Daags na onze aankomst in Rome is het Allerzielen. Vandaag worden, volgens een door abt Odilo van Clugny in de tiende eeuw ingesteld katholiek gebruik (in Italië al evenmin als in Nederland een hoogtijdag), de zielen van gestorven vrienden en familieleden herdacht. Vroeger nam mijn vader ons als jonge kinderen steevast op die ochtend mee naar het kerkhof van zijn dorp om het graf van zijn ouders te verzorgen. “Dag van gramschap en ellende, die ’s werelds loop zal enden, en verbranden zal tot as, al wat hier beneden was!” Tijdens de vroegmis in Sant’Andrea della Valle, waar we inpandig overnachtten, sta ik weer naast mijn vader, net als vroeger bij het familiegraf. Hoe lang zullen wij nog samen zijn? Deze kerk, in de vorm van een Latijns kruis met één enkel schip, houdt een handjevol gelovigen voor het hoogaltaar verzameld. Mijn ogen dwalen van de ochtendeucharistie naar het frescodrieluik dat Mattia Preti in 1651 aan de marteldood van de naamheilige van deze kerk wijdde. Centraal in de compositie ligt Andreas, als voor een vierendeling, uitgestrekt op het schuinkruis. Het reuzenformaat van zijn figuren kwam Preti op forse kritiek van de theatijnen te staan. Matwit glanst de machtige torso op, terwijl hij zijn kruin, losgezongen van het vastgesnoerde lijf, op lijkt te heffen naar de krans die een engel, uit de heerschare gezeten op de donker omrande wolken, met de linkerhand ophoudt, onderwijl met rechts naar Gods gulden gloed omhoog wijzend. Hoewel ik weet dat meditatie bij het schouwspel van martyria gelovige estheten een morbide vervoering biedt, lukt het me niet – ook bij zulk kunstgeweld – het hogere te voelen. De eigenlijke verjaardag van mijn vader, 8 november, is in de heiligenkalender gewijd aan vier gekroonde heiligen, de Quattro Coronati, die in 305 vier bekeerde Pannonische steenhouwers weigerden te executeren in weerwil van keizer Diocletianus. Ook is het een feestdag voor Caetanus, sociaal voorvechter en medestichter van de orde der theatijnen. Mijn vader had, ondanks zijn encyclopedische kennis van het katholicisme, tot zijn verwarring vroeger nooit van deze orde gehoord. Niettemin zou deze Gaetano di Thiene, een lazarettenspiritueel die de pure reinheid en morele onbevangenheid van de contrareformatie belichaamt, in zijn daden van barmhartigheid mijn vader zeker aanspreken. Na de vroegmis breng ik met hem een bezoek aan de sacristie. We nemen het zwart-witpatroon van de vloer in ons op, de notenhouten kasten voor het bergen van kerkvoorwerpen in deze bewaarruimte groot genoeg voor een congregatie, met in de linkerbovenhoek het gekoesterde schilderij van Gerrit van Honthorst – zo klaar en zo obscuur, deze sacristia. Nu staat Vaticanië op het programma. Over de antipaapse Ponte Vittorio Emanuele II, ooit Nero’s toegang tot zijn circus, steken we de Tiber over. De marmeren balustrade onder een allegorische beeldengroep ‘stile Liberty’ benut mijn vader als werkblad om de batterijen in zijn gehoorapparaat te vervangen: de zoon voelt erkenning. Die handeling verricht hij onder de door een brandende fakkel gesymboliseerde ‘Trouw aan de Wet en de Vrijheid’, waarvan de vlam en groupe beschermd dient tegen het verstikkende Vaticaan. Door de Porta d’Orfeo, een onderdoorgang in de Passetto, bereiken we de Borgo Pio. Deze door Pius IV aangelegde straat wil ik volgen naar de Friezenkerk. De weg vormt de ader van een wijkje dat na de fortificatie om de Engelenburcht ontstond. Pius liet een nieuwe muur om de Borgo optrekken, parallel aan de Passetto. In ogenschijnlijk basale straten is architectuur uit de Renaissance behouden. Bramante, Sangallo en Rafaël ontwierpen palazzi voor deze opkomende buurt. De Friezenkerk was gesloten wist ik, maar wellicht werd de heilige trap ’s ochtends op zaterdagen gekuist en kon mijn vader er een optimistische blik op werpen. IJdele hoop en ondanks ons matineuze uur was ook de rij voor de Vaticaanse musea zo aangewassen, dat ik na een uur stilstand voorstelde naar de Engelenburcht te gaan, per slot ook ooit Vaticaans. In een machtige kosmische spiraal kronkelen we vervolgens via de loopbrug van Valadier dwars door de cella van Hadrianus’ mausoleum omhoog naar de Cortile d’Onore, de binnenplaats met het overrompelende laat zestiende-eeuwse standbeeld van aartsengel Michaël. Dit eponieme beeld van Raffaello da Montelupo tooide eerst het boventerras en het gehavende ijzer van de modernistische vleugels en het ontbrekend zwaard fungeerde als bliksemafleider. Deze kunstenaar heeft ook werk verzet aan deze binnenplaats, die eerder door Michelangelo Buonarroti werd voorzien van een aedicula voor het venster van de kapel van de heilige Cosmas en Damianus erachter. Deze cortile biedt toegang tot de wisseltentoonstellingen van het Castel Sant’Angelo: ditmaal 35 jaar archeologische roofkunst. Hier wijs ik mijn vader op een vaas geroofd uit Cerveteri en na een verblijf in het Metropolitan sinds 2008 “terug” in de
68
Roma Aeterna
jaargang
4,
aflevering
I
(voorjaar
2016)
www.romaaeterna.nl