Re.B.U.S. a Responsive Behavioral mUseum Space
ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ
Re.B.U.S. [REsponsive Behavioral Museum Space] ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ
ηΚΟΥΣΟΥΛΑ κεντρική ιδέα ΣΤΕΦΑΝΙΑ - ΜΑΡΙΑ ΟΜΆΔΑ ΕΡΓΑΣΊΑΣ:
ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ
ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΜΑΤΖΟΥ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΌ ΕΤΟΣ: 2018-2019
ΙΟΥΝΙΟΣ 2019
[περίληψη] [abstract] [η κεντρική ιδέα] [ο χώρος] [οι κατόψεις] [το εννοιολογικό πλαίσιο] [*μερικές από τις τεχνολογίες] [η εμπειρία] [η ταινία] [το παιχνίδι] [παράρτημα: η ιστορία της πόλης] [φωτογραφίες-πηγές] [ευχαριστίες]
4
[06] [07] [08] [19] [26] [40] [68] [73] [81] [83] [85] [94] [97]
5
[περίληψη] Η κεντρική ιδέα της εργασίας είναι ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας του μουσείου μέσω του ανταποκρινόμενου και του συμπεριφορικού σχεδιασμού. Στόχος είναι ο χώρος, τα εκθέματα και η ατμόσφαιρα του μουσείου να συνδεθούν ξανά και ο επισκέπτης να γίνει ένα με το περιβάλλον του. Ο χώρος και τα εκθέματα να μας διηγούνται την ιστορία τους μέσα από την αλληλεπίδραση και την διάδραση, ενώ ταυτόχρονα να εμβυθιστούμε στην εμπειρία του μουσείου. Η μελέτη και ο σχεδιασμός μας αφορούν ένα υπαρκτό λαογραφικό μουσείο, το οποίο εμπλουτίζεται με ανταποκρινόμενα και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα κανείς να αντιλαμβάνεται τον χώρο και τα εκθέματα ως μια οντότητα. Οι επιλογές που κάνουμε παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εμπειρία που θα βιώσουμε, καθώς καλούμαστε να αναζητήσουμε και να ανακαλύψουμε τις ιστορίες που έχει να πει ο χώρος.
6
Συνολικά, η εργασία αναζητά ένα πλαίσιο στο οποίο μπορούμε να βασιστούμε για να δημιουργήσουμε ανταποκρινόμενους και συμπεριφορικούς χώρους, να σχεδιάσουμε την εμπειρία και την ατμόσφαιρα, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο οι σημερινοί σχεδιαστές καλούνται να διαχειριστούν και να αναδείξουν την πολιτιστική κληρονομιά με την βοήθεια των νέων τεχνολογιών.
[abstract] This project thesis redefines the notion of the museum through responsive and behavioral design. The aim is to reconnect the space, the exhibits and the atmosphere of the museum and the visitor to become a part of this environment. The space and the exhibits narrate their story to the visitor through their interaction with him/ her, while at the same time immerse him/her into the museum experience. Our study and design are about an existing museum of folklore cultural heritage that is enriched with responsive and behavioral traits, so that the visitor perceives the space and the exhibits as an entity. His/Her choices play a decisive role in the experience he/she will have, as he/she is called upon to discover the stories that the space has to tell. Overall, we are looking for a framework in which we can rely on for creating responsive and behavioral space, as well as on how today’s designers are called upon to manage and highlight cultural heritage with the help of new technologies.
7
η κεντρική ιδέα
[η αρχή ή η συνέχεια*] Ήδη από το 1968 o Henri Lefebvre στο «Δικαίωμα στην πόλη» γράφει πως ο χώρος είναι μια σύλληψη που παράγεται βιωματικά από τον χρήστη. Στόχος των Καταστασιακών στρατηγικών ήταν η δημιουργία στιγμών ζωής, καταστάσεων και εμπειριών. Το αποτέλεσμα της αρχιτεκτονικής παραγωγής θα είναι αποδοτικότερο, όταν κατά την συνθετική διαδικασία λαμβάνονται υπόψιν οι αισθήσεις και η λογική που συνδυαστικά οδηγούν σε μια πολυδιάστατη εμπειρία. Οι απόψεις των Καταστασιακών για την αρχιτεκτονική σύνθεση, δεν θα μπορούσαν να είναι πιο καίριες στην σημερινή εποχή.
η κεντρική ιδέα
Η αρχιτεκτονική λειτουργούσε πάντα ως ο διαμεσολαβητής μας με τον κόσμο. Οργανώνει, συνδέει και δημιουργεί σχέσεις με αποτέλεσμα τα πράγματα, τα αντικείμενα και οι χώροι να βρίσκονται άρρηκτα συνδεδεμένα, καθώς η ύπαρξή τους στον χώρο, η διάταξη και η λειτουργία τους καθορίζει και καθορίζεται από το βίωμα και την εμπειρία του υποκειμένου-θεατή.
10
*
Η διπλωματική μας εργασία αποτελεί συνέχεια της διάλεξής μας με τίτλο “Nothing/Something”, στην οποία μέσω της ανάλυσης των έννοιων του πράγματος, του αντικειμένου και του υποκειμένου καθώς και τον τρόπο με τον οποίο ο ανθρώπινος εγκέφαλος τα αντιλαμβανεται, συμπεραίνουμε πως ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζουμε σήμερα έχει αλλάξει ριζικά.
Πράγμα, αντικείμενο, υποκείμενο. Ο κόσμος μας οργανώνεται από τις σχέσεις και τα δίπολα που παράγουν αυτές οι τρεις έννοιες. Πράγμα· από την λέξη πραχθέν, παράγω. Αντικείμενο, από την λέξη αντίκειμαι, δηλαδή βρίσκομαι απέναντι. Τα πράγματα διαχωρίζονται από την χειροποίητη ποιότητά τους, συνυπάρχουν αρμονικά με εμάς και το περιβάλλον τους. Τα αντικείμενα, από την άλλη εμφανίζονται μετα την Βιομηχανική Επανάσταση, κατηγοριοποιούνται και αποτελούν προϊόντα μαζικής παραγωγής. Τα αντικείμενα χρειάζονται ένα υποκείμενο για να υπάρξουν, ενώ τα πράγματα όχι, βρίσκονται είτε πάνω είτε κάτω από την αντίληψή μας1.
11
Σύμφωνα με τον McLuhan2, βρισκόμαστε στην μεταλφαβητική εποχή. Το υποκείμενο δεν αποτελεί πλέον το σημείο αναφοράς, ενώ βιώνουμε τον κόσμο υπό μία κατάσταση εμβύθισης. Οι αυθεντίες καταρρίπτονται, τα δίπολα όπως υποκείμενο-αντικείμενο καταργούνται και ο έλεγχος δεν είναι πλέον στα χέρια μας. Η νέα ψηφιακή συνθήκη μετατρέπει τα αντικείμενα και τα πράγματα σε μια νέα υβριδική οντότητα που επανατοποθετεί το υποκείμενο στον κόσμο3.
η κεντρική ιδέα
Οι αλλαγές και οι συγχωνεύσεις που σημειώνονται είναι αθόρυβες και πολλές φορές δεν τις αναγνωρίζουμε. Ο κόσμος μας χαρακτηρίζεται από υβριδισμό, ρευστότητα, σύμπλευση και διάχυση. Μέχρι σήμερα, η ανάπτυξη της τεχνολογίας που αλλάζει το πρίσμα υπό το οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, όπως και η συνεχή μας ύπαρξη στον κόσμο των social media μεταφέρουν συνεχώς το ενδιαφέρον στην εμπειρία, την ατμόσφαιρα και την διάδραση. Αποτέλεσμα λοιπόν, είναι να αλλάζει και ο τρόπος με τον οποίο σκεφτόμαστε, αντιλαμβανόμαστε και σχεδιάζουμε τον κόσμο έξω από εμάς.
12
Έτσι, ο σχεδιασμός σήμερα δεν εστιάζει πλέον στην μορφή ή στην φόρμα αλλά σε άυλα στοιχεία όπως η διάδραση, η εμπειρία, η ατμόσφαιρα και η δημιουργία καταστάσεων. Δημιουργούνται λοιπόν, νέες μορφές σχεδιασμού όπως ο ανταποκρινόμενος και ο συμπεριφορικός σχεδιασμός που δίνουν έμφαση σε στοιχεία όπως η αντίληψη, η κίνηση και η συμπεριφορά των αντικειμένων και του χρήστη.
[the e-motive house4] Το 2002 ο Kas Oosterhuis προτείνει το E-motive house, μια σχεδιαστική θεωρητική πρόταση προγραμματιζόμενης κατασκευής που θα μπορεί να αλλάζει μορφή. Ο δημιουργός περιέγραψε την συμπεριφορά του σπιτιού ως ενός ζωντανού οργανισμού με συναισθήματα και διαθέσεις. Εξαιτίας των πολλών εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων που επηρεάζουν την μεταβλητότητα του κτηρίου, η συμπεριφορά του δεν μπορεί να προδιαγραφεί και τελικά αντιλαμβάνεται ως απρόβλεπτη που βασίζεται σε συναισθήματα και εκφράζει διαθέσεις. Το σπίτι θα έχει ατομικό νου και αναπτυσσόμενο χαρακτήρα με ικανότητα μάθησης και θα αποτελεί για τον κάτοικο πρόκληση προσαρμογής σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Στην περιγραφή του τρόπου, κατά τον οποίο, θα αντιλαμβάνονταν το σπίτι οι κάτοικοι, ο Kas Oosterhuis γράφει: «Οι κάτοικοι συνομιλούν σαν να πρόκειται για άνθρωπο ή κατοικίδιο ζώο. «Πώς είναι το σπίτι σου σήμερα? Δεν αισθάνεται καλά? Γιατί το σπίτι σου συμπεριφέρεται τόσο παράξενα τελευταία? Ίσως χρειαστεί να το δει γιατρός. Φρόντισες το σπίτι σου αρκετά?» Το E-motive house είναι κάτι παραπάνω από ένα στατικό άψυχο κέλυφος. Πρόκειται για ένα κοινωνικό ον που έχει συναισθήματα, διαθέσεις, ανάγκη για φροντίδα και επικοινωνία.
13
14
η κεντρική ιδέα
belief
Rebus [ree-buh s ]: εικονογρίφος Rebus σημαίνει εικονογραφημένος γρίφος. Πρόκειται για ένα είδος παζλ που χρησιμοποιεί εικόνες και μεμονωμένα γράμματα με σκοπό την δημιουργία λέξεων ή φράσεων. Για να βγάλει νόημα αυτό που βλέπουμε πρέπει να συνδυαστούν μεταξύ τους στοιχεία τα οποία, εκ πρώτης όψεως φαίνονται ασύνδετα και αταίριαστα. Προέρχεται από την γαλλική λέξη «rebus» και από την λατινική «rebus» που πρόκειται για τον πληθυντικό της λέξης «res» που σημαίνει «πράγμα». Φαίνεται να έχει προέλθει από την φράση «de rebus quae geruntur» (=σχετικά με τα πράγματα που λαμβάνουν χώρα) που χρησιμοποιήθηκε τον 16ο αιώνα από τον Picardie ως όνομα σε κομμάτια σάτιρας που περιείχαν εικονογρίφους, ή από την φράση «nōn verbīs sed rēbus» που σημαίνει «Όχι με λέξεις αλλά με πράγματα»5. Rebus για εμάς σημαίνει Responsive Behavioral mUseum Space ή αλλιώς Ανταποκρινόμενος και Συμπεριφορικός Μουσειακός Χώρος. Πρόκειται για έναν χώρο μουσείου στον οποίο πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους στοιχεία δημιουργούν ένα σύνολο ατμοσφαιρών που επιδρά στις αισθήσεις και δημιουργεί μια νέα εμπειρία για τον χρήστη.
Κατά τον Μεσαίωνα οι εικόνες rebus χρησιμοποιήθηκαν ως σύμβολα σε σημαίες οίκων, τα γνωστά οικόσημα. Η σύνθεση του κάθε οικόσημου εξηγούσε στον αναγνώστη το όνομα, το επάγγελμά και τα προσωπικά χαρακτηριστικά αυτού που το δημιουργούσε. Πηγαίνοντας ακόμα πιο πίσω στον χρόνο κάποιοι γλωσσολόγοι υποστηρίζουν πως το κινέζικο σύστημα γραφής όπως και το αρχαίο Αιγυπτιακό, τα ιερογλυφικά, αναπτύχθηκαν σύμφωνα με τις αρχές του Rebus. Στον τομέα της ψυχολογίας, ο Freud υποστήριξε πως οι αρχές του rebus είναι η βάση για την αποκάλυψη του λανθάνοντος περιεχομένου των ονείρων. Όπως γράφει: « Ένα όνειρο είναι ένα παζλ εικόνων αυτού του είδους(σσ. Rebus) και οι προκάτοχοί μας στον τομέα της ερμηνείας των ονείρων έκαναν το λάθος να αντιμετωπίσουν το Rebus απλώς σαν μια σύνθεση εικόνων, με αυτό τον τρόπο φαντάζει ανούσιο και άχρηστο»6.
15
[Responsive Behavioral] U. S.
η κεντρική ιδέα
Motivated to change behavior
16
Ο ανταποκρινόμενος σχεδιασμός βασίζεται στην απόκριση του παραγόμενου αντικειμένου ή χώρου προς τον χρήστη. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα ανταποκρινόμενου σχεδιασμού αποτελούν τα «έξυπνα» ή ευφυή περιβάλλοντα και αντικείμενα. Οι αρχές του ανταποκρινόμενου σχεδιασμού εστιάζουν περισσότερο στην διάδραση με τον χρήστη και την προσωποποίηση του κάθε αντικειμένου που χρησιμοποιεί, όπως το κινητό τηλέφωνο ή ο προσωπικός του υπολογιστής. Πλέον, υπάρχουν άπειρα παραδείγματα ανταποκρινόμενου σχεδιασμού, πολλά από τα οποία χρησιμοποιούμε καθημερινά. Ο συμπεριφορικός σχεδιασμός εστιάζει στον τρόπο που ο χρήστης αντιλαμβάνεται ένα κινούμενο αντικείμενο και στην τάση που έχει να αποδώσει στο αντικείμενο αυτό ψυχολογικά χαρακτηριστικά λόγω της κίνησης ή της συμπεριφοράς του. Ένα συμπεριφορικό αντικείμενο δεν θα γίνει αντιληπτό απλώς ως ένα λειτουργικό ή κινούμενο αντικείμενο, αλλά ως ένα κινούμενο oν με κάποια επίπεδα αντιληπτικής ικανότητας. Για να σχεδιάσουμε αποτελεσματικά ένα συμπεριφορικό αντικείμενο ή χώρο πρέπει να δώσουμε έμφαση σε πιο άυλα στοιχεία όπως η συμπεριφορά, η κίνηση και η ανθρώπινη αντίληψη παρά σε στοιχεία όπως η μορφή ή η λειτουργία του αντικειμένου ή του χώρου
Re. Β. [mUseum Space] Ο σχεδιασμός ενός μουσειακού χώρου ήταν και είναι πάντα συνδεδεμένος με την εμπειρία του χρήστη, την οπτική αλληλεπίδρασή του με τα εκθέματα και την δημιουργία ατμόσφαιρας. Tα μουσεία είναι χώροι που διηγούνται ιστορίες. Ωστόσο, πολλές φορές κανείς λαμβάνει αποστειρωμένες πληροφορίες από τα εκθέματα, τα οποία, τοποθετούνται αποπλαισιωμένα στο χώρο με αποτέλεσμα να χάνουν την σχέση με το αρχικό περιβάλλον τους και να μετατρέπονται σε απλά αντικείμενα που αποκτούν ζωή μόνο μέσω του υποκειμένου που τα κοιτάει. Οι τοίχοι του μουσείου καταλήγουν να λειτουργούν ως «κρεμάστρες» για τα εκθέματα, που χάνονται στον χώρο. Έτσι, ο θεατής δεν καταφέρνει να εισέλθει στην ατμόσφαιρα που ανήκουν, να γίνει κομμάτι της και να βιώσει μια νέα εμπειρία. Στόχος είναι να σχεδιάσουμε έναν ανταποκρινόμενο και συμπεριφορικό χώρο μουσείου, ο οποίος θα αλλάξει την μουσειακή εμπειρία. Θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα χώρο που σκέφτεται, δρα και αισθάνεται και ανταποκρίνεται στο περιβάλλον του. Να δημιουργεί καταστάσεις και εμπειρίες. Να είναι αρμονικά συνδεδεμένος με όλα τα στοιχεία που τον περιβάλλουν, τα αντικείμενα, τους χρήστες και το γύρω περιβάλλον του. Με λίγα λόγια να δημιουργήσουμε έναν «ζωντανό οργανισμό» που επιδιώκει την εμβύθιση, την αλληλεπίδρασή και την διάδραση με το περιβάλλον του και κατ’ επέκταση με εμάς.
17
ο χώρος
τα λαογραφικά μουσεία Επιλέγουμε έναν υπαρκτό μουσειακό χώρο, και ειδικότερα ένα λαογραφικό μουσείο. Τα λαογραφικά μουσεία αποτελούν μια ειδική κατηγορία μουσείων· πρόκειται για ιδιαίτερα σημαντικούς χώρους έκθεσης της πολιτιστικής κληρονομιάς του εκάστοτε τόπου. Μας διηγούνται ιστορίες μιας πιο πρόσφατης περιόδου, τις οποίες πολλές φορές οι επισκέπτες έχουν βιώσει οι ίδιοι ή έχουν ακούσει ιστορίες από δικούς τους ανθρώπους για αυτές. Πρόκειται για ζωντανά μουσεία, που η ιστορία τους συνεχίζεται να γράφεται μέχρι και σήμερα. Κουβαλούν κομμάτια του πολιτισμού και της κουλτούρας κάθε τόπου, τα οποία διαμόρφωσαν ή συνεχίζουν να διαμορφώνουν την καθημερινότητα των κατοίκων.
20
Όμως, πολλά από τα λαογραφικά μουσεία που λειτουργούν σήμερα δεν αποτελούν προϊόν σχεδιασμένης μουσειακής εμπειρίας, καθώς ο τρόπος με τον οποίον εκτίθονται τα αντικείμενα και οι συλλογές τους τοποθετεί τα εκθέματα εκτός context. Η αποπλαισιοποίηση των εκθεμάτων με το περιβάλλον τους οδηγεί στην μετατροπή τους αντιληπτικά σε αντικείμενα, ενώ τοποθετεί εμάς στην θέση του αποπλαισιωμένου υποκειμένου που απλά παρατηρεί χωρίς να συνδέεται με αυτό που βλέπει.
Λαογραφικό Μουσείο Ξάνθης Αντίκα 7, Παλιά Πόλη
Το Λαογραφικό Μουσείο της Ξάνθης ιδρύεται από την Φιλοπρόοδο Ένωση Ξάνθης (ΦΕΞ) το 1975. Στις αρχές του 19ου αιώνα λόγω του όγκου των εκθεμάτων μεταφέρεται στις δίδυμες κατοικίες Κουγιουμτζόγλου στην οδό Αντίκα 7 στην Παλιά πόλη της Ξάνθης. Αυτή την στιγμή διατηρεί μόνιμες συλλογές και φιλοξενεί περιοδικές εκθέσεις που παρουσιάζουν στοιχεία από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό βίο, την κοινωνική, οικονομική, θρησκευτική ζωή της πόλης και της υπαίθρου των αρχών του 20ού αιώνα.
21
το κτήριο Το Λαογραφικό Μουσείο της Ξάνθης, στεγάζεται σε ένα διατηρητέο κτήριο του 1860 στην Παλιά Πόλη. Πρόκειται για ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της εκλεκτικιστικής τυπολογίας κτηρίων της Ξάνθης, τα οποία αρχίζουν να χτίζονται την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας στην Ξάνθη από την τότε αναπτυσσόμενη αστική τάξη της πόλης. Χτίστηκε από τον Βασίλειο Κουγιουμτζόγλου, μεγάλο καπνέμπορα της τότε εποχής, και προοριζόταν για τους απογόνους του. Ο εσωτερικός διάκοσμος του κτηρίου, στην πλειονότητά του διατηρημένος μέχρι και σήμερα, αντανακλά το αισθητικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο των ιδιοκτητών του και την «χρυσή» εποχή του καπνεμπορίου και της αστικής τάξης της πόλης της Ξάνθης.
ο χώρος
Οι χώροι, αποπνέουν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής, ενώ τα εκθέματα του μουσείου, τα οποία βρίσκονται στο «φυσικό τους περιβάλλον», είναι σε αρμονία με τον χώρο και με την εποχή τους.
22
23
24
ο χώρος
Το κτήριο σήμερα αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό της πόλης. Συνδέει το παρόν με το παρελθόν και το μέλλον. Κάθε στοιχείο του μπορεί να μας μεταφέρει σε μια άλλη εποχή και να μας διηγηθεί μια ιστορία. Επιλέγουμε να διατηρήσουμε την διαμόρφωση των χώρων όπως ήταν τον 19ο αιώνα, ενώ στόχος μας είναι με το που περνάει το κατώφλι του σπιτιού κανείς, να νοιώθει πως μεταφέρεται σε μια άλλη εποχή. Στόχος μας είναι να προσφέρουμε εμπειρίες του χθές στο σήμερα, να δημιουργήσουμε ατμόσφαιρα στον χώρο που μας μεταφέρει σε μια άλλη εποχή. Τα αντικείμενα του μουσείου να ξαναγίνουν πράγματα και ο χώρος του μουσείου να αποτελέσει ξανά το περιβάλλον τους, στο οποίο όποιος εισέρχεται να γίνεται ένα με το όλον.
25
ο χώρος
Καθώς το κτήριο έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο, δεν επεμβαίνουμε με κάποιον τρόπο στο κέλυφός του, ωστόσο επαναφέρουμε τον διαχωρισμό του κτηρίου σε δύο κατοικίες. Θεωρούμε πως η διατήρηση της αρχικής κατάστασης του κτηρίου τόσο του εξωτερικού κελύφους, όσο και του εσωτερικού είναι σημαντική για να δημιουργήσουμε έναν χώρο που συνδέει αρμονικά τα αντικείμενά, τις ιστορίες, τους αστικούς μύθους, τα τραγούδια και την παράδοση.
26
Ο επισκέπτης δεν βρίσκεται απέναντι στα εκθέματα ως αντικείμενα μιας άλλης εποχής, αλλά γίνεται ο πρωταγωνιστής της ιστορίας. Επιλέγοντας αρχές και τεχνικές που χρησιμοποιούνται σε themed houses, όπως horror houses και escape rooms, κανείς μέσω των επιλογών του μπορεί να ενημερωθεί, να ψυχαγωγηθεί και να ανακαλύψει μυστήρια, εμβαθύνοντας σε αυτά που βλέπει, ή απλώς να αρκεστεί στα προφανή.
27
Ο «υπόγειος» κόσμος
ο χώρος
Στο υπόγειο του σπιτιού, κατά μήκος ενός διαδρόμου βρίσκονται σε ακολουθία οι χώροι, μεγαλύτεροι σε σχέση με τα άλλα επίπεδα και με τοξοειδή ανοίγματα εισόδου στον κάθε ένα. Καθόλα τα χρόνια που το σπίτι κατοικούνταν από τις οικογένειες Κουγιουμτζόγλου, το υπόγειο του σπιτιού λειτουργούσε ως χώρος κατοικίας του υπηρετικού προσωπικού και παράλληλα, ως χώρος αποθήκευσης.
28
Χωρίζουμε νοητά το υπόγειο σε τρείς ενότητες που αναφέρονται στην κυρίαρχη εργατική τάξη της Ξάνθης του 19ου και 20ου αιώνα, τις Δουλειές του Σπιτιού, τις Αγροκτηνοτροφικές εργασίες και τους Καπνεργάτες. Στο υπόγειο ανακαλύπτουμε τις ιστορίες των εργαζομένων εκείνης της περιόδου, ενώ ταυτόχρονα μαθαίνουμε και ερχόμαστε σε επαφή με μηχανήματα και εργαλεία που σήμερα έχουν εκλείψει.
29
η κοινωνική ζωή Το ισόγειο των δύο σπιτιών ήταν ο χώρος της καθημερινής ζωής των ενοίκων, ενώ ταυτόχρονα ήταν ο κατεξοχήν χώρος υποδοχής των κοινωνικών εκδηλώσεων. Κάθε κατοικία αποτελούνταν από δύο ισόγειους χώρους που διέθεταν σαλόνι, τραπεζαρία, γραφείο και κουζίνα, οι οποίοι επικοινωνούσαν με μια πόρτα. Στο πίσω μέρος του σπιτιού, υπήρχε η αυλή και τα δύο χαμάμ, ένα ανδρικό και ένα γυναικείο.
ο χώρος
Στους ισόγειους χώρους του σπιτιού κανείς μπορεί να ανακαλύψει ιστορίες για το καπνεμπόριο, την κοινωνική ζωή της πόλης και των κατοίκων, τα ήθη και τα έθιμα, καθώς και για τα γεγονότα που καθόρισαν την ιστορία της πόλης.
30
31
ο χώρος
Η πληροφορία υπάρχει στον χώρο ανεξάρτητα από την γραμμική χρονολογική σειρά των γεγονότων, έτσι ώστε κανείς να κινείται ελεύθερα στους χώρους και να ανακαλύπτει τις ιστορίες του κτηρίου.
32
Ωστόσο, θεωρήσαμε σημαντικό να χωρίσουμε το ισόγειο σε δύο χρονολογικά διαφορετικές περιόδους της ιστορίας της πόλης, την «Belle Époque» της Ξάνθης (1860-1912) και την σταδιακή παρακμή του καπνεμπορίου της πόλης. (1912-1980).
33
η ιδιωτική ζωή
ο χώρος
Κάθε όροφος αποτελείται από τέσσερα υπνοδωμάτια, τα οποία δεν επικοινωνούσαν μεταξύ των δύο κατοικιών και ήταν τα ιδιωτικά υπνοδωμάτια της οικογενείας. Αποφασίσαμε να αφιερώσουμε στην έκθεση τα υπνοδωμάτια της μιας κατοικίας ενώ, ο όροφος της άλλης κατοικίας φιλοξενεί χώρους που θα στηρίξουν εργαστήρια και βοηθητικές λειτουργίες του μουσείου.
34
Στον όροφο του μουσείου ανακαλύπτουμε ιστορίες, ήθη και έθιμα του γάμου και της οικογένειας, γιατροσόφια της εποχής για ασθένειες, καθώς και για τα σχολεία και τα παιδικά παιχνίδια της εποχής.
35
τα ειδικά δωμάτια
ο χώρος
Μια γνωστή πρακτική των themed houses είναι να υπάρχουν κάποια δωμάτια «διαλείμματος» όπου συμβαίνουν γεγονότα, όμως με διαφορετικό τρόπο από ότι τα υπόλοιπα.
36
Στο μουσείο τοποθετούμε τέσσερα τέτοια δωμάτια με διαφορετικό θέμα. Στα δωμάτια αυτά βρίσκουμε αντικείμενα τα οποία έχουν εμπλουτιστεί με ανταποκρινόμενες και συμπεριφορικές ιδιότητες και ανάλογα με τις δικές μας κινήσεις και συμπεριφορές, προσαρμόζουν την δική τους συμπεριφορά.
37
ο χώρος 38
το κάρο
οι διακόπτες
Μπαίνοντας στο δωμάτιο βλέπουμε ένα ακίνητο κάρο. Αν αποφασίσουμε να μπούμε και να εξερευνήσουμε τον χώρο, το κάρο ξεκινάει να κουνιέται, άλλοτε προς τα εμάς άλλοτε όχι, απαντώντας σε δικές μας κινήσεις.
Στο δωμάτιο βρίσκονται πολλοί παλιοί διακόπτες που παίζουν παραδοσιακά τραγούδια, “ντοπιολαλιές”, παροιμίες και ιδιωματισμούς, καθώς και ραδιοφωνικά στιγμιότυπα από την πολιτικοοικονομική κατάσταση της Ξάνθης την έντονη περίοδο του 1912-1920.
κινηματογράφος
γραμματόσημα
Ένας παλιός προτζέκτορας βρίσκεται στο κέντρο του δωματίου και ενεργοποιείται με την είσοδο μας στο δωμάτιο. Αρχίζει να παίζει παλιές ταινίες και στιγμιότυπα από την ζωή της πόλης. Όταν πλησιάζω τον προτζέκτορα, μια micro-drone camera, ξεκινάει να κινείται ακαθόριστα στον χώρο. Μπορούμε να παίξουμε με την κάμερα ή να την αποφύγουμε, και πιθανόν αν κάποιος είναι παρατηρητικός να εντοπίσει και τον εαυτό του στην οθόνη!
Στον χώρο βρίσκονται 3 πάνελ, τα οποία μας πλησιάζουν ή μας αποφεύγουν, ανάλογα τις κινήσεις και την συμπεριφορά μας.
39
το εννοιολογικό πλαίσιο
42
η μέθοδος Ο μουσειακός χώρος είναι ένας εν δυνάμει χώρος εμπειριών και αλληλεπιδράσεων, ο οποίος εμπλουτίζεται με επιπρόσθετα χαρακτηριστικά. Σκοπός είναι η δημιουργία χωρικών καταστάσεων που γίνονται αντιληπτές σωματικά αλλά και συναισθηματικά. Χωρίζουμε την επεξεργασία μας σε τέσσερα επίπεδα παρέμβασης και μελέτης. Ο συνδυασμός των τεσσάρων αυτών επιπέδων στο τέλος δημιουργεί μια πολυδιάστατη μουσειακή εμπειρία. Τα τέσσερα αυτά επίπεδα είναι η Ιστορία και Μνήμη, ο Άυλος Λαικός Πολιτισμός, η Ατμόσφαιρα και η Διαδράση και αποτέλεσαν τον σκελετό της πρότασής μας. Για να σχεδιαστεί η εμπειρία ενός τέτοιου χώρου, που αφορά την διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς θεωρούμε πως απαιτούνται κατ’ελάχιστον να απαντηθούν αυτά τα τέσσερα ερωτήματα:
1. Ποια είναι η ιστορία που λέει ο χώρος, 2. Ποιο είναι το συνολικό κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο στο οποίο τοποθετείται η ιστορία, 3. Ποια είναι τα στοιχεία που θα ολοκληρώσουν την ατμόσφαιρα και τέλος 4. Με ποιον τρόπο θα διαδρά με τον επισκέπτη; 43
44
το εννοιολογικό πλαίσιο
[1ο επίπεδο: μνήμη - ιστορία]
45
το εννοιολογικό πλαίσιο 46
Η συνοικία Μητροπόλεως σέ φωτογραφία του 1902. Τό μέγεθος καί η άνετη χωροθέτηση των εικονιζόμενων σπιτιών πιστοποιούν τόν πλούτο των κατοίκων, πού κυρίως είναι έμποροι
μνήμη - ιστορία Αρχικά, πριν ξεκινήσουμε να σχεδιάζουμε την εμπειρία και την ατμόσφαιρα, αναλύσαμε την ιστορία του κτηρίου και των κατοίκων του σε σχέση με την ιστορία της πόλης και της Ελλάδας. Σε πρώτο στάδιο, ξεκινώντας από τα μέσα του 19ου αιώνα, οργανώσαμε χρονολογικά τα ιστορικά γεγονότα της Ελλάδας, της Θράκης και της Ξάνθης, ενώ εντοπίσαμε τις συνδέσεις τους με την ιστορία του κτηρίου. Σε επόμενα στάδια τα ιστορικά αυτά γεγονότα δεν οργανώνονται χρονολογικά αλλά σε κατηγορίες και στην συνέχεια αρχίζουν να συνδέονται με χώρους και αντικείμενα εντός του μουσείου. Στόχος μας σε αυτό το επίπεδο ήταν να κατανοήσουμε πλήρως την ιστορία του κτηρίου και της κοινωνικής ζωής της πόλης ώστε να αποδώσουμε στο μέγιστο δυνατό την ατμόσφαιρα της εποχής και να βοηθήσουμε τον επισκέπτη να μάθει τις ιστορίες του μουσείου ως αφηγήματα του ίδιου του χώρου και των εκθεμάτων.
47
48
Ιστορικό Διάγραμμα - Χρονολογική σειρά
49
50
Ιστορικό Διάγραμμα - σύνδεση ιστοριών
51
52
Ιστορικό Διάγραμμα - σύνδεση ιστοριών με δωμάτια
53
54
το εννοιολογικό πλαίσιο
[2ο επίπεδο: άυλος λαϊκός πολιτισμός]
55
το εννοιολογικό πλαίσιο 56
«Η τζάρους» ήταν φωτιά μεγάλη, που ανάβανε τις Απόκριες με κλαδιά από πουρνάρια, και κυρίως την τελευταία Κυριακή.
άυλος λαϊκός πολιτισμός Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου είναι ο άυλος λαϊκός πολιτισμός. Η μουσική, οι ιδιωματισμοί, τα ήθη, τα έθιμα, οι αστικοί μύθοι, τα παραμύθια, κ.α.. Αποτελεί τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων της κάθε περιοχής· χωρίς αυτό δεν μπορεί να υπάρξει ποτέ ουσιαστική σύνδεση των χώρων και των πραγμάτων με εμάς. Ωστόσο, παρατηρήσαμε πως στα λαογραφικά μουσεία, ενώ υπάρχει υλικό πάνω σε αυτό το κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς, δεν αναδεικνύεται επαρκώς στην έκθεση. Έτσι λοιπόν, το δεύτερο επίπεδο επέμβασης μας αφορά τον άυλο λαϊκο πολιτισμο της Ξάνθης του 19ου και του 20ου αιώνα, με σκοπό να εμπλουτίσουμε την εμπειρία του μουσείου με γεγονότα ήχου, μουσικές και διαλόγους, ενισχύοντας ταυτόχρονα, το αίσθημα της αλλαγής χρονολογικής περιόδου.
57
58
το εννοιολογικό πλαίσιο
[3ο επίπεδο:
ατμόσφαιρα]
59
ατμόσφαιρα Το τρίτο επίπεδο της ατμόσφαιρας* διαμορφώνεται από τα δύο προηγούμενα και την τοποθέτηση των χώρων και των αντικειμένων σε ένα συνολικό πλαίσιο που θα διαμορφώσει μια εμπειρία.
το εννοιολογικό πλαίσιο
Σχεδιάζουμε την ατμόσφαιρα διαμορφώνοντας τον υπάρχοντα χώρο όπως ήταν τον 19ο και τον 20ο αιώνα, ενώ τα εκθέματα τοποθετούνται στην πραγματική τους θέση. Ταυτόχρονα, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία εμπλουτίζουμε τον χώρο με διάφορα γεγονότα που ενεργοποιούνται μέσω αισθητήρων και τις κινήσεις μας δημιουργώντας μια εμπειρία άλλης εποχής. Τα εκθέματα γίνονται πράγματα μέσα στον χώρο και γινόμαστε και εμείς ξανά κομμάτι του “όλον”.
60
*
Η ατμόσφαιρα, από τις λέξεις ατμός + σφαίρα, είναι η αέρια κατάσταση που μας περιβάλλει και την αντιλαμβανόμαστε σωματικά αλλά και συναισθηματικά.7 Δεν αφορά μόνο τα υλικά αλλά και τα άυλα χαρακτηριστικά που οργανώνουν τον χώρο που μας περιβάλλει.
τα κομμένα Μια από τις πρώτες μας αποφάσεις όσον αφορά την δημιουργία της ατμόσφαιρας ήταν η χρήση ψηφιακών ολογραμμάτων στον χώρο, τα οποία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και με τον χρήστη. Ωστόσο, η ιδέα αυτή απορρίφθηκε καθώς η συνθήκη αυτή θα τοποθετούσε τον χρήστη απέναντι από τα αντικείμενα, και θα του προσέφερε τελικά μια εμπειρία σκηνοθετημένης παράστασης.
61
62
το εννοιολογικό πλαίσιο
63
64
το εννοιολογικό πλαίσιο
[4ο επίπεδο:
διάδραση]
65
66
το εννοιολογικό πλαίσιο
διάδραση Το τέταρτο επίπεδο αφορά την συνολική απόκριση και διάδραση που έχει ο χώρος και τα αντικείμενα απέναντι στις κινήσεις και στις επιλογές μας. Ενώ η πορεία είναι ελεύθερη στον χώρο του μουσείου, ανάλογα με τον βαθμό που κινούμαστε και εξερευνούμε τον χώρο, οι επιλογές μας οδηγούν σε διαφορετικά αποτελέσματα. Αποτελούμε το σημείο αναφοράς του χώρου. Οι αρχές και οι τεχνολογίες του ανταποκρινόμενου και του συμπεριφορικού σχεδιασμού που επιλέγονται έχουν σκοπό να μας «μπερδέψουν» να αντιληφθούμε τον χώρο και τα εκθέματα σαν «ζωντανούς οργανισμούς» που διηγούνται την ιστορία τους. Ιδιαίτερο ρόλο σε αυτό το επίπεδο διαδραματίζουν και οι ψηφιακές τεχνολογίες που επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε. Ενώ τα εκθέματα παραμένουν, φαινομενικά τουλάχιστον, απλά λειτουργικά αντικείμενα της εποχής, εμπλουτίζονται με ανταποκρινόμενα και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά, τα οποία ενεργοποιούνται μέσω αισθητήρων κίνησης, ήχου, αφής, θερμοκρασίας κ.α.. Την ίδια στιγμή που αποτελούν κομμάτια της ιστορίας του μουσείου και της πόλης, γίνονται και οι πομποί αυτού του μηνύματος προς εμάς. 67
[*μερικές από τις τεχνολογίες]
το εννοιολογικό πλαίσιο
Τα ανταποκρινόμενα και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά
68
Οι καθρέφτες αλλάζουν τα ρούχα σου σε ρούχα παλαιότερων εποχών όταν κοιτάζεσαι και τα κάδρα κινούνται και αντιδρούν σε συμπεριφορές.
συμπεριφορικά υλικά
ειδικά εφέ
Μυστικοί χάρτες και φωτογραφίες εμφανίζονται όταν πλησιάζεις.
Η θερμοκρασία αλλάζει ανάλογα την μουσική που επιλέγουμε να ακούσουμε, ενώ στο σαλόνι όταν πλησιάζουμε στο παράθυρο γίνεται σεισμός.
project mapping Το όμορο αρχοντικό του Βασίλη Κουγιουμτζόγλου χτίζεται μπροστά στα μάτια μας.
Αugmented Reality
η εφαρμογή
Τα εργαλεία και τα μηχανήματα εξοπλίζονται με αισθητήρες κίνησης για να ξεκινούν να «λειτουργούν» όταν πλησιάζουμε. Ταυτόχρονα, με το κινητό μας τηλέφωνο μέσω της εφαρμογής, βλέπουμε και μαθαίνουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε.
Η εφαρμογή που δημιουργούμε εξυπηρετεί την είσοδο και την πλοήγηση μας στο μουσείο ενώ μας βοηθάει να δεχτούμε παραπάνω πληροφορίες από τον χώρο. «Ξεκλειδώνει» την πόρτα, λειτουργεί ως οδηγός, ενώ ειδοποιεί για συμβάντα ή παραπάνω πληροφορίες.
69
70
το εννοιολογικό πλαίσιο
γνωστικές επιστήμες Φυσικά, η εξέλιξη του ICT και των νέων ψηφιακών τεχνολογιών μας δίνει την δυνατότητα να παράγουμε ανταποκρινόμενους και συμπεριφορικούς χώρους, ωστόσο είναι σημαντικό για την επιτυχία ενός τέτοιου χώρου να χρησιμοποιήσουμε πληροφορίες και από ψυχολογικές επιστήμες. Σήμερα οι σχεδιαστές καλούνται να υπολογίζουν όχι μόνο τις σωματικές πτυχές ενός προϊόντος αλλά και τις άυλες πτυχές που συνδέονται με συγκεκριμένες συμπεριφορικές ποιότητες8. Ειδικότερα, για τον συμπεριφορικό σχεδιασμό οι Levillain & Zibetti στο άρθρο τους «Behavioral Objects: The Rise of the Evocative Machines” προτείνουν στους σχεδιαστές την μελέτη του τρόπου που αντιλαμβάνεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος ένα κινούμενο αντικείμενο, με σκοπό την σύνδεση της κοινωνικής παρουσίας, του σχεδιασμού και της οργάνωσης ενδιαφέρουσω ν αλληλεπιδράσεων με τους ανθρώπους, όπως και τον συνολικό σχεδιασμό της συμπεριφοράς του.
71
72
η εμπειρία
73
η είσοδος
η εμπειρία
μυστικός χάρτης
74
το πιάνο
η εποχή του καπνού
η σόμπα
η τραπεζαρία
75
η τραπεζαρία
νανουρίσματα
η εμπειρία
καπνεργάτες
76
το τέλος του πολέμου
η οβίδα
77
τα όργανα
η εμπειρία
η τσαγιέρα
78
σκοτεινός θάλαμος
εργαλεία
το χαμάμ
αργαλειός
ψίθυροι
αντανακλάσεις
79
80
η εμπειρία
[η ταινία] Η εμπειρία του μουσείου σε ένα βίντεο: https://vimeo. com/388268535
81
υπόμνημα βίντεο προχωράω στο σπίτι έξτρα πληροφορίες ήχος επαυξημένη πραγματικότητα
82
[το παιχνίδι] Δημιουργήσαμε ένα website http://139.59.138.3 στο οποίο κάνεις μπορεί να περιηγηθεί στον χώρο, εξερευνώντας και ανακαλύπτοντας στοιχεία του πραγματικού χώρου του μουσείου και της ιστορίας του.
83
84
παράρτημα
[παράρτημα: η ιστορία της πόλης] κάποια σημαντικά πολιτικοκοινωνικά, οικονομικά και εκπαιδευτικά γεγονότα της πόλης της Ξάνθης
85
1829
Η Ξάνθη δεν αναφέρεται στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας. Την ίδια χρονιά η Ξάνθη πλήττεται από δύο μεγάλους και διαδοχικούς σεισμούς, οι οποίοι ισοπεδώνουν την πόλη και τα χωριά της περιοχής. Πολλοί κάτοικοι τότε καταφεύγουν νοτιότερα, ιδρύοντας την Γενισέα ή αλλιώς Γενιτσέ Κζαντέ (Νέα Ξάνθη), ενώ η παλιά κράτησε την ονομασία Εσκιτζε Κζαντε (Παλιά Ξάνθη)
1830
Ιδρύεται το Νεοελληνικό Κράτος. Η Θράκη, ενώ παραμένει υπό Οθωμανική Κυριαρχία, παρουσιάζει οικονομική, κοινωνική και πνευματική ανάπτυξη. Η ελληνική αστική τάξη της Θράκης αναπτύσσεται και κυριαρχεί στις εισαγωγές και εξαγωγές προϊόντων και ιδιαίτερα στο καπνεμπόριο. Την ίδια χρονιά, ολοκληρώνεται η κατασκευή του αρχοντικού της οικογένειας Κουγιουμτζόγλου, το οποίο αργότερα θα αποτελέσει την κατοικία των γονέων της οικογένειας.
παράρτημα
1860-1912: H πρώτη οικονομική άνθηση της Ξάνθης
86
Στα τέλη του 19ου αιώνα η Ξάνθη έχει 10.000 κατοίκους εκ των οποίων οι 6.000 είναι καπνεργάτες και αποτελούν την κινητήρια δύναμη του τόπου. Η παραγωγή του καπνού είναι σε όλα της τα στάδια χειροποίητη και εκτός από τις κατεξοχήν παραγωγικές ηλικίες, παιδιά και γέροι εργάζονται ως «ντεκτσήδες» στα πολυάριθμα καπνομάγαζα για παραπάνω από 12 ώρες την ημέρα. Γύρω από τον καπνό, την εποχή εκείνη αναπτύσσονται νέες κοινωνικές τάξεις, μια μεγαλοαστική τάξη που αποτελείται από ασφαλιστές, τραπεζίτες και καπνέμπορους και μια καπνεργατική που προσδίδουν υποδομή οργάνωσης της κοινωνίας σε καλά δομημένες ομάδες και σωματεία. Έτσι, ολοκληρώνεται η μετατροπή ενός κεφαλοχωρίου, σε αστικό εμπορικό κέντρο με ταυτόχρονη αναδιαμόρφωση της κοινωνικής του διαστρωμάτωσης.
Η οικονομική άνθηση της αστικής τάξης, η οποία θέλει να αφήσει το στίγμα της στον χρόνο, φαίνεται ιδιαίτερα στα αρχοντικά που χτίζονται εκείνη την περίοδο. Τα παραδοσιακά στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής θεωρούνται ανατολικής προέλευσης και για αυτό δεν είναι πλέον αποδεκτά, ενώ από την άλλη υιοθετούνται στοιχεία της αρχιτεκτονικής της Βόρειας Ευρώπης, με κυρίαρχο τον Νεοκλασικισμό.
1860
Μια μεγάλη πυρκαγιά καταστρέφει το μεγαλύτερο μέρος της Γενισέας, καθώς και τις καπναποθήκες. Η Οθωμανική Διοίκηση αποφασίζει να μεταφέρει την διοικητική έδρα του Νομού Ξάνθης στην πόλη της Ξάνθης. Έτσι, πολλοί καπνεργάτες μετακομίζουν στην Ξάνθη και η δραστηριότητα γύρω από τον καπνό ανεβαίνει γρήγορα.
1866
Ολοκληρώνεται η κατασκευή των δίδυμων κατοικιών Κουγιουμτζόγλου, οι οποίες σήμερα στεγάζουν το Λαογραφικό Μουσείο της Ξάνθης.
18771878
Στην Θράκη εγκαθίστανται μαζικά μουσουλμάνοι πρόσφυγες λόγω του Ρωσοτουρκικού Πολέμου. Η Θράκη χωρίζεται σε 3 τμήματα από το Συνέδριο του Βερολίνου και ορίζεται ως αυτόνομη επαρχεία της Αν. Ρωμυλίας. Την ίδια περίοδο, στην Ξάνθη λειτουργούν 4 προξενεία, ένα Ελληνικό, ένα Αυστριακό, ένα Γαλλικό και ένα Ιταλικό.
1885
Η Ανατολική Ρωμυλία κατακτάται από την Βουλγαρία
1886
Σε άρθρο της εφημερίδας «Ανατολικός Αστήρ» που εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη, σημειώνεται πως στην πόλη της Ξάνθης λειτουργούν: Ελληνική Σχολή ή Ημιγυμνάσιο με 5 τάξεις, 40 μαθητές και 4 δασκάλους, Αστική Σχολή με 6 τάξεις, 200 μαθητές και 4 δασκάλους, Παρθεναγωγείο με 8 τάξεις, 132 μαθήτριες και 3 παρθεναγωγούς και 3 νηπιαγωγεία με 267 μαθητές και 4 νηπιαγωγούς.
87
παράρτημα 88
1891
Ολοκληρώνεται η γραμμή που συνδέει την Κωνσταντινούπολη με την Θεσσαλονίκη και περνάει κοντά από την πόλη της Ξάνθης, με αποτέλεσμα να την συνδέει ευκολότερα πιά με τα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα των Βαλκανίων. Την ίδια χρονιά, ο Αθανάσιος Κουγιουμτζόγλου ιδρύει το Κουγιουμτζόγλειο Σχολείο, με σκοπό να στεγάσει νηπιαγωγείο και κληροδότημα.
1900
Στην Ξάνθη λειτουργούν 2 κινηματογράφοι και ένα Θέατρο.
1903
Οι Έλληνες αντιδρούν έντονα και ένοπλα στην προσπάθεια των Βουλγάρων να αφελληνίσουν την Θράκη
1905
Ο Ιων Δραγούμης, υποπρόξενος στην Αλεξανδρούπολη ενθαρρύνει την αγορά γης γύρω από την πόλη από Έλληνες, ώστε να αποκόψει την διείσδυση των Βουλγάρων. Ταυτόχρονα, στην Ξάνθη ιδρύεται ο μουσικοαθλητικός σύλλογος «Ορφέας», ο οποίος έπαιξε καίριο ρόλο στην οργάνωση της ελληνικής αντίστασης μαζί με τον μητροπολίτη Ιωακείμ.
19071908
Η προσπάθεια αφελληνισμού της Θράκης κατά το διάστημα 1903-1907 προκαλεί έντονες αντιδράσεις και την δημιουργία εθνικών επιτροπών σε διάφορες πόλεις της Θράκης. Την περίοδο αυτή, πολλοί καταφεύγουν στο εξωτερικό προς εύρεση μιας καλύτερης ζωής.
19101911
Η Ξάνθη γίνεται το νέο κέντρο υποδιοίκησης με έδρα διοίκησης την Κομοτηνή. Στην Ξάνθη εκείνη την περίοδο λειτουργούν 3 τράπεζες, 2 ελληνικές και 1 τούρκικη, 11 ιδιώτες τραπεζίτες, 2 προξενεία, και 15 καφενεία με πιο γνωστό το “Ωραία Θέα” που απευθυνόταν σε καπνεργάτες αλλά φιλοξενούσε ξένους μουσικούς. Από ελληνικά σχολεία στην Ξάνθη λειτουργούν το Ματσίνειο Γυμνάσιο, 1 παρθεναγωγείο, 1 νηπιαγωγείο που έχουν συνολικά 1030 μαθητές, ενώ από τούρκικα 8 αρρεναγωγεία, 1 σχολαρχείο, 1 παρθεναγωγείο που έχουν συνολικά 600 μαθητές.
1912-1920: Α’ και Β’ Βουλγαρική Κατοχή και παρακμή της πόλης 1912
Μετά την ήττα της Τουρκίας στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο, η Θράκη κατακτάται από την Βουλγαρία στις 8 Νοεμβρίου του 1912 για 8 μήνες
1913
Στις 13 Ιουλίου η Ξάνθη απελευθερώνεται από τον ελληνικό στρατό αλλά στις 28 Ιουλίου της ίδιας χρονιάς η Συνθήκη του Βουκουρεστίου επιδικάζει ολόκληρη την Θράκη στην Βουλγαρία (Β’ Βουλγαρική Κατοχή). Από κοινού χριστιανοί και μουσουλμάνοι ιδρύουν την Δημοκρατία της Γκιουμουλτζίνας(από την παραφθορά του Κουμουτζήνα, βυζαντινής ονομασίας της Κομοτηνής). Στις 16 Σεπτεμβρίου υπογράφεται η Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως, κατά την οποία η Θράκη παραχωρείται στους Βούλγαρους παρόλο που οι Βούλγαροι αναγνωρίζουν την κυριαρχία του Σουλτάνου στην Θράκη. Πολλοί εγκαταλείπουν τα σπίτια τους, ενώ πολλοί καπνέμποροι μετακομίζουν στην Καβάλα. Ωστόσο, ενώ η οικονομία της Ξάνθης αρχίζει να πέφτει, είναι η εποχή που τίθενται οι βάσεις για την ανάπτυξη της πόλης της Καβάλας.
1919
Σηματοδοτείται η έναρξη της «Διασυμμαχικής Θράκης», όταν οι δυνάμεις της Γαλλίας και της Αγγλίας επιθυμούν την αυτονομία της Θράκης. Για να εκβιάσουν τον τρίτο εταίρο, την Αμερική αναθέτουν στον Γάλλο στρατηγό Charles Antoine Charpy να καταλάβει την Θράκη. Στις 4 Οκτωβρίου, υπό την διοίκησή του, τα ελληνικά στρατεύματα εισέρχονται στην περιοχή και την πόλη της Ξάνθης. H Ξάνθη απελευθερώνεται. Στις 27 Νοεμβρίου υπογράφεται η Συνθήκη Νειγύ στην Γαλλία, κατά την οποία η Θράκη παραχωρείται στην Ελλάδα και συμφωνούνται ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας
89
1920-1935: Β’ Οικονομική Άνθηση Ξάνθης Έως και τον Μάιο του 1920 στην Ξάνθη υπάρχει διασυμμαχική κατοχή υπό γαλλική διοίκηση, ενώ απελευθερώνονται και οι υπόλοιπες πόλεις της Θράκης. Στις 10 Αυγούστου υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών στην Γαλλία, κατά την οποία η Θράκη, η Ίμβρος και η Τένεδος παραχωρούνται στην Ελλάδα, ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι συμμαχικές δυνάμεις υπογράφουν ειρήνη. Την χρονιά αυτή η Ξάνθη έχει 22.000 κατοίκους, ενώ στην πόλη λειτουργούν: έδρα Επάρχου, Δημόσιο Ταμείο, Εφορία, Επιθεώρηση Σχολείων, Υποθηκοφυλακείο, Ειρηνοδικείο, Έδρα Μητρόπολης, 9 Ορθόδοξες Εκκλησίες, 3 μοναστήρια εκ των οποίων τα 2 λειτουργούν ως Εθνικό Ορφανοτροφείο και Γυμνάσιο με 325 μαθητές, 2 προξενεία, 4 λέσχες, 3 τράπεζες και 3 εφημερίδες καθώς και Οργανωμένος Καθηγητικός Σύλλογος Γυμνασίου.
παράρτημα
Όσον αφορά τα εκπαιδευτικά ιδρύματα λειτουργούν: 7 δημοτικά σχολεία, 3 νηπιαγωγεία, μουσουλμανικές σχολές αρρένων και θηλέων, και ένα Ιδιωτικό Εκπαιδευτήριο του Μελλισίδου.
90
1921
Αύξηση πληθυσμού λόγω προσφύγων. Ακόμα, με την Ανακωχή των Μουδανιών ο ελληνικός στρατός εκκενώνει την περιοχή της Ανατολικής Θράκης, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να εγκαθίστανται κυρίως στην Δυτική Θράκη.
1922
Ιδρύεται το Καπνεργατικό Κίνημα μαζί με σωματεία καπνεργατών και έχουμε τις πρώτες κινητοποιήσεις των εργατικών σωματείων. Παράλληλα, με την ανάπτυξη των εργατικών σωματείων, έχουμε και αναζωπύρωση πολιτιστικών συλλόγων όπως ο Ορφέας, Φοίνιξ, Παν, Αρίων κλπ..
1923
Υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάνης στην Ελβετία. Η Ελλάδα υποχρεούται να πληρώσει σε είδος (ελλείψει χρημάτων) πολεμικές επανορθώσεις, με επέκταση των τουρκικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης πέρα από τα όρια της Συμφωνίας. Ακόμα, ορίζεται υποχρεωτική ανταλλαγή μειονοτήτων, με αποτέλεσμα να εγκαθίστανται 110.000 πρόσφυγες στην Θράκη. Αυτό συνεπάγεται στην αύξηση του αστικού πληθυσμού και της αγροτικής παραγωγής. Εξαιτίας της προσάρτησης της Θράκης στην Ελλάδα, χάνεται το Οθωμανικό Μονοπώλιο του καπνού.
1926
Μετά την απελευθέρωση, το καπνεμπόριο ανέκαμψε στην Ξάνθη, ωστόσο σε διαφορετική πλέον βάση. Μαζί με τους λίγους καπνεμπόρους που επιστρέφουν, εγκαθίστανται και ξένες εταιρείες στην περιοχή. Ο τομέας του καπνού ωστόσο έχει δεχτεί αρκετά μεγάλο πλήγμα και η βιωσιμότητά του παραμένει ρευστή. «Τα λεφτά που ρίχνεις στον καπνό, γίνονται καπνός», συνήθιζαν να λένε. Από την άλλη, το 1926 απαγορεύονται οριστικά τα χειροποίητα τσιγάρα, ενώ τα ημερομίσθια συμπιέζονται με αποτέλεσμα να συνεχίζονται οι κινητοποιήσεις από τα εργατικά σωματεία των καπνεργατών. Συγκεκριμένα, στις 8 Δεκεμβρίου 1926, το συνδικάτο που εκπροσωπούσε τους 6.000 καπνεργάτες της Ξάνθης διαμαρτυρήθηκε για την μη απόδοση χρημάτων στους λιμοκτονούντες καπνεργάτες.
1927
Δημοσίευμα του 1927 περιγράφει την πόλη της Ξάνθης: «Η Ξάνθη, ως γνωστόν, είναι η κατεξοχήν καπνούπολις της Ελλάδος, όχι τόσο από απόψεως ποσοτικής παραγωγής, όσο δια την ποιοτικήν υπεροχήν του προϊόντος της, το οποίον κατέχει τα σκήπτρα της παγκοσμίου παραγωγής». Την χρονιά αυτή, η Ξάνθη κατατάσσεται 7η σε πληθυσμό και προϋπολογισμό στην Ελλάδα.
91
1927
Τον Μάιο του 1927 ξεκινούν κινητοποιήσεις καπνεργατών από την Θεσσαλονίκη, οι οποίες επεκτείνονται και στις υπόλοιπες πόλεις. Η καπνεργατική τάξη χαρακτηρίστηκε από μερικούς ως η πολυπληθέστερη εργατική τάξη της Ελλάδας.
1928
Το 1928 πραγματοποιήθηκε απεργία 36 ημερών από τους καπνεργάτες της Ξάνθης για τα μεροκάματα. Στις κινητοποιήσεις που πραγματοποιήθηκαν υπήρξαν νεκροί εργάτες. Το 1928 ήταν η χρονιά που έκλεισε ο κύκλος της ελληνικής καπνεργατικής κρίσης, στην οποία ενεπλάκησαν σχεδόν όλοι οι φορείς του Καπνικού Κόσμου, η διακυβέρνηση με όλους τους βραχίονες της, αλλά και η ευρύτερη κοινωνία, αφού πολλοί επαγγελματίες συμπαραστάθηκαν στον αγώνα των καπνεργατών Συνολικά, μετά την κατάρρευση του καπνεμπορίου της Ξάνθης, μέχρι και το 1935 γίνονται προσπάθειες για την ανασυγκρότηση της Θρακικής υπαίθρου με αποτέλεσμα να αυξάνεται σημαντικά ο αστικός πληθυσμός και η αγροτική παραγωγή.
1936-1944: Γ’ Βουλγαρική Κατοχή, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμο, δεύτερη παρακμή της Ξάνθης
παράρτημα
1941
92
Ο Βουλγαρικός στρατός εισέρχεται σε ελληνικό έδαφος και η Θράκη βρίσκεται για τρίτη φορά υπό Βουλγαρική Κατοχή. Πολλοί είναι αυτοί που εγκαταλείπουν την περιοχή, ενώ όσοι μένουν, υποχρεώνονται να πάρουν βουλγαρική υπηκοότητα. Οι Βούλγαροι καταλαμβάνουν τα καταστήματα της Ξάνθης και κλείνουν τα ελληνικά σχολεία με αποτέλεσμα το ελληνικό στοιχείο να αρχίσει να διασκορπίζεται
1943
Στις 4 Μαρτίου 4.200 Έλληνες Εβραίοι της βουλγαροκρατούμενης ζώνης εκτοπίζονται και θανατώνονται στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης
1944
Στις 16 Οκτωβρίου αρχίζει η εκκένωση των Βουλγαροκρατούμενων περιοχών από τα βουλγαρικά στρατεύματα και από τους Βούλγαρους εποίκους. Την ίδια χρονιά ορίζεται νομοθετικά ο Νομός Ξάνθης.
1947
Η Καπνοβιομηχανία της Ξάνθης παρακμάζει καθώς: 1. μέσω του σχεδίου Marshall επιτρέπεται η εισαγωγή δυτικών καπνών στην Ελλάδα. 2. ήδη από το 1945, αρχίζουν να χρησιμοποιούνται φίλτρα στα τσιγάρα, με αποτέλεσμα να μειωθεί η ζήτηση των ανατολικών χαρμανιών καθώς η γεύση γίνεται πλέον πιο ουδέτερη. 3. το Ταμείο Καπνεργατών συγχωνεύεται με το ΙΚΑ, το οποίο οδηγεί σε μαζική έξοδο καπνεργατών από το επάγγελμα τους έναντι μικρής αποζημίωσης με αποτέλεσμα στην Ξάνθη να παραμείνουν μόνο μερικές εκατοντάδες γυναίκες στο επάγγελμα.
1973
Ιδρύεται το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης με έδρα την Κομοτηνή.
1976
Ιδρύεται η ΣΕΚΑΠ, συνεταιριστική βιομηχανία καπνού και αρχίζει την παραγωγή το 1980.
Η χαρακτηριστικότερη ποικιλία της περιοχής, ο περίφημος «μπασμάς», χρησιμοποιείται πλέον μόνο σε πολύ μικρές ποσότητες, όσο για να δώσει άρωμα και γεύση στα ουδέτερα καπνά δυτικού τύπου. Σε ποσοστό μεγαλύτερο από 90% τα ανατολικά καπνά της Ξάνθης εξάγονται σε ολόκληρο τον κόσμο από την ΣΕΚΕ, ενώ ειδικά στην Ξάνθη, παραμένουν κάποιοι καπνεργάτες, οι οποίοι όμως εργάζονται κυρίως εποχιακά.
93
[φωτογραφίες] σελ. 13 onl.eu σελ. 20 Από προσωπικό αρχείο σελ. 23
αριστερα: https://museumfinder.gr/item/laografiko-ke-istoriko-mousio-xanthis/ από tariqante δεξιά: https://www.fex.org.gr/laografiko-istoriko-moyseio-ksanthis σελ. 25 από προσωπικό αρχείο σελ 46 https://oldxanthi.blogspot.com/
παράρτημα
σελ 56 https://apokries.ert.gr/xanthi/
94
[αναφορές] 1.Bill Brown, “Thing Theory”, < http://links.jstor.org/ sici?sici=0093-1896%28200123 %2928%3A1%3C1%3ATT%3E2. 0.CO%3B2-4>, άρθρο στο περιοδικό Critical Inquiry, τεύχος 28, no.1, 2001 2.Marshall McLuhan, «The Gutenberg Galaxy: The walking of the Typographic Man», University of Toronto Press, Canada, 1962 3.Polyxeni Mantzou, «Aporia in Architecture: What now? », Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2017 4.Σωκράτης Γιαννούδης, «Προσαρμόσιμη Αρχιτεκτονική», Εκδοτικός Όμιλος Ιών, Ε.Μ.Π. Αθήνα, 2012 5.www.wikipedia.org 6.www.wikipedia.org 7.Polyxeni Mantzou, «Aporia in Architecture: What now? », Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2017 8.Florent Levillain, Elizabetta Zinetti, “Behavioral Objects: The rise of the Evocative Machines”, < https://www.academia.edu/33321787/Behavioral_Objects_The_Rise_ of_the_Evocative_Machines >
95
96
[ευχαριστίες] Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε: την καθηγήτρια μας Πολυξένη Μάντζου για την πολύτιμη καθοδήγηση και στήριξή της σε όλο αυτό το ταξίδι, τον Δημήτρη Γκιουζέπα και την Αιμιλία Καραποστόλη για την συμβολή τους, την ομάδα του DiDiDUTH που υπήρξε σημαντικό forum συζητήσεων και προβληματισμών στις εβδομαδιαίες μας συναντήσεις, και ειδικότερα: τον Αναστάση Φ. και την Μαρία N. για τις σημαντικές συμβουλές και την ανιδιοτελή βοήθεια τους τον Αργύρη και τον Παναγιώτη, για την πολύτιμη βοήθεια τους στην δημιουργία του site τον Πασχάλη από την Φ.Ε.Ξ. για τις γνώσεις που μας προσέφερε για την ιστορία της πόλης της Ξάνθης και την αμέριστη βοήθεια του κατά τις επισκέψεις μας στο κτήριο, τους Θράξ Πανξ για την παραχώρηση της μουσικής τους στα video, και φυσικά την οικογένειά μας και τους φίλους μας για την αμέριστη υπομονή, αγάπη και υποστήριξη τους 97