لةماوةى دةسةلاَ تي محةمةد رةزاشاى ثةهلةوي ،1978 – 1941ثياوة ئاينيةكان لة 1953دا يةكةم تاقيكردنةوةى طرنطي سياسي خؤيان ئةنجام دا، لةكاتيكدا بةشي زؤرى ثياوة ئاينيةكان حةزيان لة خؤماليكردني نةوتي ئيَران و َ َ هةلويَستةكةى (محةمةد لاَ موسةدةق) دةكرد لةدذى بةريتانيا ،بة م ترسيان لةكةوتنة ذيَردةستي دةسةلاَ تيَكي كؤمؤنيستي واى بطةريَنةوة بؤ ئةو نزيكايةتيةى ليَكردن جاريَكي تر ِ َ لةطةل شادا دروست بوبوو .كتيَبةكةى (محةمةد (شؤرشة سثيةكةى ئيَران) 1967 ثةهلةوي) ِ لةسةر بنةماى ( رؤح و ئاين ) سةرضاوةى طرتبوو. ( )75لةماوةى سالاَ ني 1960كاندا ئيسالم وةك دةوايةكي ليَهاتبوو بؤ سةركردةكاني رؤذهةلاَ تي هةرةشانةى رابوني ناوةراست لةدذى ئةو ِ ِ لاَ كؤمؤنيزم لة ناوضةكةدا دروستي كردبوو .بة م ئةم دةواية ( دةواى ئيسالم ) دةبواية لةاليةن شاوة نةخشة بكيَشراية نةك ئايةتولاَ كان .شا سيستةمي َ كؤنترؤل كردبوو ،ئايةتولاَ كانيش ثةروةردةيى َ مزطةوتةكانيان كؤنترؤلكردبوو ،البردني رؤذميَرى ئيسالمي و جيَطرتنةوةى بة رؤذميَري (شانيشيني نوي ،وةك َراني ئاهةنطي نةتةوةيى َ ) و دواتريش طي ِ جةذني لةدايك بوني شا ،هاوكات فةرامؤشكردني بؤنة ئاينيةكان ،بةطشتى ئةمانة ضةند هةنطاويَكي َ َ كؤنترؤلكردني ئاين. روالةتي بوون بؤ لاَ تاسا نى 1960ةكان ثياوة ئاينيةكاني شيعة لةدةرةوةى سياسةت مابونةوة ،تةنانةت ماوةيةك ثيَشتر و لة سالاَ ني 1940ةكاندا طةورة ئايةتولاَ (بوروجريدي ) Burjirdiداواى لة ثياوة ئاينةيةكان كردبوو بةشدارى سياسةت نةكةن ( .)76ئةمةيش بووة هاندةريَكي زياترى شا لة سةر ثرؤسةى بة مؤديَرنكردن ،دواتريش ثياوة ئاينيةكان هةر لة سياسةتةوة طالن .ثياوة ئاينيةكاني شيعة هةنطاو شؤرشة بةهةنطاو كةوتنة دروستكردني ضوارضيَوةى ِ ئيسالميةكةيان هةر لةسالاَ ني 1960ةكانةوة هةتا 1970كان ،ئةم ثياوة ئاينيانة نة ثاشايةتيان ئةويست و نة ديمؤكراسي .ئايةتولاَ خومةيني بونياتة ئايني شؤرشةى طةلاَ َلة كرد .ئةو و ئايدؤلؤجيةكةى ئةم ِ سةرلةنوي ليَكدانةوةى بؤ ئةو طؤشةطيرية ناسياسية َ باوةرى شيعةى دوانزة ئيمامي كرد .لة نةريتيةى ِ َ مشتومرى ئةوةى دةكرد لة خومةيني 1971 سالى ِ ثيَناوي ئيسالمدا ،ثيَويستة ثياوة ئاينيةكان دةسةلاَ ت بطرنة دةستةوة و وةك ثاسةواني دادوةرى َ رؤلى خؤيان ببينن (واليةتي فةقيه ) ( ،)77ضونكة ئةمة لة ضاوةروانكراوداية (مةهدي) بةرذةوةندي ئيمامي ِ َ هةتا ديَتةوةو فرياى موسولمانان دةكةويَت .دواى 46
داريَذرا، ئةوةى ثاشخانة ئايدؤلؤجيةكةى شؤرش ِ ِ ئيتر تةنها مةسةلةى كات مايةوة بؤ هةلومةرجةكاني شؤرش. ِ باوةرى شيعةى َنةيى ي و كةم و ناوازةى بةهؤى ِ ئيَرانةوةَ . ثالةوانةكاني ثرؤسةى بةمؤديَرنكردني ئيَران هةستيان بةثيَداويستي بةنةتةوةيكردني باوةرى شيعة هاوكات ئيسالم نةكرد لة ئيَراندا .بيرو ِ َ هةولي ثةهلةويةكان باوةريَكي ئيَرانيانةيشة. بير و ِ َ زياتر لة ثرؤسةى بةمؤديَرنكردني كؤمةلطادا بةرجةستة دةبوو .ئةمةيش بةشيَوةيةكي (لةسةرةوة َ روالةتيانة دةكرا ،وةك ئةوةى كة داوا بؤ خوار) و َ لةخةلك دةكرا جل و بةرطي ئةوروثيانة بثؤشن. بةم جؤرة سةركردة ئيَرانيةكان داداطا و سوثاو َ كؤنترؤلكرد ،ثياوة ئاينيةكاني خويَندنطاكانيان بازار و شةقامةكان و مزطةوتةكانيان شيعةيش ِ َ كؤنترؤلكرد .كاريطةرى و نفوزي ثياوة ئاينيةكان لة َ كؤمةلطادا فةرامؤشكرا بوو لة هةموو ئةو شويَنانةى سيستةمي ثةروةردةى عيلماني ئامادةطي هةبوو. دةسةلاَ تي ثاشايةتي نةيهيَشت روناكبيرانيَكي عيلماني نةتةوةيى دروست ببيَت ئةوانةى كة دةكرا ِريَطايةكي مامناوةندي دروستبكةن لة نيَوان ئيسالمية سياسيةكان و ثاشايةتيدا .بة بةراورد بة جيهاني عةربة سونةكان و توركيا ،ثياوة ئاينية ئيَرانيةكان زؤر كةم لة سياسةتةوة طالبوون .ئارةزوبزواندني ثياوة ئاينيةكاني شيعة بؤ سياسةت بةهؤى بي ضاكسازية دروستكراوةكانةوة ضةند هةنطاويَكي َ حساب و َ هةلةشةى ثةهلةويةكان بوو ،هةر ئةمةيش كؤتاي بةدةسةلاَ تةكةيان هيَنا و دواتريش دةرطاى سياسةتكردني بؤ هةموو شيعةكاني رؤذهةلاَ تي ناوةراست خستة سةر ثشت. ِ ئةنجامطيرى ديارة ضةند هؤكاريَكي جياواز هةبووة بؤ طةشةكردني ئيسالمي سياسي لة رؤذهةلاَ تي ناوةراستدا ،تيَكشكاني ناسيؤناليزمي عيلماني و هاوكات تيَكشكاني سةركردة عيلمانيةكان تةنها دووان لة روخسارةكاني ئةم كيَشةمان نيشان ئةدات كة لةضةندين رةهةندةوة كاري ليَكراوة .توركيا ،ئيَران و بةشيَكي طةورةى جيهاني عةرةبي بؤ ماوةيةكي زؤر ئةزموني تازةطةريةكي عيلمانيانةيان كردووة لة سةدةى بيستةمدا .لة كاتيَكدا ناسيؤناليزمي عيلماني تارادةيةك لة توركيا و جيهاني عةرةبيدا سةركةوتوو بوو ،بةلاَ م بة نةهامةتيةكي زؤرةوة لة ئيَران تيَكشكا .سةركردةكاني رؤذهةلاَ تي ناوةراست