nijvertijd
i e n d e n u m m e r
Steenfabrieken bepaalden nog niet zo lang geleden het silhouet van de prachtige uiter waarden van de IJssel Relikwieën zijn het nu, de vlamoven van Hengforden, de schoorsteen van
Fortmond en andere restanten van de onder het gras verdwenen steenovens
Een goed idee van onze redactie om deze ooit in onze regio bloeiende bedrijfstak onder de aandacht te brengen en wat over het productieproces te vertellen Dit is al weer het tiende nummer van Nijvertijd De eerste uitgave kwam uit in mei 1997 De uitgaven zijn zowel in vorm als in inhoud van een uitstekende kwaliteit Een bijzondere prestatie waar voor ik de redactie - en alle werkers daarachter - langs deze weg van harte wil danken Ik wil onze vormgever Pieter Ellens (Allison Deventer) afzonderlijk noemen Hij slaagt erin om naast de mooie vormgeving steeds weer niet eerder gepubliceerde tekeningen of foto's te presenteren Ook de medewerkers van het Stadsarchief wil ik apart vermelden
Voor dit nummer wil ik specifiek dr G B Janssen uit Zevenaar bedanken die zijn diepgaande kennis ter beschikking heeft gesteld en ons ook met het beeldmateriaal enorm heeft geholpen.
Deze tien uitgaven samen vormen ondertussen een aardig stuk industriële geschiedenis
Maar er is nog véél meer te onderzoeken en te vertellen We gaan er dus gewoon mee door!
Dit tiende nummer is een dubbelnummer Op de extra pagina's laten we een aantal saillante gebeurtenissen uit onze geschiedenis de revue passeren
De SIED heeft 100 particulieren en 50 bedrijven/organisaties die met hun donaties het werk mogelijk maken We hebben onlangs het fenomeen Vriend van de SIED geïntroduceerd:
Vrienden van de SIED bieden we naamsvermelding in Nijvertijd en op onze internetsite, exclusieve activiteiten en desgewenst extra nummers van Nijvertijd
Inmiddels hebben zich vijf bedrijven aangemeld als Vriend Nieuwe Vrienden zijn van harte welkom!
Dit nummer is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Bouwcenter Klosters Deventer
G i j s v a n E l k , voorzitter
l , H o l
e n v e e n ,
, L o c h e m , O l s t , R a a l t e e n Vo o rs t G e g e v e n s v a s t l e g g e n h i s t o r i s c h o n d e r z o e k d o e n e n d a a r o v e r p u b l i c e r e n z i j n b e l a n g r i j k e o n d e r d e l e n v a n o n s w e r k W e o r g a n i s e r e n e x c u rs i e s , b i j e e n k o m s t e n e n l e z i n g e n e n g e v e n a d v i e s o p h e t g e b i e d v a n h e r g e b r u i k v a n i n d u s t r i e e l e r f g o e d N a t u u rl i j k z e t t e n w e o n s i n v o o r h er g e b r u i k v a n m o n u m e n t e n v a n b e d r i j f e n t e c h n i e k Vo o r m e e r i n f o r m a t i e k u n t u o n z e b r o c h u r e a a n v r a g e n b e l ( 0 5 7 0 ) 6 4 1 1 5 1 o f m a i l i n f o @s i e d n l
U k u n t o o k o n z e I n t e r n e t s i t e b e z o e k e n : w w w s i e d n l
Vriend van de SIED
W i t t e v e e n e n Bo s Ra a d g e v e n d e I n g e n i e u rs
A rc h i t e c t e n b u r o G h i js e n Pa r t n e rs
Ra b o b a n k Z u i d -S a l l a n d
I m p r e ss M e t a l Packa g i n g
O b d e i j n Bo u w b e d r i j f
Er wordt o a melding gemaakt
van een stoommachine van 25 pk en in het begin stonden er
ook paardenstallen De arbeiders werkten ‘s winters bij vleesfa-
briek Olba in Olst
Een zeer oud bedrijf was de Fortmond (al van voor 1843) waarvan nog als enige de schoorsteen bewaard is en de oven, waarin nu vleermuizen huizen Voor de arbeiders die uit de dorpen aan de over-
H e t ‘ s t e n e n t i j d p e r k ’ l a n g s d
V a n d a a g i s e r b i j n a g e e n s p o o r m e e r o v e r v a n d e v e l e s t e e n b a k k e r i j e n
langs de IJssel Toch hebben er tenminste zeven steenfabrieken in onze regio
gestaan Op de plaats van de kolk tussen de Bolwerksweg en de rivier (vlak ten zuiden van de A1) lag de Machinale Steenfabriek de Vlietberg, waar vader en zoon Hasselo een modern gemechaniseerd bedrijf hadden, met al in 1881 een stoommachine In 1945 werd De Vlietberg
ver woest, waarschijnlijk bij gevechtshandelingen In de uiter waarden achter Nour y en
Van der Lande lag de Petra, opgericht in 1877 en in 1947 gesloopt Ook hier werd (in 1903)
een stoommachine geplaatst In de Stobbenweerd ten noorden van de rioolzuiveringsinstallatie stond de “Deventer Stoomsteenfabriek’ , opgericht in 1895 Resten zijn nog te vinden achter de boerderij Binnendijks achter de zuiveringsinstallatie staat nog een rijtje steenbakkershuisjes genaamd ‘halve konte’
S t e e n f a b r i e k D e R a n d e r w a a r d i n d e u i t e r w a a r d e n b i j
D i e p e n v e e n r o n d 1 9 0 0
I n h e t m i d d e n m e t h o r l o g e k e t t i n g f a b r i k a n t Br o u w e r
D e R a n d e r w a a r d s t a r t i n 1 8 5 6 e n b e ë i n d i g d d e p r o -
e van de IJssel kwamen was er een voetveer naar Veessen
Pas in 1976 werd de productie hier beëindigd
Eeuwenlang blijft het productieproces ambachtelijk en rond 1850 komen de eerste machines Ook lang daarna blijft in de steenbakkerijen nog veel handwerk bestaan Pas na de Tweede
Wereldoorlog vindt, meestal tegelijk met een grootscheepse sanering, volledige automatisering van het proces plaats In onze regio zijn de ontwikkelingen langs dezelfde lijnen gegaan als elders
d u c t i e r o n d 1 9 7 6
Ter hoogte van de Randerstraat stond steenfabriek de Rander waard Deze fabriek produceerde van 1856 tot ca 1976 Van steenfabriek Hengforden (ten Noordwesten van De Haere), al in 1843 gesticht en in 1966 gesloten, resteert nog het sterk overgroeide ovenlichaam Staatsbosbeheer beschermt er een boeiende flora en fauna Midden op camping ‘t Haasje (Den Nul) staan nog restanten van de gelijknamige fabriek, die van 1850 tot 1963 heeft gewerkt
Va n k l e i
n a a r v o r m
Vanouds werd
de uiter waar-
den afgegraven
klei met de voeten getreden
(‘gewalkt’) om een homogeen
mengsel te krijgen De vormer
deed de klei daarna in een vorm-
bak voor een of twee stenen
Kinderen droegen deze ‘vormelingen’ naar de ‘baan’ , waar ze
stoom- tenslotte met dieselloco-
motieven op smalspoor ver-
voerd Ook de kiplorr y was een
verbetering De mechanisatie van
lende formaten waren nu mogelijk en in 1920 kwam de productie al
op 40 000 per dag Machinefabriek Aberson in Olst kon alle denkbare
machines voor de baksteenindustrie leveren en exporteerde die ook
wereldwijd
e b o o r d e n v a n d e IJss e l
meest onder een overkapping
door zon en wind moesten
drogen
Het zware met de schop uitgra-
ven van de klei werd vanaf eind negentiende eeuw overgenomen
door een ‘excavateur’ , een soort baggermolen op rails, die zo diep groef, dat er kleiputten ontston-
den De klei werd aanvankelijk met paardenkracht, later met
het stenenvormen begon met de invoering van machines, die de
aangevoerde klei goed konden
kneden en mengen Een goede
menging is belangrijk voor een
betrouwbare kwaliteit Een door-
braak was de uitvinding van de
strengpers door Schlickeysen
Ook nu nog is dit knedende
wormwiel in gebruik, dat, gekoppeld aan een draadsnijder
(‘streng’) meerdere vormelingen
tegelijk produceert In 1858 kon-
den met behulp van een stoom-
machine acht- tot tienduizend
stenen per dag worden gevormd
Daarnaast is de door Johannes
Aberson (1824-1908) gemoderni-
seerd vormbakpers ‘wereldbe-
roemd’ geworden in de baksteenbranche. Ook verschil-
O v e n s
Vanaf het begin van de Middeleeuwen tot in de negentiende eeuw
waren ‘meilers’ oftewel veldovens in gebruik, opgebouwd uit de te bakken stenen met opengelaten ‘brandgangen’ en dichtgesmeerd met
kl i D b d t f h t f t f
het stookproces: de oventemperatuur moet voor metselstenen tussen de 900 en 1150 ºC liggen en voor klinkers rond de 1250 ºC De bak-
duur varieerde enorm: van 3 tot 10 weken De zachtste stenen zijn hel-
derrood met een doffe klank, ter wijl de hardere soorten donkerder
getint zijn en helder klinken (‘klinkers’ dus) Te heet gebakken stenen
‘versinteren’ en worden vormeloos.
B o v e n d i e n h e e f t H a ss e l o v r o u w e n a r b e i d a f g e s c h a f t w a n t : “ D e v r o u w e n h e b b e n w e a l s e d e r t j a a r e n a f g e s c h a f t ; e r v a l t a l t i j d w a t m e e t e h a s p e l e n M e n k r i j g t h e t u i t s c h o t e n d a a r o m i s b e s l o t e n , h o e w e l h e t w a t m e e r k o s t ,
In de jaren 1858/1859 ontwerpt Hoffmann zijn ring-
oven: in cirkelgang gestookt ondergaan vormelingen
geleidelijk alle stadia van warmte, zodat de stenen voor
het eerst in een continu proces kunnen worden “ingezet” en “uitgekruid” Dit type oven werd in 1876 als
een van de eerste in Nederland gebouwd voor de toen-
malige ‘Petra’ , gelegen in de uiter waarden bij de
Gashaven in Deventer Vanaf 1915 kwam een verbe-
terd type van de ringoven in gebruik, de vlamoven, die met name de veelgevraagde straatklinkers produceerde
Parallel aan deze ontwikkeling kwam
in 1909 de eerste
tunneloven in
gebruik, waarin het
baksel op wagens
door zorgvuldig
berekende hetere
respectievelijk koe-
lere zones werd
getrokken
Na verbeteringen werd deze oven na de Tweede
Wereldoorlog algemeen toegepast Het belangrijkste economische motief bij al deze technieken was brandstofbesparing en beheersing van het proces
Stoomkracht werd in het begin zeer langzaam en in gering vermogen ingevoerd: het proces werd immers vaak onderbroken door slecht weer en was seizoensgebonden. In 1913 al verscheen de eerste elektromotor, in 1932 bezat een kwart van de bedrijven er een of meer
seizoenswerk hard en lang wer-
ken Van april tot september
soms 16 uur per dag en daarbuiten vaak werkloosheid
D r o g e n
Toen met de ringoven het volcontinue proces mogelijk werd, wilde men de aanvoer van vormelingen en het bakken zo goed mogelijk op elkaar afstemmen
Kunstmatige droging van de vormelingen ma het droogproces onafhankelijk
van het weer en het seizoen en daarmee ook van seizoenwerkers
Afhankelijk van de productieeisen kwamen er kamer- en tunneldrogerijen In ringovens konden de droogcondities per kamer worden geregeld en in tunnelovens werden de wagens met stenen door droogzones
geleid Toch werd in 1936 nog
maar tien procent van de stenen kunstmatig gedroogd en zelfs een enkele moderne steenfabriek droogt nu nog in de buitenlucht
Kenmerkend was ook, dat de ‘steenbaas’ (bedrijfsleider) alleen mannen in dienst nam op voorwaarde dat vrouw en kinderen meewerkten Hier en daar woonden de arbeiders bij de fabriek; vaak trokken ze van het ene bedrijf naar het andere met alle sociale gevolgen van dien: schoolverzuim en drankmisbruik Eind 19e en begin 20e eeuw erkt sociale wetgeving de kinderarbeid die later zelfs grotendeels wordt verboden Ook vrouwenarbeid wordt sterk ingeperkt De arbeidsvoorwaarden verbeteren vooral door de toenemende mechanisatie: het werk van (jonge) kinderen verdween grotendeels
H e t ‘ s t e e n o v e n v o l k ’
Door allerlei oorzaken vormden de werknemers van de steenbakkerijen een aparte groep. Net als in het boerenbedrijf, waar velen vandaan kwamen, betekende het
C o l o f o n N i j v e r t i j d i s e e n h a l f j a a r l i j k s v e rs c h i j n e n d b u l l e t i n v a n d e S t i c h t i n g I n d u s t r i e e l Er f g o e d D e v e n t e r (SIE D ) , b e s t e m d v o o r d o n a t e u rs e n a n d e r e b e t r o k k e n e n e n g e i n t e r e ss e e r d e n D o n a t e u r k a n m e n w o r d e n d o o r o v e r m a k i n g v a n : E 1 5 - ( o f m e e r) v o o r p a r t i c u l i e r e n E 2 5 - ( o f m e e r) v o o r o r g a n i s a t i e s E 5 0 - ( o f m e e r) v o o r b e d r i j v e n o p r e k e n i n g 6