Support
Inhoud Voorwoord bij de tweede uitgave
3
Inleiding
17
DEEL 1 – REVALIDATIE IN EEN BIOPSYCHOSOCIAAL PERSPECTIEF
19
Hoofdstuk 1 – Het ICF-model als conceptueel kader
21
1 Inleiding
22
2
22 23 24 24 24
Wat is de ICF?
2.1 2.2 2.3 2.4
Perspectief 1: de mens als organisme Perspectief 2: het menselijk handelen Perspectief 3: de mens als participant aan het maatschappelijk leven Beïnvloedende factoren
3
De betekenis van de ICF in de revalidatie
25
4
De ICF en psychosociale aspecten
25
5
Op de ICF gebaseerde klinische meetinstrumenten
26
6
Uitwerking van de casus
26
7 Samenvatting
27
8
28
Take home messages
Literatuur
28
Hoofdstuk 2 – Gezondheidsgerelateerde levenskwaliteit
29
1 Inleiding
30
2
31
3
Naar een definitie van gezondheidsgerelateerde levenskwaliteit
4 5
32 De klooftheorie 32 De disability paradox en response shift 34 Het belang van de subjectieve beoordeling bij inschatting van de levenskwaliteit 36
Psychologische aspecten van levenskwaliteit
3.1 3.2 3.3
Determinanten van levenskwaliteit
37
Het meten van levenskwaliteit
37 37 38 38
5.1 5.2 5.3
Wie kan iemands levenskwaliteit vaststellen? Levenskwaliteit is niet hetzelfde als gezondheidstoestand Generieke versus ziektespecifieke vragenlijsten voor levenskwaliteit
5
Revalidatiepsychologie.indd 5
19/12/18 11:11
5.4
38 40 41 42
6
De levenskwaliteit van de mantelzorger(s)
42
7
De levenskwaliteit van de zorgverleners
45
8
De betekenis van levenskwaliteit in de revalidatie
45
9 Samenvatting
45
10
46
Take home messages
Literatuur
46
48
Appendix – De EuroQol 5D (EQ-5D)
Hoofdstuk 3 – Positieve psychologie: het ontwikkelen van de positieve krachten in de mens
51
1 Inleiding
52
2
Wat is positieve psychologie?
53
3
Optimisme versus pessimisme
55
4
Hoop en hopeloosheid
59
5
Empowerment en autonomie van de revalidant
61
6 Samenvatting
63
7
63
Take home messages
Literatuur
63
DEEL 2 – DE REVALIDANT ALS MENS
65
Hoofdstuk 4 – Psychologie van de persoonlijkheid
67
1 Inleiding
68
2
69 69 70 71 73 75
Theoretisch kader: benaderingen en paradigmata van de persoonlijkheid
2.1
2.2 3
3.2 4
Dynamisch-interactionistisch paradigma 2.1.1 Psychoanalyse en psychodynamische grondbegrippen 2.1.2 De sociaal-cognitieve leerpsychologische benadering 2.1.3 De fenomenologische of humanistische benadering Paradigma van de persoonlijkheidstrekken
Toepassing in de revalidatiepraktijk
3.1
Inhoud
5.3.1 De WHOQOL-100 en de WHOQOL-BREF 5.3.2 De EuroQol 5D (EQ-5D) 5.3.3 De SEIQoL-DW Rekening houden met de response shift: het QOL Appraisal Profile
Impliciete persoonlijkheidstheorieën: hoe oordelen we over mensen en welke impliciete ‘theorieën’ gebruiken mensen om elkaar te begrijpen? De invloed van de persoonlijkheid op de patiënt en voorbeelden van aanpak: angst als voorbeeld
Take home messages
Literatuur
78 78 80 81 82
6
Revalidatiepsychologie.indd 6
19/12/18 11:11
Hoofdstuk 5 – Persoonlijkheidsstoornissen in de revalidatiepraktijk
83
1 Inleiding
84
2
Persoonlijkheidsstoornissen en persoonlijkheidstypes en -trekken
85
3
Toepassing in de revalidatiepraktijk
86 87 88 89 90 91
4
Het antisociale/psychopathische type Het ontwijkende type Het borderlinetype Het obsessief-compulsieve type Het schizotypale type
Algemene adviezen om beter om te gaan met patiënten met een persoonlijkheidsstoornis
93
5 Samenvatting
94
6
95
Take home messages
Literatuur
96
Hoofdstuk 6 – Verwerken van een verlieservaring
97
1 Inleiding
98
2
Revalidatiepsychologische patiëntenzorg: de locomotief voor en de locomotief achter
100
3.1 Machteloosheid en hulpeloosheid 3.2 Boosheid en verdriet 3.3 Onbegrip, twijfel en onzekerheid 3.4 Wantrouwen, neerslachtigheid, isolement en eenzaamheid 3.5 Stress, zenuwachtigheid, rusteloosheid, angst en frustratie 3.6 Ontkenning, droefheid, schaamte en onzekerheid 3.7 Afhankelijkheid 3.8 Relatieomkering 3.9 Zelfbeeld en eigenwaarde
101 102 102 103 103 103 104 104 105 106
4
Verwerking van verlies: een rouwproces
106
5
Vier taken bij de verwerking van verlies
3
Emoties en gevoelens
5.1 5.2 5.3 5.4 6
107 Taak 1: De werkelijkheid van het verlies aanvaarden 107 Taak 2: De pijn van het verlies en het verdriet ervaren en doorleven 109 Taak 3: Zich aan de omgeving aanpassen: een nieuw leven met beperkingen 111 Taak 4: De beperkingen een plaats geven in het leven en de draad van het leven weer opnemen 113
Resultaat van het verwerkingsproces: van negatieve naar positievere emoties en gevoelens
6.1 6.2
Acceptatie en aanvaarding Begrip en inzicht
114 114 115
Inhoud
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5
7
Revalidatiepsychologie.indd 7
19/12/18 11:11
6.3 Ontspanning, opgewektheid, rust en kalmte 6.4 Zelfvertrouwen 6.5 Opluchting, strijdlust en assertiviteit 6.6 Kracht en overwinning 6.7 Zekerheid, zelfrespect en verrijking 7 Samenvatting
116
8
117
Take home messages
Literatuur
117
Hoofdstuk 7 – De invloed van stress
119
1 Inleiding
120
2
De betekenis van acute stress
121
3
De aard van stressuitlokkende factoren
122
4
De stresstheorie van Selye
123
5
De fysiologische gevolgen van acute stress
124
6
De psychologische gevolgen van stress
125 125 126 127
6.1 6.2 6.3
De psychologische alarmfase De psychologische weerstand- of aanpassingsfase De psychologische uitputtingsfase
7
De gevolgen van chronische stress
127
8
Factoren die de gevolgen van stress kunnen beïnvloeden
128
Toepassingen in de praktijk van de revalidatie
129 129 130 130 131 131
9
9.1 9.2 9.3 9.4 9.5
Analyse van de casus van de heer Ypermans Hoeveel en welke informatie verstrekken we aan een revalidant? De invloed van stress op de prestatie De invloed van stress op het leerproces Sociale steun
10 Samenvatting
132
11
133
Take home messages
Literatuur
133
Hoofdstuk 8 – Coping en stressmanagementstrategieën
135
1 Inleiding
136
2
137 137 138
Theoretische opvattingen over coping
2.1 2.2 3 Inhoud
115 115 116 116 116
Van een reductionistisch naar een transactioneel copingmodel Coping als een contextueel proces
Vormen van coping
3.1 3.2
Probleemgeoriënteerde gedragsmatige coping Probleemgeoriënteerde cognitieve coping
138 138 139
8
Revalidatiepsychologie.indd 8
19/12/18 11:11
3.3 3.4 3.5
Emotiegeoriënteerde gedragsmatige coping Emotiegeoriënteerde cognitieve coping Humor, spirituele coping en proactieve coping
139 139 140
4
Stress als bron van persoonlijke groei
141
5
Het trainen van effectieve coping
142
Algemene stressmanagementstrategieën
6.1 Lichaamsbeweging 6.2 Minder koffiedrinken of stoppen met koffiedrinken 6.3 Het uiten van emoties 6.4 Ontspanningsoefeningen 6.5 Mindfulness
146 146 146 146 146 147
Interpretatie van de introductiecasus
147
6
7
8 Samenvatting
147
9
148
Take home messages
Literatuur
148
Hoofdstuk 9 – De rol van stemming en emotie
151
1 Inleiding
152
2
Theoretische opvattingen over emoties
152
Het verband tussen emotie en ziekte en gezondheid
154 154 154 155 155 156
3
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5
Het directe effect van emotie op de immuniteit De informatieve waarde van emoties Emoties en psychologische weerbaarheid Stemming en gezondheidgerelateerd gedrag Stemming en het aantrekken van sociale hulp
4
De invloed van depressie en angst op chronische aandoeningen
156
5
Interpretatie van de introductiecasus
157
6
Klinische implicaties
158
7 Samenvatting
160
8
161
Take home messages
Literatuur
161
DEEL 3 – DE REVALIDANT EN ZIJN FAMILIE
163
Belasting voor de gezinsleden en de familie
165
1
Belasting van het gezin
167
2
De betrokkenen
168
Inhoud
Hoofdstuk 10
9
Revalidatiepsychologie.indd 9
19/12/18 11:11
2.1 Ouders 2.2 Kinderen 3
5
Een voorbeeld uit de revalidatie: emotionele belasting en belevingen bij partner en familie
169 169
3.1 Shock 3.2 Angst 3.3 Ontkenning en overoptimisme 3.4 Woede 3.5 Vermoeidheid 3.6 Irritatie en ongeduld 3.7 Frustratie 3.8 Gevoelens van wanhoop en hulpeloosheid 3.9 Schuld en ambivalentie 3.10 Obstakels tussen de revalidant en zijn omgeving 3.11 Problemen in de gedragsaanpak 3.12 Gedragsproblemen bij de patiĂŤnt
169 170 171 171 172 173 174 174 175 175 176 178 178
Valkuilen in de partner- en familieondersteuning
179
6 Samenvatting
180
7
180
Take home messages
Literatuur
181
Hoofdstuk 11 – Aandachtspunten bij het omgaan met een belastende gezinssituatie
183
1
Theoretische achtergrond
1.1 1.2 2
Stressoren, zorgervaring en welbevinden Omgaan met een belastende situatie
Aanbevelingen binnen de revalidatiepraktijk
2.1 2.2 2.3
2.4
Erkenning van de problematiek Terug naar de casus Aandachtspunten bij het helpen hanteren van de belasting 2.3.1 Vermijding 2.3.2 Openheid Omgaan met de visie van gezinsleden op de hulpverlening aan de revalidant
184 184 185 193 193 194 195 195 196 197
3 Samenvatting
197
4
198
Take home messages
198
Inhoud
Literatuur
10
Revalidatiepsychologie.indd 10
19/12/18 11:11
DEEL 4 – DE WERKRELATIE TUSSEN HULPVERLENER EN REVALIDANT
201
Hoofdstuk 12 – Het ontwikkelen van een adequate werkrelatie tussen hulpverlener en revalidant
203
1 Inleiding
204
2
205 205 206
3
Het opbouwen van de therapeutische relatie
3.1 3.2 4
De patiënt centraal Een psychoanalytisch model van de hulpverlener-patiëntrelatie Actief luisteren Het vestigen van wederzijds vertrouwen
De effectiviteit van een positieve attitude van de therapeut
208 208 209 210
5 Conflictmanagement
212
6 Samenvatting
215
7
216
Take home messages
Literatuur
216
Hoofdstuk 13 – Motivatie, gedragsverandering en therapietrouw in de revalidatie
219
1 Inleiding
220
2
Motivatie voor verandering
220
3
Factoren die de motivatie tot verandering kunnen beïnvloeden
3.1 De ziekteperceptie 3.2 Locus of control 3.3 De inschatting van de zelfeffectiviteit (self-efficacy) 3.4 Zelfwaardering 3.5 Sociale steun 3.6 Ziektewinst
221 222 223 224 224 224 225
Kan de motivatie van een revalidant gemeten worden?
225
4
5 Gedragsverandering
226
6 Therapietrouw
228
7
Kan de motivatie tot gedragsverandering en therapietrouw beïnvloed worden?
7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7
Verstrekken van duidelijke informatie De gezondheidsgerelateerde attitudes modificeren De hulpverlener-revalidantrelatie verbeteren Het stellen van duidelijke doelen (goal setting) Een contract maken tussen revalidant en hulpverlener Monitoring: het bijhouden van een oefendagboek De rol van sociale steun
229 230 230 230 231 232 233 233
Inhoud
De therapeutische werkrelatie in de revalidatie
2.1 2.2
11
Revalidatiepsychologie.indd 11
19/12/18 11:11
8
7.8 Positieve feedback 7.9 Een consistente aanpak van alle hulpverleners 7.10 Motiverende gespreksvoering
233 233 234
De therapietrouw van de therapeut
235
9 Samenvatting
235
10
236
Take home messages
Literatuur
236
DEEL 5 – HET REVALIDATIEPROCES
239
Hoofdstuk 14 Komen tot gemeenschappelijke patiëntgeoriënteerde revalidatiedoelstellingen
241
1 Inleiding
243
2
De Goal Setting Theory van Locke en Latham
243
3
Sociaalpsychologische theorieën met betrekking tot doelstellingen en motivatie
Inhoud
3.1 3.2 3.3
Het zelfdeterminatiemodel van Deci en Ryan Persoonlijke strevingen en welbevinden volgens Emmons De temporele invloed op doelstellingen volgens Karniol en Ross
246 246 247 248
4
De zelfregulatietheorie van Carver & Scheier
248
5
De betekenis van patiëntgeoriënteerde doelstellingen in de revalidatie
250
6
De toepassing van doelstellingen in de revalidatie
250
7
Ervaringen in de praktijk
252
8
Het nagaan of doelen bereikt werden: de Goal Attainment Scale (GAS)
253
9
Is het gebruik van doelstellingen in de revalidatie effectief?
254
10 Samenvatting
255
11
255
Take home messages
Literatuur
255
Hoofdstuk 15 – Revalidatie als leerproces
259
1 Inleiding
260
2
261 261 262 264 264 265
Verschillende leertheorieën
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 3
Klassieke conditionering Operante conditionering De socialeleertheorie: model-leren Cognitieve leerprocessen Impliciet versus expliciet leren
Tien fundamentele leerprincipes
266
12
Revalidatiepsychologie.indd 12
19/12/18 11:11
4.1 Aandacht 4.2 De snelheid van informatieverwerking 4.3 Geheugen 4.4 Executieve functie 4.5 Perceptie, selectie en evaluatie 4.6 Communicatie 4.7 De rol van emotie en motivatie 4.8 Gedragsproblemen
271 271 272 272 273 274 274 275 275
5
Aangeleerde hulpeloosheid en hopeloosheid
275
6
Aangeleerde inactiviteit (learned non-use)
276
Kan het leren verhinderd of bevorderd worden?
278 278
7
Neuropsychologische voorwaarden voor leren
7.1 7.2 7.3
De invloed van slapen op het leerproces De invloed van transcraniale gelijkstroomstimulatie en transcraniale magnetische stimulatie op het leren De negatieve invloed van stress en depressie op het leren
279 279
8 Samenvatting
280
9
281
Take home messages
Literatuur
281
Hoofdstuk 16 – Mentale training, observatieleren en spiegeltherapie in de revalidatie
283
1 Inleiding
284
2
285 285 285 286 286 286 286 286 287 287 287 288 288 288 289 289 289 289
Mentale training in de revalidatie
2.1 2.2 2.3
2.4 2.5
2.6
Verschillende vormen van mentale training Mentale chronometrie Wat kan geleerd of getraind worden door mentale voorstelling? 2.3.1 Het verhogen van de spierkracht door mentale training 2.3.2 Het optimaliseren van bewegingstrajecten 2.3.3 Verbetering van de posturale controle 2.3.4 Verbetering van de uitvoering van complexe handelingen 2.3.5 Kunnen ook nieuwe bewegingen geleerd worden? 2.3.6 Cognitieve functies Bezit iedereen de mogelijkheid tot mentale training? Effecten van mentale training bij patiĂŤntenpopulaties 2.5.1 Mensen met een cerebrovasculair accident 2.5.2 Mensen met een dwarslaesie van het ruggenmerg 2.5.3 Mensen met de ziekte van Parkinson Welke factoren zijn bepalend voor mentale training? 2.6.1 De bekwaamheid om een motorische voorstelling te maken 2.6.2 De bekendheid met de voor te stellen taak
Inhoud
4
13
Revalidatiepsychologie.indd 13
19/12/18 11:11
2.7 3
2.6.3 Een intact werkgeheugen 2.6.4 Motivatie De klinische toepassing van mentale training
Het observeren en imiteren van handelingen uitgevoerd door anderen
4 Spiegeltherapie
4.1 4.2 4.3
De toepassing van spiegeltherapie bij fantoompijn De toepassing van spiegeltherapie bij patiënten met een hemiparese De toepassing van spiegeltherapie bij patiënten met een complex regionaal pijnsyndroom type 1 (sympathische reflexdystrofie)
290 290 290 290 292 292 293 294
5 Samenvatting
295
6
296
Take home messages
Literatuur
296
Hoofdstuk 17 – Placebo- en nocebo-effecten en de rol van aspecifieke en contextuele factoren in de revalidatie
301
1 Inleiding
302
2
302 303 303 303 304 304 305
Verwachting als een belangrijk mechanisme van de placebo-respons
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 3
Vroegere ervaringen met de therapie De overtuigingskracht van de therapeut Sociaal-observationeel leren Nieuwe therapievormen hebben meer impact Rituele kenmerken van de therapie Geconditioneerde placebo-effecten
Een integratief model van het placebo-effect
3.1 3.2 3.3
Interindividuele verschillen in de reactie op een placebo-behandeling De biologie van het placebo-effect Ethische aspecten van placebo-toediening
306 308 309 310
4 Samenvatting
311
5
311
Take home messages
Literatuur
311
Hoofdstuk 18 – Cognitie- en gedragsgerichte interventies in de revalidatie
313
1 Inleiding
314
2
315 316 316 316 317
Gedragstherapeutische principes
Het monitoren van gedrag Aanleren van gewenst gedrag door shaping Afleren van ongewenst gedrag door extinctie Systematische desensitisatie
Inhoud
2.1 2.2 2.3 2.4
14
Revalidatiepsychologie.indd 14
19/12/18 11:11
Principes uit de cognitieve gedragstherapie
3.1
3.2
317 318 318 319
De evaluatie van mensen met chronische pijn 3.1.1 Het pijndagboek 3.1.2 Zelfrapportagevragenlijsten Cognitief-gedragstherapeutische interventies bij mensen met chronische lagerugpijn 320 3.2.1 Het angstontwijkingsgedragmodel 320 3.2.2 Psycho-educatie 321 3.2.3 Graduele exposure in vivo 322 3.2.4 Graduele activiteit 322 3.2.5 Acceptance and commitment therapy 323 3.2.6 Angstontwijkingsgedragsopvattingen van de hulpverlener zelf 324
4 Samenvatting
324
5
324
Take home messages
Literatuur
325
DEEL 6 – DE HULPVERLENER IN BEELD
327
Hoofdstuk 19 – Multidisciplinaire samenwerking en overleg
329
1 Achtergrondkader
330 330 331 331 331 332 332 332 332 333
1.1
1.2 1.3 1.4
2
Het multidisciplinaire team 1.1.1 De arts 1.1.2 De neuropsycholoog 1.1.3 Het verpleegkundig team 1.1.4 De kinesitherapeut 1.1.5 De ergotherapeut 1.1.6 De logopedist 1.1.7 De klinisch psycholoog 1.1.8 De sociaal verpleegkundige Hoe kunnen al deze disciplines gecoördineerd werken aan het ‘product’, namelijk het bieden van een optimale revalidatiezorgverlening? Toenemende kruisbestuiving tussen disciplines Multidisciplinaire samenwerking: van een mono-, multi-, interdisciplinaire naar een transdisciplinaire werking en organisatie 1.4.1 Monodisciplinaire werking 1.4.2 Multidisciplinaire disciplinegerichte werking 1.4.3 Interdisciplinaire werking 1.4.4 Transdisciplinaire werking
Van multi- naar transdisciplinariteit binnen de revalidatiepraktijk
2.1 2.2
Een gemeenschappelijk doel Het behouden van een rigoureuze intra-disciplinariteit
333 334 335 336 336 337 338 341 341 342
Inhoud
3
15
Revalidatiepsychologie.indd 15
19/12/18 11:11
2.3
Het in vraag stellen van de capaciteit van één discipline om de globaliteit en complexiteit van een onderwerp te begrijpen 2.4 Bijdragen uit verschillende disciplines moeten als gelijkwaardig beschouwd worden 2.5 Het aannemen van een bescheiden houding tegenover het immense veld van kennis 2.6 Fysieke voorwaarden 2.6.1 Ruimte 2.6.2 Tijd 2.6.3 Organisatie 2.7 De taal die gesproken wordt, moet ook transdisciplinair zijn, met een gemeenschappelijke taal en kennis 2.8 Er moet een methodiek van kennisuitwisseling gehanteerd worden waarbij iedereen afwisselend leerling en leraar is 2.9 Deelname vanuit verschillende belangen wordt geaccepteerd 2.10 Ontwerpende procesaanpak
343 343 343 343 344 344 345 345 345 346
3 Samenvatting
346
4
347
Take home messages
Literatuur
347
Hoofdstuk 20 – Burn-out bij hulpverleners
349
1 Inleiding
350
2
De kenmerken van burn-out
350
3
De diagnosestelling
353
4
Welke mensen vertonen een verhoogd risico?
354
5
5.2 5.3
6
355 Persoonsgerichte benaderingen 356 5.1.1 Strategieën gericht op de relatie van de persoon ten aanzien van zijn job 356 5.1.2 Strategieën gericht op het versterken van de interne hulpbronnen van de persoon en op het verhogen van zijn weerstand tegen werkgerelateerde stressoren 357 Situatiegerichte benaderingen 357 Benaderingen gericht op de interactie tussen de persoon en zijn werksituatie 358 5.3.1 Bijstellen van opvattingen over risicofactoren voor burn-out 358 5.3.2 De mismatch tussen job en persoon 358
De preventie en behandeling van burn-out
5.1
Inhoud
342
Interpretatie van de introductiecasus
360
7 Samenvatting
360
8
361
Take home messages
Literatuur
361
Trefwoordenlijst
362
16
Revalidatiepsychologie.indd 16
19/12/18 11:11
