Toplumsal tasanm olarak iktisat ve iktisad1n a~1lmas1 AHMET iNSEL
lktisat soylemi, 18. yiizyil sonundan beri, insanlann, birey ve toplum olarak, kendilerini anlama ve tammlama ugra~lannm, yani modem toplumsal tahayyulun koordinatlanm veriyor. Du~un alanma toplum kategorisini sokarak geli~en bu yeni toplumsal tahayyul, 19. yuzy1l ortasmda anlam anahtarlanm toplum bilimine teslim etti. Boylece eski felsefenin gordugu varolu~u anlama i~ levi, "maddi bilgi"ye ve "pozitif bilim" metoduna dayanan, "bilim" olarak kurulmu~ bu yeni soyleme havale ediliyordu. 18. yiizyil sonunda, siyasal iktisat, kendini daha toplum bilim olarak ifade etmeyen bu yeni soylemin butununu olu~turuyordu. 19. yiizy1lda ise, sosyoloji, Auguste Comte'tan beri aruk kendini toplum bilim olarak tammlayan alan i~inde, iktisadm du~man karde~i ve rakibi olarak ortaya ~1kn. Sosyoloji, siyasal iktisadm, toplumun temelini pazar kurumu, iktisadi sure~ i~inde olu~mu~ deger, vs ... gibi iktisada mundemi~ kavramlara dayamasma bir tepkiydi. Toplumu, bireyler koleksiyonu olarak du~unmenin olanaks1zhg1m 1srarla vurgulayan sosyoloji, toplum adh ozgul kategorinin varhg1nm iktisadi kategorilere indirgenemeyecegini iddia ediyordu. Durkheim'da en olgun ifadesini bulacag1m1z sosyolojiye gore, toplumu bir bireyler koleksiyonu ve salt iktisadi durtulerle hareket eden bir mekanizma olarak du~iinmek, hi~bir denge garantisi olmayan, duzensiz, anar~ik bir yap1yi du~unmek demekti. Bu yapmm kendini yeniden uretmesi, ger~ekle~me olanag1 sm1rh rastlantilara dayamyordu. Halbuki toplumsal yap1, ge~irdi gi tiirlu ~alkannlara ragmen, bir siireklilik, bir diizen ifade ediyordu. Bu nedenle, toplumu anlamak, yani bu kendini yeniden uretme duzenini anlamak i~in, iktisadm tekrarc1 ve statik onermelerini bir kenara birakmak gerekiyordu. Bu yeni toplumsal tahayyiiliin olu~um sured i~inde ortaya ~1kip, toplumu anlama tekeli olu~turma konusun-
da 20. yiizy1l ba~ma kadar yan~acak olan bu iki yeni soylem arasmda Marx bir koprii olu~turur. Marx'a gore hukuk felsefesinin ele~tirisiyle ba~layan siiredn tamamlanmas1 i~in "siyasal iktisadm" ele~tirisi gerekir. Feurbach'la beraber dinin ele~tirisinin amk sona erdigini iddia eden Marx'm, siyasal iktisada yonelirkenki amac1, siyasal iktisadm ele~tirisini bitirmek ve yeni donemin yeni anlamma yolu a~maknr. Marx'm geldigi Hegeki dii~iin geleneginin lisanmda, bir du~uniin ele~tirisinin bit- ¡ mesi, o du~uniin varhgmm sonuna gelinmesi demektir. Amk o dii~iinun toplumsal anlam1 tiikenm~, dolayis1yla ele~tirisinin de sonuna gelinmi~tir. Bildigimiz gibi, tarihin o iinlu cilvesi, Marx'tan sonra Marksist pozitif iktisat kuram1 geli~tirerek, iktisadm anlammm modem toplumda daha "tiikenmediginin" belki en anlamh gostergesini olu~turacaknr. Bugilnku Marksist pozitif iktisadm olu~umunda Marx'm kendisinin kurdugu dii~iin sisteminin rolii yadsmamaz. Siyasal iktisadm el~tirisine b~layan Marx, ilk once ad1 konmam1~ bir sosyolojiye ve "feti~izm" gibi felsefi kategorilere ag1rhk verirken, daha sonra b~nu ikind plana birakip, kendini bilim olarak tammlayana ka~1, onun gibi "bilimsel" olma diirtilsiiyle hareket ederek, siyasal iktisadm "bilimsel", daha dogru tabiriyle siyasal iktisadm i~erden ele~tirisine yonelecektir. Bundan boy le. Marx'm yakl~1mma bilimsel etiketini verecek olan, yonteminin "materyalizmi"dir. Bu materyalizmin giivencesinin ise iktisadiyatm temel oznesini olu~turduguna inand1g1 maddeyle, yani somut insanlann somut ya~am pratikleriyle, -ki bunlar bu "madded" baglamda iiretim pratiklerine indirgenirler- sagland1gma inamr. Ele~tirel iktisat, hem iktisat i~inde yer alan, ama hem de iktisat biliminin temel varsayimlanm toplumsal kategorilerle ele~tiren, bir ~e~it "bilimsel" iktisadi sosyolojidir. Marx'tan sonra, "ele~tirel siyasal iktisat" da, bilimsel
15