paradoxale combinatie
van taal en ruimte Anneloes Kattemölle
De wederzijdse relatie tussen het verbale en het visuele: het domein van de architect wordt in verhalen vaak zeer gedetailleerd beschreven. Maar ook een literaire benadering van de architectuur kan bij onderzoek en zelfs in het architectonisch ontwerp denkbaar zijn. Literatuur en architectuur lijken twee verschillende media te zijn: de taal versus de ruimte. Toch ervaren architectuur en literatuur de wereld op dezelfde manier. Ze houden zich beide bezig met het creëren van sfeer, van een bepaalde beleving. Literatuur doet dat met woorden, zinnen, verhalen. Het reikt de lezer handvatten aan, maar uiteindelijk is het de fantasie die woorden tot beelden maakt. Natuurlijk stuurt de schrijver deze fantasie, maar toch zal elke lezer de gelezen woorden anders interpreteren en daardoor anders beleven. In de architectuur spelen elementen als materiaal en licht de rol van het woord. De architect gebruikt deze elementen om een compositie te maken. Toch is de beleving voor elke bezoeker uniek, maar gestuurd door de architect. Gevraagd hoe je in zijn hermetische bouwsels moet komen, heeft Lebbeus Woods eens gezegd dat je je erin moest verliezen. Er zijn nog meer architecten die, zoals Woods, niet voor de logische controle van de ruimte willen vechten maar te werk gaan met de list van de verbeelding. Naast deze vrij directe vergelijking tussen literatuur en architectuur overlappen de twee domeinen elkaar ook in ander opzicht. Juist literatuur biedt essentiële informatie over de manier waarop ruimte ervaren wordt, over de rol van tijd, over de rol van herinnering en verbeelding. De relatie tussen de mens en zijn omgeving, het domein van de architect, wordt immers in romans en verhalen vaak zeer gedetailleerd en treffend beschreven.
stelt Lefebvre dat de geleefde ruimte, de manier waarop ruimte beleefd en herinnerd wordt door zijn gebruikers. Wanneer bestaande literatuur dergelijke inzichten kan bieden, kan een literaire benadering van de architectuur, waarbij instrumenten uit de literatuur gebruikt worden, ook bij onderzoek en zelfs ook in het architectonisch ontwerp denkbaar zijn. Ondanks dat architectuur en literatuur de wereld op dezelfde manier ervaren, reageren
“I can’t honestly say where the inspiration for my work came from. I think it came from reading. It came from texts, from Nietzsche, Schopenhauer, it came from, you know, Jean-Paul Sartre. ” - Lebbeus Woods Verschillende theoretici verwijzen naar literatuur, in de vorm van verhalen, romans of poëzie, als een belangrijke bron van informatie over de perceptie van ruimte, over de manier waarop mensen hun omgeving ervaren. Zo
16
ze hier ieder anders op. Ze trekken andere conclusies en gooien blikken in andere richtingen. Het expliciete zeggen van de literatuur tegenover het ingehouden zwijgen van de architectuur. Literatuur zoekt de
n a r r a t i v e // s t y l o s // g e n e r a l
vervreemding op, terwijl architectuur juist een veilige basis wil bieden. De architectuur streeft beschutting en comfort na, terwijl de literatuur precies een absolute blootstelling nastreeft. Tegelijk blootstellen en beschutten, dat is een paradoxale combinatie. Hoe kan de architect ook een schrijver zijn? Of andersom? Juist als de combinatie zo paradoxaal is. Typografie zie ik als een combinatie tussen beide: het geschrift en de ruimte. Typografie heeft de eigenschap meer uit te drukken dan alleen de boodschap die de tekst in zich draagt. Het overlapt de domeinen verbeelding en literatuur. Ik stel mij voor dat typografie de juiste beleving bij de mens weet op te roepen, doordat zij elementen als ervaring, herinnering, verbeelding en perceptie op waarde weet te schatten.// >> “Architectuur & Literatuur”, De Gids, 2004 >> “La production de l’espace”, Anthropos, 1974 >> “Lebbeus Woods”, EGS Publications, 2012/ >> “Literaire benadering in de architectuur”, Motusarchitects, 2007