Laat uw personeelsdossiers volledig controleren en optimaliseren volgens de AVG wet-en regelgeving Laat uw personeelsdossiers inhoudelijk toetsen Laat uw (schaduw)dossiers digitaliseren en in uw HR-applicatie plaatsen
Uw personeelsdossiers worden gecontroleerd of ze voldoen aan de geldende wet- en regelgeving. Denk hierbij aan vermengingen binnen dossiers, of bewaartermijnen correct worden toegepast en of er geen documenten worden gearchiveerd die niet mogen worden opgeslagen.
Ga naar www.AVG-check.nl en doe de AVG-check kosteloos.
Coverfoto: Shutterstock | Nummer 15 verschijnt op 7 oktober 2022
THEMA Pieter Tops Op zoek naar een nieuw evenwicht in aanpak digitale criminaliteit.
THEMA Data delen Europese regelgeving maakt het voor overheden makkelijker om data van bijvoorbeeld Google te gebruiken.
THEMA ’t Heerlens Heitje Wie in Heerlen vrijwilligerswerk doet, wordt daarvoor betaald in cryptovaluta.
Goed onderwijs begint met goede huisvesting, betoogt wethouder Thierry van Vugt.
Bonaire Vertrekkend gedeputeerde Nina den Heyer over de armoede op het Caribische eiland.
Regels en rek Het vertrouwen in de overheid neemt af. Sociaal psycholoog Boukje Keijzer wijst op de veelheid aan regels als medeveroorzaker.
6 Lopende Zaken 7 Commentaar Leonard Geluk 13 Drie vragen aan 21 Thorbeckehoogleraar 27 Cijfers in beeld 31 Column Martijn van der Steen 34 Personalia 37 Raad & Werk
Gemeenten moeten onmiddellijk stappen ondernemen om te voorkomen dat ze overheidsgrond die door inwoners is ‘ingepikt’, door verjaring
niet, dan kan dat de overheid in de toekomst miljarden euro’s gaan kosten.
Daarvoor waarschuwt Björn Hoops, adjunct-hoogleraar privaatrecht en duurzaamheid aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Het komt regelmatig voor dat inwoners gemeentegrond gebruiken zonder dat daarover afspraken zijn gemaakt: ‘landjepik’, zoals Hoops dat noemt. Dat kan gaan om een stuk van de stoep, maar ook gemeentelijke bermen, sportvelden, groenstroken en bosgrond worden ingenomen. Na tien of twintig jaar kan de gemeente die grond kwijtraken aan de
burger die het in gebruik heeft genomen, omdat dan sprake is van verjaring.
Hoops: ‘Verjaring houdt in dat wanneer de in de wet bepaalde termijn van
gebruik van andermans grond is verstreken, de gebruiker het eigendom krijgt en de eigenaar het eigendom verliest. De grond moet dan wel zodanig zijn gebruikt dat het eigendom als het ware geclaimd is, bijvoorbeeld door het plaatsen van een hek.’
In het geval van het verlies van overheidsgrond kan dit verstrekkende gevolgen hebben. Als de grond later nodig blijkt voor een overheidsproject, bijvoorbeeld straten, kabels of leidingen, dan moet de gemeente die grond duur terugkopen of onteigenen. ‘Op basis van eerder onderzoek schat ik in dat we het hebben over miljarden euro’s.’
Hoops adviseert gemeenten nu met onmiddellijke ingang de verkrijging van overheidsgrond door verjaring uit te sluiten. ‘Hierdoor wordt de juridische situatie duidelijk en wordt alle overheidsgrond beschermd.’ (LM) ←
Het WODC laat onderzoeken welke gevolgen ambtenaren en politieke ambtsdragers ondervinden van procedures die tegen het openbaar bestuur worden aangespannen.
Voorbeelden van procedures waar bijvoorbeeld gemeenten ‘last’ van hebben, zijn bezwaar- en beroepsprocedures, schadeclaims, aangiftes en verzoeken in het kader van de Wet open overheid (tot voor kort de Wob-verzoeken).
In het onderzoek komt ook mogelijke intimidatie door middel van deze procedures aan bod.
Jeroen Dijsselbloem, de nieuwe burgemeester van Eindhoven, bepleit goede samenwerking tussen gemeenten, Brabants Dagblad 17 september.
Het onderzoek wordt uitgevoerd door DSP-groep en I&O Research. De uitkomsten worden in het eerste kwartaal van 2023 verwacht.
Als verschillende gemeenten verschillende boodschappen afgeven, weet ik wat de reactie is in Den Haag: ‘Jongens, word het eerst maar eens eens met elkaar.’ Dat gaat vrij lomp.
De VNG heeft haar handtekening gezet onder het Integraal Zorgakkoord. Vooral omdat de gemeenten de gedachte erachter onderschrijven. ‘Onze inwoners zijn gebaat bij een steviger inzet op preventie van ongezondheid met een nadrukkelijkere rol voor het sociaal domein, in samenwerking met de eerstelijnszorg.’
bijvoorbeeld 180 miljoen euro structureel bij voor een lokale aanpak van preventie en 150 miljoen euro voor de regionale preventie-infrastructuur.
Ook is een afspraak gemaakt over de dekking van het tekort door het Wmo abonnementstarief: daar wordt 110 miljoen euro voor vrijgemaakt.
De VNG noemt dit ‘een eerste stap’ in de gewenste compensatie van het abonnementstarief.
De instemming van de VNG is onder voorbehoud van goedkeuring door de leden. Die praten daar op 2 december over. (LM) ←
Naast de bestaande City Deals gaat het Programma Agenda Stad nu ook aan de slag met Town Deals. Waar in de City Deals voornamelijk grootstedelijke vraagstukken worden aangepakt, richten de Town Deals zich op de opgaven voor kleinere en middelgrote steden.
Het Town Deals-programma komt er mede op verzoek van de M50, de K80 en P10, waarin de middelgrote en kleinere gemeenten georganiseerd zijn, zegt programmamanager Frank Reniers van Agenda Stad.
De uitdagingen in deze gemeenten zijn anders dan die van de grote steden, waar de City Deals zich op richten. In de Town Deals worden kennis en ervaringen vanuit het publieke en private domein en de wetenschap gekoppeld aan opgaven die door de gemeenten zelf worden ingebracht.
Het is de bedoeling dat de eerste Town
Deal komend voorjaar wordt ondertekend, zegt Reniers. Die deal, met de naam Sterke Streken, richt zich op het stimuleren van een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat, met name in gemeenten die kampen met vergrijzing en ontgroening. Mede door de corona-
Soest, onderdeel van de M50.
pandemie neemt de belangstelling voor wonen buiten de grote stad toe. De Town Deal moet een impuls geven aan de kwaliteit van de regio.
Het Programma Agenda Stad is een ini tiatief van steden, het ministerie van BZK en diverse maatschappelijke partners. Het doel is om de groei, leefbaarheid en innovatie in de steden te ontwikkelen. De City en Town Deals zijn onderdeel van het programma. Inmiddels zijn er 28 City Deals ondertekend, waarvan er ook al een aantal is afgerond. (RvdD) ←
Dag van de Stad Op donderdag 29 september vindt in Tilburg de Dag van de Stad plaats, georganiseerd door onder meer Agenda Stad, de stedennetwerken en de VNG. De Dag van de Stad staat dit jaar in het teken van de inclusieve stad. Meer info: dedagvandestad.nl.
Meer over de commissies en het vergaderschema: vng.nl/vereniging
Op maandag 10 oktober gaat de Europese week van Regio’s en Steden 2022 van start in Brussel. De VNG trapt als vanouds deze week af met een netwerkreceptie. U bent van harte uitgenodigd, aanmelden kan via de agenda op vng.nl. Van 10 t/m 13 oktober 2022 vindt de Europese week van
Regio’s en Steden in Brussel plaats. Tijdens deze dagen komen vertegenwoordigers van regio’s en gemeenten, wetenschappers en medewerkers van het bedrijfsleven uit heel Europa bijeen. De thema’s van de week zijn dit jaar: groene transitie, territoriale cohesie, digitale transitie en jeugd.
Voorzitter Jan van Zanen heet de aanwezigen welkom bij de laatste vergadering van dit VNG-bestuur. Begin oktober treden het nieuwe bestuur en de nieuwe commissies aan. De voordrachtscommissie informeert binnenkort iedereen die hiervoor interesse heeft getoond. De nieuwe samenstelling van bestuur en commissies wordt in een ledenbrief bekendgemaakt. De functies van voorzitter en vicevoorzitter vallen hier buiten. Pas tijdens de ledenvergadering op 2 december treedt de vicevoorzitter af. De termijn van de voorzitter loopt tot aan de ALV in juni 2023.
Het bestuur spreekt over de verwachtingen en activiteiten rond Prinsjesdag.
Klimaat en energie Lot van Hooijdonk, commissievoorzitter Economie, Klimaat, Energie en Milieu (EKEM), praat het bestuur bij over de Warmtewet en de wetgeving gemeentelijke instrumenten warmtetransitie. Ook wordt kort gesproken over de plannen die minister Harbers van Infrastructuur en Waterstaat dit najaar zal presenteren onder de noemer ‘Water en Bodem Sturend’. Gemeenten worden hierdoor op tal van manieren geraakt.
Nationale Cybersecurity Strategie (NCSS)
Directeur Informatiesamenleving, Nathan Ducastel, informeert het bestuur over de inbreng van de VNG en de ‘cyberburgemeesters’ op dit onderwerp. Het is van groot belang dat deze inbreng daadwerkelijk wordt meegenomen door de ministeries van Justitie en Veiligheid en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties die deze strategie opstellen.
Directeur Fysieke Leefomgeving, Albert Vermuë, meldt de stand van zaken over de invoering van de Omgevingswet. Eind november
per 1 januari 2023 kan worden ingevoerd.
Armoedebestrijding en noodfonds
De voorzitter van de commissie Participatie, Schuldhulpverlening en Integratie (PSI), Peter Heijkoop, vertelt dat de VNG in overleg is met het kabinet over het noodfonds armoedebestrijding, de werking ervan en de rol van gemeenten bij het noodfonds. De urgentie van de energiecrisis vraagt om acute maatregelen door de overheid, maar Heijkoop spreekt ook de wens uit dat het rijk werk maakt van duidelijkheid op de middellange en lange termijn.
De directie van de VNG presenteert de concept-Verenigingsvisie 2030, waarin een sterke lokale bestuurslaag centraal staat. Het bestuur complimenteert de opstellers en stemt ermee in het concept de komende maanden met de leden te bespreken, om te komen tot een
in juni 2023 ter goedkeuring aan de leden kan worden voorgelegd.
Het bestuur stemt in met de gezamenlijke Actieagenda Gemeentelijke Handhaving 2022-2024, opgesteld door de commissie Veiligheid en Bestuur. Verder bespreekt het bestuur de CAO Gemeenten 2023 en de ABP pensioenregeling 2026. Het bestuur stemt er ook mee in dat de VNG, namens de gemeenten, de voorziening in beheer neemt die in 2023 de digitale overdracht van de uitslagen van de verkiezingen van de provinciale staten en de waterschappen mogelijk maakt.
De voorzitter sluit de vergadering af met een terugblik op de afgelopen bestuursperiode. Hij bedankt eenieder voor haar/zijn inzet van de afgelopen jaren. De aanwezigen typeren de afgelopen bestuursperiode als leuk, plezierig, inspirerend, leerzaam en soms spannend. Complimenten worden uitgesproken richting voorzitter Jan van Zanen en het VNG Bureau.
Leonard Geluk
Algemeen directeur VNG leonard.geluk@vng.nl, @GelukLeonard
De gemeente Meierijstad vroeg me een aanbeveling te schrijven voor haar Atlas van de Verbeelding. Op zondagavond, na een weekend uitstellen, ging ik ervoor zitten. Het stuk trof me als een plotselinge zonnestraal op een grijze herfstdag. In de Atlas verbeeldt de gemeente hoe de lokale samenleving eruitziet over twintig jaar. Wat zijn de sterke punten, welke ontwikkelingen geven de beste toekomstkansen? De geestdrift spatte eraf.
De Atlas illustreert perfect het principe van ‘begin met het einde voor ogen’. Daar zijn we aangekomen in deze reeks van door Stephen Covey geïnspireerde columns over de zeven eigenschappen van een goede overheid. Wat zijn de belangrijkste waarden voor de samenleving? Hoe zien we van daaruit de samenleving van 2040 voor ons? In sociaal, economisch en in ruimtelijk opzicht? Samenhang is cruciaal; de samenleving is tenslotte geen zak met losse puzzelstukken, alles grijpt in elkaar.
Wat Meierijstad doet op lokaal niveau, willen we met de VNG gaan doen voor het hele land, samen met de Argumentenfabriek. Het idee is om een breed beraad van bestuurders en burgers te organiseren. Over hoe het land ervoor staat, en over het gewicht en de urgentie van de maatschappelijke problemen. Na de analyse is de volgende stap gezamenlijk een visie te formuleren op de toekomst van Nederland. In deze visie zal duidelijk de stem van de jongere generatie klinken, zij zijn de werkenden van 2040. NU IS HET DE DURE PLICHT DE BEVOLKING TE BIEDEN
Premier Mark Rutte zei in 2013 in zijn HJ Schoo-lezing dat ‘visie is als de olifant die het uitzicht belemmert’. Weliswaar vertelde hij later in een interview spijt te hebben van die woordkeus, de betekenis geldt nu, negen jaar later, nog steeds. Het rijk ontbeert een samenhangende kijk op de toekomst, terwijl die in tijden van onzekerheid en crisis zo belangrijk is. Bijna iedereen maakt zich zorgen. Over de prijsstijgingen, de energiecrisis, de woningnood en de klimaatverandering. Juist nu is het de dure plicht van de politiek en het bestuur om de bevolking perspectief te bieden. Maar het kabinet en de Kamer zijn in gebreke. De politiek is verlamd door versnippering, populisme en een obsessie met beeldvorming. Wat kunnen de gemeenten daar tegenoverstellen? Ik geloof in de kracht van verbeelding. Een breed gesprek waarin we ons de toekomst voorstellen, geeft enorme energie. Mensen worden down en sceptisch als het steeds maar over crisis gaat. De meerderheid van de bevolking is voorstander van goed bestuur in het algemeen belang, ook als ze daarvoor individueel offers moeten brengen, daar ben ik van overtuigd. Mits er een perspectief is: hier gaan we heen, misschien wordt het moeilijk, maar we slepen elkaar erdoorheen. Omwille van dat perspectief past het dat gemeenten een stap naar voren doen. ← Reageren? Meedoen? Stuur een mail naar leonard.geluk@vng.nl
DE ZEVEN EIGENSCHAPPEN VAN EEN GOEDE OVERHEID. DEEL 2: BEGIN MET HET EINDE VOOR OGEN
Pieter Tops is bijzonder hoogleraar aan de datauniversiteit JADS in Den Bosch en bijzonder hoogleraar ondermijningsstudies aan de Universiteit Leiden. Tops is ook lector aan de Nederlandse Politieacademie en directeur van Stichting Maatschappij en Veiligheid.
Dataverzameling en algoritmes nemen een grote vlucht. Gemeenten gaan zelf nog meer aan informatieverzameling doen, en intensiever samenwerken met organisaties als de politie, AIVD en FIOD. Digitalisering zal zowel de criminaliteit als de veiligheidsaanpak doen veranderen. Handhaving zal verder technologiseren. Camera’s en scanners worden slimmer en samen met kunstmatige intelligentie intensiever gebruikt. ‘Deze ontwikkelingen vragen de komende jaren veel van het aanpassingsvermogen van lokale besturen’, zegt Pieter Tops. Als directeur van Stichting Maatschappij en Veiligheid schreef hij eerder dit jaar in opdracht van de VNG mee aan het essay over het lokaal veiligheidsbeleid. Het essay gaat in op ontwikkelingen en trends die de komende jaren voor het lokaal veiligheidsbeleid van belang zijn, waaronder digitalisering en cybercrime.
‘Voor een goed ontwikkeld veiligheidsbeleid heeft de gemeente toegang nodig tot informatie. Ook moet die combinaties kunnen maken tussen data uit verschillende omgevingen. Bij het bij elkaar brengen van de informatie moet de privacy van inwoners gewaarborgd zijn. Dat is voor gemeenten momenteel een groot en veelomvattend vraagstuk. Daar zullen we in de komende jaren een oplossing voor moeten vinden. Er moet een nieuw evenwicht gevonden worden in de afweging tussen veiligheid en privacy. De AVG wordt te vaak veel te strikt geïnterpreteerd. Dat maakt het voor gemeenten buitengewoon lastig om noodzakelijke informatie te verkrijgen of om verschillende data te combineren. Het evenwicht tussen privacybelangen en gerechtvaardigde beleidsbelangen van gemeenten is nog niet gevonden.’
snel. Dataverzameling en de verwerking daarvan vragen om opvolging en kennis. Gemeenten zullen niet alleen met elkaar moeten samenwerken, maar ook met universiteiten, hogescholen en bedrijven die in staat zijn om dit soort geavanceerde expertise te betrekken. Dat leidt tot andere organisatievormen en nieuwe netwerken. Daar moet de gemeente open voor staan. Deze ontwikkeling brengt netelige en ingewikkelde vragen met zich mee. Wat betekent het bijvoorbeeld voor de positie en besluitvormingsmacht van de gemeenteraad?’
Biedt de technologisering van veiligheid perspectief voor gemeenten?
‘Vanzelfsprekend. Geloof daarbij niet al te snel in de gouden bergen die soms worden voorgeschoteld. Het is evident dat die technologisering de komende jaren een enorme omvang zal krijgen, alleen al vanwege de ingewikkeldheid om personeel te krijgen. Gemeenten zullen toe moeten naar vormen van datagebruik en van robotisering. In het essay haal ik het voorbeeld aan van een robot die in Singapore mensen aanspreekt op hun gedrag. Dat is een beetje koddig om te zien. De kans is echter buitengewoon groot dat die over enige jaren ook in Nederland gebruikt zal worden om mensen in de openbare ruimte bepaalde aanwijzingen te geven. Ook dat zal al snel tot allerlei debatten leiden, maar het is een ontwikkeling die onvermijdelijk is. Een robot is veel beter zichtbaar dan een camera. Vaak weet het publiek ook niet dat dat een camera het gedrag registreert; daar zijn bezwaren tegen. Bij zo’n robotje is dat niet het geval, maar die kan natuurlijk wel als betuttelend worden ervaren.’
Een robot in het straatbeeld, is dat in Nederland geen sciencefiction?
‘De ontwikkelingen in datawetenschap en vooral kunstmatige intelligentie gaan echt ongelofelijk
‘Ik houd me onder meer bezig met georganiseerde vormen van criminaliteit en ondermijning. Neem bijvoorbeeld de moderne zeehavens met geavanceerde data- en autonome vervoerssystemen. Die systemen leiden tot vermindering en op den duur zelfs tot het verdwijnen van de noodzaak om menskracht in de
Waarom pleit u bij datagedreven werken voor intensieve samenwerking?
‘De ontwikkelingen indatawetenschap gaanecht ongelofelijk snel’
Wie is...
havens in te zetten. Vanuit de optiek van bestrijding van georganiseerde misdaad is dat interessant. Werknemers die nu nog in de haven rondlopen, kunnen omgekocht worden om containers uit te halen. Die verdwijnen. Straks zitten er nog alleen mensen die de systemen bedienen. Natuurlijk brengt dat nieuwe vragen en problemen met zich mee. Het voorbeeld laat echter zien hoe datatechnologie binnen een aantal jaren grote invloed zal hebben op de activiteiten van gemeenten, politie en anderen in deze context. Daar moeten we rekening mee gaan houden. Die ontwikkeling gaat verder dan we ons nu kunnen inbeelden.’
Is het niet vechten tegen de bierkaai? Criminelen vinden altijd wel manieren om hun slag te slaan. ‘Dat moeten we onszelf niet aanpraten. De politie legde beslag op cryptoberichten van criminelen. Dat is een enorme klap voor de georganiseerde misdaad, ook in technologische zin. Natuurlijk organiseren ze nieuwe manieren om succesvol te blijven. Ik ben echter niet pessimistisch, zolang de overheid daar met andere partijen haar tanden inzet. Alleen door samenwerking, ook op gevoeliger gegevens, kan er een serieus tegenoffensief worden ontwikkeld. De politie moet bijvoorbeeld veel meer dan nu de samenwerking aangaan met bedrijven en kennisinstellingen, die gespecialiseerd zijn in de verwerking van die enorme hoeveelheid aan cryptoberichten.’
Kunnen gemeenten eigenlijk wel wat doen tegen cybercriminaliteit?
‘De gemeente gaat niet als enige bestuurslaag over dit vraagstuk. Maar ze kan wel een aantal dingen doen. Het feit dat het ingewikkeld is, betekent niet dat je met de armen over elkaar gaat zitten. Er zijn best mogelijkheden, tenminste als verdachte personen bekend zijn. Denk aan het opleggen van een online straatverbod, of een boete en andere maatregelen tegen iemand die online opruiende teksten verspreidt.
‘Het wordt ingewikkelder wanneer het om een anoniem iemand gaat of wanneer een bedreiging via buitenlandse servers naar Nederland komt. Daar is internationale
samenwerking voor nodig. Probleem is dat de grote techbedrijven zich een sterke, autonome positie hebben weten te verwerven. Daar kan een gemeente geen grip op krijgen. Dat kost de EU al pijn en moeite.’
U bent niet gerustgesteld nu alle gemeenten het belang van cybersecurity op het netvlies hebben? ‘Onderzoek toont grote niveauverschillen aan tussen gemeenten in de beveiliging van de systemen. Ook bij gemeenten zijn er altijd voorlopers en achterblijvers. De achterblijvers zullen een been moeten bijtrekken, omdat onvoldoende beveiliging de organisatie buitengewoon kwetsbaar maakt. Tegelijkertijd is er geen enkele gemeente meer die zich dit niet realiseert. De beveiliging van informatiesystemen vraagt om permanente aandacht. Daarnaast blijft het intrinsiek ingewikkeld, daar heb je de anderen ook voor nodig. Om de ontwikkelingen te kunnen blijven volgen, moet de samenwerking met echt gespecialiseerde instellingen veel steviger worden dan nu het geval is.’
‘Ja het kan niet anders. Er zijn individuele gemeenten die vooroplopen, maar in totaliteit zijn gemeenten nooit de early adopters. Dat is ook niet verstandig, want dan moet je riskante investeringen doen. Het is beter de ontwikkelingen in de gaten te houden. Bij trends die onvermijdelijk zijn, sluiten alle gemeenten vroeg of laat aan. Gemeenten hebben altijd het vermogen zich aan die nieuwe ontwikkelingen aan te passen, ook al omdat het niet anders kan. Ik heb daar vertrouwen in.’ ←
‘Een robot is veel beter zichtbaar dan een camera’
Zie vng.nl/ essaylokaalveiligheidsbeleid voor het essay van Pieter Tops of scan de QR-code.
De overheid mag persoonsgegevens van inwoners uit de Basisregistratie Personen (BRP) niet meer zomaar doorsturen naar kerken. Dat stelt de Autoriteit Persoonsgegevens in een advies aan het kabinet.
Wijzigingen in de BRP zoals een verhuizing of een huwelijk, worden nu automatisch doorgegeven aan de kerken. Dat gebeurt via de Stichting Interkerkelijke Ledenadministratie (SILA). Doorgeven van gegevens uit de BRP, die wordt bijgehouden door gemeenten, mag alleen als er een groot maatschappelijk belang bij gediend is. Dat is met SILA niet het geval, aldus de privacywaakhond. (RvdD) ←
AGENDA
MAGAZINE 2022 28 SEPTEMBER
Wethoudersbijeenkomst opening Week tegen Eenzaamheid
Den Haag, 15.30-20.00 uur | eentegeneenzaamheid.nl
29 SEPTEMBER
Dag van de Stad Tilburg, 9.00-17.30 uur | dagvandestad.nl
29 SEPTEMBER
Vragenuurtje rapport Algemene Rekenkamer over ineffectieve bestrijding zorgfraude Online, 11.00-12.00 uur | vng.nl/agenda
30 SEPTEMBER EN
1 OKTOBER
Grondfest, festival voor en over democratie Nijmegen | grondfest.com
1 OKTOBER Dag voor lokale partijen Arnhem, 9.30-13.30 uur | gelderlandacademie.nl
4 OKTOBER Diversity Day Online, 9.00-10.00 uur | diversityday.nl
7 OKTOBER
Raadsacademie Leeuwarden, 10.30-13.30 uur | raadsleden.nl
7 OKTOBER
Transformatie winkelgebieden Haarlem, 10.00-12.30 uur | stedelijketransformatie.nl
10 OKTOBER Congres ‘Naleving doet ertoe’ Bussum, 9.30-18.00 uur | vngnalevingcongres.nl
vacatures plaatsten gemeenten in het tweede kwartaal van 2022. Dat is vergelijkbaar met een kwartaal eerder.
Bron: Vacaturemonitor tweede kwartaal 2022, A&O fonds Gemeenten.
Minister Hugo de Jonge voor Volkshuisvesting heeft het al aangekondigde wetsvoorstel dat regelt dat gemeenten eigen inwoners meer voorrang kunnen geven op de woningmarkt, ingediend bij de Tweede Kamer.
Het voorstel moet gemeenten ook meer ruimte geven om woningen toe te wijzen aan mensen met een cruciaal beroep, zoals leraren, verpleegkundigen en politieagenten.
Op basis van de huidige wetgeving mogen gemeenten al 50 procent van de beschikbare sociale huurwoningen toewijzen op basis van economische of maatschappelijke binding. Binnen die groep mocht maximaal 25 procent van de woningen worden toegewezen aan mensen met een lokale binding. Die bovengrens verdwijnt.
Dat geeft gemeenten de ruimte om zelf te bepalen hoe ze die 50 procent mogen invullen. Daarnaast mogen gemeenten dus woningen reserveren voor mensen met een cruciaal beroep. Dat moet het voor bijvoorbeeld leraren makkelijker maken om te verhuizen. Voor deze inwoners mogen gemeenten ook koopwoningen aanwijzen, met een waarde tot de NHG-grens (355.000 euro).
De wetswijziging is nodig vanwege de krapte op de woningmarkt. De Jonge benadrukt dat de vrijheid van vestiging belangrijk is, maar wijst erop dat dergelijke fundamentele rechten beperkt kunnen worden als dat in een algemeen belang is. Op de woningmarkt is dat zo, stelt de minister.
Wat is er aan de hand in Bergen?
‘Inwoners, recreanten en ondernemers ervaren frequenter en langer geluidsoverlast van motorvoertuigen. Voorheen werd de motor op de eerste mooie lentedag uit de schuur gehaald. Daarna werd het relatief rustig. Sinds corona gebeurt dit stelselmatig. Bergen heeft prachtige natuur, fantastisch om doorheen te rijden. Maar mensen hebben er last van, ook ’s avonds laat. Motorrijders zijn hier van harte welkom, maar wel onder het wettelijk toegestane geluidsniveau. Een GGD-expert presenteerde ons een medisch onderzoek waaruit blijkt dat lawaai fnuikend is voor de volksgezondheid. Het leidt tot stress, hartproblemen en in een aantal gevallen tot vervroegde sterfte. Daar schrok ik van. De ergernis over geluid kruipt letterlijk en figuurlijk in de mens.’
Wat heeft u al gedaan?
Het moet gedaan zijn met de geluidsoverlast van lawaaiige motoren. Wethouder Erik Bekkering (Kies Lokaal) van Bergen (Noord-Holland) heeft samen met Bloemendaal en Krimpenerwaard een petitie aangeboden aan de Tweede Kamer. Bergen
‘Het begint met het creëren van draagvlak en agendering van het probleem in de samenleving, de politiek en bestuur, en de vraag om begrip. Dat is bij dit onderwerp iets van lange adem. Als wethouder mobiliteit heb ik het aangekaart bij de collega’s. Het onderwerp gaat naadloos over in handhaving, onze waarnemend burgemeester trok hier ook mee in op. Dat leidde eind vorig jaar tot opiniestukken in de media en tot Kamervragen. Ook hebben we toen een online webinar gehouden met meer dan honderdvijftig deelnemers, ook uit het buitenland, en diverse betrokken partijen. Meer dan zeventig gemeenten scharen zich achter ons initiatief. Er zijn brieven gestuurd naar de oude en nieuwe minister van Infrastructuur en Waterstaat en naar Eurocommissaris Frans Timmermans. Dat betaalt zich uit. Ik roep gemeenten dan ook op zich bij een van de drie initiatiefnemers te melden om zich aan te sluiten. Samen staan we sterk.’
Wat wilt u van het rijk? ‘Aangepaste wetgeving waarmee we goed kunnen handhaven. We willen in staat zijn onze gemeenten tot stiltegebied te verklaren. En er moet een apk voor motoren komen, om bij de keuring vast te kunnen stellen dat het geluidsniveau binnen de norm ligt. Dat wordt op het kenteken vastgelegd via de RDW zodat wij kunnen handhaven met digitale camera’s. Ondertussen volgen wij de technologische ontwikkelingen, bijvoorbeeld rond de geluidflitspaal. Zodra die inzetbaar is, stel ik de raad en het college voor om hier een investering in te doen. Ik ben niet van het afdwingen en stimuleer liever goed gedrag. Tegelijkertijd realiseer ik me heel goed dat dit gekoppeld moet zijn aan een handhavingsperspectief, anders blijft het te vrijblijvend.’ (MM) ←
Huisvesting voor doelgroepen als internationale medewerkers, vluchtelingen en spoedzoekers is gezien de woningnood een opgave waar veel gemeenten mee worstelen. Het is een situatie waarin huisjesmelkers floreren en misstanden op de loer liggen. Flexwoningen kunnen uitkomst bieden, zodat er meer lucht is om de problemen op de woningmarkt structureel op te lossen, zegt Luc Winants, oud-burgemeester van Venray. Het hele proces van locatiekeuze tot de aankomst van de eerste bewoners kan in zes tot negen maanden rond zijn, zoals is gelukt met de modulaire woontoren KFT Venray. Het Ministerie van BZK en het Expertisecentrum Flexwonen hebben het project inmiddels als bestpractice aangewezen.
Winants heeft in Venray de druk op de woningmarkt van nabij gezien. ‘In Limburg is met de groei van de economie steeds meer vraag ontstaan naar internationale medewerkers. Traditioneel hangt daar een beeld omheen van aspergestekers en ander seizoenswerk in de land- en tuinbouw. Dat klopt niet, het gaat vaak om mensen die bijvoorbeeld werken in de distributiecentra van supermarktketens. Zij zijn geweldig belangrijk voor de bevoorrading.’
Een ander beeld dat al jaren rond internationale medewerkers hangt en helaas wel vaak klopt, betreft de slechte omstandigheden waaronder ze zijn gehuisvest. De commissieRoemer, die er onderzoek naar deed, gaf haar rapport de veelzeggende titel Geentweederangsburgers mee. Inmiddels wil ook het kabinet minimaal 15 vierkante meter leefruimte per persoon tot norm verheffen voor de huisvesting van internationale medewerkers. Winants vindt zulke eisen noodzakelijk: ‘Het rapport van de commissie-Roemer beveelt terecht aan dat er hard moet worden opgetreden tegen huisjesmelkers en allerlei wantoestanden. Anders komen mensen terecht in heel slechte omstandigheden en ligt uitbuiting op de loer. Dan neem je internationale medewerkers niet serieus, terwijl ze hard nodig zijn en
fatsoenlijke huisvesting en toegang tot zorg verdienen.’
Winants is dan ook blij met de ‘Roemer-proof’ oplossing die begin 2021 in Venray is neergezet door KaFra Housing. Op bedrijventerrein Keizersveld werd een nieuwe huisvestingslocatie voor 92 internationale werknemers gerealiseerd. Het gaat om een modulaire KaFra TOWER van vier verdiepingen, met zestien appartementen voor elk vier personen en veertien tweepersoonsstudio’s.
In de vierpersoonsappartementen heeft elke bewoner een eigen slaapkamer, waardoor iedereen voldoende privacy heeft. Daarnaast delen de bewoners per appartement een open keuken, gezamenlijke ruimte, douche en apart toilet.
De tweepersoonsstudio’s zijn speciaal ontwikkeld voor stellen. Elke studio beschikt over een slaapkamer, een keuken, een douche en een toilet.
De woningen zijn volledig gemeubileerd, eigentijds ingericht en van alle gemakken voorzien. Winants: ‘Het is huisvesting van fatsoenlijke kwaliteit met goede voorzieningen zoals was- en strijkruimten, educatieruimten en parkeergelegenheid. Over de inrichting is goed nagedacht, tot en met de decoratie, zodat mensen zich er thuis kunnen voelen.’
Ook aan duurzaamheid is gedacht: de KaFra TOWER is gasloos en volledig elektrisch, heeft zonnepanelen en heeft een slim domoticasysteem tegen onnodig verbruik. Winants wijst ook op een ander aspect van het project in Venray: er is rekening
gehouden met de buurt. ‘De woningen staan dicht bij de plek waar de bewoners werken, en vlak bij een woonwijk. Natuurlijk waren er zorgen en vragen bij de mensen in de buurt, maar tot nu toe is het gelukkig vlekkeloos gegaan.’
Dat heeft te maken met de werkwijze van KaFra Housing, dat veel belang hecht aan voortdurende dialoog met de omgeving. Het bedrijf zet onder meer speciaal opgeleide welfare officers in, die permanent service en begeleiding op locatie bieden en bewoners bijstaan met informatie en registratiehulp, technisch onderhoud en desgewenst ook educatie. De welfare officers fungeren voor bewoners en omwonenden als centraal aanspreekpunt en zorgen ervoor dat de brede omgeving netjes blijft.
‘Het is een pragmatische aanpak van het woningvraagstuk,’
Benieuwd hoe de KaFra Tower er van binnen uitziet? Bekijk dan de virtual tour op www.kafrahousing.com/virtual-tour of via de volgende QR code:
benadrukt Winants. ‘Structurele oplossingen lopen nu vast op de stikstofproblematiek en allerlei regels rond bijvoorbeeld bestemmingsplannen. In de gemeente Venray gaat het om een project voor tien jaar: tijdelijke woningen dus, waar-
door je die problemen vermijdt. Dit soort huisvesting gaat niet ten koste van andere groepen woningzoekenden en ze biedt gemeenten ondertussen de kans om aan structurele oplossingen te werken.’
KaFra Housing heeft 15 huisvestingsprojecten gerealiseerd voor 3500 internationale medewerkers en spoedzoekers. Daarnaast zijn inmiddels zes gemeenten geholpen bij de opvang van 1.800 Oekraïense ontheemden. Momenteel zijn er 8 nieuwe locaties in ontwikkeling en lopen er met veel gemeenten gesprekken. Meer informatie? Stuur dan een e-mail naar info@kafrahousing.com of ga kijk op www.kafrahousing.com.
ONBETAALBAAR
HET GEBRUIK VAN DATA IN DE MAATSCHAPPIJ IS NIET MEER WEG TE DENKEN EN NEEMT ALLEEN MAAR VERDER TOE. OOK GEMEENTEN KUNNEN NIET MEER ZONDER. BRUSSEL KOMT NU MET NIEUWE EUROPESE WETGEVING OM HET TOENEMENDE IN GOEDE BANEN TE LEIDEN.
Bij de oprit naar de IJtunnel in Amsterdam let een automobilist in de ochtendspits even niet goed op en knalt op zijn voorganger.
De achterliggers omzeilen de auto’s nog net, maar vervolgens loopt het snel vast op de aanvoerwegen naar een van de drukste verkeersknooppunten in de stad.
Amsterdammers komen te laat op hun werk, het beroepsvervoer stagneert. Dat was tot voor kort het scenario na zo’n aanrijding. Sinds de gemeente data deelt met verkeersapp Waze, ontwikkeld door een Israëlische start-up en nu een zelfstandige zusteronderneming van Google, zijn de files in Amsterdam gemiddeld een stuk korter.
De gegevensuitwisseling tussen Amsterdam en Waze gaat naar tevredenheid op
vrijwillige basis en met gesloten beurs, aldus Ron van der Lans, strategisch partner manager bij de gemeente. Daar is dus eigenlijk geen nieuwe Europese datawetgeving voor nodig.
Toch komen er nieuwe Europese regels aan. In de loop van 2023 worden drie Europese verordeningen van kracht, de Digital Market Act (DMA), de Digital Services Act (DSA) en de Data Governance Act (DGA), waarvan vooral de laatste van belang is voor decentrale overheden. En dan is er nog de European Data Act, die meer data beschikbaar maakt voor gebruik en regels opstelt over wie welke data mag gebruiken en inzien, voor welke doeleinden en in alle economische sectoren in de EU.
In de Data Governance Act (DGA) staat gegevensbeheer centraal. De wet omvat
tal van regels en middelen, waarmee het veilig delen van data kan worden gegarandeerd. Deze verordening treedt naar verwachting op 24 september 2023 in heel Europa in werking. Nederlandse gemeenten hebben dus nog een jaar om zich hier op voor te bereiden.
‘De DGA heeft tot doel het vertrouwen in het delen van gegevens te vergroten, evenals de beschikbaarheid van gegevens en de technische obstakels voor het hergebruik van gegevens te overwinnen,’ zeggen Evelien van Buuren en Sahar Orwa, juristen bij Kenniscentrum Europa Decentraal (KED). ‘Het wordt daarmee makkelijk voor inwoners en bedrijven in de EU om hun data te laten gebruiken voor toepassingen van algemeen maatschappelijk belang. Daarbij houden ze zelf de volledige controle over de data.’
Als voorbeeld noemt Van Buuren het delen van data met betrekking tot zeldzame of chronische ziekten, waarbij toestemming gegeven kan worden om de data te gebruiken voor de behandeling van andere zieken. Maar data delen kan op veel meer gebieden. ‘Met data van derde partijen kunnen decentrale overheden besluiten en nieuwe beleidsmaatregelen beter onderbouwen.’
De DGA is van belang voor gemeenten omdat de verordening het hergebruik van overheidsinformatie faciliteert. Ook komen er verplichtingen voor aanbieders van data, die transparant en neutraal te werk moeten gaan. Verder komen er neutrale intermediairs, die datahouders en -gebruikers verbinden. De Europese Commissie wil voor het algemeen belang ook het gratis en vrijwillig delen van data stimuleren.
Dat data delen prima op altruïstische wijze kan, bewijst Amsterdam. ‘Gelukkig hebben wij de nieuwe Europese dataverordeningen niet nodig,’ zegt Van der Lans. Het is prettig dat er straks een instrument ligt, maar in de praktijk ziet hij vooral vertraging ontstaan door ‘ontiegelijk lange juridische procedures tussen partijen om de juiste data los te krijgen en te kunnen delen. Amsterdam wil problemen in de stad snel aanpak-
ken en in kleine stappen vooruitgang boeken. Voor een dergelijke aanpak is de Data Act ongeschikt, die kan alleen worden gebruikt als stok achter de deur om tot vrijwillige afspraken te komen. De Data Governance Act is zeker bruikbaar bij het opzetten van grotere datasamenwerkingen.’
Van der Lans werkt al jaren op dit dossier en vertelt bevlogen over de manier waarop de gemeente werkt: data delen op vrijwillige basis met een gezamenlijk doel, waar beide partijen hun voordeel mee kunnen doen. Uiteraard met een verbod op privacygevoelige data. Hij ziet veel positieve kanten aan de samenwerkingen die Amsterdam met verschillende grote techpartijen heeft opgebouwd. ‘Voor Google is Amsterdam natuurlijk een dorp. Aan de andere kant hebben we als stad een innovatief imago, waardoor deze bedrijven toch graag met ons in zee gaan.’
Deze techbedrijven zijn volgens Van der
Lans op zoek naar impact. ‘De laatste jaren houden we bij innovaties daarom vanaf het begin meer rekening met opschaling. Wij betrekken andere steden er pas bij op het moment dat een datasamenwerking goed loopt. Zo belasten we de techbedrijven zo min mogelijk, we laten alleen weten dat er door de opschaling meer data kunnen worden gedeeld. Voor hen is het vertrouwd omdat de andere steden op dezelfde manier werken als wij. En het zorgt er meteen voor dat de Amsterdamse positie is gewaarborgd.’ Om die reden zoekt de gemeente ook samenwerking met Europese voorlopers als Barcelona, Berlijn, Helsinki, Lissabon en Tallinn.
Zo is er dus de samenwerking van Amsterdam met verkeersapp Waze. Gebruikers van deze app kunnen elkaar meldingen geven over waar het vaststaat op de weg. Voor drukke knooppunten
met verkeerscamera’s heeft Amsterdam een aparte applicatie ontwikkeld. Van der Lans: ‘Zodra gebruikers in Waze melding maken van een incident, komt die melding direct binnen bij de verkeerscentrale. De operators kunnen op de camera’s kijken of de melding klopt en beoordelen wat er feitelijk aan de hand is. In het systeem zijn directe acties voorgeprogrammeerd en op basis van hun waarnemingen kunnen zij meteen hulpdiensten alarmeren, een sleepwagen sturen of de verkeerslichten ter plekke aanpassen. De handelingssnelheid is enorm vergroot. Voorheen duurde het meer dan tien minuten voordat er een melding binnenkwam. Die tien minuten tijdwinst zijn heel belangrijk om een prop in het verkeer te voorkomen.’
Zo worden er op meer vlakken verkeersdata gedeeld, bijvoorbeeld over tunnelafsluitingen. Met eenvoudige API-technologie wordt een berichtje naar het Nationaal Dataportaal Wegverkeer gestuurd met de melding dat de tunnel dicht is. ‘Navigatiediensten kunnen die informatie daar realtime vinden en in de praktijk is de navigatie in Google Maps
vaak binnen vijf minuten aangepast. Vroeger ging daar een halfuur overheen. Dat scheelt luchtvervuiling in de stad en ergernis bij de weggebruikers. Ook neemt hierdoor het serviceniveau van de navigatiediensten toe.’
Amsterdam krijgt ook geaggregeerde data van Mastercard. Uit deze data kan de gemeente aflezen hoe het economisch gezien gaat in een buurt of winkelstraat. Van alle pinbetalingen gaat volgens Van der Lans 95 procent via Maestro, een betalingsplatform van Mastercard. ‘Mastercard heeft alleen data over betaalkaarten, niet over kaarthouders. Wel weten ze bij welke pinautomaat een betaling wordt gedaan en welke onderneming het betreft. De regels voor het aggregeren van de data zijn zeer streng. Een selectie zal nooit herleidbaar zijn tot individuele bedrijven of kleine groepen bedrijven. Mits goed gesorteerd laten de data wel zien hoe het bijvoorbeeld van week tot week gaat met de retail in de Kalverstraat, dat is hartstikke interessant.’
Hoewel het Amsterdamse voorbeeld laat zien dat data delen op veilige vrijwillige basis al goed mogelijk is, zullen
gemeenten toch aan de bak moeten met de Europese datawetgeving. ‘Er komt nogal wat nieuwe wet- en regelgeving op gemeenten af,’ aldus Van Buuren van Kenniscentrum Europa Decentraal. ‘Veel gemeenten zijn nog druk bezig met de implementatie van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) en de Greendeal.’
Daar komt per 1 januari 2023 de Omgevingswet nog eens bij. Werk aan de winkel dus.
‘Het wachten is nog wel op een nationale uitvoeringsinstantie die de wet vertaalt voor Nederland, er nationale inkleuring aan geeft en toezicht op houdt’, vervolgt Van Buuren. ‘Je kunt moeilijk tegen burgers, bedrijven en gemeenten zeggen: ga het gewoon maar doen.’
Vooralsnog is het volgens de juristen van KED nog onduidelijk of er een nieuwe uitvoeringsorganisatie voor de datawetten wordt opgetuigd of dat die worden ondergebracht bij een bestaande organisatie als de AP of ACM. ‘Gemeenten kunnen tot die tijd wel terecht bij VNG Realisatie, die boven op de nieuwe EU wetgeving zit en ook hierbij een helpende hand kan bieden.’ ←
Hoe kunnen we in de Europese Unie makkelijk en veilig data delen?
Om die vraag te beantwoorden is in 2020 een verordening voor gegevensbeheer voorgesteld: de Data Governance Act. Europese data governance is het geheel van Europese regels en beleid waarmee veilig delen van data kan worden gegarandeerd.
Met de verordening moet de beschikbaarheid van gegevens binnen de EU makkelijker worden, terwijl tegelijkertijd volledige controle over de data wordt behouden en de veiligheid ervan wordt gegarandeerd. Lees meer over de verordening bij Kenniscentrum Europa Decentraal: bit.ly/datagovernanceact.
Iets meer dan de helft van de raadsleden vindt dat de gemeenteraad meestal of bijna altijd zijn rol als hoogste bestuursorgaan van de gemeente kan vervullen. Dat blijkt uit onderzoek in opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden (NVvR) onder de in maart aangetreden raadsleden.
De raadsledenvereniging deed in 2020 een vergelijkbaar onderzoek. Net als nu was destijds 52 procent van de raadsleden positief over de positie als hoogste orgaan. Het aantal raadsleden dat negatief is over de positie van de raad nam wel af, van 33 procent in 2020 naar 17 procent nu.
Twee derde van de huidige raadsleden is tevreden over de macht die de raad in de gemeente heeft. Ook vindt meer dan de helft van de raadsleden dat de raad in de praktijk voldoende tegenmacht biedt aan het college.
De NVvR vroeg de deelnemers ook wie er volgens hen in de praktijk het nieuwe gemeentelijk beleid bepaalt. Volgens de raadsleden zijn dat zowel de wethouders als de gemeenteraad (allebei 64 procent), en iets minder de ambtelijke organisatie.
IN ALMERE WAS TIJDENS DE GEHEIME
SCHRIFTELIJKE STEMMING OVER DE BENOEMING VAN DE WETHOUDERS VANAF DE PERSTRIBUNE EN DE PUBLIEKE TRIBUNE
ZICHTBAAR OF RAADSLEDEN IETS OP HUN STEMBRIEFJE SCHREVEN EN ZO JA WAT DAN. IS DE BENOEMING VAN DE WETHOUDERS DAN WEL GELDIG?
ROBERT MIENSTRA
REDACTEUR VAN ALMERE DEZE WEEK
De benoeming van de wethouders werd geldig toen de voorzitter van de raad met hamerslag het benoemingsbesluit bekrachtigde. Door het gebrek aan vertrouwelijkheid kleeft er echter wel een vormgebrek aan deze benoeming. Het is aan de raad om te beoordelen of hij dit zo bezwaarlijk vindt dat er een nieuwe stemming moet worden georganiseerd waarin ofwel de benoeming wordt bekrachtigd ofwel teruggedraaid door ontslagverlening. Ik kan mij voorstellen dat het vormgebrek in dit geval niet zo zwaar weegt. Los daarvan is er duidelijk wel een ontwerpfout in de stemmingsprocedure. Het is aan de burgemeester als voorzitter van de raad om een geheime stemming zo te organiseren dat ze echt vertrouwelijk is.
Geerten Boogaard, Thorbeckehoogleraar
Ook een vraag voor Geerten Boogaard? Mail naar: thorbeckehoogleraar@ vngmagazine.nl.
Je wil wel dat mensen en rolmodellen de politiek in gaan, maar je wordt ook een soort schietschijf. Je wordt niet gezien als persoon, maar iemand tegen wie je alles kunt zeggen.ervaring als vrouwelijk raadslid met een biculturele achtergrond, NRC 15 september.
CRYPTOMUNTEN ZIJN NIET NIEUW. MAAR EEN GEMEENTE MET EEN DIGITAAL GEDEKTE MUNT WAS ER NOG NIET. TOT DE GEMEENTE HEERLEN ’T HEERLENS HEITJE INTRODUCEERDE, EEN CRYPTO MUNT DIE DRIE VLIEGEN IN ÉÉN KLAP SLAAT. EEN BOOST VOOR DE BURGERS, DE ONDERNEMERS ÉN VOOR HET OPENBAAR GEBIED.
Gewapend met de klusbox komt Monique Winthagen aan op de plek van bestemming. Het is meteen duidelijk wat ze moet doen. De prullenbak in de Heerlense Saroleastraat ziet er niet meer helemaal fris uit. Hij is beklad, er zitten allemaal stickers op en bovenop plakt een oud kauwgumpje. ‘Die is hoognodig aan een opknapbeurt toe’, zegt Winthagen. Ze opent de box, pakt een vegertje en gaat aan de slag. Twee zitbanken, een prullenbak en een paar verkeerspaaltjes. Dat zijn de klussen die Winthagen nu toe via ’t Heerlens Heitje heeft uitgevoerd. ‘Ik zag het oproepje op Facebook en ik dacht “dat is wel wat voor mij”. Ik kan niet meer werken, want ik ben afgekeurd. Maar ik vind het wél leuk om toch wat te doen. Daarnaast vind ik het ook gewoon belangrijk om een beetje betrokken te zijn bij mijn stad en het hier wat mooier te maken.’
Monique Winthagen is een van de deelnemers aan ’t Heerlens Heitje.
‘Dat is precies de gedachte achter ’t Heerlens Heitje’, zegt gemeentelijk projectleider digitalisering Pieter Bonnema. ‘In Heerlen hebben we een paar uitdagingen. Er gaat veel zorg naar het sociaal domein. Dat is hard nodig, maar daardoor blijft er minder financiële ruimte over voor de openbare ruimte. Het centrum is goed onderhouden maar als je de
woonwijken in gaat, verandert dat. Daarnaast is er in het winkelgebied van het centrum behoorlijk wat leegstand. Voor corona had een aantal winkeliers al moeite om het hoofd boven water te houden en dat is alleen maar erger geworden. Het laatste probleem heeft te maken met betrokkenheid en burgerparticipatie. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen was de opkomst echt heel laag. Daar willen we als gemeente natuurlijk wat aan doen.’
’t Heerlens Heitje raakt al die uitdagingen. ‘Inwoners van Heerlen schrijven zich via een app in voor klussen in het openbaar gebied’, vertelt Robine Gielkens, die zich als junior projectleider bezighoudt met de praktische uitvoering van ’t Heerlens Heitje. ‘Dat zijn klussen zoals het opknappen van prullenbakken, bankjes en speeltoestellen maar bijvoorbeeld ook het
herschilderen van verkeerspaaltjes. Als je een klus hebt geclaimd, haal je bij een van de buurtpunten een klusbox op, waar alles in zit voor die specifieke klus inclusief de instructie. Ben je klaar dan maak je een foto van het resultaat en die zet je in de app. Als de klus wordt goedgekeurd, ontvang je de Heitjes in je digitale portemonnee. Die kun je vervolgens uitgeven bij de aangesloten ondernemers in de binnenstad, zoals een boekwinkel, een tostirestaurant, een café, een cursusinstelling, een tattooshop of een speeltuin. Allemaal lokale winkels zodat het geld binnen Heerlen blijft, want dat is de bedoeling.’
En dat slaat aan. Sinds ’t Heerlens Heitje van start ging in maart 2021, is de app maar liefst 1322 keer gedownload, zijn er 228 klussen uitgevoerd, 7000 Heitjes verdiend door 64 klussers en schreven twintig ondernemers zich in. ‘Geen enkele andere gemeente deed zoiets eerder’, zegt Bonnema. ‘Het was voor ons
‘Ik vind het gewoon belangrijk om een beetje betrokken te zijn’Met ’t Heerlens Heitje kun je aankopen doen bij lokale winkeliers.
’t Heerlens Heitje is een initiatief van de gemeente Heerlen in samenwerking met centrumorganisatie Heerlen Mijn Stad, CoTown, Brightlands Smart Services Campus, buurtorganisatie Grasbroek-Musschemig-Schande-
ondersteund door het fonds Urban Innovative Actions (UIA) van de Europese Unie. Kijk voor meer informatie op heerlen.nl/heitje.
echt pionieren en uitzoeken wat wel en niet kan. Om werkverdringing te voorkomen, hebben we gekeken naar klusjes die de gemeente op dit moment zelf niet doet omdat er geen budget voor is, maar die wel gewenst zijn.
‘Ook op fiscaal, verzekeringstechnisch en juridisch vlak hebben we zitten puzzelen. Het UWV en de Belastingdienst hebben allemaal regels rond vrijwilligerswerk en de vergoeding daarvan. Uiteindelijk hebben we besloten om met de Vrijwilligersregeling te werken, waarin de vergoeding maximaal 5 euro per uur is. Per klus kun je gemiddeld 30 Heitjes verdienen, wat gelijkstaat aan 30 euro en per jaar maximaal 1.500 euro. Dat lijkt weinig, maar we merken dat mensen het er toch graag voor overhebben. Het gaat ze niet alleen om het geld maar ook echt om de ervaring en het bijdragen aan een fijnere leefomgeving.’
‘Hartstikke mooi natuurlijk’, vindt Harald Wouters van VNG Realisatie, die als een van de partners betrokken is bij ’t Heerlens Heitje. ‘Zeker in een stad als Heerlen waar de betrokkenheid bij de stad niet zo hoog is. Dat zie je terug in de openbare ruimte waar veel leegstand en vandalisme zijn. Daar zit ook een stuk onvrede achter dat heel ver teruggaat naar het gedwongen sluiten van de mijnen en het gebrek aan een goed alternatief. Het is interessant om te zien hoe de gemeente digitale middelen inzet om mensen te
Pieter Bonnema en Robine Gielkens, junior projectleider uitvoering ’t Heerlens
Heitje.
stimuleren en te mobiliseren om iets voor hun eigen gemeente te doen. Op die manier wordt de afstand tussen de inwoner en de gemeente kleiner en voelen de inwoners zich weer eigenaar van de stad. Doordat de Heitjes alleen lokaal kunnen worden uitgegeven, blijven de euro’s in de stad. Zo heeft de lokale economie er ook wat aan.’
Winthagen, die de prullenbak inmiddels heeft ontdaan van kauwgum en stickers, is in elk geval erg blij met het Heitje. De foto die ze op de app zet, is goedgekeurd en tevreden loopt ze naar de Salad Bakery aan de overkant om haar zojuist verdiende Heitjes in te wisselen voor een lekker taartje. ‘Geweldig toch, dat het zo goed werkt?’ zegt Bonnema. ‘We zijn ook aan het onderzoeken of we ’t Heerlens Heitje in de toekomst kunnen uitbreiden naar het sociaal domein. Bijvoorbeeld door een rol te spelen in de intake. We bieden op dit moment de intakegesprekken al via de app aan. Mensen die zich als vrijwilliger aanmelden, komen dan in aanmerking voor ’t Heerlens Heitje. Zo kunnen we de drempel verlagen om als vrijwilliger aan de slag te gaan. Daar zijn we nu naar aan het kijken. Dus wie weet.’ ←
Het tekort aan woningen in Nederland is inmiddels uitgegroeid tot een serieuze wooncrisis. Deze crisis heeft grote gevolgen, ook op de mentale gezondheid van Nederlanders, blijkt uit onafhankelijk onderzoek in opdracht van Daiwa House Modular Europa. De tijd voor overleg en discussie is voorbij: het is tijd voor actie.
Hetonderzoek* werd uitgevoerd door onderzoeksbureau
Markteffect onder 1.047 Nederlanders tussen de 18 jaar en 40 jaar. Uit de studie blijkt dat bij drie op de vijf respondenten (59 procent) de huidige situatie op de woningmarkt een negatieve invloed heeft op hun mentale gezondheid. Dit kenmerkt zich met name in gevoelens van stress (49 procent) en somberheid (39 procent).
Naast dat de huidige woningcrisis een negatief effect heeft op de mentale gezondheid van Nederlanders, zien de meeste woonstarters de toekomst ook niet rooskleurig in. Van deze groep maakt namelijk 20 procent zich grote zorgen over hun kansen op de huidige woningmarkt. Daarnaast denkt iets meer dan een kwart van de woonstarters (28 procent) dat het lang gaat duren voordat ze een geschikte woning hebben gevonden. En slechts 27 procent verwacht in de
toekomst tevreden te zijn met hun woonsituatie.
Om dit probleem tegen te gaan, moeten er onmiddellijk meer woningen in Nederland gebouwd worden. Het vergunningstraject voor permanente bouw duurt vaak jaren. Die tijd hebben we niet meer. Er moeten nu meer woningen gebouwd worden. Wat Daiwa House Modular Europe betreft zijn flexwoningen dé oplossing. Flexwoningen zijn woningen van permanente kwaliteit, gebouwd op een tijdelijke locatie. De snelste en meeste duurzame manier om deze nieuwe woningen te realiseren is door middel van modulaire en circulaire woningbouw. Door geïndustrialiseerd woningen in een fabriek te bouwen kan de productie aanzienlijk worden versneld zonder dat dit ten koste gaat van de kwaliteit van de woning. Op deze manier bouw je slimmer sneller en schoner.
*Het onderzoek is uitgevoerd door onderzoeksbureau Markteffect in opdracht van Daiwa House Modular Europe tussen 23-05-2022 en 03-06-2022 onder 1.047 Nederlanders tussen de 18 jaar en 40 jaar die actief op zoek zijn naar een huis, nu of in de toekomst.
Daiwa House Modular Europe is de grootste modulaire bouwer van Europa. Het bedrijf voorziet met een breed scala aan huisvestingsoplossingen van hoge kwaliteit in uiteenlopende woonwensen en behoeftes. De activiteiten in Europa bouwen voort op de uitgebreide en internationale ervaring van Daiwa House en Jan Snel als voorlopers in modulaire en circulaire bouw.
Meer informatie: www.daiwahousemodular.eu
Perscontact: Michiel Gieben, Head of Marketing & Communication, m.gieben@dhme.eu, +31 (0)348 47 90 90
Nina den Heyer is sinds 2019 gedeputeerde van Bonaire; zij was dat ook in de periode 2016-2017.
Wanneer zij in het Bestuurskantoor in Kralendijk achter haar bureau zit, ziet Nina den Heyer op de muur tegenover haar een lijst van uitdagingen die ze in ieder geval als gedeputeerde voor elkaar wilde krijgen. Dubbele kinderbijslag voor kinderen met een beperking, een centrum voor slachtoffers van huiselijk geweld of mensenhandel, kinderopvang als basisvoorziening, een vorm van werkloosheidsuitkering, een nieuwe organisatie voor sociale hulpverlening, een moderne bibliotheek. You can do it mum, schreef haar dochter eronder.
Ze maakte het ambitieuze wensenlijstje toen zij in het voorjaar 2019 opnieuw gedeputeerde werd, de Caribische variant van de wethouder. Met enige trots constateert ze ruim drie jaar later dat vrijwel alles is afgevinkt, of in ieder geval in een gevorderd stadium zit. Geen slechte score, die nog indrukwekkender is als je rekening houdt met de grote afhankelijkheid van de rijksoverheid.
Bij de eilandsraadsverkiezingen in 2019 was Den Heyer (lid van de sociaal-christelijke Movementu di Pueblo Boneriano, de MPB) veruit de populairste politicus. Toch stopt ze ermee, vier maanden voor de
verkiezingen in maart. Niet uit frustratie – zie haar afgewerkte lijstje – maar wel omdat haar af en toe een gevoel van machteloosheid bekruipt dat ze aan één levensgroot probleem zo weinig kan doen: de armoede waaronder een groot deel van de bevolking gebukt gaat.
Ze geeft een recent voorbeeld: ‘Ik sprak een blinde vrouw van begin 40, volledig arbeidsongeschikt. Ze heeft een onderstandsuitkering (bijstand, red.) van 850 dollar per maand. Omdat wij geen sociale woningen beschikbaar hebben, moet ze particulier huren, 1.300 dollar. We zouden als openbaar lichaam bijvoorbeeld de helft van de huur kunnen betalen, maar we mogen niet aan inkomenspolitiek doen. Maar we zijn wél verant-
woordelijk voor mensen met een beperking. Op dat soort momenten besef je: shit, wij kunnen hier niks voor haar doen.’
Dan is het niet leuk om gedeputeerde te zijn, zegt ze. ‘De voornaamste reden dat ik stop is privé, voor de familie, maar het speelt zeker mee dat ik niet veel kan betekenen voor dit soort specifieke gevallen. Ik denk dat ik buiten de politiek meer voor mensen kan doen. Ik zit nu tien jaar in de politiek en heb het gevoel: het duurt allemaal te lang.’
Terwijl de verwachtingen zo hooggespannen waren in 2010, toen Bonaire net als Sint Eustatius en Saba een ‘bijzondere gemeente’ van Nederland werd. De eerste jaren werd gekozen voor ‘legislatieve rust’: even geen grote veranderingen in de wet- en regelgeving om de eilanden aan de nieuwe status te laten wennen. ‘Dat hebben de departementen verschillend geïnterpreteerd’, zegt Den Heyer. ‘Het ministerie van Onderwijs zei: het is belangrijk dat het niveau op de BES-eilanden één-op-één voldoet aan dat van Nederland en
daar gaan we direct aan werken. Dat is ook gelukt. Maar het ministerie van Sociale Zaken hield strak vast aan die rustperiode. Het duurde tot 2016 voor er zoiets als kinderbijslag kwam en nu pas wordt gepraat over het introduceren van een soort WW. Als SZW de eerste jaren soepeler was omgegaan met die legislatieve rust, zouden de problemen nu minder erg zijn geweest, zeker wat betreft onze voorzieningen.’
De houding van de Bonairianen zelf was daar ook debet aan, erkent ze. ‘Er was hier een gebrek aan kennis, we keken nooit verder dan ons eigen eiland of hooguit naar Curaçao. Mensen wisten niet welke voorzieningen er allemaal bestonden in Nederland. We hebben nooit gestreden voor waar we eigenlijk recht op hadden, we hadden hier zoiets van: we moeten het doen met wat we hebben. Dat is veranderd. Wij waren te bescheiden, maar daarbij zeg ik meteen dat Nederland zich wel wat proactiever had mogen opstellen.’
Het ondernemerschap, vaak een uitweg uit de armoede, zit er bij de Bonairiaan niet van nature in, zegt Den Heyer. ‘Dat proberen we nu via het onderwijs en met de Kamer van Koophandel te veranderen. Maar dat kost tijd. Het is frappant dat de Bonairiaanse vrouw wel van alles doet. De mannen moesten vroeger altijd gaan werken op Curaçao, Aruba of Cuba, de vrouwen bleven dan achter en moesten het gezin onderhouden. Die hielden het hoofd boven water met zoiets als taarten bakken en pasteitjes verkopen.’
Tel daarbij de hoge prijzen in de supermarkten en de inflatie op, dan kleurt de sociale kaart van Bonaire nog zwarter. Een pot pindakaas kost meer dan 9 dollar, net als een kilo witte druiven. NRC schreef deze zomer dat het kopen op krediet bij supermarkten niet ongewoon is. Den Heyer: ‘Een voedzame maaltijd op tafel zetten wordt steeds moeilijker. Tijdens de coronaperiode werden vaste kosten van energie, water en internet gesubsidieerd. Maar ook bij ons stijgen de energiekosten nu als een gek. Ik denk dat Nederland hier wel actiever over kan meedenken.’
Aan mooie woorden vanuit Den Haag geen gebrek, zegt ze cynisch. ‘Ik zie al járen van goede intenties. Je merkt wel dat er bij verschillende ministeries meer
aandacht is voor de eilanden, maar het is nog niet vanzelfsprekend.’ In de Tweede Kamer is er de laatste jaren wel meer structurele belangstelling, constateert ze. ‘Er worden moties aangenomen, maar dat blijven toch wensen, het zijn geen verplichtingen. Het vervelende is dat het lijkt alsof we heel erg afhankelijk zijn van de bewindspersoon. Als die zich met de eilanden identificeert, dan pas komt er beweging. Dat is krom, het zou niet mogen uitmaken wie in een kabinet de eilanden in portefeuille heeft.’
En áls er dan al aandacht is voor de eilanden, dan gaat het vaak alleen over de mensen met een onderstandsuitkering, niet over de mensen die wel werken maar niettemin in armoede leven. Zo wordt in Den Haag al jaren gesproken over een ‘ijkpunt’ voor een sociaal minimum in Caribisch Nederland. De Bonairiaanse consumentenbond Unkobon heeft de Nederlandse staat voor de rechter gedaagd omdat die met twee maten zou meten en daarmee onrechtmatig bezig is: hij garandeert wel een bestaansminimum voor zijn Europese inwoners, maar niet voor die van Caribisch Nederland.
Den Heyer heeft begrip voor de stap van Unkobon, maar kiest als bestuurder van het openbaar lichaam toch liever voor de route van de dialoog. ‘Maar op een gegeven moment weet je niet meer hoe je de problemen nog moet aankaarten om Den Haag echt de ernst ervan te laten inzien.’ Waarom moet bijvoorbeeld het definiëren van een sociaal minimum zo lang duren, vraagt ze zich af. ‘Wie het weet, mag het zeggen. Natuurlijk speelt mee dat er een prijskaartje aan hangt. De eilanden zijn altijd geframed als rovershollen en bodemloze putten waar de Nederlandse belastingbetaler zijn geld in ziet verdwijnen. Ga dan maar eens zeggen dat je nu wél gaat investeren in de eilanden, dat ligt gevoelig.’
Steeds meer Nederlanders vestigen zich op Bonaire. Er wordt veel geïnvesteerd in hotels en resorts, terwijl de Bonairianen moeite hebben de eindjes aan elkaar
te knopen en de kloof tussen arm en rijk steeds groter wordt. Het is een beproefd recept voor sociale onrust.
Den Heyer: ‘Mensen hebben meer kennis. Dankzij internet volgen ze wat er in Nederland en op de andere eilanden gebeurt. En er komen hier steeds meer Europese Nederlanders die zich natuurlijk afvragen waarom hier dingen niet geregeld zijn zoals ze gewend zijn. De ogen van de Bonairianen gaan open. Ze zijn nu niet per se opstandiger dan tien jaar geleden, maar wel gefrustreerder.’
De gedeputeerde benadrukt dat er natuurlijk ook dingen goed zijn gegaan sinds 2010. ‘Het onderwijs, de kinderopvang. De zorg is verbeterd, de gebouwen zijn onder handen genomen. Maar als er niets wordt gedaan aan de primaire behoeften, dan heeft dit gevoelsmatig weinig effect. Zolang je honger hebt, ga je niet werken aan je eigen ontwikkeling. Dus ja, we zien vooruitgang, maar het krediet dat daarmee is opgebouwd wordt steeds minder.’
Voor ze een punt achter haar politieke carrière zet, had Den Heyer in ieder geval nog één ding willen afvinken: ‘Gratis kinderopvang. Nederland heeft allerlei voorzieningen waar mensen gebruik van kunnen maken, zoals een kindgebonden budget of huurtoeslag. Dat hebben we hier nog niet en dat krijgen we waarschijnlijk ook niet in dezelfde vorm. Dus niet een kinderopvangvergoeding van 95 procent voor werkende ouders, zoals in Nederland, nee er zijn hier genoeg redenen om het voor 100 procent te vergoeden. Het gaat niet om een werkgelegenheidsargument, bij ons is het een ontwikkelingsverhaal, kinderen moeten zich gezond kunnen ontwikkelen, een gezonde maaltijd krijgen op de opvang, een bad kunnen nemen, de taal horen. Kinderen stappen hier de basisschool binnen met een taalachterstand omdat ze thuis nooit Nederlands hebben gehoord. Nu moeten ouders kiezen: geven ze vijf dollar uit aan kinderopvang of aan een brood. We weten allemaal hoe die keuze uitvalt. Met als gevolg dat een kind alleen thuis zit, of met een ouder broertje of zusje als oppas –wat weer andere problemen veroorzaakt.’ ←
‘Ik zie al járen vangoede intenties, het duurt gewoon te lang’
Martijn van der Steen Co-decaan NSOB en bijzonder hoogleraar EUR steen@nsob.nl, @martijnvdsteen
nders wijs ík een vrijwilliger aan!’ We kennen allemaal de door leraren gebruikte ultieme dreiging aan een onwillige groep. Het is een uitdrukking van macht én onmacht. Uiteindelijk gaat heus iemand het doen, maar de dynamiek in de groep verslechtert er alleen maar van. Iedereen voelt aan dat er iets mis zit. Ik zie analogie met de huidige aanpak van de asielcrisis door de rijksoverheid. Eerst de leerlingen in de klas, die niet vrijwillig naar voren stappen. Wat zijn hun overwegingen?
Ten eerste hebben zij gelijk. Zij weten, veel beter dan deze leraar, wie zich meermaals heeft ingespannen. Ze weten ook wie dat nooit doet. Ze hebben gezien dat deze zwakke leraar daar nooit op ingrijpt. Natuurlijk kunnen ze het doen, maar ze vinden het niet eerlijk.
Ten tweede snappen leerlingen dat als ze bewegen, ze daar voor altijd aan vastzitten. De vraag gaat niet over nu, maar over hoe verhoudingen de komende tijd liggen. Anderen stappen dan nooit meer naar voren. En deze leraar gaat het ze ook niet vragen. Deze groepsdynamiek bestraft goed gedrag. Ten derde ontbeert deze leraar de gunfactor. Dat is zijn eigen schuld. Is deze figuur het redden waard, vragen leerlingen zich af. Ze hebben al het nodige marchanderen met hem meegemaakt. Ze kunnen van alles doen, maar niet omdat hij het vraagt. En dus laten ze hem nog even bungelen.
Dan de leraar. Groepsdynamiek is niet de schuld van de groep, maar van
SOMMIGE GEMEENTEN DOEN VEEL, ANDEREN ÉCHT hemzelf. Hij heeft zich eerder inconsequent getoond (dynamiek 1). Daarnaast heeft de leraar eerdere vrijwilligers niet beloond, maar valt hij er in moeilijke momenten steeds op terug (dynamiek 2). Deze leraar maakt het zich makkelijk en gaat de strijd met de duikers in de groep niet aan. Daarmee komen we vanzelf in dynamiek 3. Geen gezag, geen gunfactor: doe het zelf maar. Waar brengt deze analogie ons? Onder gemeenten schuilt onvrede over het duikgedrag van collega’s. Sommige gemeenten doen veel, anderen écht heel weinig. Dat is een verstikkende dynamiek, die moet eindigen. Deze dynamiek is een gevolg van de manier waarop het rijk inconsequent en gemakzuchtig is omgesprongen met gemeenten. Ontwijkend gedrag wordt beloond, verantwoordelijk gedrag gretig in ontvangst genomen. Correctie vindt pas plaats als het al te laat is. De benarde positie van staatssecretaris Eric van der Burg is het gevolg van jarenlange afbrokkeling van de gezagspositie van het rijk als betrouwbare partij die soms even de gunfactor verdient. Ik lees staatsrechtelijke discussies over doorzettingsmacht, maar geen regel redt de leraar als de klas hem niet vertrouwt. We moeten de vluchtelingencrisis nu oppakken, maar vooral een indringend gesprek voeren over de onderlinge verhoudingen. Uit onszelf. En anders wijs ik iedereen als vrijwilliger aan. ←
Gemeenten doen steeds meer aan onderwijs. Maar hun wettelijk taak, het zorgen voor goede schoolgebouwen, staat onder druk. Dat is zorgelijk, vindt wethouder Thierry van Vugt: zeker in oude panden lopen de onderhoudskosten snel op.
Gemeenten zijn de afgelopen jaren steeds meer gaan doen aan onderwijs. In mijn stad, Gouda, werken schoolbesturen en gemeente samen in een nieuwe lokale Onderwijsagenda, met vier speerpunten. Er lopen Gelijke Kansen Alliantie-projecten, en bedrijven, onderwijs en gemeente geven uitvoering aan Sterk Techniek Onderwijs-plannen. Het ministerie van OCW kan tevreden zijn, maar de belangrijkste wettelijke taak van gemeenten op het gebied van onderwijs, het zorgen voor goede schoolgebouwen, staat in toenemende mate onder druk. En dat baart grote zorgen. De opgaven om scholen te renoveren of van nieuwbouw te voorzien stapelen zich op. De meeste school-
gebouwen dateren uit de naoorlogse jaren. Gemeenten komen structureel middelen tekort om nieuwe en toekomstbestendige schoolgebouwen te realiseren. Zelfs als we scholen bouwen op het meest basale kwaliteitsniveau van het Bouwbesluit, dan komen we nog niet uit met de middelen die er voor onderwijshuisvesting zijn. De normbedragen waarmee de VNG rekent, zijn te laag. Verschillen lopen in de praktijk op tot 20 procent en hoger. En de normbedragen zelf staan in geen verhouding tot de middelen die vanuit het rijk voor onderwijshuisvesting via het gemeentefonds ter beschikking worden gesteld.
Daar komt bij dat veel scholen en gemeenten op hógere kwaliteitsniveaus willen bouwen. Gemeenten zetten in op duurzame gebouwen die energiezuinig zijn. Goede luchtkwaliteit is belangrijk om gezondheidsredenen, maar bevordert ook leerprestaties. Groene schoolgebouwen en -pleinen zijn klimaatbestendig en helpen hittestress tegengaan. Dat zijn investeringen in maatschappelijk rendement, waarbij de kosten voor de baat uitgaan. En substantieel extra kosten ten opzichte van de basisvariant die het Bouwbesluit voorschrijft.
‘Dat zijn investeringen in maatschappelijk rendement, waarbij de kosten voor de baat uitgaan’
Het Interdepartementaal Beleidsonderzoek Onderwijshuisvesting (IBO, maart 2021) ziet dit probleem ook. Nu is het aan de Tweede Kamer om in actie te komen. Inmiddels is anderhalf jaar voorbij, maar is nog weinig voortgang geboekt. Het coalitieakkoord geeft nog geen opvolging aan de urgentie van het IBO. En de bouwkosten lopen sinds 2021 nog altijd snel op.
Voor scholen stijgen de kosten ook. Zeker in oude gebouwen zijn de sterk opgelopen energieprijzen een uitdaging. Scholen geven daardoor steeds meer uit aan facilitaire zaken in plaats van aan onderwijs. Zouden we de energie- en klimaatcrisis niet moeten aangrijpen als legimitatie om sneller stappen te zetten in het vernieuwen van het schoolbestand in Nederland?
Gouda investeert, ook uit eigen middelen, vele miljoenen in lopende onderwijshuisvestingsprojecten. Daarbij zetten we ook in op kostenefficiënt bouwen. Dit doen we onder andere door te kiezen voor renovatie vóór nieuwbouw. En nu de gemeenteraad het clusteren van scholen als een strategisch uitgangspunt voor het Integraal Huisvestingsplan heeft gemaakt, huisvesten we in nieuwbouwwijk Westergouwe drie basisscholen onder één dak. Op een andere plek in de stad brengen
we Auris Taalplein, een school voor speciaal onderwijs, samen met de reguliere basisschool. Op beide locaties wordt kinderopvang onderdeel van het gebouw. Op die wijze creëren we ruimtelijke samenhang, medegebruik en synergie. Dat geeft meerwaarde in de kosten, maar ook in de inhoudelijke samenwerking. Prachtig allemaal, maar ik hoop dat het rijk nu ook zijn verantwoordelijkheid neemt en de budgetten substantieel verhoogt. Goed onderwijs is de basis van gelijke kansen. En goed onderwijs begint met een goed schoolgebouw. ←
Thierry van Vugt (D66) is wethouder Onderwijs in Gouda.
‘Goede luchtkwaliteit is belangrijk om gezondheidsredenen, maar bevordert ook leerprestaties’Schrijf ook een betoog voor VNG Magazine: redactie@vngmagazine.nl Beeld: Yvonne Palsgraaf
Na een lange periode zelfstandig ondernemerschap keerde Frans Muijzers deze maand terug in loondienst. In Oostzaan begon de voormalig wethouder op 1 september als gemeentesecretaris. ‘Ik krijg de beste ideeën in dialoog met anderen, niet als ik mezelf urenlang opsluit.’
Vanwaar deze overstap? ‘De afgelopen twaalf jaar was ik zelfstandig adviseur. Ik heb veel leuke dingen gedaan. Een mijlpaal was dat mijn eigen model bestuursstijlen door de Wethoudersvereniging in gebruik is genomen. Maar ik ben meer ondernemend dan ondernemer. Ik voel me meer betrokken bij groepen mensen dan dat ik per se een eigen bedrijf wil. Daar komt bij dat ik nu 62 ben. Wil ik nog vier jaar lang proberen andere ondernemers af te troeven, of gebruik ik mijn energie liever voor andere dingen? Ik heb voor het laatste gekozen.’
Ilona Jense-van Haarst is voorgedragen als burgemeester van Hulst. Ze is sinds 2018 wethouder en locoburgemeester in Pijnacker-Nootdorp. Daarvoor was ze in die gemeente acht jaar raadslid voor de VVD, waarvan de laatste vier jaar fractievoorzitter. Jense wordt in Hulst de opvolger van Jan-Frans Mulder (CDA) die op 1 oktober met pensioen gaat. Bijna twee weken daarna, 12 oktober, wordt Jense geïnstalleerd.
‘De gemeente Oostzaan heeft een bijzondere positie. Het is een kleine gemeente, en de vraag hoelang we zelfstandig blijven, wordt steeds gesteld – vooral door anderen overigens. We onderzoeken momenteel hoe we naar die zelfstandigheid kijken: is die in de toekomst overeind te houden, en onder welke voorwaarden? Als gemeentesecretaris ben ik nauw betrokken bij dat proces. Oostzaan vormt met Wormerland de OVER-gemeenten. Alle ambtenaren van beide gemeenten vallen onder die gemeenschappelijke regeling, die een eigen directeur heeft. Ik kan me dus vooral bezighouden met de bestuurlijke opdracht.’
Yvonne Halman begon op 15 september als gemeentesecretaris in Wijdemeren. Ze was dat tot 1 april ook al in Lopik, daarna ging ze bij de gemeente Amsterdam aan de slag als programmamanager bedrijfsvoering cluster sociaal domein. Eerder was Halman onder meer werkzaam voor de Friese DDFK-gemeenten (Dantumadiel, Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a.) in een aantal functies en werkte ze bij diverse gemeenten, waaronder Heerenveen (adjunct-gemeentesecretaris) en Raalte (gemeentesecretaris). In Wijdemeren volgde ze Wietske Heeg op, die in november 2021 vertrok. Sindsdien werd de functie waargenomen door Rudie Heintjes.
‘Niets is wat het lijkt. Dat is mijn belangrijkste les, en ook wat ik anderen steeds probeer mee te geven: blijf je verwonderen. Is het wel zo wat ik zie? Je moet niet alles klakkeloos aannemen. Ik heb dat de afgelopen jaren steeds bevestigd zien worden. Het is een permanente opdracht. Vanuit verwondering ontstaat ontwikkeling. Dat moet echt uit jezelf komen.’ (RvdD) ←
Steven de Waal begint op 1 oktober als gemeentesecretaris van Terneuzen. Hij is daar geen onbekende: sinds 2004 bekleedde hij diverse leidinggevende functies bij deze gemeente.
Ingezonden mededeling redactie@vngmagazine.nl
Als secretaris neemt hij het stokje over van Jan Princen, die per 1 januari 2023 met pensioen gaat.
Myriam Meertens vertrekt per 1 oktober uit Weert. Ze wordt dan directeur Ruimte en Economie bij de gemeente Meierijstad. Meertens was drie jaar gemeentesecretaris van Weert, daarvoor vervulde ze die functie in Laarbeek. In Weert was ze eerder hoofd van de afdeling planrealisatie en directeur in de sector stadsontwikkeling en ruimte. Ook werkte ze als afdelingshoofd bij de gemeenten Geldrop-Mierlo en Gouda.
Cecile Bus is sinds 22 sep-
in de gemeente Vijfheerenlanden. Bus is de vervanger Krista Goossens, die vanwege ziekte langere tijd afwezig zal zijn. Bus wordt ingehuurd via een detacheringsbureau. Ze was al vaker (interim-)grif-
Papendrecht.
Margreet Jonker wordt gemeenteraad van Dantumadiel. In de raadsvergadering van 27 september wordt ze geïnstalleerd als opvolger van Teun de Jong, die in februari naar Terschelling vertrok. Sindsdien wordt de functie waargenomen door Martin Frensel
Jonker was de afgelopen vier jaar wethouder in Achtkarspelen. Daarvoor zat ze in Kollumerland tien jaar in de gemeenteraad voor de ChristenUnie.
Wethouder Harry Scholten van Hof van Twente is sinds 8 september tijdelijk voorzitter van de P10, het netwerk van grote plattelandsgemeenten. Hij neemt de voorzittershamer over van Ellen van Selm, die stopt omdat zij burgemeester van Purmerend wordt en daarmee afscheid neemt van de gemeente Opsterland en van de P10. Van Selm was sinds 2017 voorzitter. Het is de bedoeling dat het algemeen bestuur van de P10 op voorzitter kiest.
Neem de regie over uw eigen loopbaan
Om welk vakgebied het ook gaat: als geen ander weten we hoe complex de inhoud van beleid en wet- en regelgeving kan zijn. Kies daarom voor onze verdiepende masterclasses, leergangen en congressen voor heldere en praktische handvatten en vaardigheden.
Er kan gesolliciteerd worden naar het burgemeestersambt van Barneveld (circa 60.600 inwoners), vacant sinds 1 februari 2021. Het salaris is € 10.335,71 bruto per maand. De
opgevraagd via bit.ly/ vacaturebarneveld. Sollicitaties vóór 1 oktober sturen naar de CdK in de provincie Gelderland.
De burgemeestervacature van LeidschendamVoorburg (circa 76.700 inwoners), vacant per 1 september 2021, is opengesteld. Het salaris is € 10.335,71 bruto per
staat op zuid-holland.nl/ sollicitatieburgemeester. Sollicitaties vóór 6 oktober sturen naar de CdK in de provincie Zuid-Holland.
Ons aanbod Dag van de stad 29 september
VNG Juridische 2-daagse 3 en 4 oktober
2,5-daagse: Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling voor Wijkteams 12 oktober
Workshop: Strategische personeelsplanning 13 oktober
2 daagse leergang: Democratische Rechtsorde 25 oktober
Introductie in risicomanagement binnen uw gemeente 28 oktober
Masterclass: Succesvol adviseren in een politiek-bestuurlijke context 31 oktober
Voor de Jeugd Dag 7 november
Ons hele aanbod vindt u op vngconnect.nl
Nederland verandert, maar hoe ziet Nederland er in 2030 uit, en hoe komen we daar?
In Er ontstaat een ander Nederland verkennen bestuurder Hans Schraders en journalist en publicist Herman Poos die route, aan de hand van trends en door middel van interviews met onder meer voormalig wethouder Staf Depla van Eindhoven, voorzitter Martin van Rijn van Aedes, econoom Barbara Baarsma en politiebaas Frank Paauw.
‘We staan aan de vooravond van een complete en ingrijpende metamorfose’, schrijven de auteurs in het voorwoord
Het dagelijks leven is hectischer dan ooit. Eén op de zes Nederlanders heeft burn-outklachten.
Maar we weten gek genoeg nog steeds niet echt goed wat een burn-out is, constateert psycholoog en hoogleraar Christiaan Vinkers. Hij bepleit een andere benadering van de omgang met stress, vooral door meer zicht te hebben op het voorstadium: hoe raakt iemand overbelast, en hoe krijg je daar meer grip op?
Christiaan Vinkers, In de ban van burn-out. Over de grenzen van stress, Prometheus, € 23,50.
van hun boek. Zo staat het bestuur onder druk nu niet iedereen in Nederland nog loyaal is aan de manier waar de democratie is vormgegeven.
De auteurs doen ruim 130 aanbevelingen voor de weg naar 2030, en hebben daarin aandacht voor de bestuursstijl, de zorg, de energietransitie, het migratiebeleid en de wijze waarop we ons werk doen.
Hans Schraders en Herman Poos, Er ontstaat een ander Nederland. Van welvaart naar welzijn!, Guldenhof, € 37,50.
De overheid verzamelt steeds meer informatie. Daarbij gaat nog weleens wat mis.
Alleen als de overheid het informatiebeheer meer serieus gaat nemen, kunnen nieuwe affaires worden voorkomen, schrijft informatieconsultant Saskia Giesbers in haar nieuwe boek. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Want: wat moet je bewaren, en – belangrijker nog wellicht – wat kan weg? Informatiebeheerders zijn afhankelijk van wetten en voorschriften, maar die zijn niet eenvoudig na te leven en spreken elkaar soms zelfs tegen. De moeite die het kost, mag volgens Giesbers geen excuus zijn om het informatiebeheer niet goed aan te pakken.
Saskia Giesbers, Kan dit weg? Een pleidooi voor professioneel informatiebeheer bij de overheid, Haystack, € 32,50.
‘Toen mijn zoon de diagnose autisme kreeg, wilde ik een baan met meer structuur, om ook de zorg voor hem op te pakken. Daarnaast wilde ik mijn werk combineren met de politiek. Dat kan in deze baan goed. Ik heb de eerste shift in de ochtend, zodat ik er in de middag kan zijn voor de kinderen en voor het raadswerk. Ik heb een mbo-opleiding, er zouden meer mbo’ers actief
moeten zijn in de politiek. Nu wordt voor politieke functies veel gekozen voor mensen die hoger opgeleid zijn, maar in principe moet iedereen raadslid kunnen zijn. Progressief Wierden is een samenwerkingsverband van PvdA, GroenLinks en D66. Het is mijn eerste termijn in de Wierdense raad, hiervoor was ik commissielid in Hengelo voor GroenLinks.’
HET VERTROUWEN IN DE OVERHEID NEEMT AF. OOK GEMEENTEN ZIEN DE KLOOF TUSSEN BESTUUR EN SAMENLEVING WIJDER WORDEN. EEN MOGELIJKE OORZAAK: DE VEELHEID AAN REGELTJES WAARAAN GEMEENTEN ZICH MOETEN HOUDEN, REGELS DIE VOOR DE INWONERS VAAK ONBEGRIJPELIJK ZIJN. EN LASTIG VOORAL.
Regels zijn nodig, maar we zitten erin vast, zegt Boukje Keijzer. Zij houdt zich al twintig jaar bezig met de relatie tussen overheid en samenleving en ontwikkelde een eigen methodiek om die te verbeteren. Centraal daarin staan de regels, en vooral de rek die daarin zit. Vorig jaar schreef ze er een boek over: De regels en de rek. Haar aanbevelingen zijn nu relevanter dan ooit, nu de overheid op alle niveaus zoekt naar manieren om het verloren contact met de samenleving terug te vinden. Keijzer houdt van regels. Ze zijn nodig om processen te stroomlijnen, fraude te voorkomen, iedereen gelijk te behandelen, zaken sneller voor elkaar te krijgen. Maar we zijn erin doorgeschoten: ‘Als mensen regels niet goed begrijpen, of wanneer ze niet bijdragen aan iets waarvoor ze bedoeld waren, dan ben je niet goed bezig.’
In haar werk komt Keijzer veel ambtenaren tegen die zeggen dat ze last hebben van de regels. ‘Dan vraag ik altijd: over welke regel heb je het eigenlijk, en bestaat die echt of neem je dat alleen maar aan, waar staat die dan? Dan gaan ze het opzoeken en blijkt de regel vaak onvindbaar,
of er staat iets anders dan ze denken.’
Een tweede vraag die gemeenten voor zichzelf zouden moeten beantwoorden, is: wat probeert de regel eigenlijk te regelen?
‘Er zijn bijvoorbeeld heel veel regels gemaakt om de veiligheid te vergroten, maar die zijn zo complex dat alleen specialisten ze nog begrijpen en mensen zich er niet meer aan houden. Regels zijn belangrijk, maar ze moeten altijd gericht zijn op het overeind houden van het doel dat je beoogt.
Je moet ze ook weer niet zó ver
Boukje Keijzer is sociaal psycholoog en communicatiewetenschapper.oprekken dat je het kind met het badwater weggooit. Het gaat erom te zoeken naar de ruimte om het doel van de regel overeind te houden op een manier die minder tijd kost, minder omslachtig is en beter wordt begrepen. Soms betekent dit dat je een regel moet toevoegen omdat de bestaande regels heel onduidelijk zijn, of elkaar tegenspreken. Maar meestal is het een kwestie van ontregelen, door regels weg te halen, aan te passen of er op een andere manier naar te kijken.’ Regels worden door de overheid ook wel eenzijdig uitgelegd. ‘Eenzijdige rek’, noemt Keijzer dat. ‘We maken afspraken met elkaar en als de burger zich er niet aan houdt, zijn de sancties groot. Maar als de overheid zich er niet aan houdt, zitten daar geen sancties aan vast. Daarom vinden mensen de overheid vaak onbetrouwbaar, of unfair.’ Terwijl, zegt ze, het vaak om mensen in kwetsbare situaties gaat. ‘Voor sommigen hangt letterlijk hun levensgeluk af van regels, dat geldt niet voor de overheid. Als je daarmee te maken hebt, voelt dat onmachtig. Dat is een heel naar gevoel. Je komt dan in een systeem terecht dat niet altijd iets positiefs oplevert. Zeker niet waar het regels betreft die ervoor moeten zorgen dat je iets zou moeten krijgen, een uitkering of een vorm van ondersteuning. Maar als je dan nét de verkeerde dingen doet, is de val extra groot omdat je al zo kwetsbaar bent.’
Keijzer ziet wel een kentering. ‘Carola Schouten bijvoorbeeld, de minister voor Armoedebeleid, zie ik
nu echt anders opereren. Zij begrijpt dat je niet mag verwachten van mensen dat ze je vertrouwen, als uit alles blijkt dat de overheid jou niet vertrouwt.’ De toeslagenaffaire zorgde echt voor een schokgolf, die ook lokaal bestuurders deed opschrikken. ‘Ik zie wethouders die nu zeggen: dit is een inhumane regel, wij gaan het in onze stad anders doen. Dat zijn wel bijna altijd bestuurders van een grote stad. In een middelgrote of kleine gemeente moet je als lokaal bestuurder van heel goeden huize komen om tegen het landelijk beleid in te gaan.’
In regels moet altijd rek zitten, is een van de stellingen van Keijzer. ‘Ik noem dat de regelruimteparadox. Er is geen ruimte zonder regels, want je hebt altijd een kader nodig waarbinnen je je vrij kunt voelen om je professionele autonomie vorm te geven. Andersom heb je ook altijd rek in een regel nodig. Die twee dingen zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden.’
‘Over welke regel heb je het eigenlijk, enbestaat die echt?’
Dat vraagt lef van ambtenaren, die in hun contact met inwoners moeten durven omgaan met de rek in de regels, zonder bang te zijn daar door de wethouder op te worden afgerekend. Keijzer constateert dat daar meer ruimte voor komt. ‘Leidinggevenden en wethouders moeten beseffen dat zij specialisten in dienst hebben die ergens verstand van hebben, meer dan zijzelf. Maak daar gebruik van.’ ‘Ik roep professionals altijd op om die ruimte, die rek te benutten’, zegt Keijzer. ‘Als je die rek toepast vanuit de bedoeling van de regels, dan kun je een eind komen. Maar je moet je rug recht houden, en een bestuurder achter je hebben die bereid is te zeggen: laten we het in de geest van de regels doen, en laten we vooral een precedent scheppen.’
Uiteraard hebben de uitvoerders van beleid in hun gesprekken met inwoners rekening te houden met de gemeentelijke kaders, of dat nou een beperkt budget is of een raads- of collegeprogramma. ‘Dat is ook niet erg, zolang je er transparant over bent. Wanneer je als gemeente hebt uitgesproken dat je een groene, duurzame stad wilt zijn, dan is dat een heel belangrijke waarde en een kader waarbinnen je het gesprek moet aangaan. En wanneer in de raad is afgesproken dat ergens huizen moeten komen, durf dan ook tegen omwonenden te zeggen: sorry, die woningen gaan we bouwen, maar hoe kunnen we ervoor zorgen dat we samen met jullie oplossingen kunnen vinden voor jullie zorgen en behoeften?’
Samen met de inwoners zoeken naar de rek in de regels, dat is de opdracht voor de moderne overheid. Dat gaat wel wat verder dan wat nog niet eens zo heel lang geleden de gangbare praktijk was: een hoorzitting organiseren waar inwoners kennis kunnen nemen van een al uitgewerkt plan en er hun zegje over kunnen doen, en vervolgens niets meer horen. De socioloog Frans Soeterbroek introduceerde hiervoor de term ‘koekoeksklokparticipatie’: de overheid die te lang alles binnenskamers houdt en dan als een
koekoek eventjes naar buiten komt om de burger te horen en dan gauw weer naar binnen gaat. Dat is, zegt Keijzer, ook wel het risico van de Omgevingswet. ‘Participatie van belanghebbenden is daarin verplicht, maar dat zou je heel minimaal kunnen invullen.’
Keijzer vindt het een opdracht voor gemeenten om mensen echt te betrekken. ‘Ik geloof oprecht dat plannen er beter van worden als mensen daarover mee kunnen denken. Benut de kennis die in de samenleving zit. Je kunt als ambtenaar wel denken dat jij dé specialist bent, maar in jouw dorp woont misschien wel iemand die hetzelfde werk als jij doet, in een andere gemeente. Het betrekken van mensen die over kennis beschikken, of passie hebben voor een onderwerp – daar is nog wel een wereld te winnen.’
Dat mensen verschillende belangen hebben die met elkaar kunnen concurreren, wil niet zeggen dat ze er niet samen uit kunnen komen. ‘Bewoners zijn heel goed in staat die belangen te wegen en willen ze er echt samen uitkomen. Er zijn altijd oplossingen te vinden. Alleen, je moet het ze wel vrágen. Soms onderschatten we bewoners, ze zitten er echt niet altijd alleen voor hun eigen belang. En als ze het niets eens worden, dan is er een gemeenteraad die de belangen op een ander niveau weegt. Echt, als je je verdiept in al die regels die beperkend aanvoelen, blijkt er altijd veel meer mogelijk te zijn dan je denkt.’ ←
‘Ik geloof oprecht datplannen er beter van worden als mensen daarover mee kunnen denken’
‘Voor sommigen hangtletterlijk hun levensgeluk af van regels’
Concern informatiemanager Amstelveen
Functionaris gegevensbescherming
BAR organisatie (Barendrecht)
Oldebroek
Information security Tilburg
ICT-/Informatiearchitect Velsen
Strategisch bestuurskundig adviseur Haarlem
Specialist juridische zaken
Hoeksche Waard
Juridisch adviseur Middelburg
Advocaat
Utrecht
Adviseur communicatie Voorschoten
Bestuursadviseur Wijk bij Duurstede
Specialist burgerzaken Bloemendaal
Financieel adviseur Gouda Beleidsadviseur vrijetijdseconomie Lelystad Projectleider Moerdijk
Financieel adviseur Rhenen
Financieel adviseur Tilburg
Voor een overzicht van alle vacatures en meer informatie zie www.gemeentebanen.nl.
Regionaal beleidsadviseur onderwijs en jeugd De Bilt Beleidsmedewerker onderwijshuisvesting Vlaardingen
Medewerker APV en bijzondere wetten Gorinchem
Medewerker toezicht en handhaving Wijdemeren
Corporate recruiter Alphen aan den Rijn Beleids- en projectmedewerker HRM Amstelveen Adviseur werving en selectie Leeuwarden
Ecoloog
Alphen aan den Rijn Senior adviseur duurzaamheid Bodegraven-Reeuwijk Contractmanager stedelijk beheer Den Haag
Projectleider ruimtelijke ontwikkeling Maasdriel
Allround medewerker grondzaken Nunspeet
Senior adviseur vastgoed en grondzaken Schagen
Junior projectleider infrastructuur Texel
Plantoetser Utrecht
Projectleider aanpak aardgasvrije wijken Vlaardingen
Coördinator omgevingsplanjurist Westland
Verkeersregisseur Zaanstad
Adviseur duurzaamheid/ leefomgeving De Bilt
Re-integratieregisseur ex-gedetineerden Haarlemmermeer
Klantmanager Leiden
Adviseur sociaal domein Schagen Consulent vroegsignalering schulden Woerden
WELZIJN
Beleidsmedewerker wonen en zorg Meerinzicht (Zeewolde)
Beleidsmedewerker maatschappelijke ontwikkeling
Voorschoten
Regisseur inburgering Zaanstad van der Steen Contact redactie tel. 070-378 96 43, redactie@vngmagazine.nl Ontwerp Fier.media Vormgeving Monique Westenbroek Druk Senefelder Misset, Doetinchem Advertenties Cross, Julia Franken, 010-760 73 24, julia@cross.nl Abonnementen ambtenaren vanaf schaal 10 bij gemeenten. Aanvragen en wijzigingen: www.vng.nl, vngleden@vng.nl of 070-373 83 93. Betaalde abonnementen Prijs jaarabonnement: 173 euro (excl. 9% btw). Sdu Klantenservice, www.sdu.nl/service, tel. 070-378 98 80. Schriftelijk opzeggen uiterlijk twee maanden vóór het einde van de abonnementsperiode bij Sdu Klantenservice, Postbus 20025, 2500 EA Den Haag. © 2022, ISSN 1566-1636 op VNG via sdu.nl/service of bel naar 070-378 98 80
Hoe zorg je ervoor dat de stad bereikbaar blijft voor iedereen? Waar ook gezinnen met kinderen in een ontspannen sfeer kunnen genieten van het dynamische stedelijke leven? Leefbaar en aantrekkelijk.
Met BABEL laten we zien dat inclusiviteit voor ons betekent: bijdragen aan een fijne stad die betaalbaar blijft voor al haar bewoners. Met een grote verscheidenheid aan gestapelde gezinswoningen met veel buitenruimte. Waarbij een gemeenschappelijke ‘straat’ de woonlagen met elkaar verbindt en aansluit op de levendige woonomgeving.
Voor ons is inclusiviteit geen abstract gegeven, maar een kans om concrete vragen van mensen te beantwoorden. En onze visie vorm te geven in een dynamische leefomgeving.
Wat dat voor u kan betekenen?
am.nl/inclusievestad
AM maakt haar thema ‘Inclusieve stad’ waar in BABEL, een eigenzinnig complex van gestapelde gezinswoningen, gelegen in een autoluw en duurzaam woongebied op de Rotterdamse Lloydpier.
Snel een accuraat beeld van het financiële resultaat van uw grondexploitaties en exploitatieplannen dan gebruikers
Eenvoudig in gebruik op maat Koppeling fin. systeem mogelijk Overal werken in de cloud (SaaS) nieuwe en bestaande exploitaties beschikbaar voor Haalbaarheid, Risico en Vpb Koppeling met Civieltechnisch Prijzenboek voor informatie op www.grexmanager.nl of neem direct op: grexmanager@metafoor.nl of 088-00 66 166
