Enschede aan Zee
woensdag 22 mei 2019
Water. Speelplek, broedkamer van leven, aanjager van handel en voorspoed. Maar ook bron van ergernis en overlast. De effecten van klimaatverandering laten zich voelen. Overvloedige regenval en hittestress. Hoe krijgt Enschede greep op het water? Want dat moet, anders krijgt de stad tot 2050 de rekening gepresenteerd: ruim 400 miljoen euro schade en onbewoonbare wijken. De stad moet op de schop. Ruim baan voor beken, want daar wordt Enschede beter en mooier van.
3
De textielindustrie gebruikte gigantische hoeveelheden water. Benieuwd naar de historie van het water? Stadsgids Ton Völker vertelt erover en Laura Ratering maakte er een podcast van. Podcast 1Twente.nl/water
11
Universiteit Twente ontwikkelt de slimme regenton die in verbinding staat met de KNMI en Buienradar. Als er weer een plensbui valt, leegt de ton zichzelf. Video 1Twente.nl/water
6
Jimmy verliest zich helemaal in zijn spel met het water. Foto: Kitty Looman
De eerste wadi ooit werd aangelegd in Ruwenbos: “Ik heb hier denk ik wel honderd excursies gedaan”, zegt de bedenker Gerdrik Bruins. Video 1Twente.nl/water
2
woensdag 22 mei 2019
inhoud
3
Stad op waterbed Enschede ligt op een waterbed. Altijd al. Dat levert problemen op, niet alleen natte voeten.
5
4
Fotowedstrijd De mooiste waterfoto’s.
De zegen en de vloek van bronnen Hier begint het, Neerlands waterstelsel. Op de stuwwal, waar bronnen opborrelen en beken ontstaan.
6
Ruwenbos, kraamkamer van de wadi In de jaren 90 van de vorige eeuw bouwde Enschede een waterwijk. Met de wadi als nieuwe vinding die inmiddels wereldwijd navolging vindt.
7
De tweede jeugd van een oude wijk Het Bijvank op de schop. Helemaal. Met water als een belangrijk thema in het ontwerp. Zijn bouwers en ontwerpers tevreden?
8/9
De Stadsbeek Het ontwerp, het doel, de techniek, de toekomst. Alles in een overzicht.
REM
BRA
NDT LAA
N
BRUGGERTSTRAAT
B.W. TER KUILESTRAAT
ELFERINKSWEG
PAT H M EL NG SI OS
SIN HMOS PAT
10
GEL
Stad en waterschap Belang, betaling en zeggenschap - van oudsher de pijlers onder waterschappen. Grootste betaler is de stad. Staan die pijlers een beetje recht?
11
Wijk van de toekomst Portret van het Janninkskwartier. Nu nog bouwplaats, straks prominente waterwijk.
13
12
Enschede anno 2050 Waar gaat het heen? Hoe wonen we in 2050?
Waterwethouder Jurgen van Houdt over groenblauwe linten in zijn stad.
15&16
Waterfietsen met Hemelvaart Dauwtrappen langs waterwerken. Informatief, actief, leuk. Knip de route uit, stap op en fiets mee.
colofon Enschede aan Zee is een uitgave van 1Twente, in samenwerking met de gemeente Enschede en het Europese project Catch. Met dank aan ons team redacteuren, fotografen, podcast-specialisten, radiomakers, filmers, opmakers en watergraven: Aileen Slot, Arjan Kremer, Bas Arkes, Cristina Brú, Emiel Muijderman, Ernst Bergboer, Ernesto Bleijenberg, Flip van Willigen, Frank Bemthuis, Henk ten Harkel, Laura Lutjes, Laura Ratering, Marly Wilens, Martijn de Lange, Myrthe Nijman, Ramtin Farifteh. Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, openbaar gemaakt en verspreid. Op welke wijze dan ook.
Waterstad Enschede Enschede heeft een uitzonderlijk ingewikkelde waterhuishouding. De meest ingewikkelde van Nederland. En daardoor hebben we rare problemen. Soms hebben we teveel, soms hebben we te weinig water. Door het een krijgen we natte voeten, lopen onze kelders vol en worden delen van de stad op wat langere termijn onleefbaar. Door het ander verdrogen onze tuinen, de natuur, en akkers, ontstaat hittestress en wordt de drinkwatervoorziening een punt van zorg.
D
De lokale omroep 1Twente Enschede deed de afgelopen maanden onderzoek naar de wijze waarop Enschede het water het hoofd biedt. Waar komen die problemen vandaan? Wat zijn oplossingen? Zijn die afdoende? Hoe maken we Enschede in 2050 waterproof? Die vragen vereisen een antwoord, omdat we een onleefbare stad achterlaten als we de boel de boel laten. We formuleerden antwoorden in onze video’s, podcasts, schreven artikelen en vulden daarmee onze website www.1twente.nl/water, facebookpagina’s en instagram, omdat het -ondanks onze strijd om het voortbestaan van de omroep - belangrijk is stadsthema’s aan de orde te stellen. En dan nu deze krant om u ook op andere wijze te vertellen hoe de stad en het water zich de komende jaren ontwikkelen. Het is de eerste themakrant die we als lokale omroep uitbrengen. We zijn er trots op. We willen de bewoners van Enschede via alle mogelijke kanalen op de hoogte brengen van de belangrijkste stadsthema’s. Dus ook via het geschreven woord. Maar deze krant is niet alles. Om het intensieve waterproject af te ronden organiseren we samen met de gemeente Enschede op 30 mei, Hemelvaartsdag, een waterfietsdag langs waterprojecten in onze stad. Wat mij overkwam, zal u overkomen. Meefietsen geeft u een andere blik op uw stad. Plotseling zien dat een vijver geen gewone vijver is, maar een bron. U fietst langs wadi’s, groene daken en gaat merken wat er onder de Oldenzaalsestraat met het overvloedige water gebeurt. De krant en de fietstocht laten de vorderingen zien en werpen een blik op de toekomst. De conclusie: we zijn op weg, maar er is nog veel te doen. Enschede had ooit ontelbare bronnen die 82 beken voedden. We bouwden onze stad erbovenop. Hoe krijgen we het water weer boven de grond? Moeten we grachten, beken aanleggen en onze talrijke bronnen blootleggen? Ik zeg ja, want op de lange termijn zijn dat de oplossingen die er echt toe doen. Een stelsel van blauwe linten in de stad lost de wateroverlast op, zorgt voor waterbuffering in droge tijden, maakt de stad aantrekkelijk en verbetert het stadsklimaat. Er is een radicale en gedurfde visie nodig om de stad leefbaar te houden. Aan het geld hoeft het niet te liggen. Doen we niets dan wordt de stad de komende decennia geconfronteerd met een schadebedrag van honderden miljoenen euro’s. Me dunkt dat je dat geld net zo goed kunt investeren in een leefbare, waterrijke stad. Vandaar dat we ambities moeten ontwikkelen die verder gaan dan een, drie of vijf jaar. Utrecht maakte tientallen jaren geleden al plannen om de gedempte grachten weer zichtbaar te maken. Die worden nu uitgevoerd. Ik bedoel maar. Toch is het niet de gemeente met of zonder ambitieuze plannen die het verschil maakt. Dat zijn we zelf ook. We moeten aan het werk. Als wij niet in actie komen, blijft 70 procent van het grondoppervlak van Enschede verhard en kan er geen water in de bodem infiltreren, dan houden we last van riolen die door de te verwachten enorme regenbuien overlopen en blijven straten en huizen vol met water lopen. Dus: tegels uit de tuinen, regenwaterafvoeren afkoppelen, bomen en struiken planten, groene daken, beken, grachten aanleggen, watertonnen in de tuin. Veel plezier met het lezen van deze krant en de maatregelen die u in, aan en rond uw huis gaat nemen. Ik begroet u graag op de waterfietsdag.
Henk ten Harkel, hoofdredacteur 1Twente.
1twente.nl/water
woensdag 22 mei 2019
3
Stad op waterbed levert natte voeten op Enschede ligt niet aan, maar op het water. Dat levert problemen op. Natte kelders, natte voeten en zo nu en dan heuse overstromingen als er van die enorme buien voorbijtrekken. De derde waterstad van Nederland probeert het hoofd te bieden aan het oprukkende water. De huidige maatregelen zijn volstrekt onvoldoende.
De enorme bui die op 26 augustus 2010 in Enschede viel, zette straten, winkels en woningen onder water. Die waterhoos mankeerde het nieuwe denken over water in onze stad en de noodzaak om met een eigen Enschedees Deltaplan te komen.
O
kunnen we water vasthouden en verdroging voorkomen? Enschede bedacht al een aantal oplossingen. Een markant voorbeeld is de wadi, een Enschedese vinding uit de jaren 90 van de vorige eeuw, die wereldwijd navolging kreeg. In Enschede ligt ook het grootste ondergrondse bassin voor de opvang van overtollig regenwater, aangelegd in 1974; met 15.000 m3 groter dan de ondergrondse waterberging in de Rotterdamse museumgarage.
Tekst Ernst Bergboer
Foto’s Emiel Muijderman
Onze stad is na Rotterdam en Amsterdam de derde waterstad van Nederland. Dat is omdat zich een grote hoeveelheid water onder de stad ophoopt - Enschede is een bronstad - en omdat er talloze innovaties zijn bedacht om overvloedige vocht af te voeren. Ooit had onze stad grachten, die werden bevoorraad door een aantal stadsbeken. Daarvan waren er 82, op hun beurt gevoed door honderden bronnen. Met dat waterstelsel wisten we in de vorige eeuw wel raad. Het water stopten we onder de grond en we bouwden er onze stad overheen met het gevolg dat we nu op een waterbed leven: kelders lopen vol, huizen verzakken en straten komen bij heftige regenbuien blank te staan. Je zag het aankomen. Enschede is gebouwd op de helling van een 200.000 jaar oude stuwwal. Het hoogteverschil tussen het hoogste punt in Enschede en de westelijke wijken bedraagt 42 meter. Als het plenst, dendert het regenwater in sneltreinvaart naar de lagergelegen delen. Het riool kan het niet aan: straten en soms huizen lopen vol water.
Drainage
“Kelders vol, straten blank, huizen scheef. Je zag het aankomen” en laat geen of heel slecht water door. Dat betekent dat hemelwater niet of nauwelijks wegzakt in de bodem en grote delen van de stad drassig zijn. Dat was altijd al zo. In de vroege Middeleeuwen bouwden de eerste Enschedeërs een nederzetting vanwege het water. De stad had ooit grachten en toen de textielindustrie opkwam zochten de fabrikanten een plek langs een beek of bij een bron, want water was voorwaarde voor de bedrijfsprocessen. De bevolking vervijfvoudigde in dertig jaar tijd, de stad breidde uit. In het geweld van dat nieuwe grondgebruik, sneuvelden de stadsbeken. Na de jaren veertig van de vorige eeuw was er geen een meer over.
Keileem Nog een probleem: de stuwwal bestaat uit een dik pakket keileem. Dat ligt soms maar een halve meter onder het maaiveld
125.000 v.Chr. Einde ijstijd, Oost-Twentse stuwwal, keileem-afzetting
13.000 v.Chr. Oude Steentijd, nederzettingen homo-sapiens Zuid-Esmarke, Deppenbroek
Jan ten Tusscher plaatst een
Bij fietsenwinkel Ten Tusscher aan de Oldenzaalsestraat komen klanten via een helling de winkel binnen, en bij hevige regenval het water dus ook. Na drie keer wateroverlast na hevige regenval was Jan ten Tusscher het zat. Hij bedacht een simpele maar doeltreffende oplossing om het water uit zijn zaak te houden. Bij een fikse regenbui sluit Ten Tusscher de ingang af met een houten plank, voorzien van een strookje flexibel rubber en een aluminium strip. Al met al kost zijn oplossing
soort damwand bij de ingang van zijn winkel om het water te weren. Foto: Laura Lutjes
nog geen 100 euro. “Het stelt niet veel voor, maar de plank heeft ons al twee keer behoed voor wateroverlast”, zegt Ten Tusscher. Hij schuift de plank eenvoudig
Fikse opgave Enschede staat voor een paar fikse opgaven. Hoe houden we droge voeten? Hoe voeren we grote hoeveelheden water af, maar ook: hoe
3.400 v.Chr. Nieuwe Steentijd, boerderijen en spiekers op stuwwal
Een plank, houtjes en pinnetjes tegen wateroverlast WIE WAT WATER
Dat vormde aanvankelijk geen probleem: fabrieken, later Grolsch en het waterbedrijf, pompten zo’n drie miljoen kubieke meter water per jaar op. De grondwaterspiegel daalde, de stad hield het droog. Maar de textielindustrie verdween, Grolsch verhuisde en Vitens zette zijn pompen uit. Het gevolg was de stad langzaam natter werd. In de komende decennia komen daar de effecten van klimaatverandering bij: heviger regenval, langere perioden van droogte.
tussen twee geleiders. Met twee houtjes en pinnetjes blijft de constructie stevig zitten, zelfs als er veel water naar de ingang stroomt.
In Noord wordt dit jaar op tien plekken drainage aangelegd om problemen met ondergelopen kelders op te lossen. In andere gebieden in de stad is onderzoek gaande. Onder de Oldenzaalsestraat komen enorme waterbergingen. De Roombeek stroomt weer. Datzelfde geldt voor de nieuwe Stadsbeek in Bruggert. Daarmee is een klein stukje van de oorspronkelijke functie van de oude beken - afvoer van overtollig hemelwater - hersteld. En het Waterschap bedacht het Kristalbad tussen Enschede en Hengelo dat moet voorkomen dat afgevoerd hemelwater uit Enschede als een vloedgolf het lagergelegen Hengelo en Almelo overspoelt. Maar al die maatregelen zijn bij lange na niet genoeg. De komende jaren verandert de stad vanwege het water. Meer wadi’s, groene daken, afgekoppelde hemelwaterafvoeren, regentonnen en wellicht meer beken en begroeiing om de stad te beschermen tegen hitte. ■
1100 An die Schede De eerste stadscontouren: water!
Waterweetjes
Wist je dat… Er in de gemeente Enschede circa 875 kilometer aan riolering ligt? Het oudste riool in Enschede is 106 jaar oud. Gedeelten van de Parkweg, Kortenaerstraat en Nijverheidstraat zijn in 1913 aangelegd. Steeds vaker wordt geprobeerd om het regenwater af te koppelen van het riool. Hierdoor ontstaat meer ruimte in het bestaande rioolstelsel, waardoor bij zware regenbuien veel minder wateroverlast is. In Enschede wordt, waar mogelijk,
regenwater vastgehouden in het gebied door middel van bergbezinkbassins, wadi’s, beken en vijvers. Bij nieuwbouw moeten eigenaren het regenwater al afkoppelen van het riool.
4
woensdag 22 mei 2019
De veelzijdigheid van water in Enschede
Van stromende beken tot heftige buien, een sprong in het zwembad of een waterplas in de achtertuin: wij riepen lezers op tot het maken van originele waterfoto’s in Enschede. Dat fotografen zich hebben laten inspireren door de veelzijdigheid van water in de stad, blijkt uit de fraaie en uiteenlopende selectie op deze fotopagina en de voorpagina van de Waterkrant.
Zonsondergang bij de haven van Enschede FOTOGRAAF René Wolf
Kristalbad tussen Enschede en Hengelo FOTOGRAAF Hennie Wagenaar
Fietsbrug bij Twentekanaal FOTOGRAAF René Haghuis, FOTOCLUB HET STROINK
Blad met water in achtertuin FOTOGRAAF Corina Bosma
Maakt uw foto geen deel uit van deze Waterkrant? Niet getreurd! Een
selectie
van
tientallen
foto’s wordt op donderdag 30 mei,
tijdens
de
Waterfietsdag,
geëxposeerd in het Balengebouw aan de Lonnekerspoorlaan. Hierna krijgen verschillende foto’s een plek in Concordia. In juli hangen ze
een
aantal
weken
in
de
Bibliotheek Enschede. Regen in Enschedese binnenstad FOTOGRAAF René Wolf
Tevens verschijnen ze binnenkort op 1twente.nl/water
Nieuwsgierige mensen Usselerstroom bij A35 FOTOGRAAF Maurits Oosterholt, FOTOCLUB HET STROINK
In beeld: water op z’n mooist
1twente.nl/water
woensdag 22 mei 2019
5
Enschede is bronstad. Onze stad bezit er honderden en staat dus aan het begin van alle stromende water in Nederland. In de stad zijn kleine en heel grote bronnen. Zijn ze een vloek of een zegen? Als je er een stad overheen bouwt, zijn ze een vloek. Als je ze ziet als het begin van ons watersysteem, voeders van beken, gevers van schoon water, dan zijn ze een zegen.
W Tekst Henk ten Harkel
Foto Henk ten Harkel
Wie water hoort stromen, wil altijd weten waar het vandaan komt. Steden en beschavingen zijn er begonnen. Dat begin heet een bron of een wel. Enschede ontstond achter de Oude Kerk. Op een natte heilige plek. Want daar werden op last van de paus kerken gebouwd. Dankzij de ligging op de stuwwal borrelt water op alle mogelijke plekken naar boven. Soms zijn de bronnen zo nietig dat we alleen maar natte plekken zien, soms zijn ze zo actief dat we ze moeten beteugelen met pompen. De Eendenvijver in het Ainsworthpark in Pathmos is er zo’n eentje. Aan de andere kant van onze stad ligt de Roombeek. Die stroomde er eigenlijk altijd al. Een paar jaar geleden werd de beek in een strak keurslijf door Roombeek geleid. Maar waar begint de beek eigenlijk? Enschedeër Geert Bekkering, bioloog en historicus wijst de Kotkamp-vijver als beginpunt af. Dit is een kleigat. Dit gat werd bron, omdat de leemlaag werd door-geprikt. Hij fietst naar de Groenlandhorst even verderop. Daar, langs het fietspad bij de ruïne van het theehuisje van mevrouw Ter Kuile, naast de Noordesmarkerrondweg, ligt de echte bron, verscholen in het groen. De naam van de monumentale boerderij ernaast duidt er al op. “Op de eerste kaarten stond hier Erve Kolkman. Dat is later Kotman geworden”, weet Bekkering. Hij wijst weer op de bron: “Hier staat altijd
1325 Stadsrechten en stadsgrachten
De bronnen van Enschede een vloek of een zegen? Geert Bekkering bij de echte bron van de Roombeek.
water met een constante temperatuur. Deze plas bevriest nooit. We moeten bronnen voor iedereen weer zichtbaar maken. Dit is namelijk Enschede. Hoe? In Duitsland bouwen ze er een dak boven. Worden ze voor geneeskundige doelen gebruikt, want dat heeft bronwater in zich. Maak er een toeristisch trekpleister van.”
Lonnekerberg Blijdenstein kocht delen van Lonnekerberg: hij wilde de aldaar liggende bronnen naar zijn bleek bij het Lonneker Steumpke leiden. Landgoed de Welle, op de hoek Losserse- en Oldenzaalsestraat, had zeven bronnen. De indruk bestaat dat textielfabrikanten hun fabrieken bouwden bij een bron, omdat ze constant schoon water nodig hadden. Het kan ook
“We moeten
bronnen weer zichtbaar maken. Dit is Enschede
”
zo maar zijn dat in verband met rituele wassingen de oude synagoge aan de Noorderhagen, bij de Van Lochemstraat, bij een bron is gebouwd. En zo kennen vertellers als Bekkering tientallen van deze verhalen over onze stad. Bronnen ontstaan waar de bodem er ruimte voor biedt. Door de afwisseling van ondoorlatend keileem op de stuwwal en waterdoorlatende zand- en grindlagen vormen zich ondergronds kleine en grotere waterreservoirs. De
1592 Prins Maurits verovert de stad, buitengracht gedempt
Bas Worm veranderde zijn hele tuin in een
Bas Worm woont aan de Lammertsweg in Enschede. Hij heeft naar eigen zeggen een ‘slimme tuin’, een tuin die zo is opgezet dat het regenwater optimaal wordt gebruikt. “Ik heb mijn tuin zo ingericht dat al het water dat in de tuin en op het huis valt, zolang mogelijk op ons perceel blijft. Pas als het echt teveel wordt, voeren we het af.” Worm heeft ervoor gekozen geen tegels in de tuin te leggen. Hij gebruikt grind met antiworteldoek eronder. De grond onder zijn tuin kan daardoor
waterpark. Foto: Laura Lutjes
50.000 liter water opnemen. In zijn vijver ‘parkeert’ hij nog eens 3000 liter. Op een houten overkapping heeft hij sedum geplant. “Dat dak is eigenlijk een grote
Opborrelen Eeuwen ging het goed. Boeren hadden vloeiweiden als een bijzondere vorm van bemesting. Er was behoefte aan opborrelend fris
1650 Start linnenfabricage, ‘Waavekamer’ op de Labbediek (Walstraat)
Bas Worm parkeert tienduizenden liters water WIE WAT WATER
helling van de stuwwal en de bodemgesteldq heid dwingen het water tot een trage maar gestage afvoer. De bron is geboren. Als het water uit de bron treedt, heeft het soms al een weg van eeuwen afgelegd. Stroompjes uit de bronnen zoeken eerst een weg door aangrenzende bossen of open veld. Onderweg vullen de stroompjes zich met meer water door toevoer van onder andere dooi- en regenwater en ziedaar: een beek ontstaat. Enschede had er 82. Niets aan de hand, het water zocht zich wel een weg.
spons die water vast kan houden, 400 liter in totaal. Als het groene dak niet meer water kan verwerken, stroomt de rest rechtstreeks de vijver in.”
water. Later veranderde dat beeld. Water was lastig en moest worden afgevoerd. En snel ook. Beken en rivieren werden kaarsrecht doorgetrokken en fungeerden als riool. Dat beeld wordt weer herzien. Er wordt nu overal gewerkt aan ruimte voor water. Bronnen, beken en grachten worden weer zichtbaar. Water wordt gebufferd. En dan is er nog de Europese Kaderrichtlijn Water waarin ook flora en fauna extra aandacht krijgen. Bronnen hebben in die richtlijn een bijzonder ecologische positie. Het voortdurend opborrelen van water met een vrijwel constante temperatuur zorgt voor bijzondere flora en fauna. Bekkering mijmert. “Enschede bronstad? Ja, maar dan moeten we ze wel bekend zijn. Maak routekaarten, zet er informatieborden bij. Mooi.”■
1728 Octrooi op bombazijn, linnenfabricage verdwijnt
Waterweetjes
Wist je dat… Enschede ooit 82 stadsbeken had? Die zijn allemaal vakkundig onder de grond gestopt toen Enschede verstedelijkte. Maar nu worden de beken weer boven de grond gehaald om bij extreme regenbuien wateroverlast tegen te gaan. In de wijk Roombeek is al een beek aan de oppervlakte gebracht. Maar ook in de Bruggertstraat en Rembrandstraat in Stadsveld is het eerste deel van de Stadsbeek aangelegd. Het water gaat van daaruit via
Twekkelo naar het Twentekanaal. Het plan is om de beek de komende jaren vanuit Bruggert helemaal door te trekken naar het centrum en de bronnen bij het Wooldrikspark.
6
woensdag 22 mei 2019
‘Blauwe aders’ in de wijk Het zichtbaar afvoeren van hemelwater was vijfentwintig jaar geleden ongehoord. De aanleg van de eerste wadi in Enschede was dan ook revolutionair, vertelt Gerdrik Bruins. De voormalig stedenbouwkundige introduceerde het systeem voor stedelijke waterhuishouding in 1994 in de nieuwe wijk Ruwenbos.
V Tekst Aileen Slot
Foto Ernst Bergboer
Vader van de wadi, mister wadi en ecoboy: een paar bijnamen die Gerdrik Bruins kreeg nadat hij vijfentwintig jaar geleden ‘blauwe aders’ de Enschedese wijk in bracht. Voor het ontwerp van Ruwenbos zaten stedenbouwkundigen, verkeerskundigen, waterbouwkundigen en architect samen aan de ontwerptafel. “Die samenwerking was heel bijzon-
der in die tijd. We waren gewend dat iedereen zijn eigen ding deed. We kregen carte blanche van de gemeente om een ecologische wijk te realiseren.” Van de drie meter smalle straatjes, tot het vele groen, de daken van de huizen, de tuinen op het noorden, de regenpijpen en de goten: werkelijk álles in Ruwenbos is destijds ontworpen om hemelwater zo effectief mogelijk af te kunnen voeren richting de drie wadi’s. Het nieuwe systeem van de wadi kon rekenen op commentaar. Zo was men bang dat het oppervlaktewater ratten en muggen zou aantrekken. “Onbekend maakt onbemind,” stelt Bruins.
Succesvol De tijd heeft geleerd dat wadi’s wel degelijk heel effectief zijn als het om de waterhuishouding gaat.
Daar heeft opmerkelijk veel positieve media-aandacht flink aan bijgedragen, zegt de wadi-expert. Dankzij wadi’s wordt een vermenging van schoon regenwater en smerig rioolwater voorkomen. Kostbaar regenwater wordt niet langer in het riool geloosd maar opgevangen en vastgehouden, en kan vertraagd in de groene bodem trekken. Het systeem op Ruwenbos is zo gemaakt dat het regenwater vanaf de wadi’s in een bergingsvijver stroomt, vanwaar het richting de Zweringbeek stroomt. Uiteindelijk komt het water terecht in de Noordzee.
Weiland Buurtbewoners zijn laaiend enthousiast. Neem Willem Eikenaar, die sinds de oplevering Ruwenbos in de wijk woont. Eikenaar spreekt van een groene en ge-
wilde buurt, waar hij dankzij de wadi’s nog nooit last heeft gehad van wateroverlast. “Het is een geweldig systeem. En we hebben er veel plezier van gehad. Zo speelden de kinderen altijd in de laagtes.” De Enschedeër groeide op vlakbij de wijk en herinnert zich dat de plek van Ruwenbos vroeger één groot, vlak weiland was. “De hoogteverschillen moeten later aangebracht zijn. Slim.”
Speelparadijs Buurtbewoner Derk Jan Eshuis merkt dat de wadi’s hun werk uitstekend doen. Na een harde regenbui loopt het water snel weg en van riooloverlast heeft hij in de zes jaar tijd dat er hij in de wijk woont nog nooit last gehad. Eshuis noemt de wadi’s een “speelparadijs voor kinderen”. “Hier zitten ze niet achter schermpjes,
maar spelen ze nog buiten,” zegt hij met een glimlach. Een ander voordeel van de groene wijk is de biodiversiteit. “Het stikt er van de mezen en de eikenprocessierups heeft zich nog niet in de vele eikenbomen laten zien.”
Op de kaart Vandaag de dag zijn er vijfhonderd wijken in Nederland met wadi’s. Enschede spant de kroon met een totaal van tweehonderd, verspreid over de stad. Talloze steden hebben Ruwenbos als voorbeeld genomen, maar dat concept in Enschedese is bedacht, is vrijwel onbekend. “De eerste wadi ooit is hier in Ruwenbos aangelegd.” Mister wadi straalt als hij dat zegt. “Ik heb hier denk ik wel honderd excursies gedaan. Tot dat door UT-studenten werd overgenomen. Die hebben daar een bedrijfje van gemaakt.” ■
Wist je dat ….
“ Ik heb hier, denk ik, wel
honderd excursies gedaan
De wadi een Enschedese uitvinding is? Een wadi is een bergplaats voor te veel oppervlaktewater, te herkennen als een soort kuil in het gras. Bij mooi weer droog staat hij droog, maar tijdens een regenbui vult hij zich met regenwater. Bij huishoudens die afgekoppeld zijn van het riool wordt het water dat op het dak valt via de regenpijp en een open goot naar de wadi geleid. Hier wordt het water tijdelijk opgevangen en langzaam weer afgegeven aan de bodem, waardoor dit proces geleidelijk verloopt. Het woord wadi is afgeleid van het Arabische woord voor rivierdal en er zijn inmiddels 187 wadi’s aangelegd in Enschede.
”
Mister wadi en ecoboy Gedrik Bruins bij zijn creatie: de wadi’s in Ruwenbos.
1750 Opkomst textielfabricage
1830 Afsplitsing België, grootschalige textielnijverheid in Twente
1860 Spoorlijn Enschede-Gronau, groei textielfabrieken in Enschede
‘Zonde om het regenwater weg te laten lopen’ Pepita laat haar
WIE WAT WATER
tuin gewoon
1862 Grote brand van Enschede, binnengracht gedempt
Waterweetjes
Wist je dat …
onder water
Het waterprobleem in Enschede vraagt om creatieve oplossingen. Inwoner Pepita de Rozario bedacht een systeem in haar achtertuin om water op te kunnen vangen. ,,Ik vond het altijd al zonde dat we regenwater zomaar door het riool lieten weglopen’’, vertelt de Enschedese op een regenachtige middag. Daarom besloot ze de regenpijpen langs haar huis los te koppelen van het riool. De nieuwe pijpen lopen onder het terras door de tuin in, richting de vijver. ,,Als het veel regent staan
lopen. Foto: Laura Lutjes
de vijver en het grindpad rondom de vijver onder water, waarna het de tuin uitloopt.’’ Het systeem brengt volgens Pepita vele voordelen met zich mee. Zo heeft de Enschedese in de zomer water
om haar tuin mee te besproeien. De tuin is er mooier op geworden en de oplossing is goed voor het milieu. De kosten voor de aanleg en het materiaal van de pijpen bedroegen een paar honderd euro.
De nieuwe waterberging en groene linie aan de Oldenzaalsestraat straks 7000 m3 water kan bergen? Enschede kent veel wateroverlast rondom de Oldenzaalsestraat en De Heurne. Om wateroverlast bij toekomstige hevige regenbuien te voorkomen, wordt een waterberging onder- en bovengronds aangelegd tussen de spoorlijn en Boulevard 1945. De enorme aaneengekoppelde buizen vormen straks een bergingsriool met wadi’s. De aanpassingen moeten
de Oldenzaalsestraat niet alleen droger, maar ook groener en mooier maken. De wadi’s langs de weg worden aangeplant met nieuwe bomen die de straat een groene uitstraling geven.
1twente.nl/water
woensdag 22 mei 2019
7
Het Bijvank in vogelvlucht Gebouwd: 60’er jaren (woningnood) Eerste bewoners: luchtmachtpersoneel, leraren, middenstand Nu: ongeveer 24 nationaliteiten, gemêleerd Aantal woningen oude situatie: 650 Aantal woningen nieuwe situatie: 350 Planvorming vernieuwing: 2009 Realisatie: 2011 - 2019, hergebruik klinkers en beton Bergingscapaciteit water: 10 cm. (normaal 4 cm.)
Gerben de Jong, 40 jaar wijkbewoner, in zijn achtertuin, die grenst aan de wadi’s.
De grote eik is nu een markant oriëntatiepunt tussen de wadi’s.
Tweede jeugd voor een oude wijk De markante eik, die voorheen was weggestopt achter zo’n brinkje, staat nu fier tussen de wadi’s in de groenstrook die midden door het Bijvank loopt. Water speelt daar de hoofdrol. Het vernieuwde Bijvank ligt er fris bij, klaar voor de toekomst. Maar er stroomde heel wat water naar zee voor het zover was.
I
Tekst Ernst Bergboer Foto Ernst Bergboer
In 2009 lagen de eerste plannen voor aanpassing van Het Bijvank op tafel. De wijk, dicht bebouwd in de jaren van woningnood, was verouderd en moest op de schop. Maar de bewoners kwamen in opstand. Met kreten als “Wijken voor de rijken” en “Slopen is be-
1870 Expansie textielfabrieken, bronnen, blekerijen en beken
zopen” gingen zij de straat op, en haalden met hun protest het SBSprogramma Hart van Nederland. “In een keer stond ik vooraan,” lacht Gerben de Jong (67), nu secretaris van de bewonerscommissie, die al ruim veertig jaar in de wijk woont. “Met een spandoek in mijn hand. We waren boos. Aan de Rhaanbrink waren al hypotheekwoningen gebouwd. We waren bang dat het met de hele wijk die kant op zou gaan. En er was 12 jaar nauwelijks onderhoud gepleegd.” Dirk Roskam, projectleider van Domijn, herinnert het zich nog goed. “Er was absoluut geen draagvlak voor die eerste plannen. Dat heeft uiteindelijk geleid tot een nieuw plan, dat samen met de bewoners is gemaakt.”
1890 Verontreiniging en droogvallen beken, start dempingen
“Kippenvel. Ik ben
we hier hebben
die groenstrook. “Deze wijk kan 100 millimeter regen probleemloos aan, waar 40 millimeter de standaard is,” weet Hendrik Jan Teekens, waterontwerper van de gemeente. “Dat is bijzonder.”
bereikt
Markant
heel trots op wat
”
Het Bijvank anno nu is helemaal opnieuw opgebouwd, waar aanvankelijk nog sprake was van renovatie. Verschillende woningtypen staan rond vriendelijke brinkjes, waarvan er twee als natuurlijke speelplek zijn ingericht. Dwars door de wijk loopt een brede groenstrook waarin wadi’s zijn aangelegd. Al het hemelwater van de wijk stroomt via een ingenieus stelsel van dakafvoeren, kolken, putten en goten naar
Jeroen van Ingen spoelt regenwater
Je wc doorspoelen met regenwater. Dat doet Jeroen van Ingen die het maar niks vindt zijn closetpot met drinkwater te reinigen. “Het is zonde dat je drinkwater zo het riool in spoelt. Er valt genoeg regen, waarom zou je dat er niet voor gebruiken?” Het water dat op het platte dak van zijn woning valt, gaat via een pijp naar de kelder. “Daar staan twee regentonnen waar ik het water in opvang. Hier is ook de pomp waarmee ik het water door een leiding naar het toilet pomp.” De oplossing
door z’n toilet. Foto: Laura Lutjes
kostte Van Ingen zo’n 250 euro aan materialen. Hij heeft alles zelf geïnstalleerd. “Het bespaart zo’n 10 liter water per spoelbeurt, dus de terugverdientijd is mis-
1930 Start graafwerk Twentekanaal (gereed in 1936)
1907 Eerste uitbreidingsplan Enschede, toenemende verstening
Met drinkwater je wc doorspoelen, bah WIE WAT WATER
Middenin de groenstrook staat een forse eik. “Die stond in de oude situatie helemaal verstopt,” vertelt Roskam. “Nu is het een prachtig markant oriëntatiepunt voor de hele wijk.” De Jong woont twee jaar in zijn nieuwe woning aan de Radewijkbrink. Zijn tuin grenst aan de groenstrook en de wadi’s. “Het bevalt me prima,” zegt hij. “En ik ken ook geen ontevreden mensen hier in de buurt.” De hemelwaterafvoer functioneert. “We hebben al een aantal
schien wel lang. Maar het voelt gewoon goed dat je geen drinkwater gebruikt om het toilet mee door te spoelen, dat is toch een beetje zonde.”
forse buien gehad, maar tot nu toe gaat dat goed. Op een paar plekken blijft het nog wat lang staan, maar die punten worden ook meteen aangepakt. Kinderziektes, dat hou je altijd.” Dat waterontwerp van Het Bijvank is later ontstaan. “Tien jaar geleden speelde dat niet zo,” weet Roskam. “Maar we moesten wel wat. Leemhoudende grond, hier, dat laat maar heel slecht water door. Maar de waterhuishouding is niet leidend geweest in het ontwerp.” Peinzend: “Dat zou het misschien wel veel meer moeten zijn, zeker met het oog op veranderend klimaat.” Maar Roskam is een tevreden mens. “Kippenvel. De stemming is 180 graden gedraaid. Ik ben heel trots op wat we hier hebben bereikt.” ■
Waterweetjes
Wist je dat… Enschede 21 ondergrondse waterbergingen heeft? Die kunnen gezamenlijk 54.211.000 liter water bergen. Hiertoe behoren bergbezinkbassins en bergingsbassins, maar bijvoorbeeld ook de Prinsessetunnel. De grootste waterberging ligt naast ‘t Roessingh, daar is maar liefst plaats voor 15.000 kubieke meter water. De Prinsessetunnel is met 68 kubieke meter het kleinst. Met de bouw van een bassin wordt de inhoud van een rioleringsstelsel vergroot. Een groot
voordeel hierbij is dat er tijdens hevige regenbuien minder vervuild water in het oppervlaktewater terecht komt. Als het bassin vol is, wordt het overtollige water alsnog op het oppervlaktewater geloosd.
woensdag 22 mei 2019
RA N
DT LA
AN
BRUGGERTSTRAAT
RE MB
8
R B.W. TE AAT R KUILEST
ELFERIN KSWEG
PAT H M
EL NG SI OS
SING HMOS PAT
EL
1twente.nl/water
woensdag 22 mei 2019
9
10
woensdag 22 mei 2019
Scheve verhouding tussen stad en waterschap
Boeren hebben van oudsher belang bij vruchtbare akkers en droge voeten. Daarom richtten zij waterschappen op. Maar tijden veranderden. Steden en natuur werden nieuwe spelers. Met andere belangen. Steden betalen nu het meest. Maar wat levert dat op?
1
Tekst Ernst Bergboer Foto Ernst Bergboer
1Twente onderzocht wat Enschedeërs in de afgelopen tien jaar aan waterschapsbelasting betaalden, afgezet tegen de investeringen die Vechtstromen deed in de stad zelf. Dat levert een opmerkelijk plaatje op. Nog geen twee procent van de opbrengst (110 miljoen) vloeide in de vorm van investeringen in het watersysteem terug naar de stad. “Precieze cijfers zijn lastig te geven,” zegt een rekenmeester van de gemeente, “ergens tussen de 1,5 en 2 miljoen.” Vechtstromen noemt die bedragen ‘niet representatief’ en wijst naar investeringen in de Roombeek (die eerder werd aangelegd), het Kristalbad in het buitengebied en internationale kennisprojecten. De vraag is waarmee het directe belang van de inwoners van Enschede wordt gediend. Zij willen droge
kelders en kruipruimten, bescherming van hun eigendom tegen wateroverlast. Hans van Agteren, voormalig verantwoordelijk wethouder in Enschede: “Natuurlijk is het zo dat investeringen elders ook belangrijk zijn, maar het is vreemd dat voor waterprojecten in de stad maar moeizaam geld te vinden is bij het waterschap terwijl er geen enkele discussie is over de aanleg van een beek in het buitengebied. Dat moet anders.” In het waterdebat in aanloop naar de waterschapsverkiezingen waren collega-waterbestuurders van CU, CDA en PvdA dat met hem eens.
Scheef Die scheve verhouding is niet zomaar terug te voeren op een tegenstelling tussen stad en platteland. Het zit ‘m ook in de agrarische ontstaansgeschiedenis en de na-oorlogse puzzel van stads- en natuurbelang. Ooit telde Nederland duizenden boerenwaterschapjes, die in de jaren twintig van de vorige eeuw opgingen in de Unie van Waterschappen. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen er twee partijen bij: natuur en stad. Dat bracht nieuwe, soms strijdige belangen mee. Boeren willen hun land niet te nat en niet te
droog, in de natuur moet water zijn gang kunnen gaan en Enschede kampt met wateroverlast. Het waterschapsbestuur weegt die belangen af en verdeelt het geld. Tussen 1978 en 1995 bestond dat uit een evenredige vertegenwoordiging: eenderde van de zetels was voor de boeren, eenderde voor huiseigenaren, eenderde voor gemeenten en bedrijven. Vanaf 1995 worden waterschapsbesturen gekozen. Boeren, bedrijven en natuurbeheerders kregen vaste zetels.
“De verhouding is nu wel heel scheef” Invloed Kiezers hebben dus grote invloed, op het bestuur en dus de besteding van middelen. Nou hebben stedelingen niet zoveel met het waterschap. Anders dan boeren, die als geen ander weten hoe belangrijk waterbeheer is, hebben zij vaak geen idee waar het om gaat en zijn nauwelijks naar de stembus te lokken. Dat heeft gevolgen. Rob van der Velde, zelfstandig adviseur op het gebied van riolering en
waterbeheer, signaleert een trend. “Er vloeit onevenredig veel geld naar grote projecten in het buitengebied.” Hij noemt De Doorbraak, 13 kilometer beek tussen Twente en Salland met als doel afwatering bij hevige regenval, herstel van natuur en aanvoer van schoon water voor de landbouw. “Een geldverslindend project. Natuurlijk, het zou gek zijn als de miljoenen die Enschedeërs opbrengen helemaal terug zouden vloeien naar de stad. Dat kan niet. Maar de verhouding is nu wel heel scheef.” Er speelt volgens hem nog een factor mee: anders dan bij bijvoorbeeld infrastructurele projecten die onder verantwoordelijkheid van Rijkswaterstaat vallen, opereert het waterschap op basis van vrijwilligheid. “Er wordt niets opgelegd. Dat betekent concreet dat een enkel agrarisch perceel soms het waterpeil van de omgeving bepaalt. Een damwand of een gemaal om dat perceel droog te houden, is heel kostbaar.” In het spel van belangen lijkt Enschede te verdrinken. De stad betaalt, maar ziet daar weinig voor terug. Het belang is helder: water wacht niet, het klimaat verandert, er is werk aan de winkel. Daar is geld voor nodig, ook van het waterschap. ■
waterlelies in de nieuwe roombeek.
1945 Alle 82 beken verdwenen, gedempt en ondergronds (riool)
1948 Rioolstelsel Enschede goeddeels gereed, lozing afval- en hemelwater op riool
1951 Rioolwaterzuivering gereed, lozing op Elsbeek
Honderd liter water per dag voor een bonsaibos Tibor van
WIE WAT WATER
Lange put water uit zijn
De buizen lopen van dak naar dak en komen na een lange weg in twee grote vaten uit. Een is verstopt in een tuinhutje, de ander, ook 1500 liter, is ingegraven in de tuin van Tibor van Lange. De Enschedeër verspilt geen druppel regenwater, behalve als het te hard hoost. Dan lopen zijn opvangbakken vol en gunt hij zijn Japanse tuin het overtollige vocht. Er is meer. In zijn tuin staan een aantal Chinese potten van elk 250 liter en even verderop
ondergrondse waterbak. Foto: Laura Lutjes
vult zich een zandstenen bak. Tibor van Lange is onder andere bonsaïbomenkweker. Hij heeft een heel bos waarvoor hij het water gebruikt. “Het kraanwater bevat veel kalk. De planten gaan
er dood aan. Mijn bonsai krijgen altijd regenwater.” In zijn tuin staan tientallen van die miniatuurbomen. “Je kunt ze nooit genoeg water geven. Dagelijks giet ik zo’n 100 liter.”
1960 Ineenstorting textielindustrie, wateronttrekking stopt
Waterweetjes
Wist je dat … De inwoners van Enschede in augustus 2010 een enorme regenbui te verwerken kregen? In 14 uur tijd viel er maar liefst 120 mm water. Dat is 120 liter water op één vierkante meter en grote delen van de stad stonden dan ook blank. Enschedese partnerstad Münster kreeg vier jaar later een nog heviger bui te verwerken: op 28 juli 2014 viel daar in twee uur tijd 220 millimeter, 220 liter neerslag per vierkante meter. Straten veranderden in rivieren, kelders liepen onder
en bomen knakten als luciferhoutjes. In Nederland is de jaarlijkse neerslagsom door de jaren heen gelijkmatig gestegen. In de periode 1910-2015 van 695 naar 880 millimeter.
1twente.nl/water
woensdag 22 mei 2019
11
Geen spat water het riool in Even is serieus overwogen om in de nieuwe woonwijk Janninkskwartier woonarken te bouwen, omdat het er kletsnat is. Maar die optie was wat te dol, nu wordt het een groene wijk met erg veel plek voor water. Geen spat belandt in het riool. ‘De wijk van de toekomst’, zeggen de ontwerpers Pepita de Rozario en Ronald Wentink.
H Tekst Henk ten Harkel
Foto Frank Bemthuis
Honderdvijftig huizen ingeklemd tussen de singel en Janninkcomplex, Zuiderval en Cromhoffsbleekweg. Ze doen zo’n vier ton. De nieuwe wijk Het Janninkskwartier wordt niet traditioneel. De bewoners krijgen veel extra’s
als een inrichting met weinig plek voor auto’s, een waterpark, groene daken, laadpalen, mogelijk een deelautoconcept. En natuurlijk is aardgas taboe en energieneutraal de opgave. Klimaatadaptief bouwen heet dat of anders: je prepareren op klimaatveranderingen.
Bergen verplicht “Een groen dak dat 20 millimeter water kan bergen is verplicht. Ook de tuin moet diezelfde hoeveelheid aankunnen”, eist ontwerper De Rosita. Even voor de goede orde: bij 20 millimeter water gaat het om de berging van 20 liter water per vierkante meter. Tel uit je winst. Maar dat is natuurlijk niet alles, want de verwachting is dat er zwaardere buien komen.
“
Een groen dak
dat 20 millimeter
water kan bergen is verplicht
”
Artist Impression: Watervertragende groenstrook Prinses Irenestraat, ontwerp gemeente Amsterdam, Zuidas. Een soortgelijk waterpark wordt ook aangelegd in HET Janninkskwartier.
1962 Rioolzuivering Glanerbrug gereed, lozing op Glanerbeek
Pepita de Rozario en Ronald Wentink zijn druk met de realisatie van het nieuwe Janninkskwartier.
De ontwerpers maken dankbaar gebruik van de hoogteverschillen op het terrein. De grond langs de Zuiderval ligt namelijk twee meter hoger dan die langs de Cromhoffsbleekweg. Vandaar dat langs die weg een waterpark met een breedte van tien tot twaalf meter wordt ingericht. Regenwater kan er razendsnel naar toe. In dat park komt een uit de kluiten gewassen waterbak omzoomd door bomen en lager groen. “Het is een wadi, maar het ziet er niet uit als een grasveld met een deuk”, lacht De Rosario. En als dat alles nog niet genoeg blijkt te zijn, kent de wijk nog binnentuinen die ook als waterberging dienst kunnen doen. Woningen aan de kant van de Westerval krijgen een hogere drempel en vloerpeil om wateroverlast te voorkomen en uit te kunnen kijken over het nieuwe talud langs de weg.
1974 Waterberging Roessingh (15.000.000 liter), grootste van NL. Aanleiding: regelmatige overstromingen Roombeek
1963 Auke Vleerstraat, eerste waterberging
Zonde “Water moet een plek krijgen. Dat doen we hier. Bewoners mogen hun tuin best verharden als ze er maar voor zorgen dat het water wordt opgevangen. Maar verharding zorgt voor hittestress en dat is zonde”, vullen De Rosario en Wentink elkaar aan. Het autoverkeer in de nieuwste Enschedese wijk wordt teruggedrongen. Er is straks plek voor een auto per woning en dat is het. Twee hoofdstraten, twee fietsverbindingen, meer niet. De wat smalle straten lopen van gevel tot gevel en krijgen een gootje om het water naar het waterpark af te voeren. “We maken autoverkeer zo onaantrekkelijk mogelijk. TwenteMilieu komt de wijk niet in. Het vuilnis wordt aan de buitenkant gezet.” Het terrein is 1 september bouwrijp. In het najaar wordt gebouwd. ■
1994 Eerste wadi’s in Nederland, Enschedese vinding, Ruwenbos
Duizenden tonnen als waterbuffer WIE WAT WATER Teveel water is lastig, maar te weinig water is minstens zo ingrijpend. Hoe houd je een stad met al dat asfalt die stenen en pleinen een beetje fris en koel? En hoe zorg je ervoor dat de riolen worden ontlast en dat je water buffert? Dat doe je onder andere met duizenden slimme regentonnen. Richard Bults, verbonden aan de afdeling Creative Technology van de UT, is een van de aanjagers van het pro-
ject ‘slimme regentonnen’, of SRB’s, zoals hij ze noemt. Slimme Regenwater Buffers, waarvan er minstens 4000 in de stad moeten komen. “De gemeente doet veel,” vertelt Bults, “maar dat is niet genoeg.” Logisch. Zo’n 70 procent van de grond in Enschede is in particulier bezit. Alle hens moet aan dek. Een slimme regenton houdt Buienradar en de KNMI in de gaten, leegt zich voordat het gaat regenen, zodat ‘ie maximaal hemelwater kan bergen. Doe je dat met duizenden tonnen tegelijk, dan ontlast je het
riool en voorkom je overstromingen. Dat opgevangen water kun je vervolgens gebruiken om je auto te wassen of de tuin te sproeien, waarmee je het drinkwatersysteem ontlast.
XXL Bults vertelt dat er afgelopen zomer op het UT-terrein tankwagens vol water zijn aangerukt om de campus groen te houden. Behalve de slimme ton van 300 liter die in tuinen gezet kunnen worden is het plan om een XXL watertoren te bouwen van een afgedankte
melktank met een inhoud van 30.000 liter. “Zoiets kun je ook in de stad plaatsen. Geen beter koelmiddel dan bomen, en die kun je bevloeien met opgevangen regenwater.” Bults ziet potentie, maar is behoedzaam. “We willen wel dat het werkt, voor we het grootschaliger gaan toepassen.” Op dit moment wordt de technologie getest. Als de kinderziekten zijn overwonnen, kan een groot netwerk van slimme regentonnen een belangrijke rol spelen in het groen en leefbaar houden van de stad.
Richard Bults van de Universiteit Twente werkt aan de slimme waterton voor 4000 Enschedeërs. Foto: Frank Bemthuis
12
woensdag 22 mei 2019
Science fiction of denkbare werkelijkheid? Nieuw Enschedees Peil is niet zomaar een uit de duim gezogen verhaal. Natuurlijk hebben we ook bij 1Twente geen glazen bol, maar voor dit artikel hebben we ons licht opgestoken bij deskundigen en waterweters. Met dank aan Hendrikjan Teekens, Richard Bults, Gerdrik Bruins, Gerrald Hekman, Jeroen Kluck en Rob van der Velde. Voor het artikel is verder gebruik gemaakt van publica-
ties in Quest (april 2019) en Het Parool (1 december 2018), van ideeën en voorbeelden uit Het klimaat past ook in uw straatje (De waarde van klimaatbestendig inrichten, voorbeeldenboek - uitgave Hogeschool van Amsterdam, onderzoeksporgramma Urban Technnology, 2017) en van informatie uit online-artikelen op onder andere de sites van het Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie, de Universiteit Twente, Kennis voor Klimaat, Stadsleven en ClimateScan.
Het Van Heekplein met een gracht: zo kan het ook!
Anno 2050: de terugkeer van de beken
Het is 2050. Hoe ligt de stad erbij? De allesoverheersende vraag… Zo begon Enschede aan Zee, bijna een eeuw geleden. Beleidsmakers hebben nog redelijk op tijd gereageerd op die vraag. Het klimaat is veranderd, tropische hoosbuien en tergend lange perioden van droogte wisselen elkaar af. Maar we zijn ertegen opgewassen. We leven op Nieuw Enschedees Peil.
D Tekst Ernst Bergboer
artist Impression Bas Arkes
Dat ging niet bepaald vanzelf. Het klimaatveranderingstij is niet gekeerd, al is het minder erg dan de doemscenario’s uit het begin van dit millennium deden vermoeden. Toch heeft de stijging van de zeespiegel ons genoodzaakt veel hogere dijken te bouwen. Langs de kust, maar ook langs de rivieren. Langs de kust staat het water soms zo hoog dat de zee het land in stroomt. Dat betekent dat de afwatering stagneert - rivieren lozen niet meer makkelijk en
treden buiten hun oevers. Gevolg is dat de bevolking in het oosten van het land betaalt voor waterwerken in het westen. En hoe! De waterschapsbelasting is fors gestegen in de afgelopen decennia. Maar, eerlijk is eerlijk, er is ook flink geïnvesteerd in Enschede.
Vijftien beken Er stromen nu vijftien beken door de stad. Dat is een beetje zoals het eens was, lang geleden, toen de stad ruim tachtig beken telde. Al het hemelwater - en dat is heel wat - wordt afgevoerd via die beken. Voor zover het niet eerst is opgeslagen als buffer voor droge perioden. Overal in de stad liggen waterpleinen, fonteinen, vijvers, nieuwe wellen, waar je verkoeling vindt en kunt spelen. Dwars over het Van Heekplein loopt een gracht, bovenop de oude parkeergarage, die nu waterberging is. Auto’s mogen de binnenstad al heel lang niet meer in. Dat hoeft ook niet, de stad is uitstekend bereikbaar met shuttles en e-taxi’s. Veel wegen
zijn groenstroken geworden, de andere straten zijn veel smaller. Die gracht loopt nu van het Van Heekplein via de Oldenzaalsestraat, langs die wadi’s die daar aan het begin van de eeuw zijn aangelegd, in een ring rond de oude stad - daar is nu ruimte genoeg voor. Met hemelvaart wordt er steevast door de halve stad op gewaterfietst; hoe en wanneer die traditie precies is ontstaan, is niet helemaal duidelijk.
“Soms moet je niet
tegen het water vechten maar meebewegen Regentoren
De stad is relatief koel. Dat komt door een vernuftig systeem van regentonnen en waterbuffers. Bij 5.186 huizen, verspreid door de hele stad, staan regentonnen en op 362 andere plekken, bij be-
2000 Vuurwerkramp Grolsch verdwijnt uit Noord
Kijktips
”
drijven en in de openbare ruimte, XXL-varianten daarvan, die reageren op regen en droogte. Als het gaat hozen, lozen ze zoveel water dat ze weer maximaal regenwater op kunnen vangen. Die tonnen zijn dus altijd vol, bij elkaar gaat dat om ruim 11 miljoen liter water: een soort watertoren, maar dan met heel veel kleine watertanks. Overal in de stad hangen hittesensoren.Als het te lang te droog is, voeden die tonnen met de andere regenwaterbergingen in de stad gazonnen, groenstroken en parken. Veel groen - bomen, struiken, gras - is de beste openlucht-airco die je kunt bedenken. Daarom ook zie je bijna geen betegelde tuinen meer en is de helft van het totale dakoppervlak van de stad bedekt met sedum. Dat hele systeem van tonnen en groen, waardoor water wordt vastgehouden, is een van de belangrijkste redenen waarom het ’s zomers nog altijd goed toeven is onder de bomen op de terrassen van de Grote Markt, het Van Heekplein en het Stationsplein.
2010 Hoosbui zet binnenstad blank in 14 uur valt 120 mm regen
Voor ‘Enschede aan Zee’ bezochten de watergraven van 1Twente belangrijke waterprojecten in de stad. Op 1twente.nl/water kunt u verschillende indrukwekkende watervideo’s bekijken.
Brouwerij Grolsch
Waterzuiveringsinstallatie
Bergbezinkbassin
Grolsch heeft de ambitie het waterverbruik in 2020 te reduceren naar 3,05 hectoliter water per hectoliter bier. 1Twente zocht uit hoe de brouwerij water uit bronnen in Enschede en Hengelo gebruikt. “Ons beleid richt zich niet alleen op reductie van het waterverbruik, we steken ook veel energie in het borgen van de kwaliteit van water.”
Het glazen huisje aan de Hulsmaatstraat is vanwege de bijzondere architectuur een herkenbaar gebouw in Roombeek. Toch weten veel mensen niet wat de precieze functie van het gebouw tussen de woonhuizen is. Technisch adviseur bodem- en waterbeheer Freddy Deurwaarder legt uit hoe de waterzuiveringsinstallatie werkt.
Enschede heeft 21 ondergrondse waterbergingen, waar een totaal van 54.211.000 liter geborgen kan worden. Onder het grasveld aan de Bruggertstraat bevindt zich een enorm bergbezinkbassin. 1Twente ging met Pascal Boers, technisch medewerker van de gemeente Enschede, ondergronds in de indrukwekkende voorziening.
Wonen tussen de waterlelies
Onlangs is het grootste deel van Stadsveld gesloopt en herbouwd. Een enorm project, maar het moest. Stadsveld is de natste plek van de stad, altijd al geweest, en het werd te erg. Nu zijn er drijvende huizen gebouwd, met bruggetjes aan elkaar en met de rest van de stad verbonden. Er zijn plannen om dat ook in andere wijken te gaan doen, net als destijds met die wadi’s in Bruggenbos, het Bijvank en het Janninkskwartier. Prachtig! Wonen tussen de waterlelies en het riet, middenin de stad. Soms moet je niet vechten tegen het water maar meebewegen.
Europese waterstad Al met al is Enschede nog steeds de waterstad die het was. Met dit verschil dat inmiddels heel Nederland, zelfs heel Europa, dat weet. De stad verwerkt jaarlijks busladingen beleidsmakers en stedenbouwers die hier de kunst van waterbeheer af komen kijken. Het kan verkeren. ■
2013 Opening Kristalbad berging van 187.000.000 liter
Niet kijken, maar luisteren Wilt u eens niet naar video kijken, maar rustig naar een verhaal luisteren? Dat kan met onze gloednieuwe podcastserie. Een podcast is audio die altijd en overal beschikbaar is en in een reeks afleveringen verschijnt. In deze afleveringen praten we met wetenschappers, deskundigen of betrokkenen over het verleden, het heden en de toekomst van water in Enschede. Onze podcast gaat een
stapje verder, kijkt een beetje dieper en is iets dichterbij. Om de Enschede aan Zeepodcast te beluisteren en te abonneren, kunt u gebruikmaken van verschillende programma’s als Spotify, iTunes of SoundCloud. Ook via 1twente.nl/ water komt u bij de podcast-serie terecht. Pak uw mobiel, laptop of tablet en luister naar reportages. Veel luisterplezier gewenst!
1twente.nl/water
woensdag 22 mei 2019
13
Stenen en asfalt eruit, water en bomen erin Hij is niet voor niets waterhouder. Wethouder Jurgen van Houdt wil een keten van blauwgroene linten in zijn stad. En daarom moet de stad op de schop.
D Tekst Henk ten Harkel Foto Annina Romita
De stellige overtuiging van Van Houdt (CU) is dat de huidige structuur van de stad niet meer voldoet. De klimaatverandering zorgt ervoor dat tot 2050 water en groen een veel prominentere rol krijgen in onze versteende stad. Van Houdt wijst op de steeds grotere vraagstukken waarmee Enschede wordt opgezadeld. “Meer grotere regenbuien, grotere droogte. Er komen enorme pieken: waar laten we dat water? En dan de droogte. Hoe houd je het water in zulke perioden vast?” Hij is ervan overtuigd dat op korte termijn de Enschedeërs zelf aan zet zijn. “Zeventig procent van de stad is particulier eigendom. Als we alles dichtstraten en de tegels blijven liggen gaat het niet helpen. Daarbij is het toch ook zonde om het schone regenwater, ‘dat geschenk van boven’, in ons riool op te vangen. Dat water gaat dan ook nog eens naar de zuivering.” Enschede wil daar paal en perk aan stellen. “ Het liefst niet door dwang. Water is niet alleen de zorg van de gemeente. Onze inwoners moeten ook zelf aan de slag en zelf verantwoordelijkheid nemen.” De gemeente doet nu al haar best om het ergste te voorkomen. Van Houdt wijst op de nieuwe waterberging in en op de Oldenzaalsestraat. Op de Stadsbeek. Op het Janninkskwartier. Voorbeelden waar water en groen
“Op de huidige
voet kunnen we niet verder”
Stresstesten
Wethouder Jurgen van Houdt wil een keten van blauwgroene linten in de stad.
aan de stad worden toegevoegd. Maar het is bij lange na niet genoeg. Nu al wordt in nieuwe bestemmingsplannen voorgeschreven dat projectontwikkelaars en particuliere bouwers het regenwater op eigen terrein moeten bergen door onder meer de regenwaterafvoer af te koppelen. Bij extreme
2008 Nieuwe Roombeek gereed (9 km.) 15 ha. stad loost hemel- en grondwater
regenbuien zorgt de gemeente dan nog voor aanvullende wateropvang.
Subsidies “We willen dat ook op bestaande woningen groene daken worden aangelegd. Dat het regenwater op eigen terrein wordt opgevangen. Zulke maatregelen gaan we sti-
Maarten van
WIE WAT WATER
Tongeren legt vetplantjes op het dak. Foto: Laura Lutjes
plantjes die passen bij de weersituatie van het moment groeien.” Het dak van 10 vierkante meter kan 500 liter regenwater bergen. Dat is zo’n 5 centimeter. “Het water stroomt niet meteen het riool
muleren met subsidies. Wellicht krijgen bewoners met een groen dak korting op de gemeentelijke lasten. Zoiets. Daarbij kijken we ook naar de juridische kant. Kunnen we dergelijke eisen dwingend opleggen via bestemmingsplannen? Mogen we bewoners die meer vervuilen of het water gewoon op het riool lozen extra hef-
2020 Waterberging Oldenzaalsestraat gereed, wadi’s en berging (7.000.000 liter water)
2019 Aanleg Stadsbeek (10 km.) 20 ha. stad loost hemelen grondwater
Vetplantjes tegen al te heftige regenbuien Een dak vol vetplantjes op een schuur aan de Ripperdastraat in Enschede moet de overlast van heftige regenbuien indammen. Volgens hovenier Maarten van Tongeren nemen groene daken toe in populariteit. Het groene dak bestaat uit sedumcassettes: vierkante platen met verschillende soorten vetplantjes die de hovenier als een puzzel in elkaar legt. “Vetplantjes zijn goed bestand tegen uiterste weertypen. Op dit groene dak liggen verschillende soorten. De
fingen opleggen? Het wordt een combinatie van stimuleren en regelen. Want op de huidige voet kunnen we niet verder”, meent de wethouder. Maar het verhaal gaat verder. Bewustwording en communicatie is een, de stad veranderen is twee. Te beginnen bij het groene waterlint langs de Oldenzaalsestraat zullen grotere delen van de stad zo worden ingericht. Van Houdt: “Dezelfde opzet kun je doorzetten richting Molenstraat, Raiffeissenstraat, de Spoorzone. Minder ruimte voor de auto in de binnenstad. Meer ruimte voor water, groen en fietsers. En wat denk je van het Stationsplein? Dat moet je toch ook groener maken?”
in, maar wordt opgevangen, zodat het langzaam naar de afvoer gaat en deels verdampt.” Het groene dak inclusief aanleg kostte zo’n 500 euro, oftewel 50 euro per vierkante meter.
Enschede is nog lang niet klaar. Beken boven de grond, meer groen, regentonnen, hergebruik van regenwater. Enschede gaat ook op de schop, omdat de komende jaren door de energietransitie en vervanging van het oude rioolstelsel de straten toch al open komen te liggen. “Dan moet je water en groen meenemen in de plannen.” Ook de stresstesten spelen een rol. Daardoor ontstaat een beeld welke maatregelen op lange termijn genomen moeten worden om het water, de hitte en de droogte het hoofd te bieden. Volgens Van Houdt zijn de maatregelen niet alleen noodzakelijk voor het welzijn van de inwoners van de stad. De stad wordt er ook gewoon mooier van en aantrekkelijker voor bezoekers. “Mijn droom: Breng terug zoals het ooit was in Enschede,” aldus Jurgen van Houdt. ■
2050 Nieuw Enschedees Peil, 15 beken, 5 grachten, drijvende wijken…?
Waterweetjes
Wist je dat… Nederlanders per persoon zo’n 127,5 liter kraanwater per dag gebruiken? Ongeveer 60 liter wordt gebruikt bij een dagelijkse douchebeurt. Dat is 8 liter water per minuut. Circa 4 liter wordt gebruikt bij het tandenpoetsen en jezelf wassen en de wasmachine gebruikt zo’n 57 liter water bij het draaien van een wasje. En dan is er nog een deel dat gebruikt wordt om op te drinken. In totaal wordt jaarlijks in ons land 1200 miljard liter kraanwa-
ter gemaakt. Het waterverbruik is door de jaren heen flink verminderd. Mede doordat huishoudelijke apparaten die water gebruiken op technisch vlak zijn verbeterd en daardoor zuiniger met water zijn geworden.
14
woensdag 22 mei 2019
Droge voeten aan de Oldenzaalsestraat Wie over de Oldenzaalsestraat wil, moet dit jaar een stuk omrijden of omlopen. Het hele jaar wordt er namelijk gewerkt aan de straat. Maar het ongemak is voor een goede zaak: de weg wordt opnieuw ingericht en krijgt een grote regenwateropvang, zodat de omgeving geen natte voeten meer krijgt.
O Tekst Martijn de Lange FOTO Hessel Bosch
Op dit moment is fase 2 bezig, waarbij het werkgebied loopt van de Kalandergang en Kortelandstraat tot en met de kruising van De Klomp. Dit deel van de Oldenzaalsestraat is afgesloten tot eind juni. Daarna gaat het werk verder in de richting van het spoor.
Klimaatbestendig en mooier Als het hevig regent, kan het water bij de Oldenzaalsestraat en omgeving geen kant op. Het riool kan zoveel water ineens niet verwerken en dus lopen straten in de buurt onder. Wie herinnert zich niet de beelden van jongeren die in hun zwembroek op luchtbedden door De Heurne drijven.
Warmtebaan Enschede is een zes kilometer lange uitbreiding van het bestaande warmtenet. Water van 120 graden, afkomstig van de verbrandingsovens van Twence, verwarmt over twee jaar ook delen van Boswinkel, een groot deel van het Binnensingelgebied, Roombeek, Mekkelholt en Deppenbroek. Op den duur moet dit een belangrijke rol spelen in de omschakeling naar een aardgasloos Enschede.
Door de klimaatverandering is de verwachting dat Enschede in de toekomst vaker last krijgt van forse kortstondige regenbuien. En daarom worden maatregelen genomen. Tussen de spoorlijn naar Duitsland en de Boulevard 1945 wordt een nieuw en innovatief waterbergingsriool aange-
“Je zou er met
gemak doorheen kunnen fietsen
”
legd. Het gaat om een rioolbuis van 700 meter lengte. De buis is liefst 2 meter in doorsnee. Je zou er met gemak doorheen kunnen fietsen. Het ondergrondse stelsel moet het regenwater straks kunnen bergen. Ook komt er een groenstrook met wadi’s om het water beter af te voeren. Dit maakt de straat niet alleen klimaatbestendig, maar ook mooier. De afgelopen maanden is er geboord onder de Oldenzaalsestraat door om de kabels en leidingen te verleggen en om een koppelput te plaatsen. Deze put van liefst 40 ton is de verbinding tussen het waterbergingsriool en het gemengde riool. De werklui zijn verder bezig met het plaatsen van het riool zelf, het leggen van nieuwe riolering en het verwijderen van de oude, en het aanleggen van wadi’s. Tegelijkertijd wordt ‘Warmtebaan Enschede’ aangelegd en boven de grond wordt de straat opnieuw ingericht. Het waterbergingsriool en de wadi’s kunnen samen 7 miljoen liter water opvangen. De gemeente grijpt de werkzaamheden ook aan om de straat opnieuw in te richten met nieuwe fietspaden en groenstroken. ■ Op een luchtbed door de Heurne? Dat zou verleden tijd moeten zijn…
word jij ook 1Twentenaar? Wil je op de hoogte blijven van onze ontwikkelingen op het gebied van lokale onderzoeksjournalistiek? Meedoen, zelfs? Volg ons online, op social media en word 1Twentenaar, dan ontvang je onze nieuwsbrief.
Aanmelden? 1twente.nl/nieuwsbrief
1twente.nl/water
woensdag 22 mei 2019
15
Waterfietsroute Enschede heeft heel veel interessante waterprojecten. Van wadi’s tot de Stadsbeek. Als inwoner van de stad, weet je vaak niet wat zich allemaal afspeelt op het gebied van onze waterhuishouding. Daarom organiseren 1Twente en de gemeente Enschede de waterfietstocht. Op 30 mei kan jij, samen met je partner, je kinderen of met het hele gezin, deelnemen aan een zeer informatieve maar vooral erg leuke fietstocht langs al deze waterprojecten. Tijdens Hemelvaartsdag is het de traditie om vroeg op te staan om te dauwtrappen, dat is bij deze tocht niet verplicht. Als je wat later wil beginnen, dan
1
2
Balengebouw -1Twente, Lonnekerspoorlaan 114 1Twente vertelt met ‘Enschede aan zee’ over de stad en het water. Verleden, heden en toekomst. In deze fietstocht wordt dat verhaal levend. Activiteit: Expo waterfoto’s, filmpjes, maquette waterberging, slimme regenton, info Enschede aan Zee!
4 5
Waterzuivering Roombeek, Hulsmaatstraat 5 In Roombeek wordt op 11 plekken grondwater opgepompt. Dat water wordt hier gezuiverd en afgevoerd via de Roombeek. In ’t Ankrot, ligt de beek ondergronds. Let op de blauwe strook - daar ligt ‘ie! Landgoed de Welle, Oldenzaalsestraat 626 Dit landgoed dankt haar naam aan het grote aantal bronnen. Enschede stikt van de bronnen. Op honderden plekken welt het water omhoog. Nog steeds. Waterbed Enschede… Trifora, sport & health, Kotkampweg 65 Het regenwater van het dak (let op de enorme regenpijpen) en de parkeerplaats is afgekoppeld en wordt via de vijver naar de Roombeek geleid. Activiteit: Trifora is tot 13:00 uur open voor een drankje. https://water.1twente.nl/regenwater-van-sportschool-voortaan-de-roombeek-in
6
7 8 9
Zuiderval. De omliggende wijken wateren er op af. Bij een hoosbui wordt het hier geborgen en via de Utrechtlaan afgevoerd. Het Janninkskwartier, waar geen druppel regenwater meer het riool in gaat, is in aanbouw.
15
Waterplein Stroinksbleek, Het Rozendaal Activiteit: Watermodellen met Wout Zweers - hoe werkt dat, water? Bij Tetem ontdek je wat water eigenlijk is… Leuk voor alle kinderen. https://water.1twente.nl/spelen-met-watermodellen-in-enschede-maakt-verhalen-los
3
is dit geen probleem. Je kan starten wanneer je zelf wil en je kunt zelf kiezen waar je wil starten. De hele route is 25 kilometer lang en brengt je langs wadi’s, groene daken, beken, bronnen en nog veel meer bezienswaardigheden. Info vind je op de volgende pagina, via QR-codes bij locaties en op de site van 1Twente. Er is genoeg leuks voor de kinderen te doen, denk hierbij aan leuke waterspelletjes en je kunt kennismaken met het roeien bij roeivereniging THYRO aan het kanaal. Lijkt het je leuk om mee te doen, dan vind je de route op de volgende pagina. Wil je meer informatie ga dan naar 1twente.nl/water. Wanneer je wil deelnemen aan de activiteiten langs de route dan kan dit van 10.00 – 15.00 uur
Vijver ’t Haantje, Kotkampweg Een groene oase in de stad… Deze vijver is gegraven om klei te winnen en verzamelt nu water uit het regenwaterriool uit Stokhorst en wordt wel eens het begin van de Roombeek genoemd. Dat klopt niet helemaal. De Roombeek ontspringt op de volgende locatie…
16 17
18
19 20
Bron Roombeek Hier vind je een wel, een bron. In dit geval het begin van de Roombeek. Groen dak winkelcentrum Miro, Gronausestraat 421 Dit is één van de grootste groene daken van Nederland. Het dak zorgt voor ongeveer 4 graden temperatuurverlaging in het gebouw en voert het regenwater vertraagd af naar de sloot. Ecopan, groen dak, Kremersmaten In deze wijk zijn bij 11 woningen de betonnen dakpannen vervangen voor een Enschede uitvinding: de Ecopan. Een ‘dakpan’ met plantjes die geplaatst kan worden op schuine daken. Hier wordt onderzocht hoeveel water deze oplossing vast kan houden.
21
11 12
Watertoren, Hoog en Droog 28 De watertoren (1890, 40 meter hoog) heeft een reservoir van 300 m3. Ernaast liggen buffers voor pieken in drinkwatergebruik. In het groene schoolplein van de school kan regenwater infiltreren. Bergbezinkbassin, Wilhelminastraat 51 Onder deze parkeerplaats ligt een betonnen kelder om overtollig rioolwater bij hevige neerslag tijdelijk op te slaan. De pomp staat In het huisje met de kroon. Capaciteit: 5 miljoen liter. Waterberging, Oldenzaalsestraat Werk in uitvoering! Water krijgt de ruimte om te voorkomen dat de binnenstad blank staat bij hevige buien, zoals in 2010 en 2012 gebeurde. Enorme buizen onder de grond en wadi’s erboven vangen het op. Activiteit: Maak een selfie in een van de riooljoekels die hier straks onder de grond verdwijnen. Dan kan het niet meer…
22 23
14
Vergroenen Delistraat Bewoners willen dit nieuwbouwwijkje zo groen mogelijk maken. Geveltuintjes, regentonnen en zoveel mogelijk diverse beplanting in de tuinen zijn hier de toekomst. Wat hier kan, kan overal… Cromhoffpark, Wethouder Beversstraat Dit park van (11 ha) is onderdeel van het nieuwe watersysteem de
Pinkeltjesplein, Lindestraat Hier stond kleuterschool Pinkeltje. Straks stroomt er de Stadsbeek, die het groene waterspeelplein voedt. Dit deel wordt door Europa gefinancierd, als voorbeeldproject voor andere steden. Met slimme waterwerken hou je een stad niet alleen droog, je maakt hem ook mooier en koeler! Stadsbeek, Rembrandtlaan De Stadsbeek voert in West het water af. Drainagepijpen, die al in veel straten liggen, zijn aangesloten op de beek, straten wateren er op af, het welwater van de vijver in het Ainsworthpark - het is voeding voor de beek, die uitmondt in de Usselerstroom en uiteindelijk het Twentekanaal. Twentekanaal, roeivereniging Thyro, Ir Schiffstraat 300 Het Twentekanaal loopt van Enschede naar Eefde en heeft een zijtak naar Almelo. Het kanaal is belangrijke voor afwatering en het op peil houden van grondwater in het buitengebied. Rioolwaterzuivering, Lonnekerbrugstraat 175 Deze rioolwaterzuivering uit 1951 zuivert 12 miljoen liter per uur. Noodzaak, destijds. Stad en industrie veranderden de beken in open riolen. Dat moest anders… Het schone water wordt op de Elsbeek geloosd. Retentiegebied Kristalbad, Elsbeekweg Het Kristalbad is een natuurlijke waterzuivering, waar de kwaliteit van het water van de rioolzuivering wordt verbeterd. Het kan 187.000 m3 bergen, belangrijk om te voorkomen dat het water vanaf de stuwwal te snel naar Hengelo stroomt. Het is meteen een belangrijke natuurverbinding.
Bergbezinkbassin Bruggenmors, Thermen 14 Dit is de oudste waterbak van Enschede (1951). Voor berging van 5 miljoen liter water. Een open bovenzijde, zodat je kunt zien hoe het werkt. Activiteit: Op de wand een watergedicht van stadsdichter Jos Eertink. Universiteit Twente, de Horst 23 Het meeste hemelwater op de campus gaat naar vijvers en kelders en wordt hergebruikt. Voor besproeiing van de sportvelden, om het toilet door te spoelen en onderzoeksapparatuur te koelen. Dit water wordt in helofytenfilters (grind met planten) gezuiverd. https://www.utwente.nl/nl/cfm/ontdek/duurzaamheid/initiatieven/water/#regenwater
24
Boerderij ‘n Tuut’n – bleekvelden, Van Heeksbleeklaan 25 Naast de traditionele vakboerderij ’n Tuut’n liggen de bleekvelden van Van Heek, nog in originele staat. Op het infobord lees je hoe dat ging. https://water.1twente.nl/luister-mee-en-duik-in-het-oude-enschede
25
https://water.1twente.nl/riooljoekels-voor-waterberging-oldenzaalsestraat-in-enschede
13
Wadi’s Ruwenbos, Mastbos Ruwenbos is de kraamkamer van de wadi. Die slimme watervoorziening is hier ontwikkeld en voor het eerst toegepast. We schrijven 1994. Inmiddels liggen er 200 in de stad, duizenden in de rest van de wereld.
https://www.youtube.com/watch?v=-BKO95mnWMk
https://ruimtelijkeadaptatie.nl/vaste-onderdelen/zoeken/@203345/kremersmaten
10
Zweringbeekpark De gemeente en het waterschap zijn verantwoordelijk voor dit park met een ecologisch aangelegde beek. In dit gebied wordt hemelwater uit de aanliggende wijken vastgehouden. Activiteit: Wat voor beestjes…?
Waterberging Roessinghsbleekweg 115 Altijd al willen weten wat er onder die deksels in het grasveld schuilt? Hier ligt de grootste waterberging van Nederland voor 15 miljoen liter water. Aangelegd na de bouw van Deppenbroek, De Roombeek kon het water niet meer aan en overstroomde vaak. Meer weten? Kijk op onze site! https://water.1twente.nl/de-overtreffende-trap-van-waterberging-aan-roessinghsbleekweg
26
Waterspeelplek Van Heekpark, Walhofstraat Het Van Heekpark is rijksmonument. Het park heeft plek voor rustzoekers en gedeelten voor sport en spel. De nieuwe Roombeek slingert door het park. Aan de rand ligt een waterspeelplek voor kinderen. We zeiden het al: met slimme waterwerken maak je de stad leuker en koeler! https://vanheekpark.nl/
21
20
19
22
18
23
17
24
16
15
25
14
26
13
1
2
0
3
12
500
11 10
9
5
1.000
6
7
1.500
Watertappunt
8
2.000
Picknick- en speelplek
Horeca
Waterlocatie
4
2.500 m
Waterfietsroute Enschede