempel Paradiso en het Tropenmuseum, deed als bedrijfsstrateeg en managementconsultant ervaring op met coöperatieve organisaties. Dat komt van pas in zijn rol bij TEFAF, een beurs van en voor kunsthandelaren, waar het bestuur verantwoordelijk is voor het beleid. “Ik ben niet aangesteld als de grote artistiek leider, maar om het proces te begeleiden”, zegt hij. “Het is mijn taak de ideeën die leven binnen de gemeenschap te verwezenlijken.” Ook voor het bestuur was de hectiek de afgelopen jaren extreem. “In de coronatijd vergaderden ze twee keer per week, ze verkeerden in een permanente staat van ongezond hoge adrenaline. Nu merk je dat ook daar weer rust is gekomen. Er ontstaat ruimte om na te denken over een langetermijnperspectief.”
BART DRENTH Global Managing Director TEFAF
‘Je kunt wel stellen dat ik mijn vuurdoop had met die overval’
De grootste vernieuwing dit jaar is de opwaardering van TEFAF Showcase. Drenth noemt het een spannende ontwikkeling:
“In deze sectie krijgen handelaren die nog niet alom bekend zijn of een uitgebreid trackrecord hebben de kans zich te bewijzen. De ervaring is dat bezoekers dit enorm waarderen. Verzamelaars gingen naar de bekende adressen, maar waren misschien wel het meest onder de indruk van wat ze vonden bij Showcase. Het is avontuurlijk. En de kunst is vaak betaalbaarder.”
Waren er voorheen zes kleine Showcasestands, min of meer verstopt achter de sponsorstands, met ingang van dit jaar krijgt de afdeling serieus ruimte en aandacht. Op de eerste etage, waar voorheen
de werken op papier te vinden waren, presenteren tien galeries zich in wat Drenth noemt ‘flinke stands op een aantrekkelijke plek’. Voorwaarde is dat de galerie tussen de drie en tien jaar bestaat. Showcase heeft een meer gemengd karakter dan de rest van de beurs. Handelaren in onder meer oude meesters, etnografica, antiek, design en hedendaagse kunst staan hier naast elkaar. Drenth: “Zoals in elke sectie op TEFAF worden de deelnemers gekozen door een selectiecommissie, die uit deskundigen uit verschillende bronnen bestaat. Dat gebeurt op basis van een lijst criteria. Elk commissielid neemt een eigen standpunt in, waarna zij de gelegenheid krijgen om te discussiëren.”
Het mengen van stijlperiodes komt elders op de beurs niet voor. Hoewel eclectisch verzamelen een belangrijke trend is, kiest TEFAF nog steeds voor gescheiden secties. Handelaren moeten bij hun aanvraag aangeven binnen welke sectie zij zich willen presenteren, slechts een handvol afwijkende objecten is toegestaan. Vanuit het bestuur weet Drenth: “Sommige gesprekken zijn eeuwig terugkerend, zo ook: moet je de menging van kunstvormen verder faciliteren?”
De algemene trend in de markt gaat richting moderne kunst. Tegelijkertijd is er een tegengestelde beweging zichtbaar. Drenth: “Vroeger zag je dat verzamelaars vanuit een interesse voor oude kunst ook moderne kunst gingen ontdekken. Nu is het
‘TEFAF Showcase is avontuurlijk. En de kunst is vaak betaalbaarder’Massief gekroond hoofd van Guanyin, China, Ming-dynastie. Stucco, de kroon verguld, 112 x 55 cm. Herkomst: privécollectie, VK. Aangeboden door Vanderven Oriental Art. Fernand Léger, La Femme au Perroquet (Vrouw met papegaai), 1952. Gouache op papier, 63 x 48 cm. Aangeboden door Van de Weghe Fine Art.
andersom, dat mensen vanuit de moderne kunst zeggen: ‘Hé, maar dat stuk oude kunst is ook interessant.’ In bladen zie je interieurs waarin die dingen met elkaar worden gecombineerd, dat geeft een heel eigentijds effect.”
DE ROL VAN EEN KUNSTBEURS
“Op de beurs is 7000 jaar kunstgeschiedenis te zien, maar we vragen verbeeldingskracht van de bezoeker om het zelf te combineren”, stelt Drenth vast. Of het in het langetermijnperspectief past daar verandering in te brengen? “Ik stap in een geschiedenis, daar moet ik mij toe verhou-
den. Bij het formuleren van het langetermijnperspectief draait het om vragen als: Wat is de rol van een kunstbeurs? Hoe moet die zich manifesteren? Welke tradities wil je koesteren, welke vernieuwingen doorvoeren?”
TEFAF zal altijd een zekere traditie in zich herbergen, is zijn overtuiging. “Een kenmerk is dat alles museumkwaliteit moet hebben.” Over de verschijningsvorm zegt hij: “Na covid is elk bedrijf bezig met de vraag: wat doe je fysiek en wat digitaal? Voor een kunstbeurs lijkt het erop dat in aanraking komen met fysieke kunst van groot belang is. Net als de gelegenheid elkaar fysiek te treffen. Daarnaast kun je de mogelijkheid van online optimaal benutten. Wij
BEZOEKEN
TEFAF Maastricht www.tefaf.com 11-03 t/m 19-03
‘Vroeger zag je dat verzamelaars vanuit een interesse voor oude kunst ook moderne kunst gingen ontdekken. Nu is het andersom’Jean Tinguely, Zonder titel (Bricolage), circa 1974 Staal, Bosch elektrische boormachine met slijpstuk, bankschroef, wiel, 75 x 75 x 49 cm. Aangeboden door Galerie Georges-Philippe & Nathalie Vallois. Michiel Jansz. van Mierevelt, Adam graaf Von Schwarzenberg (1583-1641), Herrenmeister (hoogste bestuurder) van de Johanniter Orde en later gouverneur van Brandenburg, olieverf op paneel, 69 x 53 cm. Aangeboden door The Weiss Gallery. Yayoi Kusama, Pumpkin, 1990. Acryl op doek, 15,8 × 22,7 cm. Aangeboden door Galerie von Vertes.
Een gat in de lucht springen als je wordt geselecteerd voor TEFAF Showcase. Schrijver dezes maakte het in 2016 mee en weet uit ervaring hoe dat aanvoelt: enorm eervol. Je zet je galerie ermee op de kaart. Oud-Showcasedeelnemer Hidde van Seggelen bewijst dat je het zelfs tot voorzitter van TEFAF kunt schoppen. Dit jaar zijn Frédérick Mouraux (Brussel) en Dickie Zebregs (Amsterdam) bij de aanstormende kunsthandelaren die zich mogen presenteren. Zebregs: “We zijn echt mega-excited om mee te mogen doen!” Mouraux: “Door naar het volgende level. Zo opwindend, ik ben heel erg trots.”
TEKST: BELINDA VISSER
Geëngageerde kunst
Ze zien er vriendelijk en aangenaam uit, de vierkante schilderijen met pastelkleurige blokken van Lucy + Jorge Orta. In de kleuren en groepering van vormen ligt echter protest verborgen. Sinds twee jaar grijpt het kunstenaarspaar terug op de periode waarin Jorge in codetaal zijn kritiek op de militaire dictatuur in zijn vaderland Argentinië uitte. “De militairen konden niets op zijn schilderijen aanmerken”, vertelt galeriehouder Frédérick Mouraux. “Maar bezoekers
van de expositie ontvingen de kleurcode en konden ontdekken dat hij in werkelijkheid iets zei over de militaire cultuur in zijn land.” Ook de recente schilderijen van het kunstenaarsduo gaan over politieke macht. Na zijn studie kunstgeschiedenis in Florence, toog Mouraux op zijn 22ste naar New York om in een galerie te gaan werken. Hij bezocht veel kunstenaars in hun atelier en had nauw contact met ze. Daar werd het zaadje geplant: in zijn eigen gale-
rie in Brussel laat hij graag werk van internationale vooruitstrevende, geëngageerde en vernieuwende kunstenaars zien. Op TEFAF combineert Mouraux de schilderijen van Lucy + Jorge Orta met werken van de Amerikaan Jonathan Adolphe uit Brooklyn, New York en de Belgische kunstenaar Jean-Philippe Duboscq. “Krachtige werken die een interactie met elkaar aangaan.” Bij beide laatste kunstenaars onderscheidt hij een gedeeld thema: Constructing / Decomposing. De monochrome doeken van Duboscq zijn opgebouwd uit meerdere verflagen, die zichtbaar worden zodra hij het canvas scheurt en vernietigt. “Hier gaat het om de fysieke actie.” De grote transparante ‘plastic paintings’ van Adolphe ontstaan in een trapsgewijs maakproces met verschillende technieken waarin hij een opeenstapeling van gevoelens legt. Mouraux: “Adolphe is de enige die zo werkt. Zijn werk is als water.”
‘Ik toon krachtige werken die een interactie met elkaar aangaan’
FRÉDÉRICK MOURAUXFrédérick Mouraux voor een acrylschilderij van Lucy + Jorge Orta. Foto: R.V. Jean-Philippe Duboscq, schilderij op canvas, 120 x 120 cm.
Zeldzame 17e-eeuwse pronkstukken
Tijdens en na zijn studie kunstgeschiedenis werkte Dickie Zebregs tien jaar bij een veilinghuis. Met een voorliefde voor opgezette vogels en porselein legde hij zich als beginnend kunsthandelaar toe op rariteitenkabinetten. Hij vertelt hoe hij, op voordracht van een vriend, tijdens een eerdere editie van TEFAF bij de Maastrichtse kunsthandelaar Guus Röell ging werken. Hoe het klikte tussen de beide mannen (nu 78 en 31). En hoe hij, toen zich een mooi winkelpand in het Amsterdamse Spiegelkwartier aandiende, Röell om een lening vroeg. Sindsdien werken ze samen onder de naam Zebregs&Röell. In die volgorde,
vond de nestor. Het duo legt zich toe op koloniale kunst, die de kruisbestuiving tussen Europa en de rest van de wereld laat zien. “Mooie objecten met een verhaal. Soms een duister, pijnlijk verhaal; ook dat vraagt erom verteld te worden”, zegt Zebregs. TEFAF vergelijkt hij met de Olympische Spelen. “En ik wil goud halen.” Hij zet in op een zeldzaam 17e-eeuws zwartgelakt Deshima-kabinet. De goudlakdecoratie in reliëf verbeeldt het Nederlandse eiland Deshima in de baai van Nagasaki en de jaarlijkse hofreis van de VOC-delegatie naar de keizer in Edo. Twee vergelijkbare meubels staan in Paleis Huis ten Bosch.
Het nu aangeboden kabinet werd in de 19e eeuw gekocht door de bankiersfamilie Barclay. Zebregs denkt dat het oorspronkelijk tegelijk met de meubels uit de Koninklijke Verzamelingen kan zijn besteld. Een misschien wel nog groter pronkstuk vindt hij een 17e-eeuws kabinet van de hand van de Amsterdamse kastenmaker Jan van Mekeren (1658-1733). Het meubel, een recente ontdekking, is ingelegd met gestileerde florale motieven en maskers, die als je langer kijkt een rechtstreekse verwijzing naar het Huis Oranje-Nassau lijken te bevatten. Zebregs zelf is ervan overtuigd: “Wie goed kijkt kan een gekroonde leeuw ontwaren.”
‘TEFAF vergelijk ik met de Olympische Spelen. En ik wil goud halen’
DICKIE ZEBREGSDickie Zebregs en Guus Röell. Foto: Diederick Bulstra Photography. Een groot Japans export lakkabinet met afbeeldingen van het eiland Deshima en de jaarlijkse hofreis van de VOC-delegatie naar de keizer in Edo. Edoperiode, circa 1660-1680, 88 x 100,5 x 54 cm.
Wat cijfers: voor de 36e keer vindt de meest gerenommeerde kunstbeurs ter wereld plaats in Maastricht. Er doen dit jaar 268 handelaren mee, vanuit vier continenten. Dertien van hen maken hun debuut op TEFAF. De tien nieuwelingen van TEFAF Showcase vallen buiten de officiële getallen. Van de 268 exposanten met een reguliere stand komen er 38 uit de Lage Landen: twintig uit Nederland en achttien uit België. Drie van hen presenteren zich voor het eerst tussen de crème de la crème van de internationale kunsthandel. Onder deze nieuwkomers bevindt zich een 92-jarige, die weleens de oudste debutant ooit zou kunnen zijn. COLLECT stelt voor: Patrick & Ondine Mestdagh uit Brussel, Tim Van Laere uit Antwerpen en Frides Laméris uit Amsterdam.
TEKST: BELINDA VISSER
De aanwezigheid van Tim Van Laere op TEFAF zal vast niet onopgemerkt voorbijgaan. De galerie in Antwerpen heeft veel weg van een museum en de exposities van de hedendaagse kunstenaars uit zijn stal zijn spraakmakend. “Ik beschouw ons als een echte artists gallery”, zegt Van Laere. “Samen met mijn team zet ik elke dag alles in werking om onze kunstenaars zo goed mogelijk te ondersteunen in de uitbouw van hun artistieke carrière. Die insteek maakt dat wij functioneren als een familie, met een enorm onderling vertrouwen. Het is ook opmerkelijk hoe onze kunstenaars onderling elkaar steunen en elkaars successen vieren.”
Hij vertelt heel blij te zijn om te mogen deelnemen aan TEFAF. Dat op de beurs beeldende kunst, antiek en design van de hoogste kwaliteit samenkomen spreekt hem aan. “Ik geloof heel erg dat goede kunstwerken altijd met elkaar in dialoog kunnen gaan. Sterker nog, ze kunnen elkaar in vraag stellen, versterken en universele waarheden van elkaar naar voren brengen.” Om die reden programmeert hij regelmatig shows waarin een combinatie van hedendaagse kunst en oude meesters te zien is.
Van Laere vindt het belangrijk dat zijn TEFAF-stand in uitstraling de galerie evenaart. Verwacht dus veel werken op
groot formaat in een ruimtelijke presentatie. “Onze focus ligt op de essentie van kunst. Wij tonen kunstenaars die zich weten te onderscheiden door hun visie, stijl, techniek en manier van kijken. Via hun werken openen ze nieuwe werelden.”
De ‘kunstenaarsfamilie’ die in Maastricht vertegenwoordigd wordt bestaat uit Bram Demunter, Marcel Dzama, Adrian Ghenie, Kati Heck, Leiko Ikemura, Edward Lipski, Jonathan Meese, Tal R, Ben Sledsens, Ed Templeton, Dennis Tyfus, Rinus Van de Velde, Inès van den Kieboom en Henk Visch.
‘Wij functioneren als een familie, met een enorm onderling vertrouwen’
TIM VAN LAERE
PATRICK MESTDAGH
Patrick & Ondine Mestdagh
Objecten met een ziel
Toen hij zich tien jaar geleden inschreef voor een stand, kreeg hij bericht dat er geen ruimte was, vertelt Patrick Mestdagh. Sindsdien stond hij jaarlijks op Masterpiece Londen. “TEFAF had ik min of meer uit mijn hoofd gezet. Totdat iemand die daar nieuw was vroeg waarom ik geen aanvraag had gedaan. Ik wist niet dat dat elk jaar opnieuw moest.”
Patrick en Ondine Mestdagh zijn handelaar-verzamelaars. Collectiestukken die in hun Brusselse galerie belanden hebben vaak eerst een tijdje thuis gestaan. Op TEFAF toont het stel tribale kunst van minimaal vier continenten. Patrick: “Schoonheid is universeel en juist een mix werkt vaak heel goed. Onze verklaring is dat de objecten dezelfde ziel delen.” In de galerie maken ze ook combinaties met Europese kunst en designobjecten. “Grenzen
hanteren we niet. Wat belangrijk is, is de juiste balans. Ondine is daar een ster in, zij verzorgt de scenografie.”
Het was ooit een Mogul-dolk – een gezocht Indiaas wapen – die Patricks hart sneller liet kloppen voor dit soort kunstvoorwerpen. Trots toont hij nu een 17e-eeuws exemplaar met een uit ivoor gesneden paardenhoofd versierd met robijnen in een gouden zetting. Maar het meest bijzondere object dat hij en Ondine meebrengen naar Maastricht is een 19eeeuwse civavonovono uit Oceanië. Het extreem zeldzame juweel is gemaakt van parelmoer en potvistand. Op de Fiji-eilanden droegen leiders dergelijke versieringen op de borst. “Wereldwijd zijn er maar dertig van bekend en die zitten bijna allemaal in museumcollecties.”
‘Schoonheid is universeel en een mix werkt vaak heel goed. Onze verklaring is dat de objecten dezelfde ziel delen’Uiterst zeldzame civavonovono, borstplaat gemaakt van potvistand (physeter catodon), pareloester (black-lip pearl oyster, pinctada margaritifera) en metaal. Republiek Fiji, 19e eeuw. Dolk uit het Mogulrijk (1526-1858), met ivoren paardenhoofd, bezet met robijnen in gouden zetting. India, 17e eeuw.
We konden het nauwelijks geloven, maar familiebedrijf Frides Laméris stond écht nog niet eerder op TEFAF. Hun vader, de gerenommeerde glaskenner Frides, werd vroeger al gevraagd, vertellen zussen Kitty en Anna Laméris, zelf bekend als experts van het tv-programma Tussen Kunst & Kitsch. De familie zag er nooit aanleiding
toe de sprong te maken. Maar nu het bedrijf zijn 60-jarig jubileum viert, dachten ze: “Als we het nu niet doen, wanneer dan wel?” Kitty en Anna runnen de kunsthandel samen met broer Willem en moeder Trudy, ‘alive and kicking’ en met haar 92 jaar mogelijk de oudste deelnemer aan TEFAF.
“We laten een waanzinnige collectie zien”,
vertelt Kitty. De familie verwierf de verzameling Venetiaans en façon de Veniseglas die de wereldberoemde Oostenrijkse dirigent Nikolaus Harnoncourt naliet. Met zijn vrouw verzamelde hij antieke instrumenten uit de renaissance en barok, en later ook glazen uit dezelfde periode. “Misschien is dat wel hier bij ons begonnen. Hij kwam altijd iets kopen als hij in Amsterdam optrad.” En dan is er nog een kolossale 18e-eeuwse bokaal, gemaakt ter ere van Aegidius van den Bempden (16671737) als bestuurder van de VOC en van de Sociëteit van Suriname, de ‘eigenaar’ van Suriname. Anna noemt het een sensatie. “Er zijn amper glazen bewaard gebleven die een Surinaamse context hebben.” Moeder Trudy, medeoprichter van de kunsthandel, doet afstand van haar lievelingsstuk. Jarenlang koesterde zij de zeldzame Vietnamese draak van steengoed uit het midden van de 15e eeuw. “Het is een ‘gendi’, een waterkan. Het water kan door een opening hoog in de staart naar binnen lopen en door de mond worden uitgeschonken.” Een vergelijkbare draak is te zien in het British Museum.
Frides Laméris Kunst en Antiek Beter laat dan nooit
Sinds Gregg Baker van Londen naar Brussel is verhuisd, heeft België er een topdealer in Japanse kunst bij. Japanse kamerschermen zijn z’n grootste specialiteit, al mixt hij die op Tefaf én in zijn thuisgalerie graag met Japanse post war-kunst. “In Japan is er geen onderscheid tussen kunst en craft.”
TEKST: THIJS DEMEULEMEESTER
FOTO’S: JANA POLLET
Hoe ingetogen zijn stands ook zijn, op Tefaf springt de booth van Gregg Baker Asian Art er steevast bovenuit. Niet alleen omdat hij, naast A Lighthouse called Kanata, galerie Tanakaya, Shibunkaku en Jean-Christophe Charbonnier, een van de weinige specialisten in Japanse kunst is op de beurs. Maar vooral omdat zijn aanbod zo aanspreekt. “Het zijn vooral de Japanse kamerschermen die veel kijklustigen lokken”, zegt Gregg Baker. De eeuwenoude opvouwbare kunstwerken hebben een grote aantrekkingskracht door hun uitgepuurde composities, die voor hedendaagse ogen haast minimalistisch aanvoelen. Maar ook de geraffineerde iconografie en materiaalgebruik is attractief, door de details in bladgoud of zilver.
Ook al gaat het om belangrijke stukken Japanse kunst, toch beschouwen veel mensen die kamerschermen in de eerste plaats als decoratief. En dat is een perceptieprobleem, volgens Baker. “In Japan is er geen onderscheid tussen craft en kunst. Als je een ambachtsman bent, ben je per definitie een artiest. In het westen worden Japanse kamerschermen vooral beschouwd als toegepaste kunst. Ik begrijp dat wel: ze
zijn natuurlijk bedoeld om een woning of tempel te decoreren. Maar de kunstenaar die zo’n uniek scherm maakte, beschouwde zo’n paravent als zijn canvas. Dus is het dan een schilderij of een decoratief object? Is het kunst of toegepaste kunst?” De vraag is typerend voor de westerse blik op Japanse kunst. Het antwoord laat hij liever in het midden. Baker: “Vroeger waren wandtapijten meer waard dan schilderijen. Nu ligt dat anders. Stel dat Pablo Picasso ooit een kamerscherm zou hebben geschilderd. Dan zou dat sowieso ook minder waard zijn dan een canvas van hetzelfde formaat. Een kwestie van perceptie.”
Baker weet dat in het westen weinig mensen beseffen dat kamerschermen eigenlijk bedoeld waren om op de grond te staan.
“Bij ons stelt geen enkele privéverzame-
‘Vroeger waren wandtapijten meer waard dan schilderijen’Een zesvoudig papieren kamerscherm met een voorstelling van de veranda van een groot herenhuis met shoji (kamerscherm) en beschilderde fusuma (schuifdeuren) naast een binnentuin met bomen en bloemen. Hasegawa School, Japan, 17e eeuw, Edo-periode.
laar of museum ze zo op”, zegt hij. “Ze worden gewoonlijk uitgevouwen en vlak opgehangen aan een muur, zodat ze eruit zien als een ‘normaal’ kunstwerk. Terwijl ze eigenlijk gemaakt zijn om periodiek dicht te vouwen, zeker als de afbeelding niet meer relevant is. Een kamerscherm met een winters tafereel zal een Japanner bijvoorbeeld nooit in de zomer tonen. De paravents moeten mee-evolueren met de seizoenen. Voor Japanners is de afbeelding erop belangrijk. Het scherm fungeert zelfs als een soort gecodeerde intelligentietest. Herkent mijn bezoeker het verhaal? Snapt hij de symboliek erachter?” Hij wijst op een kamerscherm waarin je per paneel dezelfde wilg ziet verouderen: een metafoor voor de vergankelijkheid van het leven. Een andere paravent toont een monumentale brug, die het aardse bestaan met het hiernamaals verbindt. Een boodschap die niet mis te verstaan is.
Volgens Baker zijn Japanse kamerschermen voor het westerse publiek zo aantrekkelijk, omdat ze te linken zijn aan enkele specifieke westerse kunstenaars of kunstuitingen. Strips bijvoorbeeld, want
de klarelijntekeningen van Hergé zijn duidelijk geïnspireerd op Japanse prentkunst. “Uiteraard kunnen we ook niet om Vincent van Gogh heen. De Nederlandse kunstenaar was een groot bewonderaar van Japanse kunst. Van Gogh zei zelf ooit dat elk van zijn kunstwerken iets weg heeft van Japanse kunst”, zegt de handelaar. “Japanse prenten heeft hij zeker in het echt gezien. Maar kamerschermen, dat weet ik niet zeker. Hij kende ze zeker van op reproducties. Sinds Japan rond 1850 na eeuwen isolatie zijn grenzen opnieuw openstelde voor het westen, is de Japanse kunst van enorme invloed geweest op westerse kunstenaars. De platte composities, het perspectief, de diagonalen, de fauna en flora: je ziet het allemaal terugkomen in de
laat 19e-eeuwse kunst. Bij de kunstenaarsgroep Les Nabis bijvoorbeeld, maar evengoed bij art-nouveau-architecten zoals Victor Horta. Ik ben er zelfs van overtuigd dat Japanse kunst de grootste invloed is geweest op de westerse kunst vanaf 1850.”
Terwijl Gregg Baker en zijn partner Virginie Gourin ons inleiden in de wereld van de Japanse kamerschermen, tonen ze hun Brusselse loft, die sinds 2020 ook dienst doet als privéshowroom. “We verhuisden na de beruchte TEFAF-editie van 2020, die vroegtijdig gesloten moest worden omdat covid wereldwijd was uitgebroken”, zegt Baker. “Sinds 1985 had ik een galerie in Londen, nu ontvang ik klanten in een privécontext.
‘Sinds Japan rond 1850 na eeuwen isolatie zijn grenzen opnieuw openstelde voor het westen, is de Japanse kunst van enorme invloed geweest op westerse kunstenaars’De achterzijde van dit zesvoudig papieren kamerscherm is versierd met verschillende shikishi (gedichten) op een zilveren ondergrond. Edo-periode, 17e eeuw.
Wat een verademing. We hebben helemaal geen duur depot meer nodig, want we kunnen hier thuis tussen al onze kunstobjecten leven. Voor het eerst in mijn carrière ben ik dagelijks omringd met onze gehele collectie. Het gevolg is: we bestuderen onze objecten beter, we genieten er meer van en we kregen al nieuwe inzichten. Onze loft ziet eruit als het huis van een collectionneur. En dat is ook zo: hier in Brussel voelen we ons meer verzamelaars dan dealers.” Naast hun zithoek hebben Gregg en Virginie een rek geïnstalleerd, waarop ze ingeklapte Japanse kamerschermen bewa-
ren. Klanten die op bezoek komen, kunnen desgewenst in alle rust de paravents openvouwen en bekijken. “Dit kamerscherm dateert bijvoorbeeld uit 1590/1600”, vertelt Baker. “Ik vond het op een kleine veiling in België. Twee keer niks betaalde ik ervoor. Maar toen ik het liet schoonmaken in Japan, bleek het om een zeer zeldzaam Ujistuk te gaan, waarvan er wereldwijd maar een veertigtal bekend zijn. Er zijn dus wel degelijk nog vondsten te doen.”
Thuis combineren Baker en Gourin de kamerschermen met moderne Japanse keramiek, eeuwenoude boeddhasculpturen en naoorlogse Japanse kunst. Dat is vooral de specialiteit van zijn partner Virginie, een Parijse kunsthistoricus. Tien jaar geleden, tijdens BRUNEAF, de Non-European Art Fair, leerden de twee elkaar kennen bij Kitsune Gallery in de Brusselse wijk Zavel. “We hebben echt iets met Brussel. Toen we weg wilden uit Londen, was de keuze voor Brussel snel gemaakt”, zegt Gourin. ‘Onze verhuizing had niks met Brexit te maken, maar we doen hier wel degelijk op een andere manier zaken. Vroeger verkochten we nauwelijks aan musea. Maar opvallend genoeg hebben we de afgelopen maanden toch belangrijke paravents kunnen verkopen. Aan het British Museum onder meer en het Musée des Arts Asiatiques in Nice. En ook met het Metropolitan Museum in New York zijn we momenteel in gesprek over een aankoop.”
MEER DAN SHIRAGA
Wie Japanse naoorlogse schilderkunst zegt, denkt wellicht spontaan aan Kazuo Shiraga (1924-2008) of andere kunstenaars uit de Gutai-periode. Dealers zoals Dominique Lévy en Axel Vervoordt zetten Gutai zo’n vijftien jaar geleden met succes terug op de kaart, waardoor de prijzen voor een Shiraga-schilderij – een kruising tussen performance art en abstract expressionisme – tegenwoordig in de miljoenen lopen. Shiraga had banden met Europese en Amerikaanse abstracte kunstenaars. Tapiès had een werk in zijn studio hangen, Pollock had boeken van Shiraga. “Maar er waren wel meer linken tussen westerse en Japanse kunst”, weet Gourin. “Pierre Soulages stelde meermaals tentoon in Japan in de jaren vijftig. In 1958 maakte hij er een uitgebreide inspiratiereis met blijvende invloed op zijn werk. Iedereen zegt dat de Amerikaanse expressionisten na de Tweede Wereldoorlog een enorme invloed hadden op de Japanse avant-garde.
‘Sinds 1985 had ik een galerie in Londen, nu ontvang ik klanten in een privécontext. Wat een verademing’Voorzijde van het zesvoudig papieren kamerscherm van pagina 55, geschilderd in zwarte inkt en kleurpigmenten op een gouden ondergrond met nadeshiko (roze franjes) en tokusa (paardenstaarten), 73 x 221 cm.
Maar het omgekeerde geldt evenzeer. Helaas is de kunstgeschiedenis geschreven door westerse pennen. En dus is de canon gevuld met westerse kunstenaars. Behalve enkele uitzonderingen blijven de Japanners nog steeds onder de radar.”
In plaats van zich ook de mengen in de markt voor Gutai en Shiraga, verkiest Baker in de diepte te werken op andere oeuvres van ‘vergeten’ naoorlogse Japanse kunstenaars uit de avant-garde. Figuren die evengoed hun stempel hebben gedrukt op de oosterse én westerse kunstgeschiedenis. Morita Shiryū (1912-1999) bijvoorbeeld, die Japanse kalligrafie zodanig abstraheerde dat zijn werk veel verwantschap had met Amerikaanse abstract
expressionisten zoals Franz Kline. “Tien jaar geleden was ik de enige koper van Morita Shiryū in Europa. Nu brengen zijn werken al meer dan 100.000 euro op”, zegt hij. “Morita’s werk bereikte indertijd al via internationale publicaties en crossoverexposities het Westen. Hij schreef ook zelf vaak over de link tussen traditionele kalligrafie en abstracte westerse kunst. Hij was een grote inspiratiebron voor Pierre Alechinsky en Georges Mathieu.”
In 2016 organiseerde Gregg Baker Asian Art de eerste tentoonstelling in vijftig jaar buiten Japan van Suda Kokuta (1906-1990), een lyrisch abstracte kunstenaar die in zijn werken invloeden uit het zenboeddhisme en de Japanse kalligrafie vermengt. Baker:
“We verkochten onze expo nagenoeg uit, zijn werk was voor veel van onze klanten een absolute ontdekking. Shiraga nodigde hem uit om lid te worden van de Gutaigroep, maar Kokuta weigerde dat. Door zijn boeddhistische inslag vind ik zijn werk spiritueler en rijker dan dat van Shiraga. Ter vergelijking: een abstract topwerk van Kokuta draait nu al rond de 50 à 100.000 euro, een Shiraga kost het twintigvoudige. En dan te zeggen dat er in Kyoto een café is waar het volhangt met zijn werken. Toen hij daar ging lunchen, betaalde hij met schilderijen.” Waar hebben we dat nog meer gehoord?
Gregg Baker Asian Art Brussel‘Hier in Brussel voelen we ons meer verzamelaars dan dealers’
In hoeverre doet de locatie ertoe bij het kopen van een kunstwerk?
De verschillen in belasting en transportkosten zijn natuurlijk van invloed op het totale kostenplaatje, maar geven nooit de doorslag. Want zo’n keuze maak je meestal niet op rationele gronden. Nu mensen van overal naar TEFAF Maastricht trekken, maken wij graag een overzicht.
TEKST: GILLES BECHET
De kunstwereld is intussen een globaal fenomeen geworden. Zo’n veertig jaar geleden had je nog een handvol Europese en Amerikaanse steden die de kunstmarkt domineerden. Nu kun je moeiteloos kunstwerken kopen of verkopen in tal van steden, op alle continenten. Maar kun je dat dan toch niet beter in specifieke landen doen? Financieel gezien zijn er behoorlijke verschillen wat betreft belasting (btw, in- en uitvoerrechten, zaaksgevolg) en transportkosten. In Europa variëren de invoerrechten en het btw-tarief van land tot land, en afhankelijk van het soort kunstwerk dat je invoert. In de Verenigde Staten heb je geen zaaksgevolg (waarbij het recht blijft rusten op de zaak, ook als deze door de eigenaar wordt overgedragen, red.), in
tegenstelling tot de Europese landen, die zo de kunstenaars en hun rechthebbenden willen beschermen. En om het culturele erfgoed te beschermen gelden voor antiquiteiten in sommige landen specifieke in- en uitvoerrechten. Volgens sommigen bieden die verschillen in belastingen en regelingen de VS en Azië een concurrentievoordeel ten opzichte van Europa. Voor andere goederen is dat ongetwijfeld zo, maar de aankoop van een kunstwerk is een apart geval, want vaak ingegeven door emoties. Bovendien is een kunstwerk per definitie iets unieks, dat slechts op één plaats en moment te koop wordt aangeboden, voor een bepaalde prijs. Het is een graag of niet-situatie, en soms moet er over het werk worden onderhandeld of op worden geboden.
Voor de grote veilinghuizen, met vestigingen in verschillende landen en continenten, is de locatie van belangrijke stukken een strategische keuze, afhankelijk van waar ze naar verwachting het beste zullen presteren en waar de meeste potentiële kopers bijeenkomen. “De culturele logica achter een kunstwerk kan eveneens een belangrijke factor zijn”, benadrukt Pauline Haon, associate director bij Christie’s in Brussel en gespecialiseerd in kunst uit de 20e en 21e eeuw. Zo houd je de veiling van een werk van Zao Wou-Ki, die altijd weer een groot aantal Aziatische gegadigden lokt, bij voorkeur in Parijs, waar de kunstenaar heeft gewoond. Haon: “We merken vaak dat Europeanen niet al te graag in een ver buitenland kopen, in tegenstelling tot Amerikanen en Aziaten.” Een en ander heeft wellicht meer te maken met bepaalde gewoonten dan met de financiële slagkracht. Bij grote bedragen zijn financiële ‘supplementen’ oftewel extra’s immers van bijkomstig belang.
“Welingelichte klanten kennen de verkoopsvoorwaarden en de verschillende belastingen en commissies. Is men niet op
de hoogte, dan geven we de nodige uitleg bij de registratie of tijdens het telefonisch contact bij een live-veiling”, verduidelijkt Deborah Quackelbeen, general manager bij Sotheby’s Belgium en Luxemburg.
ZORGENKINDJE BREXIT
Zoals te verwachten viel, heeft de Brexit de circulatie van kunstwerken en verzamelaars er niet eenvoudiger op gemaakt. Als vaste deelnemer aan BRAFA heeft Nicholas Mullany, van de Londense galerie Haute Epoque Fine Arts, tal van contacten gelegd en nauwe banden aangeknoopt met Belgische kopers en verzamelaars. Voor hem lijdt het geen twijfel dat de Brexit heeft geleid tot obstakels in verband met logistiek en de administratieve procedures, wat allemaal tijd en geld kost. “In dit type van markt zijn de relaties gebaseerd op reputatie en vertrouwen”, zegt hij. “We handelen nog steeds de transport- en douaneformaliteiten af. Ik ben ook blij dat sinds de Brexit nog niet één klant zijn aankoop liet afhangen van de plaats waar het stuk zich bevond, om de kosten of ongemakken te verminderen. De beslissing om een object aan te kopen hangt af van zijn kwaliteit en zeldzaamheid, veel meer dan van de geografische ligging”.
In een geglobaliseerde markt is het voor galeries belangrijk om zo dicht mogelijk bij de verzamelaars te komen. Veel Amerikaanse galeries (CLEARING, Nino Mier, Gladstone) en ook Franse galeries (Templon, Almine Rech, La Forest Divonne) hebben zich in Brussel gevestigd. Want de hoofdstad van België telt verhoudingsgewijs het grootste aantal verzamelaars ter wereld. De keuze voor een bepaalde plaats is dus niet ingegeven door de hoogte van de belastingen, maar eerder door het aanwezige aantal verzamelaars en musea. “De voordelen verbonden aan een geografische zone of een specifiek land worden vaak tenietgedaan door andere factoren”, weet Raphaël Prevost, manager van galerie Templon in Brussel.
“Er bestaan inderdaad verschillen en sommige kosten komen nog eens bovenop de transportkosten. Dit alles beïnvloedt de prijs en dus de beslissing van een verzamelaar. We houden daar rekening mee in onze gesprekken met hen”, vertelt Rodolphe Janssen. De Brusselse galeriehouder heeft besloten geen filiaal te openen in het buitenland. Hij werkt liever samen met andere galeries op bepaalde markten, zoals New York en São Paulo.
Samen met de veilinghuizen zijn de kunstbeurzen uitgegroeid tot belangrijke marktcentra. In principe wordt daar het belastingtarief van het gastland toegepast. Voor buitenlandse kopers komen daar dan nog de transportkosten en eventuele invoerrechten bij.
“TEFAF lokt elk jaar duizenden internationale bezoekers. De regels zijn dusdanig verschillend, afhankelijk van het land en de kunstcategorie, dat we hun altijd de raad geven zich vooraf goed te informeren bij hun adviseurs”, aldus Bart Drenth, general manager van de beurs. Voor galeries is dat een kans om banden te smeden met het lokale koperspubliek. Rodolphe Janssen: “Elk jaar neem ik deel aan zo’n zes beurzen in het buitenland. Zo kan ik nieuwe verzamelaars ontmoeten en de banden met de oude versterken. Maar ik kan er ook mijn kunstenaars laten ontdekken door andere galeries, curators van tentoonstellingen, enzovoort. Sommigen zullen daardoor later naar Brussel komen voor een beurs, een specifieke vernissage of gewoon eens langskomen op een reis naar Europa. Als exposant houd je idealiter rekening met de wensen van de kopers, die van zeer diverse origine zijn. Dus pas je de prijzen zo goed mogelijk aan.”
‘De regels per land zijn dusdanig verschillend, dat we onze bezoekers altijd vertellen zich vooraf goed te informeren bij hun adviseurs’
BART DRENTH
‘Er bestaan inderdaad verschillen en sommige kosten komen nog eens bovenop de transportkosten. Dit alles beïnvloedt de prijs en dus de beslissing van een verzamelaar’
RODOLPHE JANSSEN
Dickie Zebregs van Zebregs&Röell Fine Art and Antiques in Amsterdam verkoopt stukken van museumkwaliteit uit Europa en de verste continenten. Kopers uit de Europese Unie betalen 21% btw op de winstmarge. Wordt een stuk uitgevoerd naar een land buiten de Europese Unie, dan valt er geen btw te betalen. “Sommige klanten gaan dan afdingen, om dat bedrag van de prijs af te doen”, zegt hij. “Ze moeten goed begrijpen dat onze marges niet bijster groot zijn, en al zeker niet op Tefaf. Wil iemand een stuk niet kopen voor een zekere prijs, dan houd ik het liever. Dat stoort me niet. Ik verkoop het later wel.” Voor de uitvoer van antiquiteiten is een vergunning vereist. Voor stukken van meer dan € 65.000 moet de Nationale Onderzoeksraad Erfgoed zijn fiat geven. Die werd opgericht om het Nederlandse culturele erfgoed te beschermen. Zebregs: “Maar het gebeurt niet vaak dat een stuk in Nederland moet blijven. Verkopen we zo’n stuk, dan is dat omdat er al twee of drie exemplaren van te vinden zijn in een Nederlands museum.”
Lilian Salomon, een specialiste van de Vlaamse en Nederlandse schilderkunst uit de 17e eeuw, heeft twee galeries, een in Genève en een in Amsterdam. Zo kan ze de regeling van tijdelijke invoer toepassen. “De klant betaalt het btw-tarief voor de invoer van een kunstwerk. In Nederland is dat 9%. Wordt een schilderij echter verkocht aan een klant van buiten de Unie, dan is dat export.” Robert Aronson, een antiquair uit Amsterdam gespecialiseerd in oud Delfts aardewerk, onderhandelt vaak met Amerikaanse klanten. Hij heeft er nu een gewoonte van gemaakt de transportkosten op te nemen in de prijs. “Zo zorg ik ervoor dat de klant zich nergens zorgen om hoeft te maken. Zodra de deal beklonken is, is hij er zeker van dat het gekochte object hem in de beste omstandigheden zal bereiken.”
Tot slot, wat een ervaren verzamelaar en een beginner met elkaar gemeen hebben, is het irrationele van hun beslissing een bepaald kunstwerk aan te kopen. “Telkens wanneer ik een veiling van topwerken zag, was het vooral de emotionele factor die de doorslag gaf”, zegt Alexandre Pintiaux, een in de kunstmarkt gespecialiseerde fiscaal advocaat. “Je weet dat men dit specifieke werk wil kopen, en dan bedenk je of er een optimalisering mogelijk is. Zo ja, dan passen we dat toe. Maar ik heb nog nooit iemand gekend die tegen me zei: ‘ Ik ga die Magritte kopen omdat het fiscaal interessanter is dan een ander werk.’”
‘Ik zorg ervoor dat de klant zich nergens zorgen om hoeft te maken. Zodra de deal beklonken is, is hij zeker dat het gekochte object hem in de beste omstandigheden zal bereiken’
ROBERT ARONSON
‘Verkopen we zo’n stuk, dan is dat omdat er al twee of drie exemplaren van te vinden zijn in een Nederlands museum’
DICKIE ZEBREGSMaagd en kind, Frankrijk, Mussy-sur-Seine (Aube), ca. 1330, kalksteen met polychrome verf en vergulding, 94 x 32,5 x 22 cm. Met toestemming van Mullany Fine Art.
België:
Normaal tarief: 21%.
Voor kunstwerken kunnen de belastingplichtige wederverkopers in sommige gevallen de btw op de winstmarge toepassen. In sommige gevallen wordt de btw forfaitair vastgesteld op 30% van de verkoopprijs.
Nederland:
Normaal tarief: 21%. Kan worden verlaagd tot 9% indien men van een kunstenaar koopt. Koopt men in een galerie of veilingzaal, dan is de btw enkel van toepassing op de winstmarge.
Verenigd Koninkrijk:
Normaal tarief: 20%.
Voor kunstwerken kunnen de belastingplichtige wederverkopers in sommige gevallen de btw op de winstmarge toepassen.
Zwitserland:
Normaal tarief: 7,7%l
Voor kunstwerken kunnen de belastingplichtige wederverkopers in sommige gevallen de btw op de winstmarge toepassen.
Verenigde Staten: De koper moet de gebruiksbelasting (use tax) betalen. Die wordt berekend op de prijs, en wel in de staat waar het goed wordt geleverd. Die belasting varieert van staat tot staat. In New York is dat bijvoorbeeld 8,875%.
Hongkong: geen.
België: Voor de invoer (van buiten de EU) van kunstwerken, verzamelobjecten en antiquiteiten geldt een verlaagd btw-tarief van 6%.
Nederland: Voor de invoer (van buiten de EU) van kunstwerken, verzamelobjecten en antiquiteiten geldt een verlaagd btw-tarief van 9%.
Verenigd Koninkrijk: Voor de invoer (van buiten de EU) van kunstwerken, verzamelobjecten en antiquiteiten geldt een verlaagd btw-tarief van 5%.
Zwitserland:
Invoer: 7,7%. Er zijn wel vrije zones, zoals de vrijhaven van Genève.
Verenigde Staten: geen, behalve voor kunstobjecten en antiquiteiten uit China.
Hongkong: geen.
België:
Tarief:
• voor het deel van de verkoopprijs onder € 50.000: 4%
• van € 50.000 tot 200.000: 3%
• van € 200.000 tot 350.000: 1%
• van € 350.000 tot 500.000: 0,5%
• daarboven: tarief van 0,25% (toepassing van de Europese richtlijn 2001/84/CE).
Geen volgrecht voor verkoopbedragen kleiner dan € 2.000.
Nederland: omgezette richtlijn 2001/84/CE.
Verenigd Koninkrijk: omgezette richtlijn 2001/84/CE. Geen volgrecht voor verkoopbedragen kleiner dan € 1.000.
Verenigde Staten: geen.
Acht jaar stug archiefwerk had De Standaard-journalist Geert Sels nodig om ‘Kunst voor das Reich’ te schrijven. Daarmee heeft België voor het eerst een boek dat het verhaal van de nazi-roofkunst vertelt. Wie oude kunst verzamelt, kan maar beter uit zijn doppen kijken. We vroegen de auteur om aan te duiden welke paadjes wel eens glibberig kunnen zijn.
TEKST: GEERT SELS
In 2018 kwam ik in contact met een onderzoeker die werkte aan een monografie over een 17e-eeuwse Vlaamse kunstenaar. Over een van diens schilderijen was recent een wetenschappelijk artikel verschenen. Tot daar het goede nieuws. Want op de Nederlandse databank Herkomst Gezocht stond een versie van het schilderij geseind als ‘vermist tijdens de Tweede Wereldoorlog’. In 1943, zo bleek, was er kort na elkaar heel veel gebeurd met het werk en zijn eigenaars. Eerst werden de eigenaars in concentratiekamp Sobibor vermoord en tweeënhalve maand later werd hun schilderij in Amsterdam verkocht via de bank Lippmann-Rosenthal. Die staat bekend als de ‘roofbank’, waar Nederlandse Joden hun vijandelijk vermogen moesten inleveren en waar een deel van de inbeslaggenomen kunst terechtkwam.
Samen slaagden de onderzoeker en ik erin om te achterhalen dat het schilderij in kwestie deel uitmaakte van een Belgische kunstverzameling. Was dit hetzelfde schilderij dat in Nederland als ‘vermist’ stond opgegeven? Het was niet onmogelijk om deze vraag te beantwoorden. Als het schilderij via Lippmann-Rosenthal verkocht was, stond er aan de achterzijde een cijfercode op vermeld – zo was usance bij de roofbank. Eén persoon had de sleutel tot dat inzicht in handen: de eigenaar. Maar hij gaf ons geen toestemming om de achterzijde van het werk te bekijken. Hij bezorgde ons evenmin een foto of een transcriptie van eventuele codes.
Dat was zijn goed recht. België ondertekende in 1998 samen met 43 andere landen de Washington Principles. Daardoor engageerde het land zich om mee te zoeken naar ‘fair and just solutions’, om onderzoek te doen naar naziroofkunst en de resultaten publiek beschikbaar te stellen. Een ondertekening impliceerde dat België bereid was om transparant om te springen met zijn informatie. De aanbevelingen waren echter alleen van toepassing op publieke instellingen en dus niet op privéverzamelingen.
JUDENAUKTIONEN
Er kwam nog een ander verhaal over een Belgische collectie op mijn radar. Het heeft betrekking op de olieverfschets Romulus verschijnt aan Julius Proculus van Peter Paul
Rubens. Het schilderij werd in april 1935 in Berlijn verkocht bij kunsthandelaar Paul Graupe. Het was afkomstig van Jakob en Rosa Oppenheimer, de Joodse beheerders van de kunsthandel Van Diemen & Co. Amper twee jaar nadat Adolf Hitler aan de macht kwam, werden Joodse bedrijfsleiders al aan de kant geschoven en vervangen door arische bewindvoerders. De stock van de Oppenheimers werd in acht opeenvolgende veilingen geliquideerd. Het waren maar een paar van de talrijke ‘Judenauktionen’ die vanaf die tijd plaatsvonden. Via enkele omzwervingen kwam de olieverfschets in de jaren tachtig in een Belgische kunstverzameling terecht. Toen ik de familie contacteerde, kreeg ik daar bevestiging van, maar vernam ik ook dat de collectie na een overlijden onder drie erfgenamen verdeeld was. Waar het schilderij zich nu bevindt, kreeg ik niet te horen. Maar het kan de huidige eigenaar toch niet lekker zitten dat hij een Rubens bezit waar de erven Oppenheimer aanspraak kunnen op maken? Terecht blijkbaar, want in 2008 kregen de Oppenheimers een portret van Paris Bordone en een genretafereel van Hendrik Pot terug dat zich in Nederlands overheidsbezit bevond.
VISUM IN RUIL VOOR KUNST
Uit dit voorbeeld zijn een paar conclusies te trekken. Schilderijen die in de jaren dertig tijdens het naziregime onder dwang afhandig werden gemaakt,
Na de Anschluss steeg het aantal visumaanvragen spectaculair; België vreesde de migratiestroom niet langer het hoofd te kunnen bieden.De kunstcollectie van de Joodse familie Dorville werd in 1942 gedwongen verkocht. Deze aquarel, De absintdrinkster uit 1877 van Félicien Rops zit in de Koninklijke Bibliotheek. © KBR. © R.V. Dit 15e-eeuws werk op paneel Man van smarten van een Zuid-Nederlandse meester komt uit de kunstcollectie van verzamelaar-bankier Emile Renders en werd na tussenstappen in 1974 opgenomen in de collectie van het Metropolitan in New York. © Metropolitan. © The Cloisters Collection, 1974.
aquarel La buveuse d’absinthe van Félicien Rops die de Koninklijke Bibliotheek Brussel in 1968 kocht, onwetend dat het in 1942 in Nice bij een gedwongen verkoop was geveild. Het overkwam ook het Museum voor Schone Kunsten van Gent, dat in 1988 bij een Londense galerie het Portret van Ludwig Adler van Oskar Kokoschka kocht voor 18 miljoen frank. Het schilderij was meermaals zonder problemen bij andere eigenaars terechtgekomen, maar in 2009 kreeg het museum een claim in de bus van de erfgenamen van Victor von Klemperer. Die had het in de jaren dertig in Dresden verkocht om zijn emigratie naar Rhodesië te betalen. De stad Gent wees de claim af. Onterecht, volgens de familie, die meer dan tien jaar later opnieuw de teruggave van het schilderij vraagt. Er is nog een tweede conclusie te trekken uit deze voorbeelden. Ze maken duidelijk dat het tijdvenster voor provenanceonderzoek momenteel terecht tussen 1933 en 1945 ligt. En niet, zoals België lang gedacht heeft, tussen 1940 en 1945. De achterliggende redenering was dat er voor 10 mei 1940 geen nazi’s op Belgisch grondgebied waren. Inderdaad, nazi’s niet. Maar de mensen die door hen opgejaagd werden wel. En hun schilderijen mogelijk ook. Daarom gaat het eerste hoofdstuk van Kunst voor das Reich over migratie en vangt het aan in 1933. Het gaat over de aanzwellende groep mensen die snel na de machtsovername door de NSDAP naar België wilde komen. Aanvankelijk stelde de Nationale Veiligheid van België zich nog vrij welwillend op om vluchtelingen een visum te geven. Maar vanaf 1938 werd de situatie prangend. In Oostenrijk rolden de nazi’s na de Anschluss in hoog tempo hun anti-Joodse maatregelen uit, met een golf zelfmoorden en piekende migratiecijfers tot gevolg. In Duitsland nam in de aanloop naar Kristallnacht de angst toe. Het aantal visumaanvragen steeg spectaculair en België vreesde de migratiestroom niet langer het hoofd te kunnen bieden.
In Berlijn werd de familie van Emmy Seegall in 1938 tot vier keer toe een visum geweigerd. Tot hun advocaat een ultieme zet deed: als zijn cliënten naar België mochten komen, mocht het Museum voor Schone Kunsten in Brussel tien kunstwerken op papier kiezen. Een visum in ruil voor kunst. Bovendien een erg duurbetaald visum. De kunstwerken bevinden zich nog altijd in het museum. Rond dezelfde tijd probeerde de Weense kunstrestaurateur Moritz Lindemann bij de Belgische ambassade een visum te bemachtigen. In zijn aanvraag zei hij dat hij graag overleg wou hebben over ‘enkele interessante schilderijen’. Hij is zijn belofte nagekomen: later schonk hij een portret van Govert Flinck en een schilderij van Pieter Huys aan het
Museum voor Schone Kunsten. Ook die zitten nog steeds in de collectie. In beide gevallen lag de basis voor de transactie in nazi-Duitsland. Dat maakt het voor ons mentaal gemakkelijker om er mee om te gaan. Het voelt aan alsof het elders gebeurd is, onder druk van een vijandig regime dat het onze niet is. Een eventuele teruggave aan de nabestaanden van Seegall en Lindemann lijkt daardoor aannemelijker.
VERKOOP UIT NOOD
Maar wat met migranten die naar België kwamen? De problemen die ze in naziDuitsland kenden, sleepten ze met zich mee. Nog voor ze hun land verlieten, waren ze immers meestal al afgezet omdat ze Fluchtsteuer moesten betalen: een vermo-
Als identitaire partij was de NSDAP gericht op klassieke, traditionele kunst uit een glorierijk verleden.
genstaks om de grens over te mogen. Voor velen volgden daarop maandenlange omzwervingen, met verblijven in hotels, met reis-en verhuiskosten en voor de gelukkigen een duur bootticket naar de vrijheid. Om in hun levensonderhoud te blijven voorzien, verkochten Paul Rosenthal, Heinrich Tiefenbrunn en andermaal Moritz Lindemann schilderijen aan het Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen. De conservator schreef aan zijn burgemeester dat hij de werken voor een interessante prijs had kunnen krijgen en dat ze afkomstig waren van ‘voortvluchtende Oostenrijkers’. De schilderijen van Roelant Savery, Cornelis Cornelisz van Haarlem, Willem Pietersz. Buytewech en Bartholomeus Breenberg zitten nog altijd in het museum. Van deze werken is het moeilijker te aanvaarden dat ze onder invloed van het nazisme verkocht zijn. Vóór mei 1940 was er immers geen nazi te bespeuren in België. Toch zouden deze mensen hun eigendom in normale omstandigheden vermoedelijk niet van de hand gedaan hebben. Hun biografie zegt iets meer over hun precariteit. Rosenthal kwam nadien om in Auschwitz. Lindemann kreeg na een tijdelijke internering in Kazerne Dossin mentale problemen en verdampte in de nevelen van de tijd. Van hem is nooit meer een spoor teruggevonden.
TOPCOLLECTIE ROOFKUNST
Vanaf 10 mei 1940 waren er wel degelijk nazi’s op Belgisch grondgebied. De grote gangmakers van de Duitse kunstverwerving begonnen zonder dralen aan hun missie. Adolf Hitler wou in Linz een ambitieus museum oprichten dat van eenzelfde omvang was als het British Museum of het Louvre. Alleen had hij daarvoor de collecties niet: die moesten uit de bezette gebieden komen. Daarom kondigde hij in 1938 het Führervorbehalt af, dat stipuleerde dat hij bij mogelijk interessant kunstaanbod het eerstekeuzerecht had. Daar trok de tweede in rang, Hermann Göring, zich weinig van aan.
Hij pleegde meermaals insubordinatie op topniveau door in de depots met roofkunst
schilderijen uit te kiezen voor zijn verzameling. Göring had als zelfverklaard renaissanceman namelijk zelf plannen. In Carinhall, ten noordoosten van Berlijn, wilde hij een topcollectie uitbouwen. Als identitaire partij was de NSDAP gericht op klassieke, traditionele kunst. Het idee was om een glorierijk moment uit het verleden te markeren en daar opnieuw aansluiting bij te zoeken. Zo goed als onze voorgangers het toen deden, doen wij het nu opnieuw, was de impliciete redenering. Zo’n tijdvak par excellence was de Hoogduitse bloeiperiode, met Lucas Cranach en Albrecht Dürer als kopstukken. De Italiaanse renaissance en de Vlaamse Primitieven sloegen eveneens goed aan. Net als de Nederlandse Gouden Eeuw, met Vermeer en Rembrandt, en de Vlaamse 17e eeuw, met Rubens, Van Dyck en Jordaens. En in hun kielzog zoveel anderen. Van dit soort kunst is er veel geroofd, maar is er ook voor ontzettend veel Reichsmarken aangekocht. Aangedreven door de vraag domineerde de klassieke kunst de kunstsmaak en beleefde de kunstmarkt een ongeziene hoogconjunctuur. Hedendaagse verzamelaars die zich toeleggen op oude kunst geven er zich best rekenschap van dat ze in dezelfde vijver vissen als waarin de nazi’s actief waren. In dit marktsegment is de kans het hoogst om een schilderij met een donker-
Meermaals nam Göring snipperdagjes van het front om in de bezette gebieden kunst te gaan shoppen.Roelant Savery, Orpheus en de dieren. © KMSKA – Vlaamse Gemeenschap. Foto: Hugo Maertens.
bruin verleden aan te treffen. Hitler liet zich gaande de oorlog weinig in met zijn kunstcollectie. Hij verliet zich op zijn kunstinkopers en zijn conservator. Dat laatste deed Göring ook, maar daarbovenop roerde hij zich voortdurend om zijn verzameling uit te breiden. Meermaals nam hij snipperdagjes van het front om in de bezette gebieden kunst te gaan shoppen. Te zijner ere brachten Brusselse kunsthandelaars schilderijen bij elkaar om in Hotel Métropole een kooptentoonstelling op te zetten. Göring kocht er negen schilderijen. Omdat ik de factuur terugvond, kon ik er vier van traceren die momenteel in Nederlands overheidsbezit zijn. Een Graflegging van Colijn de Coter is uitbesteed aan het Bonnefantenmuseum, een schilderij van Abel Grimmer hangt in het Limburgs Museum en een werkje van Frans Francken II fleurt de Nederlandse ambassade van Dublin op. Eigenlijk hadden deze schilderijen na de oorlog moeten terugkeren naar België.
VERVALSINGEN
Göring was niet te beroerd om zijn diensten in te schakelen voor zijn kunstjacht. Zo had hij in het Jeu de Paume in Parijs, waar de roofkunst uit Frankrijk en België werd gecentraliseerd, zijn vertrouwensmannetjes zitten. Ze stuurden meermaals telexen naar Brussel, bijvoorbeeld om de inbeslaggenomen collecties van Hugo Andriesse en Eric Lyndhurst in allerijl over te brengen. Van Andriesse werd in 2014 nog een schilderij van Caspar Netscher aangetroffen in het museum van Wuppertal. Nadat het werd teruggegeven aan de rechthebbenden, werd het geveild en voor vijf miljoen dollar aangekocht door het National Museum van Washington. Göring had er niet de minste moeite mee om zijn Devisenschutzkommando in te schakelen toen de aankoop van de kunstcollectie van verzamelaar-bankier Emile Renders niet vlotte. Nadat het commando de banktegoeden van Renders bevroor, werd de transactie binnen een paar dagen afgerond. Göring was een trouweloze en nieuwsgezinde verzamelaar. Was hij uitgekeken op zijn kunstwerken, dan deed hij die zonder veel hartzeer van de hand. Kon hij zijn collectie verbeteren door enkele stukken in te ruilen voor andere, dan aarzelde hij niet. Zo ruilde hij 143 schilderijen tegen Christus en de overspelige vrouw van Johannes Vermeer. Wat kon het hem schelen? Het gros waren toch geroofde werken – er waren bijvoorbeeld twee Salomon van Ruysda-
els bij uit de collectie van Hugo Andriesse. Na de oorlog was het leedvermaak groot toen bleek dat de Vermeer een vervalsing was van meesteroplichter Han van Meegeren. Uit Kunst voor das Reich blijkt dat Göring zich niet alleen in Nederland een oor liet aannaaien. Emile Renders werkte namelijk samen met de getalenteerde Belgische restaurateur Jef Van der Veken, die afgeleefde paneeltjes inschilderde alsof er in zijn atelier een nieuwe Vlaamse Primitief was ontstaan. Veel van zijn schilderijen die bij Göring terechtkwamen, vielen later door de mand. Daaronder een Man van smarten die het Metropolitan in New York aankocht. De Moeder en kind die na de oorlog terugkeerde naar België en werd afgestaan aan het Museum voor Schone Kunsten van
Doornik, was veeleer een Van der Veken dan een Van der Weyden. Verzamelaars moeten niet alleen uitkijken of een schilderij geen naziverleden heeft, ze moeten ook nog eens beducht zijn voor vervalsingen.
Kunst voor das Reich, door Geert Sels, Lannoo, 2022, 432 blz., EAN: 9789401428743, prijs: € 39,99.
Le trésor de guerre des nazis. Enqûete sur le pillage d’art en Belgique, door Geert Sels, RACINE, 2023, 448 blz., EAN: 9782390252184, prijs: € 39,99.
Vrouwen en hun handtas lijken tegenwoordig onafscheidelijk, maar dat is zeker niet altijd zo geweest. Vroeger werd een vrouwentas vastgemaakt aan een ceintuur of weggemoffeld onder een rok. Pas vrij laat werd het een zelfstandig accessoire. De wraak was echter zoet …
Een handtas draagt bij aan het imago van de eigenares. Hoeveel dames voelen zich niet wat onwennig wanneer ze zonder het accessoire op stap gaan? De handtas houdt het midden tussen een reistas en een beurs, waar men vroeger zijn geld in bewaarde. Het Franse woord voor tas, ‘sac’, komt van het Hebreeuwse ‘sak’, dat verwijst naar een ruwe stof gemaakt van geitenhaar. Het Engelse ‘bag’ komt dan weer van ‘baga’, een Provençaals woord dat verwijst naar bagage. Dit accessoire was vaak typerend voor de persoon die het bij zich had. In de Grieks-Romeinse oudheid was het voorbehouden aan slaven. In zo’n tas zaten diverse objecten van hun meester om mee te nemen. Wie géén handtas had, was dus een vrij mens! Ook beurzen werden soms vervaardigd van luxueuze materialen, die de maatschappelijke status van de eigenaar moesten accentueren. Tot in de 17e
eeuw was de handtas zeker niet voorbehouden aan vrouwen, al werd ze gaandeweg een object van een zekere distinctie, een aanvulling op de kleding. Vanaf de 19e eeuw gingen steeds meer mensen op reis en zo ontwikkelde die tas zich ook steeds verder, met hengsels, sluitingen en een schouderriem. Handtassen wekten de interesse van fabrikanten van reiskoffers, die ze opnamen in hun collecties. Sindsdien zijn ze uitgegroeid tot heuse modeartikelen, te krijgen in een intussen al niet meer te overziene waaier van stijlen.
BEZOEKEN
Bags: Inside Out Modemuseum Hasselt
www.modemuseumhasselt.be
t/m 14-05
7e eeuw
De prachtige sluiting van deze gouden tas, waarvan de stof verdwenen is, getuigt niet alleen van de status van de eigenaar, maar ook van de uitmuntende vaardigheid van de edelsmid die dit object heeft gemaakt. De techniek van het cloisonné-email is hier in uiteenlopende vormen toegepast: lofwerk, geometrische vormen en curven. Email werd gepaard aan granaten en millefioriglas. Dieren spelen een hoofdrol in de versiering: in het midden staan twee paren tegenover elkaar, elk bestaande uit een vogel met een gebogen snavel die een eend aanvalt. De visgraatglazuren geven het effect van de veren fijn weer. Aan weerszijden van deze groep zien we twee soortgelijke triades: een mens aangevallen door twee dieren, waarschijnlijk wolven. Opmerkelijk is de stilering van deze figuren.
ca. 1685-1700
Deze kleine charmante beurs met bloemvormige koordjes is versierd met twee portretten, geschilderd op plaatjes van polychroom email, luister bijgezet door goud. Op het ene portret staat een man met een grote pruik, op het andere een vrouw met opgestoken haar, haar gezicht versierd met drie taches de beauté. De vrouw draagt een fijne hanger. De bovenkant van de beurs is verfraaid met een witte rankversiering in reliëf. Het garneersel is van roomkleurige zijde met gouden biezen. De portretten zijn te danken aan Jacques Landin II, een van de beroemdste emailleurs van Limoges, de stad waar die techniek sinds de renaissance met onovertroffen perfectie werd toegepast. De 17e eeuw werd er weliswaar beschouwd als een periode van verval, maar toch zijn deze twee portretten verbluffende staaltjes van vakkennis.
tussen 1660 en 1699
Hoe bijzonder fraai en voortreffelijk is dit tasje, vervaardigd van fijn zilverfiligraan in de vorm van een hart! Beide zijden zijn versierd met zilveren curven en rozetten, die het zalmrode katoen van de binnenkant mooi aflijnen. De sluiting bevindt zich aan de punt van het hart, vastgebonden met twee zilveren koordjes, elk met een kwastje aan het uiteinde. Een soortgelijk, iets dikker kwastje siert de bovenkant van het accessoire.
18e eeuw
Deze prachtige kleine beurs met ritssluiting behoort tot een reeks accessoires van dezelfde vorm, vast te maken aan de ceintuur en vooral bestemd om geldstukken in te bewaren. Dit exemplaar uit de 18e eeuw komt uit een grote collectie, in meer dan dertig jaar bijeengebracht door antiquair Hendrikje Ivo, in Amsterdam. Haar verzameling van meer dan vierduizend tassen werd sinds 2007 tentoongesteld het Tassenmuseum aan de Herengracht. Door de coronapandemie moest het museum in 2020 echter zijn deuren sluiten. Er wordt nu een nieuwe ten-
1950
De oudste tassen werden vervaardigd van geitenvel. Sinds de 19e eeuw zijn de meeste tassen weliswaar gemaakt van leer, maar nog veel andere materialen lenen zich daartoe. Tegenwoordig experimenteren veel ontwerpers met gerecycleerde of milieuvriendelijke materialen. In de jaren vijftig lag men echter nog niet wakker van ecologie. Dit doorzichtige en stevige materiaal werd voor tal van objecten gebruikt, ook in de mode. Charles S. (initiaal van de voornaam van zijn echtgenote, Sara) Kahn maakte er een specialiteit van in zijn fabriek in Miami. Aanvankelijk ontwierp hij nog min of meer traditionele (grijze en doorzichtige) tassen, later was dat in alle denkbare kleuren: pastelroze, lavendelblauw, kersenrood, avocadogroen en zelfs goud.
ca. 1910
De 19e eeuw zag de opkomst van de ‘multifunctionele’ handtassen, om brieven in te bewaren of boodschappen mee te doen. Deze tas biedt alles wat een dame nodig heeft wanneer ze naar het theater of de opera gaat: een kleine verrekijker, een waaier, een spiegeltje, een notitieboekje met potlood, een portemonnee en een poederdoos met een kwastje van zwanendons. Alle objecten zijn heel netjes geordend in de vakken van deze uiterst sobere rechthoekige tas. Het enige extravagante eraan zijn de kwastjes aan het einde van het lange koord en de gouden initialen.
2018 (model 1930)
Heel wat handtassen hebben een intieme band met de beroemdheid die ze draagt. Sommige zijn zelfs naar een beroemde persoon genoemd, zoals de Birkin, speciaal ontworpen voor Jane Birkin. Deze tas, in 1930 voor Hermès ontworpen door Robert Dumas, zou waanzinnig veel succes oogsten. Oorspronkelijk heette die sac à dépêches, maar later werd de tas herdoopt tot Kelly, ter ere van prinses Gracia van Monaco, die deze volgens de geruchten droeg om haar buikje te verbergen voor de paparazzi aan het begin van haar zwangerschap. De klassieker werd vaak gekopieerd, in alle denkbare kleuren. Het is de beroemdste en populairste handtas
Artistieke collab
2003
Hoe blaas je iconische modellen van een luxe koffers- en tassenmerk nieuw leven in? Die vraag stelde Marc Jacobs, toenmalig artistiek directeur bij Vuitton, zich in 2003. Het antwoord vond hij in de kunstwereld, met name bij Takashi Murakami, wiens werk sterk geïnspireerd is op het universum van de manga’s. De Japanse kunstenaar ging de uitdaging maar wat graag aan. Zijn kleurrijke bloemen met hun karakteristieke gezichtjes sieren nu het beroemde Monogram-canvas. Murakami beperkte zich niet tot één handtas: hij creëerde ook van andere modellen zijn heel eigen versie. In 2005 deed hij het opnieuw, maar dan met kersenmotieven. Tot vreugde van menig fashionista.
1983
In de jaren 1980 werd de handtas een onmisbare aanvulling op de outfit, een soort kers op de taart. Sommige tassen, zoals deze hier, zijn niet alleen bijzonder luxueus maar ook uiterst origineel, en daarom gewilde verzamelobjecten. Judith Leiber ontwierp niet enkel juwelen, maar ook accessoires, zoals handtassen. Haar vele tassen getuigen van een ongebreidelde fantasie. Sommige hadden de vorm van een dier, een vrucht of, zoals hier, een Fabergé-ei. Deze handgemaakte tas is volledig versierd met kristallen parels. Binnenin bevinden zich een portemonnee, een kam en een spiegeltje, allemaal goudkleurig, om mooi te passen bij het metalen frame en het koord, beide verguld.
2008
De trapeziumvormige handtas Brillant werd ontworpen door Paule Goethals ter gelegenheid van de wereldtentoonstelling in 1958 in Brussel. Ze is geïnspireerd door het Philipspaviljoen van Le Corbusier. Het hengsel is een subtiele verwijzing naar de letter D. Het merk Delvaux was altijd al gehecht aan de Belgische cultuur en ging enkele jaren geleden dan ook een partnership aan met de Magritte-stichting. Zo zag de tas L’Humour Brillant het licht, waarbij humor werd gepaard aan lef, met een ‘geleend’ opschrift, refererend aan een beroemd citaat van de surrealistische schilder. Twee iconen van de Belgische cultuur voor de prijs van één!
Daniel Brush is een van die wat mysterieuze kunstenaars. De Amerikaanse autodidact, gewaardeerd door een selecte groep verzamelaars van juwelen, overleed in de herfst van 2022. Hij laat een kostbaar oeuvre na dat niet alleen uniek is, maar ook getuigt van veel lef.
In Europa is Daniel Brush (1947-2022) weinig bekend. Bijna een halve eeuw lang werkte hij in de stilte van zijn loft in New York. Met allerlei instrumenten, die hij her en der bijeensprokkelde of zelf knutselde, bewerkte hij metaal op experimentele wijze. Zijn werkdagen waren ingedeeld volgens vaste rituelen: hij veegde elke ochtend urenlang zijn atelier en at twintig jaar lang dezelfde maaltijden. Naar het voorbeeld van de humanisten uit de renaissance was hij een intellectueel met een brede belangstelling: kunstenaar maar ook alchemist. Hij hanteerde zijn instrumenten met een weergaloze vaardigheid. De minutieuze bewerking van staal, aluminium, koper en goud vereiste duizenden uren van geduld. Zijn hele oeuvre berustte op de inwerking van het licht, dat hij opving om het dan op duizend-en-een manieren te laten weerkaatsen. Zijn in menig opzicht verbazingwekkende stukken waren in 2012 het onderwerp van een grote overzichtstentoonstelling in het Museum of Arts and Design in New York. In de herfst van 2017 kwam het tot een allereerste tentoonstelling in Frankrijk, met name in de École des Arts Joailliers in Parijs.
Nicolas Bos, CEO van het prestigieuze juwelenmerk Van Cleef & Arpels, bestempelde hem toen als een dichter, edelsmid en ‘magiër’. Hij zei zelfs: “Sommigen denken dat het onmogelijk is na te doen wat hij doet.”
Het is wellicht overdreven Daniel Brush te vergelijken met Picasso of Van Gogh, zoals François Curiel van veilinghuis Christie’s in 2020 schreef, maar de kunstenaar was hoe dan ook een van de meest raadselachtige figuren uit de wereld van de metaalkunst. Brush heeft een soort legendarische status opgebouwd, zowel door zijn onovertroffen technische vaardigheid als door zijn excentrieke keuzes. Hoewel hij zijn kunst meer dan een halve eeuw beoefende, nam hij nooit een handelaar in de arm. De happy few die hem kenden en zichzelf zagen als verzamelaars van zijn werk, zoals het Metropolitan Museum of Art, het Victoria and Albert Museum en sommige leden van Europese koningshuizen, zou men eerder kunnen zien als bewaarders van zijn werk. Wanneer hij werken verkocht, dan wilde hij altijd zijn klanten kennen. En hij wees er veel van de hand.
Daniel Brush werd geboren in Cleveland (Ohio). Hij behaalde de graad van bachelor of fine arts aan het Carnegie Institute of Technology in Pittsburgh en zijn mastergraad aan de University of Southern California in Los Angeles. Begin jaren zeventig vestigde hij zich in Washington, waar hij les ging geven aan de kunstafdeling van de Georgetown University. Tegelijk beoefende hij de abstracte schilderkunst. Zijn grootschalige doeken en tekeningen, geïnspireerd door de expressieve maar gedisciplineerde gebaren van het Japanse Nō-theater, integreerden een grondig inzicht in de Aziatische filosofie met het intieme karakter van de modernistische schilderkunst.
Zijn talent werd al snel beloond met solotentoonstellingen in de Phillips Collection (1974) en de Corcoran Gallery of Art (1976 en 1977). Maar de roem strookte niet met
Brush heeft een soort legendarische status opgebouwd door zijn onovertroffen technische vaardigheid en zijn excentrieke keuzes.Doosje Second Dome, 1983-1989, 916‰ 22-karaats goud en staal, 7,6 x 7,6 x 7,6 cm. © De kunstenaar. Foto: Wesley Stringer.
zijn introverte aard. Na een bijzonder succesvolle solotentoonstelling in de Phillips Collection, in 1978, gaf hij plots zijn baan als leerkracht op en trok zich terug uit het sociale leven. Hij verhuisde naar New York, waar hij een loft in het Flatiron District had gekocht, in een voormalige kledingfabriek. Ook zijn atelier was daar gevestigd. Hij woonde en werkte er tot aan zijn recente overlijden. Hier concentreerde hij zich op zijn werk met metalen en sieraden. Hij creëerde stukken met geraffineerde koepels versierd met gegranuleerd goud, luxe-artikelen en fantasie-objecten met ingezette juwelen en (soms piepkleine) sculpturen van goud en staal. Zijn muurstukken van geblauwd staal en zuiver goud vangen het licht uit de omgeving op. Ze ogen tijdloos en fascineren door hun complexiteit en lef. Zijn tafelstukken van roestvrij staal en zuiver goud, waarin hij met de hand duizenden ritmische lijnen graveerde, vormen visuele gedichten die het verstrijken van de tijd uitbeelden.
Brush ontwikkelde zodoende een heel eigen esthetiek, gekenmerkt door intellectuele kracht, technisch vernuft en een grondige kennis van de materialen. François Curiel, voorzitter van Christie’s Europe, ziet het zo: “Zijn werken overstijgen het domein van de juwelen, het edelsmeedwerk en de kunst. Hij ontwikkelde een heel aparte wereld van ambachtelijkheid en creativiteit, waarin elk object bijna een museumstuk is. (…) Door te werken met een waaier van technieken en stijlen verwierp Daniel Brush de traditionele labels en weigerde hij zich te laten definiëren door één discipline.”
Het oeuvre van Brush was de vrucht van jaren van broeden in stilte, helemaal afgezonderd, totaal opgaand in zijn werk. Zijn unieke objecten stralen dan ook een zeker mysterie uit. In zijn loft werkte hij meer dan tien jaar als een heuse kluizenaar. Hij bestudeerde de aloude edelsmeedtechnieken als tegengif tegen de ‘angst’ die het schilderen hem blijkbaar inboezemde. Daarna reisde hij de wereld rond, om alles te leren wat er
te leren viel van meester-edelsmeden. Zo trachtte hij de geheimen van de Etruskische granulatietechniek te doorgronden. Hij wilde die aloude techniek, die in de edelsmeedkunst geldt als de moeilijkste, niet evenaren, maar overtreffen. Deze was al bekend ten tijde van de Minoïsche beschaving op Kreta, aan het prille begin van de midden-bronstijd (ca. 2.000 v.Chr.). De techniek bestaat uit het aanbrengen van duizenden minuscule goudkorreltjes op het te versieren oppervlak. De korreltjes hebben een diameter van soms maar twee tienden van een millimeter. Daarna worden die korreltjes aan het juweel gehecht door soldering, zonder dat ze aan fijnheid inboeten. Deze techniek werd vanaf het midden van de 8e eeuw v. Chr. geper-
fectioneerd in Etrurië. Goud kon zo worden gebruikt om juwelen voor de koningsgraven te vervaardigen. Brush baseerde zich op die techniek om een doosje met liefst 80.000 minuscule goudkorreltjes te creëren. Het is een bijzonder geraffineerd stuk, van een tijdloze schoonheid, dat zeker een plaats zou verdienen in de grootste musea voor antiquiteiten. Het herinnert ook aan een kleine Etruskische gouden bol, die de kunstenaar op z’n dertiende zag bij een bezoek aan het Victoria and Albert Museum in Londen.
SCHILDEREN MET LICHT
Daniel Brush heeft dan wel een prachtig ensemble kleine sculpturen van edele materialen gecreëerd, maar juwelen als dusdanig hebben hem nooit echt geboeid. Integendeel, in veel van zijn driedimensionale intieme stukken van metaal staat de relatie met de schilder- en tekenkunst centraal. Zijn hele carrière lang heeft hij gewerkt zonder assistent. De kunstenaar deed alles zelf: de aankoop, het smelten en de bewerking van goud en de andere metalen die hij gebruikte. Zijn aanpak stond mijlenver af van de traditionele juwelierskunst. Brush gebruikte
ook minder edele materialen, zoals staal, dat bijzonder hard en moeilijk te bewerken is. Hij bewerkte het tot golfvormige elementen, waarop hij bijvoorbeeld vlinders van goud en diamanten aanbracht. Hij maakte ook gebruik van aluminium, na te hebben ontdekt dat het licht vallend op lijnen gegraveerd in dit metaal een veel zachter effect teweegbrengt dan staal. Hij aarzelde evenmin het kunstmatige van plastic te combineren met de prachtige schittering van roosgeslepen diamanten. De achterliggende gedachte was altijd dat het stuk het licht zou opvangen om zo iets heel intiems uit te stralen. Goud en edelstenen boden hem de mogelijkheid ‘met licht te schilderen’, wat hij altijd heeft nagestreefd. De unieke stukken van Daniel Brush zijn uiterst zeldzaam. Ze zijn tegelijk geworteld in de traditie en totaal vernieuwend. Ze behoren dan ook tot de meest gewilde stukken op de juwelenmarkt. De afwerking van sommige stukken kostte Brush jaren werk. Het gebeurt dan ook vaak dat stukken van hem bedragen van zes cijfers opbrengen.
De unieke stukken van Daniel Brush behoren tot de meest gewilde op de juwelenmarkt.Flamingo, 1989-1992, roze plastic, diamanten en gekleurde edelstenen, parels, glas, 24-karaats goud, 12,7 x 11,43 x 2,54 cm. Christie's, New York, 08-12-2020. Christie's Images Ltd. $ 225.000 (€ 185.600). Daniel Brush. Foto: Takaki Matsumoto. Met toestemming van Rizzoli.
Wat maakt een antiek wapen bijzonder als kunstobject?
En waarom stijgen deze werken zo in prijs? Peter Dekker, onderzoeker van en handelaar in antieke wapens legt het uit.
Uit zijn werkkamer in Haarlem haalt Peter Dekker een zwaard dat hij net op de PAN heeft verkocht. Het heeft een mooie houten grip en schede, maar hier gaat het volgens de handelaar alleen om de kling, het staal. “Dat is wat het doek is bij een schilderij”, verklaart hij. “Dit is een Japans zwaard toegeschreven aan Sadatsuna, een smid die actief was rond 1180. Volgens de overlevering was hij de kleinzoon van degene die het eerste gekromde zwaard heeft gemaakt, het typische samoeraizwaard. Zwaarden uit die periode zijn in latere eeuwen veel gerepliceerd, maar kenners herkennen een origineel aan zaken als de smeedmethode, het puntje, de verhouding, de kromming en de groeven. Het zwaard is voor 76.000 euro verkocht aan een Nederlandse verzamelaar.” Dekker stond pas voor de tweede keer op de PAN. “Ik weet nog dat ik de eerste keer dacht: óf dit is heel dom óf heel slim. Er alleen al staan kost behoorlijk veel geld en daarnaast moet je het beste van het beste hebben aan spullen die mensen nog niet eerder gezien hebben. Daarin moet je investeren en die bijzondere werken moet je ook nog eens opsparen voor de beurspresentatie. Maar toen ik de eerste keer meedeed, was ik op dinsdag al uit de kosten. Voor de tweede PAN had ik me dieper in
de schuld gestoken, maar daarover was ik wonderlijk genoeg nauwelijks zenuwachtig. Topspullen niet verkopen is niet zo erg, want die worden meer waard dan de rente die ik betaal voor de lening.”
KEIHARD EN ROESTGEVOELIG
De groei is onmiskenbaar. Dat komt volgens Dekker omdat Azië steeds rijker wordt en verzamelaars uit die landen meer en meer hun cultuurgoed terugkopen. “De Chinese regering is nu strenger op handel in antieke wapens, omdat tijdens massaopstanden in de 19e eeuw mensen wapens ter hand namen. Er zijn toen zo’n honderd miljoen mensen omgekomen, begrijpelijk dat de huidige regering voorzichtig is. Maar in Zuidoost-Azië en India is er elk jaar meer belangstelling. Ook de Amerikaanse markt is goed, vooral dankzij Aziaten die in de VS wonen. In Indonesië mag alleen geëxporteerd worden, importeren is verboden. Maar veel Indonesiërs hebben ook een verblijfplaats in andere delen van de wereld, dan kan het wel. Er is een rijke markt met zwaarden uit verschillende delen van Azië.
De bloeiperiode van Japanse zwaarden was van eind 12e tot de 14e eeuw, en dat soort stukken wordt nog steeds verhandeld. Uit China is bijna niks over, vernietigd tijdens de communistische tijd. Van wat resteert, komt het beste materiaal uit de late Mingen vroege Qing-periode. Van nog eerder kom je vrijwel geen stukken tegen.”
Het centrum van kennis ligt onder meer bij de Arms and Armor-afdeling van het Metropolitan Museum in New York. Daar zijn de topstukken te zien uit alle culturen en alle perioden. Dekker: “Ook in het Museum Volkenkunde in Leiden liggen bijzondere stukken, maar ik heb het gevoel dat ze daar weinig aandacht voor hebben. In het Rijksmuseum hangt een geweldig, eind 17e-eeuws wapenrek van Cornelis Tromp, met daarin zeldzame wapens uit NoordVietnam waar lokaal niets van bewaard is gebleven. Ik heb meegeholpen met onderzoek ernaar. Tsaar Peter de Grote had een zwaard uit die serie, en ik heb er zelf ook een, die ik in m’n eigen collectie zal houden.” Heeft de markt in antieke wapens veel last van nep? “Er is veel namaak, maar echt
goed nagemaakte zwaarden zijn snel duurder dan originelen”, zegt Dekker. “Ik heb er een soort intuïtie voor ontwikkeld, waardoor ik snel door collecties kan scrollen. Een origineel zwaard van vierduizend euro kost al gauw tienduizend om echt goed na te maken. Vooral het traditionele staal is nauwelijks na te maken. De randen moeten keihard zijn en andere delen moeten taaier zijn, anders zou het zwaard breken. Vooral Japanse zwaarden zijn heel roestgevoelig. Dit komt onder andere door de hoge koolstofconcentraties in het staal. Die kristalliseren tijdens het snel koelen, waardoor een bijna glasharde snijrand ontstaat.”
‘Het Franse zwaard werd gedragen zoals nu een dure
Rolex: een juweel dat toont hoe rijk je bent’
VECHTFILMS
Dekker is gespecialiseerd in het handelen in zwaarden en andere Aziatische wapens die zijn gemaakt vanaf de middeleeuwen, maar met name in de 17e tot 19e eeuw. Daarnaast adviseert hij als onderzoeker musea, zoals al eerder het Rijksmuseum, het Metropolitan, British Museum, Royal Armories in Leeds, Pitt Rivers Museum in Oxford en Klingenmuseum in Solingen. Waar komt zijn belangstelling voor wapens eigenlijk vandaan? “Die ontstond toen ik als klein Haags jongetje in een Drents dorp kwam wonen. Daar was de cultuur vrij fysiek en vaak werd ik uitgedaagd vanwege mijn lengte en mijn accent”, vertelt Dekker. “Daarom ben ik judo en kendo gaan doen en via die vechtsporten belandde ik in een wereld waar ik iets kon met mijn opstandigheid. Als klein jongetje was ik geïnteresseerd in vechtfilms zoals The Karate Kid. De moves deed ik dan na in de tuin. Mijn droom was om een Chinees zwaard te bezitten. Later ontstond daaruit mijn belangstelling voor de vaardigheid van het maken daarvan. Inmiddels heb ik de romantiek rondom
oorlogvoering achter me gelaten. Sommige verhalen zijn nog mooi, bijvoorbeeld dat de zwaarden zo scherp waren dat de slachtoffers soms niet eens merkten dat ze dodelijk getroffen werden. Onnodig lijden moest worden voorkomen, daar stelden strijders eer in. Dat zie je in hedendaagse oorlogsvoering niet meer. In deze tijd zijn we ons weer gaan realiseren dat je soms moet vechten om je vrijheid en veilige ruimte te beschermen. Net als veel mensen dacht ik dat we klassieke oorlogvoering achter de rug hebben, maar Oekraïne en de spanning rondom Taiwan laten zien dat de mensheid blijkbaar nog niet genoeg geleerd heeft.”
ZWAARD ALS STATUSSYMBOOL
Na de aankoop van zijn eerste antieke Chinese zwaard richtte Dekker zich ook op het verwerven van exemplaren uit omliggende gebieden, zoals Tibet, Korea en Vietnam. “Samoeraizwaarden heb ik lang links laten liggen, maar uiteindelijk ben mij daar voor gaan interesseren”, vertelt hij. “Ook Europees handwerk vind ik interessant, maar dat ontaard hier veel eerder dan in
‘Er is veel namaak, maar echt goed nagemaakte zwaarden zijn snel duurder dan originelen’
Azië tot massaproductie.” De handelaar legt een Franse en een Nederlandse sabel op tafel die nog wel handgemaakt zijn. “Dit zijn civiele pronkstukken met sierlijke gevesten. De semi-mythologische voorstellingen zijn gebeiteld in ijzer, dus niet gegoten, want zoiets zou te broos zijn en snel breken. Het Franse zwaard werd gedragen zoals nu een dure Rolex: een juweel dat laat zien hoe rijk je bent. Dat gold ook voor Nederlandse exemplaren, maar die werden ook echt gebruikt door leerlingen om een robbertje mee te vechten. Het zijn zwaarden waar je niet mee kunt hakken, maar die je moest leren beheersen. En bovendien moest je ook anatomische kennis hebben. Een kwestie van cultivatie.”
Keek men in Azië en Europa verschillend tegen vechten aan? Dekker: “Dat ligt aan cultuur, tijd en plaats en wisselde altijd sterk. In middeleeuws Europa vochten de soldaten met houten bogen, terwijl in Azië dure, verfijnde en complexe composietbogen werden gebruikt. Boogschutters waren daar dus hoger aangeschreven, terwijl het hier voetsoldaten waren. In alle culturen
had je een soort ridderklasse. In Japan was dat de samoerai, in Noord-India de Rajputs en in China, tijdens de Qing-dynastie, de Mantsjoes. Kinderen werden vanaf hun vijfde al voorbereid als krijger. Het beroep kwam met veel privileges, maar als het erop aankwam moest je je leven geven. De ridderklasse hield in Europa eerder op te bestaan.”
Een van de mooiste stukken die Dekker heeft verhandeld is een dolk uit het keizerlijke atelier van Qianlong. “Die was van een Mantsjoe-keizer uit de 18e eeuw die erg geïnteresseerd was in vakmanschap, van zwaarden tot aan porselein”, vertelt hij. De keizer veroverde Hotan, een plaats in het zuidwesten van Xinjiang, waar jademijnen waren en snijders voor Indiase heersers de mooiste handgrepen maakten. De Chinese keizer liet er zijn eigen messen en zwaarden op zetten. Een van die dolken zag ik liggen bij een bekende dealer in Londen, die hem als 19e-eeuws inschatte. De verkoop van die dolk aan een
Chinese verzamelaar heeft mij op de kaart gezet. De waarde was zo groot en ik nog zo ‘groen’ dat ik behoorlijk opgelucht was dat ik het verkocht had! Toen er eenmaal een prijs op stond, was het verplaatsen van het stuk behoorlijk eng.”
Een andere mooie deal was een samoeraikling uit de 16e eeuw, die op een of andere manier in Vietnam was terechtgekomen en daar zijn huidige monteringen kreeg. Dekker: “Waarschijnlijk van een van de duizenden samoerai die de burgeroorlog in Japan destijds ontvluchtten met bootjes en zich in Zuidoost-Azië vestigden. Bijzonder vind ik dat nu alleen de Japanse invloed op lokale zwaarden nog herinnert aan hun aanwezigheid in Vietnam. Want de nakomelingen van die samoerai gingen gewoon op in de bevolking.”
Dekker legt als laatste nog een ander juweel op tafel, een Indiaas zwaard met heel verfijnd goudwerk aan de grip. Een sticker op de houten schede vermeldt dat het wapen uit het Science Museum uit Birmingham afkomstig is. “Toen dit museum de deuren sloot, hebben ambtenaren de collectie verkocht via een veiling. Die hadden vaak geen idee wat de waarde was van de spullen. Een gelukje voor de handel.”
‘De verkoop van een dolk van een Mantsjoe-keizer uit de 18e eeuw heeft mij op de kaart gezet’Mandarin Mansion Antiques Haarlem
‘Ja hoor, en ik ben de koningin van Sheba’, wordt weleens gezegd als reactie op iets wat hoogst onwaarschijnlijk is. Toch heeft de naam van deze wijze vrouw uit de oudheid een mythische, eerbiedige klank, en komt ze in geschriften van meerdere religies voor. En ook op gebruiksvoorwerpen en meubelen uit … Ameland.
Georg Friedrich Händel schreef er een prachtig muziekstuk voor: Einzug der Königin von Saba (Aankomst van de koningin van Sheba), een onderdeel van zijn oratorium Solomon. Niemand weet waar Sheba precies lag, maar de meest aanvaarde theorie is dat het land ergens in de buurt van het huidige Ethiopië of Jemen is te situeren. Verhalen over deze mythische dame komen we niet alleen tegen in de Bijbel, maar ook in de Koran en in diverse andere oude geschriften. Hoe haar naam luidde is ook niet zeker, want in ieder boek heet ze anders. Zo heette ze Makeda in joodse en Bilqis in islamitische geschriften.
Het moet een mooie vrouw zijn geweest. Bovendien was ze intelligent en begiftigd met een groot redenaarstalent, overtuigingskracht en een feilloos gevoel voor wat er leefde onder haar volk. Zij was een geliefd
Het bezoek van de koningin van Sheba aan Salomo is op diverse 17e-eeuwse schilderijen te zien.
heerser over een zeer groot gebied. Op zich is het natuurlijk al bijzonder dat een vrouw het ver voor onze jaartelling voor elkaar kreeg met succes een groot rijk te besturen. Het verhaal wil dat de koningin op zekere dag hoorde van de wijsheid van koning Salomo in het verre Israël en ze besloot hem te gaan opzoeken. Rijk beladen met kostbare geschenken zette een grote karavaan zich in beweging naar wat men tegenwoordig wel het Heilige Land noemt. Beweerd wordt dat dezelfde kostbaarheden vele jaren later door de wijzen uit het oosten werden meegebracht naar Bethlehem. Kennelijk ‘klikte’ het aardig tussen Salomo en de koningin, want er bestaat een legende waarin de oorsprong van het Ethiopische volk wordt toegeschreven aan hun gemeenschap.
Het bezoek aan Salomo is op diverse 17eeeuwse schilderijen te zien. Zo verwierf het Frans Halsmuseum in 2011 een prachtig, in 1657 door Salomon de Bray (15971664) geschilderd paneel, waarop Salomo te zien is voor de ingang van de tempel in Jeruzalem, terwijl de koningin van Sheba voor hem knielt.
DRAGQUEEN
Ook in de volkskunst komt het verhaal van het historische bezoek regelmatig voor. Met name op Ameland werden gebruiksvoorwerpen en meubelen vaak beschilderd met Bijbelse taferelen. De volksschilders maakten gebruik van gravures naar bestaande schilderijen. Omdat een gravure vaak het spiegelbeeld is van de oorspronkelijke afbeelding, zijn de begrippen links en rechts nogal losjes door elkaar gebruikt. Op een Amelands dienblad is de koningin van Sheba links van Salomo en zijn leeuwentroon (voor de kijker rechts) te zien. Zij is te herkennen aan de page die haar sleep draagt. Zowel links als rechts bevinden zich hovelingen met allerlei kostbaarheden. Aanvankelijk vindt volgens de overlevering hun samenkomst plaats in een enigszins gespannen sfeer. Door een wat ambitieus woordenspel wilde Salomo bewijzen hoe wijs hij was. Maar gaandeweg ontwikkelde zich iets moois en zelfs meer. Op het dienblaadje is deze sympathie kennelijk nog in een prille fase, want koning Salomo heeft nog een vervaarlijk wapen in zijn rechterhand.
Ook Amelandse meubelen getuigen van de ontmoeting, bijvoorbeeld op een hanghoekkastje. Maar er zijn verschillen met het dienblaadje. Om te beginnen zijn de afbeeldingen spiegelbeeldig. De koningin staat nu aan de rechterkant van de koning. Wederom is zij herkenbaar aan de page die haar sleep draagt. Maar nadere beschouwing laat nog een opvallend verschil zien. Zij is hier afgebeeld als een omvangrijke matrone. Sterker nog: als we naar het gezicht kijken zien we een mannenkop met een baard. U kunt het geloven of niet: we hebben hier te maken met een heuse 18eeeuwse ‘dragqueen’. Als Händel dit kastje had gezien had hij wellicht de titel van het eerdergenoemde onderdeel van zijn oratorium veranderd in ‘De aankomst van de dragqueen van Sheba’.
Op het Amelandse meubel is de koningin afgebeeld als omvangrijke matrone, met mannenkop en baard.Amelander hanghoekkastje met de aankomst van de koningin van Sheba bij koning Salomo. De ‘dragqueen’ of Sheba + het hoofd met baard en kroon.
De nu lopende tentoonstelling in het Rijksmuseum, is de eerste eenmansexpositie die in de geschiedenis van dit museum aan Johannes Vermeer is gewijd.
De ouderen onder u zullen zich zeker die uit 1996 in het Mauritshuis herinneren, waar toen 450.000 bezoekers kwamen. Mensen die destijds de 22 Vermeers bekeken hebben, vertelden mij later dat ze meer ruggen, hoeden en haardossen gezien hadden dan schilderijen. Nu hangen er 28 schilderijen van deze meester, maar daar zijn er een paar bij waar, verspreid over de wereld, door enkele kunsthistorici ernstige twijfels over uitgesproken zijn. Maar ja, ze komen uit gerenommeerde verzamelingen en er zijn geavanceerde onderzoeksmethoden op losgelaten. Het Rijksmuseum beschouwt ze als echt en hoewel ik grote bewondering heb voor de nauwkeurige voorbereiding van deze expositie, kan ik me niet onttrekken aan de gedachte, dat geen van de betrokken experts ooit heeft meegekeken over de schouder van de schilderende Vermeer. Deze expositie deed mij overigens wel terugdenken aan het grootste vervalsingsschandaal rond Vermeer, waarvan het destijdse Museum Boijmans ooit het slachtoffer is geworden. De aankoop van de Emmaüsgangers door dat museum, had bovendien nog een aantal opmerkelijke gevolgen.
Het begon ermee dat de schilder Han van Meegeren (1899-1947) in Frankrijk zijn vriend en oud-Tweede-Kamerlid mr. G.A Boon benaderde, met de mededeling dat hij op een oud château een schilderij van Vermeer gevonden had. Hij wilde daar, omdat hij nu eenmaal schilder en geen kunsthistoricus was, zelf geen ruchtbaarheid aan geven, maar hij vroeg zijn amice Boon of die deze taak op zich wilde nemen. Oude vriendschap schept verplichtingen, dus Mr. Boon stemde daarin toe. Hij ging met het schilderij naar de kunsthandel Duveen te Parijs, maar daar bestempelden men het als een vervalsing. Vervolgens liet Mr. Boon het schilderij in 1937 aan de in Frankrijk verblijvende kunsthistoricus dr. A. Bredius zien. Deze uitte aanvankelijk enige twijfel, maar raakte daarna toch
razend enthousiast en beoordeelde het als een hoogtepunt in het oeuvre van Vermeer. Hij nam contact op met dr. D. Hannema, de directeur van Boijmans, die vervolgens naar Frankrijk afreisde. Hij bekeek daar de Emmaüsgangers en beschouwde het, evenals Bredius, als een werkelijke Vermeer. Een werk dat absoluut in zijn museum terecht behoorde te komen.
Maar ja, aan het schilderij hing wel een prijskaartje en Hannema beschikte niet over het gevraagde bedrag. De Vereniging Rembrandt werd ingeschakeld en nadat het bestuur het schilderij bij de Amsterdamse kunsthandel Hoogendijk, waar het zich inmiddels bevond, gezien had, stelde men een schenking beschikbaar. Dr. A. Bredius stortte 12.000 gulden en er waren nog enkele particuliere schenkers, maar al met al was dat lang niet voldoende. Het aankoopbedrag kwam echter rond, doordat Hannema de havenbaron Willem van der Vorm wist te bewegen om zich garant te stellen voor een lening van 400.000 gulden. Nadat ook prof. dr. W. Martin van het Mauritshuis en dr. F. Schmidt-Degener van het Rijksmuseum de Emmaüsgangers voor echt hadden verklaard, kon het schilderij in 1938 voor 520.000 gulden naar het Museum Boijmans verhuizen.
Maar let nu op. Het is onvoorstelbaar dat geen van deze kunstexperts naar de pedigree van het schilderij vroeg of een technisch onderzoek liet doen naar de echtheid.
Elk van hen beoordeelde het slechts met het zogenaamde ‘ongewapend oog’ en ging uitsluitend op zijn intuïtie af. Dat waren nog eens tijden voor een kunstvervalser, zullen we maar zeggen.
Dr. F. Schmidt-Degener van het Rijksmuseum, kon het niet verdragen dat de Emmaüsgangers aan zijn neus voorbij waren gegaan. Hij schakelde het ministerie van Onderwijs , Kunsten en Wetenschappen in en dat benaderde Museum Boijmans
met het verzoek om het schilderij aan het Rijksmuseum te verkopen. Daar hoorde een dergelijk hoogtepunt toch thuis. Hannema weigerde echter en Schmidt-Degener stelde toen voor, teneinde Hannema over te halen, om behalve de aankoopsom, ook De liefdesbrief van Johannes Vermeer en Een vrouw met kind in een kelderkamer van Pieter de Hoogh in langdurig bruikleen aan Boijmans af te staan. Maar ook dat wilde Hannema niet, zodat de Emmaüsgangers in Rotterdam bleven. Het schilderij werd verdoekt en bij die restauratie bleek er geen enkele retouche aanwezig te zijn. Op zich een uitzonderlijk iets bij een zeventiende-eeuws schilderij, maar niemand kreeg enige argwaan.
Voor Han van Meegeren rook het succes van deze vervalsing naar meer. In 1939, 1940 en gedurende de verdere oorlogsjaren, dook er dan ook nog een aantal Vermeers en enkele Pieter de Hooghs op. Dat zoiets in zo korte tijd toch wel erg opvallend was, verwonderde echter niemand. Willem van der Vorm kocht twee van deze ‘Vermeers’ en D.G. van Beuningen zelfs drie. In 1942 vervaardigde Van Meegeren ook Christus en de overspelige vrouw, dat Alois Miedl daarna voor 1.650.000 gulden aan rijksmaarschalk Hermann Göring verkocht.
En ons eigen Rijksmuseum, waarvan de in 1941 overleden directeur bij de Emmaüsgangers achter het net gevist had, zag in 1943 de kans schoon om toch een Vermeer, pardon Van Meegeren, te verwerven. Die hing bij de Amsterdamse kunsthandel P.de Boer. Het benodigde bedrag was 1.170.000 gulden, maar zoveel geld had het museum uiteraard niet. Dus verzocht men het Rijk om in te springen en zo belandde De voetwassing van Han van Meegeren, toch in het museum. Het was echter bepaald niet de beste van de Van Meegerens vervalsingen, maar kennelijk had men destijds bij het museum niet alleen voor de echtheid, maar ook voor de kwaliteit de oogkleppen op.
Het Rijksmuseum bezit De voetwassing nog altijd, maar men heeft ervoor gekozen om deze ‘blunder’ uit 1943, niet in een hoekje van de huidige Vermeertentoonstelling te laten zien.
Gespecialiseerd
Frilinglei 9,
11 en 12 maart, 11.00-18.00u www.tinyesveld.com | info@tinyesveld.com
PontArte is a participating gallery in kunstkoop, 100% art 0% interest
Kapoenstraat 29, Maastricht +31 (0)6 37403499 marieke@pontarte.com www.pontarte.com
Open Thursday - Saturday 11 - 17 hrs and by appointment
foto’s:
Van een dierbare: kind, volwassene en dier in oude meester stijl of hedendaagse. Met stofuitdrukking, verfijning en bezielde schildertoets wordt het innerlijke verbeeld. t: 0623864212 w: www.johnkalb.nl
KIJKDAGEN: 12,13 EN 14 MEI
KIJKDAGEN: vrijdag 17 t/m maandag 20 maart
VEILING: maandag 20 t/m woensdag 22 maart (timed online only)
Corneille (1922-2010), From the serie the adventures of Pinnochio, gouache, ‘73-’75, 69 x 99 cm.
Taxatie € 1.500 – 2.500
Goud met zilveren kapitale broche met roosdiamant (ca. 20.0 ct) en blauw email, 19e eeuw, 42 x 52 mm.
Taxatie € 3.000 – 6.000
Rozenburg plateel wandschotel, 1904 en Ram wandschotel, ca. 1925, diam. 26,5 cm.
Taxatie € 600 – 800 en € 300 – 500
Vacheron Constantin, gouden heren-polshorloge; ‘Prestige de la France 1972’.
Taxatie € 5.000 – 7.000
Cornelis Springer (1817-1891), het weeshuis aan de Hooglandse Kerkgracht te Leiden, paneel, gedateerd 1871. Taxatie € 150.000 – 180.000
Salomon Verveer (1813-1976), Figuren aan de waterkant bij Scheveningen, paneel, 1870, 20 x 31 cm.
Taxatie € 4.000 – 8.000
Diverse particuliere collecties Chinees porselein
Rolex, mechanisch herenpolshorloge, model Prince, jaren ’30.
Taxatie € 2.500 – 3.000
Keizersgracht 474 | 1017 EG Amsterdam | 020-6220447 | www.dezwaan.nl | info@dezwaan.nl
Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00-17.00 uur
Engeland, chaise longue, 19e eeuw, met gebloemde stoffering, l. 173 cm.
Taxatie € 900 – 1.200
Komen o.m. onder de hamer: bronzen sculpturen (Boisseau, Spronken, Steins); Schilderkunst en Grafiek; Keramiek en Glas; Aziatische en Etnische kunst (17e-19e Chinees porselein, Khmer Vishnu); Art Nouveau/Art Deco/Vintage/Design (Gallé, Le Verre Français, Vitra); Religiosa; Meubilair (19e kunstkabinet); Collectie antieke wandelstokken; Varia (o.a. merkkleding, zeldzame confit de canard pers); Daarnaast grote collectie antieke/vintage juwelen (ringen, hangers, oorbellen, reversspelden, armbanden en broches) en vintage polshorloges (Cartier, Rolex, Vacheron Constantin);
Hoofdwacht Maastricht in lego (benefietveiling Kinder Onderzoek Fonds Limburg)
Taxatie € 2.500 - € 4.000
Chinese porseleinen dekselvaas, blauw-wit decor, gesigneerd met het artemisblad, 19de eeuw, h. 49 cm., deksel beschadigd
Taxatie € 1.000 - € 2.000
Aanvang
za. 11 maart 9.00 uur
Sluiting
ma. 13 maart 21.00 uur
Kijkdagen van 11 t/m 13 maart
za. 11 maart t/m
ma. 13 maart 11.00 - 17.00 uur (laatste veilingdag)
Vintage geelgouden broche in de vorm van een panter, 18 krt, Louis Cartier, met zwart emaille, smaragdjes en onyx, ca. 15,30 gram, afm. 2,5 x 4,5 cm.
Taxatie € 4.000 - € 8.000
Wim Steins (1953), bronzen stier, deels gepolijst, afm. 36 x 17 cm.
Taxatie € 1.000 - € 2.000
Inbreng van goederen voor de juniveiling reeds mogelijk! Bieden kan tijdens de kijkdagen in de Bredestraat 23/23A of via uw eigen computer.
$ 197.453 (€ 187.000)
Garrard, The Attallah Cross, ca. 19201930, amethisten, diamanten, goud, platina. Sotheby’s, New York, 18-01. © Sotheby’s.
£ 8.190 (€ 9.340)
Ensemble van drie sauskommen met monogram van Leopold III, Brussel, Lemaire & de Vernisy, begin 20e eeuw, zilver, 25,5 cm lang. Sotheby’s, Londen, 18-01. © Sotheby’s.
€ 194.300
Le Paute, pendule met vier muzen die de uren aanwijzen, door Philippe Le Sueur, wit marmer, voetstuk uit de tijd van het Consulaat (ca. 1798-1800). David Kahn, Parijs, 20-01. © David Kahn.
Op 12 en 13 januari ging veilinghuis Ader in Drouot over tot de verkoping van de inboedel van een herenhuis gelegen aan de Avenue Foch, in Parijs. Het was een publiek geheim dat de recente eigenaar een voormalig kopstuk van het Syrische regime was, met name de oom van dictator Bashar al-Assad en de jongere broer van de vroegere president Hafez al-Assad. Hij woonde al geruime tijd in Frankrijk en had er een aanzienlijk fortuin vergaard, met Syrisch overheidsgeld. In 2021 werd hij in Frankrijk in hoger beroep veroordeeld tot een gevangenisstraf van vier jaar wegens ‘wederrechtelijke verrijking’. Rifaat al-Assad, bijgenaamd ‘de slachter van Hama’, keerde met toestemming van zijn neef terug naar Syrië, om zo te ontsnappen aan de Franse justitie. De oom van Bashar al-Assad bezat geen meesterwerken, maar, zoals de veilingcatalogus benadrukte, toch wel stukken van een ‘grote decoratieve waarde’, een eufemistische omschrijving voor namaak en kopieën van oude stijlen, met een voorkeur
voor overdadige versiering, met name een bovenmatig gebruik van verguldsel. De 534 lots vulden de hele eerste verdieping van Hôtel Drouot. Alle meubelen, schilderijen en kunstobjecten gingen de deur uit. Experts hadden een opbrengst van € 750.000 tot 1,5 miljoen verwacht, maar uiteindelijk belandde er € 3,3 miljoen in het laatje. De opbrengst gaat naar een Syrische ngo. Een van de opvallendste resultaten werd behaald met een paar grote vazen uit de tweede helft van de 19e eeuw, ‘in de stijl van Sèvres’, versierd met taferelen van de kroning en het huwelijk van Napoleon. De richtprijs bedroeg € 12.000, maar de nieuwe eigenaar bood er € 115.200 voor. Een paar commodes in Lodewijk XVI-stijl, met marqueterie en verguld brons, geïnspireerd op een model vervaardigd voor Lodewijk XVI in Versailles, had een richtprijs van € 20.000-40.000, maar ging van de hand voor € 140.000. Nog een ander opvallend resultaat werd behaald met een groot paar vazen van porselein en verguld brons, daterend van het einde van de 19e of het begin van de 20e eeuw, met apocriefe kentekens van Sèvres, het Tuilerieënpaleis en een vals opschrift: “geschonken door de hertog van Richelieu aan prinses Lamballe”. De hoogste richtprijs bedroeg € 16.000. Verbijsterend genoeg werd het lot afgehamerd op € 281.600 …
Op 18 januari won Kim Kardashian bij Sotheby’s, in New York, een biedstrijd tegen drie andere kandidaat-kopers. De inzet: een indrukwekkend kruis van amethisten en diamanten dat slechts één keer was gedragen, in 1987, door prinses Diana. Het juweel dateert uit de jaren 20 en is te danken aan het juweliershuis Garrard & Co, de hofleverancier van het Britse koningshuis. Vóór het kruisbeeld het eigendom van de Amerikaanse zakenvrouw met Armeense roots werd, behoorde het toe aan de in 2021 overleden Palestijns-Britse zakenman Naim Attalah. Die had het gekocht na de dood van Diana.
Op 18 januari knoopte Sotheby’s in Londen weer aan met zijn traditie van veilingen van objecten van adellijke en koninklijke herkomst. Zo kon men bieden op stukken die ooit toebehoorden aan de Egyptische koning Faroek I, met name een uit 1860 daterend ensemble van 28 borden van
Sèvres-porselein met blauw fond, versierd met vruchten en vogels. De nieuwe eigenaar telde er het equivalent van € 25.200 voor neer. Verder kon men bieden op een groot aantal stukken van Belgische koninklijke herkomst. Zo was er een ensemble van 13 borden van massief zilver van de befaamde Parijse zilversmid Odiot, versierd met het blazoen van de prinsen van België, maar in dit geval getongd, wat erop wijst dat het ensemble toebehoorde aan prins Filips, de graaf van Vlaanderen (1837-1905), de broer van Leopold II en de vader van de latere koning Albert I. De belangstelling van het koperspubliek was groot. De richtprijs van £ 4.000-6.000 werd dan ook ruimschoots overtroffen, met een eindbod van £ 22.680 (€ 25.860), kosten inbegrepen. Een ander lot van Belgische origine was een ensemble van drie prachtige sauskommen met het monogram van Leopold III en het stempel van de firma Lemaire & de Vernisy. Ze werden aan de prins geschonken via een nationale intekening in 1926, ter gelegenheid van zijn huwelijk met de Zweedse prinses Astrid. De hamerprijs bedroeg £ 8.190 (€ 9.340). Een prachtig ensemble van 138 glazen van fijn geslepen kristal, alle met het monogram van koning Leopold III en koningin Astrid, ging dan weer van de hand voor £ 17.640 (€ 19.775).
$ 945.000 (€ 873.000)
$ 2.712.000 (€ 2.511.117)
$ 3.075.000 (€ 2.850.000)
$ 1.500.000 (€ 1.388.900)
edelman met handschoenen in de hand, 16e eeuw, olieverf op paneel, 53,3 x 43,8 cm. Christie’s, New York, 25-01. © Christie’s Images Ltd.
Joos
Frans van Mieris de Oudere, Jonge vrouw verzegelt een brief bij kaarslicht, 1667, olieverf op paneel, 42,3 x 35,2 cm. Sotheby’s, New York, 26-01. © Sotheby’s.
Antoon van Dyck, studie voor de heilige Hiëronymus, ca. 1615-1618, olieverf op doek, overgebracht op paneel, 95 x 58,5 cm. Sotheby’s, New York, 26-01. © Sotheby’s.
Willem Danielsz. van Tetrode, Gevilde man, afgietsel van eind 16e of begin 17e eeuw, brons, 43,2 cm hoog. Christie’s, New York, 27-01. © Christie’s Images Ltd.
Experts hadden verwacht dat de 157 lots komend uit het herenhuis aan de Avenue Foch van Teodorín Obiang, de vicepresident van Equatoriaal Guinee, samen niet meer dan € 400.000 zouden opbrengen. Dat bleek uiteindelijk vier keer meer te zijn: € 1,7 miljoen, inclusief kosten. De richtprijzen van deze gerechtelijke verkoop zonder minimumbedragen waren dermate laag en de beschrijvingen dermate geringschattend dat enkel handelaars met de nodige kennis van zaken boden voor de grootste lots. Zelfs musea kochten stukken voor zeer schappelijke bedragen. Zo nam het Musée Fabre, uit Montepellier, La Toilette avant le bal, een 18e-eeuws stuk van Jean Raoux, in voorkoop voor € 18.300. Het Musée Paul-Dupuy, uit Toulouse, dat in 2022 zijn deuren weer opende onder de nieuwe naam Musée des Arts Précieux, en dat een van de mooiste collecties van oude uurwerken ter wereld bezit, nam eveneens een mooi stuk in voorkoop, voor € 194.300: een grote pendule van wit marmer, met vier muzen die de uren aanwijzen.
Het is te danken aan de Franse horlogemaker Le Paute. Het beeldhouwwerk is van Jacques-Philippe Le Sueur. Het voetstuk dateert uit de tijd van het Consulaat (ca. 1798-1800). De hoogste richtprijs bedroeg € 18.000, terwijl het stuk in 2005 bij Sotheby’s nog € 404.000 had opgebracht. Een paar mahoniehouten fauteuils in ‘Etruskische stijl’, met stempel van Jacob Frères, uit de tijd van het Consulaat, had een hoogste richtprijs van € 5.000. Oorspronkelijk kwamen de fauteuils uit het kasteel van Fontainebleau. Ze keren er nu terug, voor € 28.600.
Eind januari hield Christie’s in New York een reeks veilingen van klassieke kunst. Het veilinghuis presenteerde onder meer een ensemble werken van oude meesters uit de collectie van de Zwitserse financier en investeerder J. E. Safra, die zijn hele leven lang oog had voor elegantie en verheven schoonheid. Hij had een voorliefde voor stillevens uit de Nederlandse Gouden Eeuw, maar ook voor grote Vlaamse portretten uit de renaissance. Alle stukken werden verkocht. Een portret van een edelman met handschoenen in de
hand, van de Antwerpse schilder Joos van Cleve (1485-1540), had een richtprijs van $ 1-1,5 miljoen. Dit zeldzame werk werd uiteindelijk afgehamerd op $ 945.000 (€ 873.000), kosten inbegrepen.
De in december 2021 in Washington overleden Theiline Scheumann, bijgenaamd Ty, koesterde twee passies: paarden en noordelijke meesters, met name Vlaamse en Nederlandse. Deze collectie ging op 26 januari onder de hamer bij Sotheby’s, in New York. Het klapstuk van de veiling was een schilderij van Frans van Mieris de Oudere (1635-1681), met daarop een jonge vrouw die een brief verzegelt bij kaarslicht. Het gaat om een klein schilderij op paneel uit 1667. Het is een treffend staaltje van de techniek van de zogenaamde fijnschilders, die streefden naar een zo natuurgetrouw mogelijke weergave van de werkelijkheid. Ze deden dat dermate nauwkeurig dat de penseelstreken met het blote oog niet waar te nemen zijn. Zo zien de stoffen, vooral de zijde, er verbluffend echt uit. Frans van Mieris de Oudere werd geboren in Leiden, als telg van een familie van schilders en edelsmeden. De invloed van Gerard Dou was van doorslaggevend belang voor zijn
oeuvre. Hij schilderde hoofdzakelijk taferelen met edellieden, maar ook taferelen uit het dagelijks leven van arbeiders.
Een schilderij van de Antwerpse schilder Antoon van Dyck (15991641), dat enkele jaren geleden werd teruggevonden in een schuur in de Verenigde Staten, ging op 26 januari bij Sotheby’s, in New York, onder de hamer voor $ 3,1 miljoen (€ 2,85 miljoen). Het gaat om een voorbereidende studie voor het beroemde schilderij met daarop de heilige Hiëronymus, tegenwoordig bewaard in het Museum Boijmans Van Beuningen, in Rotterdam. Daarop is een naakte bejaarde man te zien, zittend op een kruk. Het is een van de enige twee bekende grote studies die de kunstenaar maakte met levende modellen. Wellicht dateert de studie uit de periode 1615-1618, toen de jonge Van Dyck nog samenwerkte met Rubens, in Antwerpen. Het schilderij werd aan het einde van de 20e eeuw ontdekt in een schuur in Kinderhook, in de staat New York, door Albert Roberts, een man met een passie voor sleepers. Roberts kocht het werk toen voor € 600 ...
Een Nederlands bronzen beeld uit een Amerikaanse collectie verwekte op 27 januari sensatie bij Christie’s, in New York. Het werk, dat een gevilde man voorstelt, is een bronzen afgietsel daterend van het einde van de 16e of het begin van de 17e eeuw. Het originele model is van de Nederlandse beeldhouwer Willem Danielsz. van Tetrode (ca. 1525 – na 1587) en wordt nu bewaard in het Rijksmuseum, in Amsterdam. Van Tetrode was afkomstig uit Delft. In Italië was hij bekend onder de naam Guglielmo Fiammingo (Willem de Vlaming). In Florence was hij een leerling van Benvenuto Cellini, na in zijn jeugd te hebben gewerkt aan het hof van de Franse koning Frans I, waar hij kennismaakte met de grote Italiaanse beeldhouwer, die voor de vorst onder meer het beroemde gouden zoutvat creëerde (thans te zien in het Kunsthistorisches Museum, in Wenen). In Italië stak Van Tetrode aanvankelijk veel op van de antieke sculpturen die Cellini restaureerde. Daarna ging het richting Rome, waar hij werkte onder leiding van Guglielmo della Porta. Het ging onder meer om werken bestemd voor het Vaticaan en het Palazzo Farnese. Door die samenwerking kreeg hij toegang
tot de belangrijkste opdrachtgevers van die tijd. In 1566-1567 keerde hij terug naar Delft, waarna hij een cruciale rol zou spelen bij de verbreiding van kleinschalige sculpturen in Nederland. Gaandeweg begonnen sommigen die objecten te verzamelen en groeide de belangstelling voor de klassieke oudheid. Het lot ging bij Christie’s onder de hamer met een richtprijs van $ 800.000-1,2 miljoen, met waarborg van een derde. Het werd toegewezen aan het Rijksmuseum voor $ 1,5 miljoen (€ 1,4 miljoen).
Tijdens de week van de Parijse haute couture ging Artcurial, in samenwerking met Christie’s, op 26 en 31 januari over tot de verkoping van de collectie van Didier Ludot, een heuse instelling van de vintage haute couture, waarvan de beroemde boetiek in het Palais-Royal, in Parijs, al sinds het midden van de jaren 1970 fashionista’s lokt. De collectie bracht in totaal € 1.047.539 op, kosten inbegrepen. Dat is het beste resultaat ooit voor een veiling van een collectie van vintage haute couture in Frankrijk. Heel wat stukken werden trouwens in voorkoop genomen of aangekocht
door prestigieuze culturele instellingen en haute-couturehuizen. Een ensemble van zwarte en witte bedrukte zijde van Maison Sache (Balenciaga Haute Couture, 1960) werd voor € 34.112 gekocht door een mecenas, voor de National Gallery of Victoria, in Melbourne. Een paar schoenen van roestbruin Russisch leer, geborduurd met metalen draden (1920), van Favereau voor Paul Poiret, werd door het Musée des Arts Décoratifs, in Parijs, in voorkoop genomen voor € 525.
OP KOMST
Het schilderij was al niet meer te zien geweest sinds 1939, toen de eigenaar, de Noorse reder Thomas Olsen, het liet weghalen uit het passagiersschip Black Watch, waar hij het had laten ophangen. Het vier meter lange werk uit 1906, met als titel Dans op het strand, is een van twaalf schilderijen met tempera op doek die Edvard Munch creeerde op vraag van regisseur Max Reinhardt, voor zijn schouwburg in Berlijn. Op 1 maart gaat het werk onder de hamer bij Sotheby’s, in
Londen, met een richtprijs van £ 1525 miljoen (€ 16,8-28 miljoen). Dat hoge bedrag is te verklaren door het feit dat het werk is gesigneerd, door het grote formaat en door de unieke aard ervan: de elf andere doeken zijn intussen het eigendom van musea. Negen ervan bevinden zich in de Nationalgalerie in Berlijn, een in het Museum Folkwang in Essen, en een in de Kunsthalle in Hamburg. De geschiedenis van het werk is typerend voor het debat dat tegenwoordig woedt over het al dan niet teruggeven van sommige kunstwerken. Toen in 1912 de schouwburg werd heringericht en de versiering werd veranderd, werd het schilderij gekocht door historicus Curt Glaser, de toenmalige directeur van de Staatliche Kunstbibliothek in Berlijn. Net als de meeste andere schilderijen van Glaser werd het in 1933 geroofd. Via een veiling in Oslo kwam het uiteindelijk in handen van Thomas Olsen. Die verborg het tijdens de oorlog, waarna het in zijn familie bleef. De families Glaser en Olsen kwamen overeen dat de opbrengst van de komende veiling de roof uit 1933 zal helpen goedmaken.
Op 21 en 23 maart houdt veilinghuis Ader een heel bijzondere
€ 250.000-350.000
RICHTPRIJS: € 1.500.000-2.000.000
Pensionante del Saraceni, Meloen, watermeloen en vruchten op een stenen plint, olieverf op doek, 56 x 72 cm. Artcurial, Parijs, 22-03. © Artcurial.
RICHTPRIJS: € 600.000-800.000
II,
verkoping, met name van de stock van de prestigieuze Galerie Talabardon & Gautier, medeoprichter van de Salon du Dessin en bekend om haar uitgelezen smaak en kwaliteit van het aanbod. De 350 lots worden verdeeld over twee veilingen. Het gaat om schilderijen, sculpturen en tekeningen van sommige van de grootste kunstenaars van de 19e eeuw, zoals Gustave Moreau, Léopold Boilly, Victor Hugo, Paul Gauguin, Gustave Courbet, Jean-AugusteDominique Ingres en Théodore Chassériau. Gaat eveneens onder de hamer: een opmerkelijk klein schilderij van een Brusselse meester uit de 17e eeuw, Michael Sweerts (1618-1664), met een richtprijs van € 80.000-120.000. Experts verwachten dat het geheel zo’n € 5 miljoen in het laatje zal brengen.
Op 22 maart kan men bij Christie’s, in Parijs, bieden op een zeldzame studie van een geknielde man in zijaanzicht, van de hand van Peter Paul Rubens. De figuur doet denken aan het hoofdpersonage van De doop van Constantijn, een gravure uit de collectie van het Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten in Antwerpen. Deze studie is niet meer op de markt geweest sinds 1867, toen ze werd gekocht door de jonge verzamelaar Johannes de Clercq. Zijn familie heeft het werk nog steeds in haar bezit. Het werk, dat getuigt van Italiaanse invloeden, zou € 250.000 tot 350.000 moeten opbrengen.
Op 22 maart houdt Artcurial een prestigieuze veiling van werken van oude en 19e-eeuwse meesters. Zo kan men bieden op een uitgelezen ensemble schilderijen, tekeningen en sculpturen, waaronder een zeer zeldzaam stilleven van Pensionante del Saraceni, met een richtprijs van € 1,5-2 miljoen, een paneelschildering van Jan van Kessel de Oude met daarop vogels, insecten en schelpen, en een rijke compositie van Bartolomeo Bimbi. Pensionante del Saraceni was een Franse schilder die actief was omstreeks 1610-1620, in Rome. Zijn artistieke persoonlijkheid werd volledig gereconstrueerd middels een grondige analyse van de stijl. Zijn identiteit is echter nog steeds niet bekend. Het is een van de grootste mysteries van de Romeinse schilderkunst van het begin van de 17e eeuw. Zijn stijl
lijkt sterk op die van de Venetiaanse kunstenaar Carlo Saraceni, een van de eerste caravaggisten, een groep waar hij zeker toe gerekend mag worden. Vooral in stillevens komt het talent van deze schilder ten volle tot uiting. Hij was dan ook uiterst bedreven in het uitbeelden van de natuur. De uitgelezen kwaliteit van zijn oeuvre en ten dele ook het mysterie van zijn identiteit verklaren de hoge bedragen die op veilingen worden geboden voor zijn schilderijen.
Een bijzonder grote versie van De dorpsadvocaat van Pieter Bruegel II (1564-1636), nog niet eerder bekend op de kunstmarkt, bevond zich sinds het begin van de 20e eeuw in een Franse gezinswoning. Het werd ontdekt toen veilingmeester Malo de Lussac (Daguerre Val de Loire) een boedelbeschrijving maakte. Hij was meteen verrast door de afmetingen: 112 cm hoog en 184 cm breed. Het is het grootste bekende schilderij van deze schilder. In Le Quotidien de l’Art verklaarde de expert:
“Het biedt een nieuwe kijk op het oeuvre van Bruegel – voor kunsthistorici leidt dit tot nieuwe
vragen, onderzoeken en opportuniteiten. Het is altijd speciaal als je werken ontdekt die de kijk op een kunstenaar veranderen.” Het formaat van dit door Bruegel bedachte picturale thema, waar een honderdtal versies van bekend is, varieert van 55-75 cm hoog tot 100-120 cm breed. De schilder inspireerde zich hiervoor niet op een werk van zijn vader, zoals hij meestal deed, maar gaf een heel eigen vorm aan een populair thema uit zijn tijd: de Spaanse bezetting. Hij deed dat met de nodige satire. De afgedragen kleren en hoeden van de boeren en hun nederige houding vormen een schril contrast met de arrogante houding van de Spaanse notabele met zijn luxueuze jas, die hen niet eens aankijkt. Uit de details van dit schilderij valt veel af te leiden. Zo verraden de gevlochten touwen aan de muur op de achtergrond, en de heldere kleur van het hemd van het apart staande personage links dat het schilderij dateert uit 1615-1617. Op 28 maart wordt het schilderij te koop aangeboden in Drouot. Na deskundig onderzoek van het schilderij door het Franse expertisebureau Turquin en Bruegel-specialist Klaus Ertz werd de richtprijs vastgesteld op € 600.000-800.000.
INBRENG GEVRAAGD VOOR KLOKKEN, KUNST & ANTIEK VEILING
JUWELEN
ONDER ANDERE REEDS BINNEN GEKOMEN VOOR DEZE ZEER BIJZONDERE VEILING: 15, 16 EN 17 NOVEMBER 2022
Voor deze bijzondere veiling hebben we reeds fraaie collecties binnengekregen, zoals een topverzameling tabaksdozen van uitzonderlijke kwaliteit, volkskunst voor de echte liefhebber, religieus zilveren cibories, kelken en relieken, fraaie juwelen en (zak)horloges en prachtig Chinees porselein
Neuchatel klokken met speelwerk en 18e eeuwse staande horloges, w.o. Haakma Leeuwarden, Dirk van Leeuwen en Jan Gobels Amsterdam en Anthony Hebert London
DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN
DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN
Wilt u 1 of meerdere items inbrengen voor deze zeer bijzondere veiling, dan is dat mogelijk, neemt u hiervoor contact met ons op via onderstaand telefoonnummer of emailadres. U betaalt 0% inbrengcommssie, dus u krijgt 100% hamerprijs uitbetaald, minus € 15 kavelgeld. Wordt een kavel van u verkocht voor € 20.000, dan ontvangt u maar liefst € 19.985!
Wilt u 1 of meerdere items inbrengen voor deze zeer bijzondere veiling, dan is dat mogelijk t/m 14 januari a.s. Neemt u hiervoor contact met ons op via onderstaand telefoonnummer of emailadres. U betaalt 0% inbrengcommssie, dus u krijgt 100% hamerprijs uitbetaald, minus € 15 kavelgeld. Wordt een kavel van u verkocht voor € 20.000, dan ontvangt u maar liefst € 19.985!
DOOR GEHEEL
WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË
WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL
Wij kunnen voor u veilen, van 1 item tot een gehele inboedel of verzameling. Van kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot aziatica. Hiervoor berekenen wij géén inbrengcommissie. Wij kunnen u van dienst zijn voor het taxeren van een erfenis verdeling. Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms. Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw kostbaarheden.
Wij kunnen voor u veilen, van 1 item tot een gehele inboedel of verzameling. Van kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot aziatica. Hiervoor berekenen wij géén inbrengcommissie. Wij kunnen u van dienst zijn voor het taxeren van een erfenis verdeling. Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms. Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw kostbaarheden.
Staand horloge Hamerprijs: € 22.000,Vaas, Copier Hamerprijs € 6.000,-
Borden China Hamerprijs € 12.000,Ikoon Hamerprijs € 12.000,-
Wapenschotel, 18e eeuw Hamerprijs € 22.000,-
Diamant 4.20 Ct. Hamerprijs € 15.000,-
Bijbel, 19e eeuw Hamerprijs € 2.200,Empire klok Hamerprijs € 16.000,-
Zakhorloge Hamerprijs € 9.500,Glas, 18e eeuw Hamerprijs € 1.900,-
Boeken Buffon Hamerprijs € 3.400,-
19e eeuws ivoor Hamerprijs € 46.000,-
Diamant 4.20 Ct. Hamerprijs € 15.000,19e eeuws ivoor Hamerprijs € 46.000,-
Collectie Meissen Hamerprijs € 22.000,-
Collectie Meissen Hamerprijs € 22.000,-
Rolex herenhorloge Hamerprijs € 20.000,-
Collier, bloedkoraal Hamerprijs € 19.000,-
Kabinet Hamerprijs € 24.000,-
Schilderij, Jan Sluijters Hamerprijs € 9.500,-
Pendule, ca. 1810 Hamerprijs € 11.000,-
€ 15.000,Broche met diamanten Hamerprijs € 8.000,-
tafelklok Hamerprijs € 15.000,Broche met diamanten Hamerprijs € 8.000,-
Schotels haringvangst Hamerprijs € 3.800,-
Schotels haringvangst Hamerprijs € 3.800,-
Hermes tas, jaren ‘80 Hamerprijs € 3.000,-
Kandelaren, 18e eeuw Hamerprijs € 26.000,-
Wanli kom ca. 1600 Hamerprijs € 28.000,-
Schouwklok A’dam Hamerprijs € 19.000,-
Kangxi kaststel Hamerprijs € 24.000,-
Kangxi kaststel Hamerprijs € 24.000,-
Rijtuig horloge Hamerprijs € 7.500,-
Rijtuig horloge Hamerprijs € 7.500,-
€ 10.240
Twee grote Japans porseleinen dekselpotten, 18e-19e eeuw, fabeldier, feniks, floraal en goud decor. Eén deksel professioneel gerestaureerd, 92 x Ø 45 cm. Verkocht in de live veiling van 12 t/m 14 januari bij Twents Veilinghuis Enschede
€ 7.680
Twee grote Chinees porseleinen dekselpotten met hoogwaardigheidsbekleders in tuin, baluster vorm, 18e19e eeuw, dubbele blauwe bodemring, 45,5 x 26,5 cm. Verkocht in de live veiling van 12 t/m 14 januari bij Twents Veilinghuis Enschede.
€ 5.440
Pol Dom (1885-1978). ‘Theekransje moeder en dochter’, gesigneerd, olieverf op doek, 90 x 100 cm. Verkocht in de live veiling van 12 t/m 14 januari bij Twents Veilinghuis Enschede.
€ 3.520
Een antieke Franse bronzen mysterieuze klok op marmeren basement met glazen wijzerplaat en mysterieuze bewegende cijfers. Glas onderzijde gelijmd, h. 113 cm. Verkocht in de live veiling van 12 t/m 14 januari bij Twents Veilinghuis Enschede.
€ 6.755
‘Nieuwe en Beknopte handatlas bestaande in eene verzameling van eenige der algemeenste en nodigste landkaarten, alle in de Nederduitsche taal’, Isaak Tirion, ca. 1769. Verkocht in de timed-online veiling van 30 januari bij Veilinghuis Korendijk (Dependance Zeeuws Veilinghuis) Middelburg.
€ 1.880
Een zilveren repoussé snekketting zakhorloge met sleutelopwinding. Gesigneerd Joh. Georg Wagner, ca. 1800, Ø 4,8 cm. Verkocht in de timed-online veiling van 30 januari bij Veilinghuis Korendijk (Dependance Zeeuws Veilinghuis) Middelburg.
€ 1.810
Leen Quist (1942-2014). Een polychroom porseleinen dekselpot, h. 10 cm x Ø 11 cm. Verkocht in de timed-online veiling van 30 januari bij Veilinghuis Korendijk (Dependance Zeeuws Veilinghuis) Middelburg.
€ 1.775
Guerlain Paris Djedi Eau de Parfum 60 ml Limited Edition. Verkocht in de timed-online veiling van 30 januari bij Veilinghuis Korendijk (Dependance Zeeuws Veilinghuis) Middelburg.
€ 3.900
Sir Goodfrye (Gottfried Kniller) (1646-1722). Portret van George van Denemarken (1653-1708). Gesigneerd, olieverf op doek, 128 x 95 cm. Verkocht in de live streaming veiling van 6 t/m 11 februari bij Derksen Veilingbedrijf Arnhem.
€ 4.160
(Sha Qi) Sadji (1914-2005). ‘Stilleven met vazen met bloemen, trekpotje en andere attributen, gesigneerd, olieverf op board, 35 x 24 cm. Verkocht in de live streaming veiling van 6 t/m 11 februari bij Derksen Veilingbedrijf Arnhem.
€ 2.600
Een eikenhouten orgelgebogen 3-laads commode met steekwerk in front en gecontourneerd blad, Luik, ca. 1800, 98 x 138 x 59 cm. Verkocht in de live streaming veiling van 6 t/m 11 februari bij Derksen Veilingbedrijf Arnhem.
€ 1.560
Een eiken- met ebbenhouten renaissance 2-delige kussenkast met 4 deuren, een lade, een geprofileerde kap met 3 leeuwenmaskers met koperen gezichtjes, parquetterie aan de zijkanten en staand op gezwarte bolpoten, Holland, ca. 1675, 216 x 164 x 68 cm. Verkocht in de live streaming veiling van 6 t/m 11 februari bij Derksen Veilingbedrijf Arnhem.
28 februari en 1 en 2 maart
Veilinghuis De Jager
Live online veiling
GOES
www.veilinghuisdejager.nl
RICHTPRIJS: € 15.000
Alfa Romea Spider 2000 Veloce, uit 1980, zwart, in goede conditie. Volledig taxatierapport per mail aan te vragen.
11 – 13 maart
Venduehuis Dickhaut
Online veiling
MAASTRICHT www.veilingmaastricht.nl
RICHTPRIJS:
€ 80.000 – 150.000
Een bicolour gouden ring, 14 krt, bezet met briljant geslepen solitair, ca. 7,65 crt, clarity S11/S12, colour ‘tinted white’, inclusief certificaat HRD Antwerpen, ringmaat 15 3/4, ca. 5,80 gram.
RICHTPRIJS: € 3.000
Een bolpoottafel, 17e eeuw, uitgevoerd in massief notenhout, zeldzaam exemplaar, 151 x 85 x 88 cm.
RICHTPRIJS: € 8.000
Een tafelklok, 18e eeuw, gesigneerd Van de Velde Amsterdam, met speelwerk van 12 melodieën op 13 bellen met 25 hamers. Een zeldzaam rijk en fraai exemplaar, uit zeer bijzondere Antwerpse nalatenschap, h. 77 cm.
RICHTPRIJS: € 3.000
Een voorhoofdsnaald, 19e eeuw, uit Friese klederdracht. Zeldzaam mooi exemplaar, bezet met meer dan 150 oud Europees geslepen diamanten, met origineel foedraal en lakzegel.
13 maart
Van Zadelhoff Veilingen
Live online veiling
HILVERSUM www.vanzadelhoff.nl
RICHTPRIJS:
€ 4.000 – 6.000
Omgeving Adriaen van Diest. ‘Zicht op het Panteon met figuren’ en ‘Zicht op ruïnes’ te Rome, olieverf op doek (2x), 17e/18e eeuw, 56,5 x 116 cm., provenance: Christie’s Old Masters and British pictures, lot nr. 201, woensdag 23 april 2008, particuliere collectie.
RICHTPRIJS:
€ 1.000 - 2.000
Een Engelse zilveren George II koffiepot, 925, Londen, taps toelopende cilindrische vorm, florale motieven in reliëf, jaarletter b = 1737-38, meester: Peter Archambo, h. 22 cm, ca. 736 gram.
RICHTPRIJS:
€ 5.000 – 8.000
Een antieke zilveren tafelbel met rocaille motieven, gemerkt aan binnenzijde bel met meesterteken: P in een (ponds-) gewichtje, = Jan Diederik Pont (zilversmid te Amsterdam van 1729-1767), provinciale keur: Hollandse leeuw, jaarletter H = 1742 en L = 1745, 328 gram, provenance: particuliere collectie.
RICHTPRIJS:
€ 800 – 1.200
Hendrik Jacobus Valk (18971986). ‘Opus: 1363‘Oostindische kers’, gemonogrammeerd H.V. en gedateerd ’23, 22,5 x 20,5 cm.
RICHTPRIJS:
€ 1.500 – 2.200
Onbekende meester, ‘Portret van stadhouder-koning Willem III’, olieverf op doek, 17e/18e eeuw, 87 x 58 cm.
Gespecialiseerd in: M.C. Escher, Aziatica, Indonesische schilderijen
Highlights 2022:
- Zeven wereldrecords M.C. Escher
- Wereldrecord W.G. Hofker: € 1.600.000*
Tevens de hoogste uitslag ooit voor kunst op een Nederlandse veiling!
(Bevestigd door Artprice.com)
- € 480.000* voor een schilderij van Lee Man Fong * hamerprijzen
14 t/m 28 maart
Classical Paintings & Drawings
14 t/m 30 maart
Silver & Jewellery
Venduehuis Den Haag
Online only veiling
DEN HAAG www.venduehuis.com
RICHTPRIJS:
€ 900 – 1.200
Elijah Albert Cox (1876-1955). ‘Gezicht op een riviermonding met zeilschepen, met twee vrouwen op een dijk’, gesigneerd, olieverf op doek, 71 x 91 cm.
20 t/m 22 maart
Veilinghuis
Onder de Boompjes
Timed online veiling
LEIDEN
www.onderdeboompjes.nl
RICHTPRIJS:
€ 2.000 – 3.000
Barbara Hepworth (19031975). ‘Green Man’, gesigneerd, litho 200/200, 1972, 76 x 56 cm.
RICHTPRIJS:
€ 800 – 1.200
Jan Sluijters Jr. (1914- 2005).
‘Place du Parvis-NotreDame’, Parijs. Gesigneerd, olieverf op doek, 60 x 80 x 5 cm (met lijst 72 x 92 cm).
RICHTPRIJS:
€ 400 – 600
Een Italiaanse zilveren vaas gedecoreerd met Triton met zijn vissenstaart, schelpen en gestileerde golven, tweede helft 20e eeuw. Met Nederlandse herkeur 835/1000.
RICHTPRIJS:
€ 800 – 1.200
Een Belle Epoque platina, opaal en diamanten broche. De opaal omgeven door diamantjes en een pareltje, circa 1910, 51 x 18 mm.
Venduhuis De Eland De Zon
Live online veiling
DIEMEN
www.deeland.nl
RICHTPRIJS:
€ 15.000 - 20.000
Een plateel Rozenburg
Vredesvaas, dekselvaas met gestileerd bloemdecor en afbeelding van Alkmaarse Waaghuis, beschilderd met fabrieksmerk Rozenburg
Den Haag en ooievaar met datumcode en werkbon 182 aan de onderzijde, ca. 1900, h. 110 x Ø 50 cm.
RICHTPRIJS:
€ 3.000 – 5.000
Een terracotta beeld van een gesluierde jongeman met golvend haar, Etrurië, 3e-2e eeuw v. Chr, h. 97 cm.
RICHTPRIJS:
€ 4.000 - 6.000
Een pendule ‘au bon sauvage matelot’, Frankrijk, vroeg 19e eeuw, h. 36 x b. 30 x d. 10,5 cm.
RICHTPRIJS:
€ 2.000 – 3.000
Een staand horloge met scheepjesmechaniek, in 18e-eeuwse trant, gemerkt Jan de Muijter, Haarlem, h. 265 cm.
RICHTPRIJS:
€ 5.000 – 7.000
Een witgouden solitairring bezet met diamantbriljantslijpsel, ca. 2.10 ct.
geh. 585/000, br. Gewicht 1,4 gram
RICHTPRIJS:
€ 800 – 1.200
Dirk Oudes (1895-1969).
‘Boerenechtpaar’, gesigneerd, olieverf op paneel, 45 x 39 cm.
RICHTPRIJS:
€ 800 – 1.200
Freek van den Berg (19182000). Schaars geklede ‘La chemise mauve dame’, gesigneerd, olieverf op doek, 100 x 65 cm.
met onder andere een unieke verzameling zeldzame pendules (w.o. religieuse) en meer dan 22 originele kunstwerken van de veelzijdige kunstenaar Hendrik Valk (1897-1986)
Catalogus online en bieden vanaf 4 maart: www.vanzadelhoff.nl
KIJKDAGEN:
Zaterdag 11 maart 2023 van 10.00 – 17.00 uur
Zondag 12 maart 2023 van 10.00 – 17.00 uur
LIVE VEILING ZITTING:
Maandag 13 maart 2023, aanvang 19.00 uur
TIMED ONLINE VEILING:
Dinsdag 14 maart, vanaf 19.00 uur
Geschiedschrijver Aart Aarsbergen (°1952) tracht in deze uitgave het leven van Johannes Vermeer te schetsen in de wereld van toen. Vermeer leefde van 1632 tot 1675 tijdens de turbulente periode Gouden Eeuw. Ondanks zijn vermaarde reputatie weten we zo goed als niets over de Delftse meesterschilder. Er is geen brief of ander schrijven van hem bewaard gebleven, alleen in notarisakten wordt zijn naam een enkele maal genoemd. Tekeningen, schetsen, voorstudies of andere artistieke uitingen ontbreken. Zijn biografie bestaat voor een groot deel uit vermoedens en veronderstellingen. Auteur Aarsbergen tracht fictie van werkelijkheid te scheiden en Vermeer zo goed mogelijk voor te stellen.
Het raadsel Vermeer. Kroniek van een schildersleven, door Aart Aarsbergen Sterck & De Vreese, 2023 240 blz.
ISBN: 9789056159689
Prijs: € 27,50
De officiële publicatie bij de expositie in het Rijksmuseum laat bezoekers nagenieten en geeft aan ieder die de expositie mist, de kans om bovenop alle 37 aan Vermeer toegeschreven schilderijen te zitten. Meer dus dan op de tentoonstelling te zien zijn. De werken zijn afgebeeld op 10 procent van hun ware grootte, waardoor het mogelijk is de ontwikkeling van Vermeer direct te volgen. Bij elk werk is een essay gepubliceerd waarin een expert toelichting geeft. Hoewel de meeste schilderijen niet gedateerd zijn, heeft men getracht de werken chronologisch te publiceren. Dit deden de conservatoren op basis van stilistische herkenningspunten, verwijzingen en herhalingen. Het boek, ontworpen door Irma Boom, geeft de lezer de kans om zo dicht mogelijk in de wereld van de Delftse meester te belanden.
Vermeer, door Pieter Roelofs en Gregor J.M. Weber
Hannibal, 2023 320 blz.
ISBN: 9789464666175
Prijs: € 59
Matthias Depoorter, die regelmatig een bijdrage levert in COLLECT, gaat in De Vlaamse meesters. Van Eyck tot Bruegel op zoek naar het unieke karakter van schilderijen uit de periode ca. 1430 tot 1569. Het is de tijdspanne waarin de schilderkunst in de Nederlanden tot een ongekende bloei kwam. Aan de hand van een representatief overzicht van de belangrijkste en invloedrijkste schilders uit die periode en van alle schildergenres die in deze regio tot ontwikkeling kwamen of vernieuwing doormaakten, brengt Depoorter nieuwe inzichten over de verschillende stijlen, formaten, functies en genres, en de artistieke en maatschappelijke context waarin ze zijn ontstaan.
De Vlaamse meesters. Van Eyck tot Bruegel, door Matthias Depoorter Ludion Uitgeverij, 2023 280 blz.
Nederlandstalig
www.exhibitionsinternational.be
ISBN: 9789493039919
Prijs: € 49
Dit is het eerste monografische werk gewijd aan het grafische werk van Petrus De Man (°1955). Uitgegeven in nauwe samenwerking met de kunstenaar, richt het zich op de laatste dertig jaar. Met hoogwaardige reproducties, uitgebreide teksten en een unieke lay-out in Japanse binding is het een uitzonderlijk goed geproduceerd object. Petrus De Man, die ooit studeerde bij kunstenaar Dan Van Severen, heeft een groot aantal tentoonstellingen achter de rug. Hij vertelt zijn verhaal in een lang gesprek met Ory Dessau, tegelijk de kern van het boek. Ook komen andere auteurs aan het woord die hun persoonlijke visie over de kunstenaar en zijn werk vertellen. Maar vooral het beeld krijgt alle aandacht. Het boek, dat zijn intrigerende titel dankt aan het Engelse woord ajar (onderwijzen) werpt een licht op Petrus De Mans werk en de toekomst ervan.
Petrus De Man. Ajar
MER. B & L, Gent, 2022 240 blz.
ISBN: 9789463937382
Prijs: € 65
17 MAART 2023
OUDE
17 MAART 2023
CHARITY AUCTION ‘STAND WITH UKRAINE’
30 & 31 MAART 2023
www.coronariauctions.com info@coronariauctions.com
10 FW auctions Art moderne
3-9 Bonhams Prints Online ONLINE
5 Osenat Les intérieures de Versailles VERSAILLES
6 Aguttes Peintres d'Asie, Oeuvres majeures NEUILLY
7 Ader Bijoux & Vintage (Drouot) PARIS
7 Eve Taxidermie, paleontologie, art animalier (Drouot) PARIS
7 Thierry de Maigret Vente classique (Drouot) PARIS
7 Gros & Delettrez L'univers des arts décoratifs (Drouot) PARIS
Aziatische kunst NAZARETH 31
Europese en Islamitische kunst NAZARETH
31 Maison des Huissiers de Justice Deurwaarderstukken BRUSSEL
APRIL
1 ABS Veilingen Mechelen Deurwaarderstukken MECHELEN
2 Bonhams Cornette Mobilier, tableaux & objets d'art BRUSSEL
2 Monsantic Kunst en antiek BERGEN
3 Amberes Burgerveiling ANTWERPEN
4-5 Galerie Athena Kunst en antiek BRUSSEL
6 Maison des Huissiers de Justice Deurwaarderstukken BRUSSEL
MARCH
23/2-8 Christies Living with African and Oceanic Arts ONLINE
1 Piasa Furniture and decorative arts PARIS
1 Azures enchères Vente classique CANNES
2 Lucien Paris Nogent Objets d'art et de bel ameublement NOGENT
2 Azures enchères Vente moderne & Atelier Henri-Andre Martin CANNES
2-16 Aguttes Art deco & design du 20e siècle ONLINE
2-22 Aguttes Asian Art ONLINE
3 Osenat The spirit of the 20th century FONTAINEBLEAU
14 Giquello & Associés Art Premier (Drouot) PARIS
14 Maison R&C Moa - Tableaux anciens - Asie - Archéo (Drouot) PARIS
14 L'Huillier & Associés Mode & Vintage (Drouot) PARIS
14 Copages Auction Bijoux anciens, modernes et contemporains (Drouot) PARIS
14 Lemon Auction Design - Art du XXe siècle (Drouot) PARIS
14 Crait + Müller Art contemporain (Drouot) PARIS
14 Cannes enchères Vente courante CANNES
7 Eric Caudron Vente de bijoux (Drouot) PARIS
8 Bonhams Prints & Multiples PARIS
8 Piasa Art + Design from one property PARIS
8 Villanfray Pommery Vente classique (Drouot) PARIS
8 Ader Art d'après-guerre et contemporain (Drouot) PARIS
8-20 Sothebys Fine Watches ONLINE
9 Aguttes Arts d'Asie NEUILLY
9 Lucien Paris Nogent Objets d'art et de bel ameublement NOGENT
9 Jean-Marc Delvaux Vente classique (Drouot) PARIS
9 Giquello & Associés Autographes et manuscrits (Drouot) PARIS
10 Thierry de Maigret Bijoux et orfèvrerie (Drouot) PARIS
10 Ader Art de l'Islam et de l'Inde & Orientalisme (Drouot) PARIS
10 Gros & Delettrez Bijoux anciens & modernesMontres (Drouot) PARIS
10 De Baecque et Associés Bijoux et orfèvrerieNumismatique (Drouot) PARIS
10 Pescheteau-Badin Tableaux - Objets d'art et d'ameublement (Drouot) PARIS
10 Rim Enchères Encre et or / Quintessence (Drouot) PARIS
11-20 Sothebys Handbags and Accessories ONLINE
12 Osenat Royalty in Versailles VERSAILLES
14 Beaussant Lefèvre & Ass Numismatique (Drouot) PARIS
14 Eric Caudron Vente tableaux, mobilier, objets d'art (Drouot) PARIS
14-21 Artcurial Montres de poche ONLINE
15 Artcurial Intérieurs du XXe siècle (Art Déco/Design) PARIS
15 Sothebys The Robert & Helga Ehret Collection PARIS
15 Sothebys Surrealism & Its Legacy PARIS
15 Tajan Arts Décoratifs du Xxe & Design PARIS
15 Libert Damien Archéologie (Drouot) PARIS
15 Piasa Modern and Contemporary Art PARIS
15 Azures enchères Art de table CANNES
15 Alde Reliures originales & Livres illustrés modernes PARIS
15-29 Aguttes Montres de collection ONLINE
16 Thierry de Maigret Vente classique (Drouot) PARIS
16 Crait + Müller Soldats de plomb (Drouot) PARIS
16 Azures enchères Mode & Vintage CANNES
16-22 Sothebys
Une Autre Modernité-Les arts figuratifs 1900–1950 ONLINE
17 Farrando Vente cataloguée (Drouot) PARIS
17 Beaussant Lefèvre & Ass Courses & Chasse (Drouot) PARIS
17 Delon - Hoebanx
Tableaux modernes & Arts du XXe siècle (Drouot) PARIS
17 Lynda Trouvé Indochine - Chapitre 15 (Drouot) PARIS
17 Blanchet & Ass
Tableaux, sculptures, bronzes (Drouot) PARIS
17 Azures enchères Bijoux CANNES
31 Eric Caudron Vente Russe (Drouot) PARIS
APRIL
2 Aguttes Automobiles de collection NEUILLY
2 Osenat Art Russe VERSAILLES
2 Osenat The empire at Fontainebleau FONTAINEBLEAU
3 Bonhams Property from a Royal Collection PARIS
3 Tajan Bijoux PARIS
3 Tajan Montres PARIS
4 Tajan Arts d'Asie PARIS
4 Artcurial Art Moderne 1900-1950 PARIS
4 Christies Art Impressioniste & Moderne : oeuvres choisies PARIS
4 Cannes enchères Joaillerie & Horlogerie de collection CANNES
4-20 Christies The Collector : Le Goût Français ONLINE
5 Christies Art Impressioniste & Moderne-Vente du jour PARIS
5 Artcurial Art Contemporain 1950 à nos jours PARIS
5 Aguttes Art Contemporain NEUILLY
6 Sothebys La Collection Bernard et Édith Causse, un Rêve d'Argent PARIS
6 Lucien Paris Nogent Gravures anciennes, Dessins, Bijoux, Objets de vitrine, Mobilier NOGENT
8 Lucien Paris Nogent Osez Louis XV, acte 3 NOGENT 9 Osenat The
1
2
2
22 Bonhams Modern British and Irish Art LONDON
22 Bonhams Modern & Contemporary African Art LONDON
22 Dreweatts Fine jewellery, silver, watches and objects of vertu LONDON
(Drouot) PARIS
31 Giquello & Associés Mobilier et objets d'art (Drouot) PARIS
2
29 Bonhams British. Cool. LONDON
2 Dreweatts Old masters, British and European art
2
2-16 Christies Prints and Multiples ONLINE
2-16 Sothebys Form: (Women) Makers LONDON
3 Phillips 20th Century & Contemporary Art Evening Sale
3 Christies Impressionist
APRIL
MARCH
1-9 Van Ham Made in America ONLINE
6 Gorny & Mosch Münzen der Antike MÜNCHEN
8 Gorny & Mosch Ausgesuchte Münzen von Mittelalter bis Neuzeit MÜNCHEN
10-19 Grisebach Modern Online Only ONLINE
14 Quittenbaum Italienisches Design MÜNCHEN
15 Quittenbaum Internationales Design MÜNCHEN
16 Quittenbaum Murano Glas MÜNCHEN
18 Fischer Europäisches Glas & Studioglas HEILBRONN
18 Fischer Loetz-Glaskunst des Jugendstils HEILBRONN
18 Eder Kunst & Antiquitäten KÖLN
24 Lempertz Bücher · Graphik · Autographen KÖLN
25 Lempertz Moderne und Zeitgenössische Graphik KÖLN
31 Jeschke Van Vliet Wertvolle Bücher, Graphik, Klassische Kunst BERLIN
MARCH
9-12 COLLECTIBLE BRUSSELS
16-19 De Antiekbeurs van Hasselt HASSELT
18-19 Brussels Design Market BRUSSELS
MARCH
22-27 Salon du Dessin PARIS
23-26 Drawing Now PARIS
23-26 Paris Print Fair PARIS
24-26 Grand Marché D'art Contemporain De Chatou CHATOU
29-2/4 PAD PARIS
30-2/4 Art Paris PARIS
AMSTERDAM
Annet Gelink Gallery
△ Antonis Pittas: Paresthesia 11-03 t/m 15-04
Art Singel 100
△ Het toeval tekent de lijn: Jean Bilquin 10-03 t/m 16-04
ARTTRA galerie
△ De vele gezichten van Willy Looyen 11-03 t/m 30-04
Fons Welters
△ Folkert de Jong: ministry of Fear/Foam t/m 07-05
Galerie Mokum
△ Kenne Grégoire. Solotentoonstelling 18-03 t/m 14-04
△ The Female Gaze. Groepstentoonstelling vrouwelijke kunstenaars 22-04 t/m 20-05
△ Onno Boerwinkel. Sprezzatura t/m 11-03
Grimm
△ Matthias Franz 22-03 t/m
MLB galerie
△ Lucienne en Ine Kaaij, schilderijen 03-03 t/m 25-03
Nieuw Dakota
△ Pigs and Sheep and Beasts t/m 12-03
DEN BOSCH
Jan van Hoof Galerie
△ Jan van Hoof Galerie 30 jaar 12-03 t/m 02-04
DEN HAAG
1646
△ Paul DD Smith: the chiral gate t/m 02-04
Galerie Ramakers
△ Eelco Brand en Frank Halmans: 3 D animaties en sculpturen en collages t/m 26-03
MARCH
3-5 ARTe Contemporary Art Fair OSNABRUCK
United Arabic Emirates
MARCH
3-5 Art Dubai DUBAI
United States
MARCH
2-5 Outsider Art Fair New York NEW YORK
Netherlands MARCH
16-19 Art on Paper Amsterdam AMSTERDAM
22-26 Kunst aan het Hof HAVEZATE
MARCH
9-12 Affordable Art Fair LONDON
MARCH / APRIL 2023
Pulchri Studio
△ Gertjan van der Stelt t/m 21-03
DEVENTER
Galerie Koningshof
△ Kees van Dongen, grafisch werk. Corneille, glassculpturen. Peter Meijer t/m 19-03
Loes & Reinier
△ Yves de Block t/m 22-04
DORDRECHT
Pictura
△ Stroeve. Wesseling. Poel t/m 26-03
EERSSEL
Galerie Persoon
△ schilder Jukka Mompó Madrigal 25-03 t/m 13-05
ENSCHEDE
Fotogalerie Objektief
△ Marty van Dijken: mensenleven t/m 24-03
GARRELSWEER
Galerie Ruigewaert
△ Meesterlijke stukken
24-03 t/m 14-05
△ Kracht in kleur
t/m 5-3
HARLINGEN
Galerie De Vis
△ Winterbloemen
t/m 22-04
HEUSDEN AAN DE MAAS
Priveekollektie Contemporary Art | Design
△ New Year’s Group Exhibition
t/m 12-03
LEEUWARDEN
De Roos van Tudor
△ "Silvio Zangarini
“Stunning staircases”
fotografie
△ Kleine expositie Henk
Krist “De mens” recente schilderijen
△ Grafiekkabinet: José
Witteveen toyobo etsen
△ Keramiek : Francoise Stoop"
t/m 19-03
LOOSDRECHT
Vermeulen Art Gallery
△ Emilio Timp
t/m 31-03
NIJMEGEN
Galerie Marzee
△ "Vera Siemund: sieraden
△ Adi Toch - Between Presence and Absencezilverwerk
△ Manuel Vilhena - 6Gsieraden
△ Metal and Jewellery / HAWK - Hogeschool voor toegepaste wetenschap en kunst, Hildesheim, Duitsland " t/m 22-04
OISTERWIJK
MPV Gallery
△ Diederik Schneemann t/m 12-03
ROTTERDAM
Galerie Christian
Ouwens
△ Kamagurka - O! Maar dat kan ik ook t/m 29-04
Phoebus Foundation
t/m 01-04
SCHIEDAM
Art Centre Schiedam
△ Abstract, hoezo? t/m 05-03
UTRECHT
Morren Galeries
△ Eddy Stevens en Joris Verdonkschot t/m 30-03
VELP
Galerie o68
△ Frosty rainbows and other dark fantasies: Rob Bouwman, JanMaarten Voskuil en Inge Reisberman t/m 26-03
VENLO
Galerie Wilms
△ Julie van der Vaart & Ronald Zuurmond 12-03 t/m 13-05
VORDEN A-quadraat
△ Expectations. Hans Versfelt, Peter Hiemstra t/m 16-04
ALKMAAR
Stedelijk Museum
Alkmaar
△ Plantage Alkmaar
t/m 19-03
AMERSFOORT
Flehite Museum
△ 2023: SCULPTURE
BREATHES LIFE
t/m 25-06
Kunsthal Kade
△ Folkert de Jong t/m 07-05
Mondriaanhuis
△ Onbegrensd: 7
beeldende kunstenaars en 7 composisten t/m 05-03
△ Vogels en vissen 10-03 t/m 02-06
Museum Flehite
△ Philip Haas
t/m 25-06
AMSTELVEEN
Amstelveen
△ Piet Paris ea.Illustraties, glaskunst, mode
03-03 t/m 18-06
Cobra Museum
△ We kussen de aarde: Deense moderne kunst
1934-1948
t/m 14-05
△ Je est un autre: Ernest Mancoba & Sonja Ferlov
t/m 14-05
△ Becoming Ovartaci
t/m 14-05
Museum JAN
△ Sam Francis 100 jaar t/m 21-05
AMSTERDAM
Amsterdam Museum
△ Continue This Thread
t/m 03-09
De Nieuwe Kerk
△ De eeuw van Juliana: Een koningin en haar idealen
t/m 10-04
Foam
△ Foam 3h – Bebe
Blanco Agterberg
t/m 05-03
△ Ernest Cole t/m 14-06
△ Foam Paul Huf Award 2022 – Lebohang Kganye t/m 21-05
Hermitage
△ Rembrandt en tijdgenoten: historiestukken uit The Leiden Collection
t/m 23-08
Huis Marseille
△ Samuel Fosso t/m 12-03
Joods Museum
△ Etty & Leonie t/m 10-04
△ Zerheilt. Fotofragmenten van Berlijn t/m 03-03
Nederlands Uitvaartmuseum
△ Dutch Death Design t/m 30-04
Rembrandthuis
△ 30% meer rembrandt: werktitel 18-03 t/m 11-06
Rijksmuseum
△ Johannes Vermeer t/m 04-06
△ Pronkkasten t/m 14-03
△ Irma Boom t/m 07-05
△ Vermeer t/m 04-06
Scheepvaartmuseum
△ Mens op Zee t/m 28-05
Sieboldhuis
△ Verborgen betekenissen. Vrouwen en mannen in de Japanse prentkunst t/m 23-04
Stedelijk Museum
△ Yto Barrada. Bad color combos t/m 05-03
△ General idea 15-03 t/m 1-07
△ Felix de Rooy 15-03 t/m 1-9
Van Gogh Museum
△ Kiezen voor Vincent. Portret van een familiegeschiedenis t/m 10-04
APELDOORN
Coda Museum
△ 055: Apeldoorn Art t/m 26-03
△ Bas Kosters: van een wonderschone frivoliteit t/m 12-03
△ Behind the screens-50 jaar computerkunst t/m 04-06
ARNHEM Museum Arnhem
△ How Dare You Make Me Feel This Way t/m 14-05
△ Hans Baluschek & Carel Willink: Kunst voor het volk t/m 25-06
ASSEN
Drents Museum
△ Johanna van Eijbergen 17-04 t/m
△ Ararat. Schatten uit het oude Armenië 24-04 t/m
△ Sterven in schoonheid t/m 26-03
△ Neo Rauch - Wegzehr t/m 26-03
BERGEN Museum
Kranenburgh
△ Jeroen Henneman t/m 10-04
△ Dominique Ampe t/m 30-10
BERGEN OP ZOOM
Het Markiezenhof
△ If Clothes Could Talk t/m 19-03
DELFT Museum Prinsenhof
△ Het Delft van Vermeer t/m 04-06
△ Malawa door Hozan
Zangana t/m 30-04
Stichting Land Art
△ Changement, stillevens van Delft t/m 26-03
DEN BOSCH
Noordbrabants Museum
△ Brabantse nieuwe: Vivian Ammerlaan t/m 14-04
△ De Efteling 04-03 t/m 21-05
△ Thomas Trum 04-03 t/m 21-05
DEN HAAG
Beelden aan Zee
△ Elmar Trenkwalder t/m 19-03
De Mesdag Collectie
△ De Haagse Gasfabriek: Van Eeden & Van Gogh t/m 12-03
Escher in Het Paleis
△ Portretten Andy Warhol t/m 06-03
△ De ontdekker van Escher: Samuel Jessurun de Mesquita t/m 01-10
Fotomuseum Den Haag
△ Judith Joy Ross. Retrospective t/m 26-03
△ Arko Datto t/m 21-05
△ Strike a pose. Mondriaan en fotografie t/m 21-05
Haags Historisch Museum
△ Haags Haar t/m 05-03
KM22
△ Basim Magdy t/m 10-04
Kunstmuseum Den Haag
△ Balenciaga in black t/m 05-03
△ Hein Andrée t/m 07-05
△ Hans Arp: The Final Work t/m 16-04
△ Bob Eikelboom t/m 26-03
△ Basim Magdy - Een alligator in de wolken t/m 23-04
△ De toekomst van ons geld 01-04 t/m 30-04
△ Maarten Ploeg t/m 11-06
△ Groeipijn t/m 04-06
△ Vlaams expressionisme 25-03 t/m 20-08
Mauritshuis
△ Jacobus Vrel t/m 29-05
△ De Nieuwe Vermeer 20-03 t/m begin juni
△ My Girl with a Pearl t/m 04-06
Museum Panorama Mesdag
△ Suze Robertson t/m 05-03
Panorama Mesdag
△ Hoogtepunten uit de collectie t/m 05-03
DEURNE De Wieger △ Experiment en vernieuwingsdrang 1940 - 1965, naoorlogs werk uit de collectie Fransen t/m 19-03
DIEPENHEIM
Drawing Centre
Diepenheim
△ Zakia El Abodi, Rachel Bacon & Isabell Schulte t/m 14-05
DOESBURG
Lalique Museum
△ Stromingen & Gestalten: juwelen en zilver van art nouveau tot art deco t/m 28-05
DORDRECHT
Dordrechts Museum
△ Het oog van Jan Veth t/m 03-09
△ Rein Dool. Tekenaar t/m 21-05
Het Dordts Patriciërshuis
△ In de Floria t/m 26-03
EINDHOVEN Van Abbemuseum
△ Rewinding Internationalism t/m 30-04
△ Patricia Kaersenhout t/m 02-04
ENKHUIZEN
Zuiderzeemuseum
△ Kunstenaarsdorpen t/m 10-04
ENSCHEDE
Rijksmuseum Twenthe
△ Sofonisba Anguissola t/m 11-06
GORCUM
Gorcums Museum
△ Te land, ter zee en in de lucht t/m 03-09
GORSSEL Museum More
△ Realisme van 1900 tot nu t/m 05-03
GOUDA Museum Gouda
△ Flower power t/m 07-05
△ My dear swallows t/m 05-03
△ Stille Pracht, de verzameling van Paul Arntzenius t/m 02-04
△ Hoge Luchten t/m 17-09
GRONINGEN
Groninger Museum
△ Gianni Versace Retrospective t/m 07-05
△ Bernadet ten Hove t/m 05-03
△ The art of Hipgnosis t/m 07-05
HAARLEM
Teylersmuseum
△ Spaar ze allemaal! t/m 26-03
Verwey Museum
△ Dicht bij Mari Andriessen t/m 20-03
HARDINXVELDGIESSENDAM
Museum De Koperen Knop
△ Het is lente: amateurkunst t/m 25-03
HEERENVEENORANJEWOUD Museum Belvédère
△ Als de dood t/m 11-06
HELMOND
Museum Helmond
△ Andrei Roiter t/m 02-04
△ Walker Evans Revisited t/m 05-03
△ De kasteeltuin door de eeuwen heen t/m 29-10
△ Alex Webb 25-03 t/m 01-10
HOORN
Museum van de 20e eeuw
△ 90 jaar LEGO t/m 29-10
KAMPEN
Ikonenmuseum
△ Helmantel in Amerika | Van koeien naar kunst t/m 03-06
Stedelijk Museum
△ Van Soerabaja naar Kampen | Kasboek van een wereldreiziger 25-03 t/m 11-06
KATWIJK
Katwijks Museum
△ After nature: Aad Donker t/m 12-03
LAREN
Singer Museum
△ Hoogtepunten
uit De ABN AmroKunstcollectie t/m 07-05
△ Kees van Dongen t/m 07-05
LEEUWARDEN
Fries Museum
△ Vrijheid, Vetes, Vagevuur: de middeleeuwen in het Noorden t/m 07-05
△ Petrit Halilaj t/m 05-03
△ Herenigd door
Mondriaan t/m 04-06
△ Fertile Grounds: Een nieuwe blik op Friese veenweide met Christien Meindertsma t/m 10-04
△ Katja Novitskova 11-03 t/m 03-09
Keramiekmuseum
Princessehof
△ Van Achterberghprijs: Alexandra Engelfriet t/m 09-04
Princessehof
△ Feest! Van Pesach en Ketikoti tot Carnaval en Divali t/m 01-08
△ Handle with Care t/m 29-10
LEIDEN
De Lakenhal
△ David Bailly - Tijd, dood en ijdelheid 10-03 t/m 02-07
Museum Boerhaave
△ Brainpower t/m 05-03
Museum voor Volkenkunde
△ Indonesische bronzen t/m 07-05
△ DierenAcademie t/m 03-09
△ First Americans t/m 02-07
△ Kaarten: navigeren en manipuleren t/m 29-10
RMO
△ 5000 jaar kralen t/m 07-05
△ Byblos: 's werelds oudste havenstad t/m 12-03
MAASTRICHT
Bonnefanten
△ Hrair Sarkissian t/m 12-03
△ Raul Marroquin t/m 26-03
△ Hrair Sarkissian: The Other Side of Silence t/m 14-05
△ Restoring Ferdi t/m 04-06
△ A Room of One's Own en Piet Killaars 100 jaar
te zien: t/m 07-01
△ Tussen Kunst en Kopie t/m 25-02-2024
Fotomuseum aan het Vrijthof
△ Famous by Terry O'Neill t/m 10-09
Van Abbemuseum
△ Hrair Sarkissian, The Other Side of Silence t/m 14-05
△ Gipsencollectie Kunstacademie i.s.m. Maastricht Institute of Arts t/m 07-01
△ Rembrandt, De Vaandeldrager 02-03 t/m 31-03
MIDDELBURG
De Vleeshal
△ ‘Song Sing Soil’ door Eglė Budvytytė en Marija Olšauskaitė t/m 02-04
Zeeuws Museum
△ Protest, processie, parade t/m 03-09
NOORDWIJK AAN ZEE
Moca
△ 80 Jaar Toonder Studio’s, the greatest Dutch comic portfolio t/m 21-05
NUNSPEET
Noord-Veluws Museum
△ Frans Huysmans en de Bergense School t/m 25-06
NUNSPEET
Noord-Veluws Museum
△ Kitty van der Mijll Dekker en Hermann Fischer t/m 20-05
OSS
Museum Jan Cunen
△ Jalila Essaïdi: bio art t/m 29-05
OTTERLO
Kröller-Müller Museum
△ Anselm Kiefer: drie werken, drie dichters t/m 10-04
△ Nove opere t/m 10-04
△ Fernad Léger t/m 02-04
△ Dan Flavin. Vroege lichtwerken t/m 30-04
RIJSWIJK
Museum Rijswijk
△ Kate Jenkins. Kate's Cafe t/m 12-03
△ Iconen van Rijswijk: De Hoornbrug t/m 12-03
ROERMOND
Cuypershuis
△ De Golvende lijn: Christie van der Haak t/m 05-03
ROTTERDAM
Chabot Museum
△ Roaring twenties Rotterdam t/m 12-03
Kunsthal
△ Vrouwenpalet 19001950 t/m 09-04
△ In the black fantastic t/m 09-04
△ Patricia Piccinini t/m 04-06
△ Madeleine Berkhemer. Body of Work t/m 07-05
△ Patricia Piccinnini. Metamorphosis t/m 04-06
△ Sabiha Cimen. Hafiz t/m 07-05
△ Prinses Arabella t/m 02-07
Kunstinstituut Melly
△ 84 stappen t/m 05-11
△ Jennifer Tee: Still Shifting, Mother Field t/m 21-05
Nederlands Fotomuseum
△ NFM X GLR X IFFR t/m 05-03
△ Sanja Marušić - out of this world t/m 18-06
△ Claudia Heinermann t/m 14-05
SCHEVENINGEN
Muzee
△ Weed t/m 25-06
SCHIEDAM
Stedelijk Museum
△ Spirituele urgentie t/m 10-04
△ De reizen van Rooskens t/m 25-06
△ Onzichtbare handen t/m 10-04
△ We Once Were One: Femmy Otten t/m 25-06
SCHOONHOVEN
Zilvermuseum
△ Lot uit de Loterij t/m 14-09
△ Brut: Thalen & Thalen t/m 05-06
SNEEK Fries Scheepvaartmuseum
△ Expeditie Sterke Yerke – van olievervuiling tot plastic soup t/m 05-03
TEGELEN
De Tiendschuur
△ Kalligrafie t/m 08-05
TILBURG
De Pont
△ Raphaela Vogel KRAAAN t/m 27-08
Textielmuseum
△ Makersgeheimen
#2 – kunstenaars en ontwerpers in het TextielLab t/m 04-06
△ Koninklijk borduren – verhalen en vakmanschap t/m 29-05
UTRECHT
Catharijneconvent
△ Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop t/m 10-04
Centraal Museum
△ De Bentvueghels t/m 04-06
VALKENBURG
St.Gerlachuskerk
△ KiV-inside 2022 t/m 03-07
VALKENBURG AAN DE GEUL Museum Valkenburg
△ Target, Ans Lemmens t/m 02-04
△ Trilogica, Peter Slegers t/m 16-04
△ Een kijkje achter de coulissen, t/m 16-04
VEERE Museum Veere
△ De Muizen van Poortugael t/m 04-06
△ Françoise van LyndenBanzet (1922-2021), fabuleus aquarelliste t/m 21-05
VIANEN
Stedelijk Museum
Vianen
△ City Life, de erfenis van Mondriaan t/m 05-03
WAGENINGEN
Het Depot △ Helaine Blumenfeld t/m 26-03
WASSENAAR Museum Voorlinden
△ Rinus van de Velde t/m 29/05
WEERT Museum W
△ Rob Moorees X Spaarnestad Photo en kunstenaars Martin & Inge Riebeek. t/m 16-04
WOERDEN
Stadsmuseum
△ Onpeilbaar water t/m 05-03
ZUTPHEN Museum Henriette Polak
△ Het leven en werk van Bob Buys t/m 04-06
ZWOLLE Museum De Fundatie
△ Brave new world - 17 schilders voor de 21e eeuw t/m 11-06
De inschrijving is weer gestart! Huur een stand voor:
De Kunst-, Brocante-, Lifestyle- en Vintage fair van Den Haag
Zaterdag 20 en zondag 21 mei 2023
10:00 tot 17:00 uur Lange Voorhout Den Haag
Kunst- en Antiekdagen
Met ruim 200 stands, hét Kunst- en Antiek evenement van Den Haag
Zaterdag 26 en zondag 27 augustus 2023
10:00 tot 17:00 uur Lange Voorhout Den Haag
Informatie en inschrijving: Marktland Evenementen BV
Tel. 0174-22.55.01 - info@marktland.nl
www.HaagsMontmartre.nl - www.HKAD.nl
Collectioneurs
JUDAICA
Fam. Verhoeven – de Jonge Tel. 020-7173828, Mob. 06-33736669 judaic@tiscalimail.nl
Verzamelaar van joodse voorwerpen (judaica) vraagt te koop joods antiek www.judaic.nl
Galeries
ART GALLERY VOÛTE
Grote Markt 39 A, 3111 NH Schiedam Tel. +31 651 922 582
Schilderijen, beelden, fotografie en keramiek
Open: do. en vr. 10.00-17.30 uur. Zaterdag en zondag 12.00-17.30 uur. Ook op afspraak www.ArtGalleryVoute.com
MODERN ART GALLERY.COM
Online & Home Gallery moderne kunst. Tel.: +31(0) 638 268 193 duit77@gmail.com
Schilderijen, grafiek, beelden, fotografie O.a. Wil van Leeuwen, Jan Mulder, Wolvecamp, Heyboer, Corneille, P. Huf, Geert Kooiman www.modern-artgallery.com
OPTIMA
Bijzondere uitgaven
Beeldende kunst Toegepaste kunst TEL. 00 31 (0) 6 242 548 68 www.optima-antiquariaat.nl
ATELIERS FRANS DE ROO
Schippersvaartweg 1 A 2211 TJ Noordwijkerhout Tel. 0252543758 Tel. 06 53664317 info@ateliersfransderoo.com
Lijstenmakers & Restauratoren verguldingen, kennis van zaken, fraai vakwerk www.ateliersfransderoo.com
KUNSTHANDEL JAN LOUTER
Breelaan 28, Bergen (N-H): Bergense School De Drvkkery, Middelburg: Zeeuwse schilders
Voor openingstijden, afbeeldingen, beschrijvingen en prijzen: www.janlouter.nl
PASSAGE ARTS
20e-eeuwse toegepaste kunst, Art nouveau, art deco, Vintage costume jewelry Tel. 0031 6 53516091
www.arts1900.nl
KUNSTHANDEL AMSTELART
Europese schilderkunst van kleine en grote meesters. Tel: 0031 6 2426 5057
www.amstelart.nl
ANTIQUARIAAT FORUM
Westrenen, Tuurdijk 16, 3397 MS ’t Goy-Houten Tel. 030-6011955, Fax 030-6011813
Taxaties & In- En Verkoop Zeldzame Boeken, Handschriften, Prenten, Kaarten En Tekeningen. www.forumrarebooks.com
ATELIER SCHUURMAN
Schilderijenrestauratie sinds 1992 Govert Flinckstraat 162, HS Amsterdam Bel voor een kostenloze Expertise Tel. 0681652126
www.atelierschuurman.com
FOTO’S
T.K gevraagd door verzamelaar foto’s van Ned-Indië , China , Singapore , zwart Afrika en erotica van 1860-1930 Tel. 0182-393492.
KERAMIEK
Gave vazen/tegels/borden van Rozenburg-Den Haag. 06-36075989 / boujes@gmail.com.
Gezocht: Rozenburg vazen, ontwerp Colenbrander. Beschadigd geen bezwaar. 06-10581818 / dajaba@zeelandnet.nl.
Gezocht door een verzamelaar: porselein uit Weesp. Telefoonnummer 0622659789
KUNST
Gezocht schilderijen van vrouwelijke kunstenaars gemaakt tussen
1850 en 1950. Aanbiedingen graag: 06-24108542
MEUBELEN
Verzamelaar zoekt meubels van Willem Penaat uit zijn vroege periode 1900-1925. Uw reactie op Lasonder@ hotmail.nl wordt gewaardeerd.
POSTKAARTEN
Goede prijs voor oude ansichtkaarten en foto’s van Nederland, NederlandsIndië, buitenland en thema van voor 1960. Ook grotere hoeveelheden en verzamelingen welkom. tel. 06-15451873 jvdpicture@hotmail.com.
VARIA
T.k. gevraagd: oud/antiquarisch papiergeld: bankbiljetten, assignaten, noodbiljetten etc. 06-25031555. lexenave@hotmail.com.
Verzamelaar zoekt oude/antieke Nederlandse kunst te koop. Voor gebruik of voor sier geweest, zoals
gedateerde antieke damborden. 0646135700 volks.kunst@xs4all.nl
ZILVER
Te koop gevraagd door een verzamelaar: Zilverwerk van de firma Odiot uit Parijs van vóór 1900. Telefoonnummer 0622659789
ANTIEK
T.K. Enkele decoratieve WestAfrikaanse beelden en maskers. info@leohortensius.com T. 0653372091.
BOEK
Schalcken Kunstenaar van het verleden. Auteur: Nicole Elisabeth Cook. Gekartonneerd. Nieuw.( nog in org. verpakking). 20€ ophalen Dordrecht of 25 € opsturen. lenyvandersluijs@hotmail.com of Tel. 0786164818
KUNST
T.K. top-reconstructies van o.a. Canaletto en Lorrain. info@leohortensius.com T. 0653372091
ZILVER
Zilveren ( dubbele) beugel tas, met haak. Dubbel gegraveerde “papagaaien”. Streekdracht. Gekeurd 1818. Voorzien van een katoenen, met zeemleer gevoerde tas. 06.55772267
