Ao saimento de nós (mostra)

Ao saimento de nรณs Retrincos da intrahistoria de Cerdedo IV

Galiza e a Illa Sur de Nova Zelandia, o seu antípoda.

DE GZ A NZ Se dende a adega da casa familiar das Raposeiras (MeilideCerdedo-Montes-Galiza) fose quen de facer un buraco que atravesase o planeta polo nife até acadar o antípoda, cando asomar a cabeza atoparíame nun dos extremos do chamado “cinto (ou anel) de lume”, na Illa Sur de Nova Zelandia, ao norte da rexión de West Coast, no medio dunha masa boscosa amenizada polo regueiro de Burns Creek, e a pouco máis de douscentos metros ao leste da estrada Nelson Creek-Bell Hill.

Tras escavar unha galería duns 12.740 km e adiantar doce ou trece horas o reloxo, na outra face da Terra, a paisaxe da contorna presentaría moitas similitudes coa que flanquea a estrada que une as aldeas de Meilide e Abelaíndo (eucaliptos inclusive). De porfiarmos na travesía, cómpre ter en conta unha sutil diferenza á hora de facer a equipaxe: o noso verán vén cadrando co seu inverno, e ás avesas. * *

17

O dente de leite (debuxo de Ana Santiso).

ALEGRÍA PARA OS MEUS DENTES Hai uns días [maio de 2015], o profesor e escritor Séchu Sende, coordinador do Equipo de Normalización Lingüística do IES Marco do Camballón (Vila de Cruces), púxose en contacto para solicitar a miña colaboración nun dos moitos proxectos culturais que o activísimo Club da Lingua leva a cabo coa axuda do seu alumnado: “Estamos a gravar a xente maior do concello, pedímoslles que volvan á infancia e que nos digan que facían cando lles caía un dente de leite. Estannos chegando os vídeos elaborados polos alumnos e, de entrada, a nosa intención é editar un pequeno documentario cos testemuños recadados, que nos remontan a un tempo anterior á aparición do costume foráneo do rato Pérez. Antigamente, botábase o dente caído na borralla, no lume, enterrábase ou se chimpaba por riba do tellado… Gustaríanos abrir e pechar o vídeo con algunhas palabras túas sobre o tema. A nosa intención, despois, é levar este documentario ás escolas da zona e facer por recuperar, ou actualizar, os nosos ritos tradicionais. Aquí, por exemplo, guindábase o dente ao lume e dicíase: “Toma lumiño este dentiño para que o novo naza máis dereitiño””.

Antes dentes ca parentes, porén, considerando a tarefa moi oportuna e necesaria, non dubidei en sumar o meu gran18

ciño de area. Velaquí o meu tributo co que saúdo os amigos do IES Marco do Camballón e co que os animo a seguir traballando no enxalce da nosa cultura. A ilustradora Ana Santiso, aveciñada en Cerdedo, tamén se adhire, agasallándonos cunha das súas marabillosas ilustracións. Posuíndo abondosa ritualidade de noso, ben está promocionar o que é dun, deixando que o roedor Pérez (andrómena do xesuíta Luis Coloma) siga ripando nos dentes da realeza. Mil primaveras máis!

A ciencia do pobo distingue tres tipos de dentes: trinchantes (8), ghillos (4) e pisóns (20); ou o que é o mesmo: incisivos (os de diante, os da fronte, os do lume), caninos (cairos, cabeiros, caíños, canteiros ou queiros), e mais molares (queixais).

O individuo que os conserva todos garda na boca 32 pezas, 36 se lle saíron as moas do xuízo (ou do siso), vestixio da nosa primitiva dieta carnívora ou reminiscencia do sentidiño da humanidade prehistórica, virtude en franca decadencia.

A campá é unha vella cun só dente, o muíño, un bazuncho que só mastiga empregando as moas, e o allo, un bulbo ao que, cos dentes, lle papamos os dentes. Ten bo dente a persoa que come moito e de todo. Dise do galdrumeiro que ten dentes de frade ou tamén, o diaño no dente. Aquel que engole come a dente. Aquel que come e farta déixao polo dente.

Mudaron os tempos. Quen máis quen menos loce tras os beizos próteses ou aparellos correctores (óese brackets). Os sachos, angazos, dentellos, chantos ou chavellos, acabalados ou fincados coma pedrafitas na chaira das enxivas, son hoxe carautas do pasado. Pola contra, os pequeneiros son dentes de rato. Cara sen dentes fai os mortos viventes. Dentes rareiros, homes mentireiros.

Son mestre, non falo entre dentes cando digo que, ás veces, rínchanme ou tóranseme os dentes ao riscar o encerado co xiz. Mestres ou non, a todos nos castanexan os dentes (o triquetraque) cando agoamos co frío. De calquera xeito, por moita friaxe que veña, polo San Vicente perde o inverno un dente.

O cativiño inquedo e chorón pode que “estea cos dentes” ou que “botase os dentes” e estes son “os do leite” (ou “mamotes”), porque agroman e medran upados co formigo da nai.

19

O neno, aos seis meses asenta e aos sete endenta. Ao pouco, os leitóns son substituídos pola dentición definitiva. Malia o dente que non deixa semente.

Non che me van caer os dentes por escribirvos estas liñas, porén, estou do computador até a moa do cabo ou, o que é o mesmo, téñoo debaixo dunha moa.

De orella a orella regaño o dente, non para trabar, senón para sorrir coma un inxel emoticono. Daquela, rime o dente.

E dou coa lingua nos dentes para falar, para felicitarvos pola fermosa iniciativa.

Os ditos e costumes recollidos no voso traballo teñen o valor do ouro, o prezado metal que exhibían os nosos avós, bisavós e tataravós, para matar unha falta ou, en habendo posíbeis, todas (“Tenche na boca o Banco de España”).

Permitídeme que faga a miña humilde achega ao voso tesouro. En Cerdedo, os dentes de leite, desprendidos do seu nacedoiro, ou ben se gardaban gardadiños (nunha saquetiña, nun frasco, nunha caixa de mistos…), ou ben se guindaban por riba do paraño ou da cambota do forno.

Entre os meus amuletos, moito chama a atención unha pequena redoma de pílulas “Bayer” ateigada das pezas dunha primeira dentadura, unha dentame de leite completa. Descoñezo a sorte do seu dono, pero si a motivación da nai ou da avoa que os recadou.

Os dentes de leite, ciscados ao chou, non lles pasan desapercibidos ás bruxas galgantes. De os atoparen, móennos nas súas aceas e coa fariña confeccionan apócemas e bebedizos, e non para cousa boa. O pícaro, cuxos dentiños fican en poder do bruxedo, enferma do mal do anghinido. Se o dente o peteira unha galiña, o novo nace torto. Se a pita o engole, o que está de vir non vén.

Abril frío e fornos quentes, alegría para os meus dentes.

Ben certo, a opción do forno tampouco é mala, pois é sabido que na capeliña onde se coce o pan noso de cada de día, as servas de Satán non ousan remexer, pois, de o faceren, axiña se acabarían transformando en borralla. Tiro este dente por riba do forno para que veña dereito outro novo.

En Quireza (Cerdedo) tamén se lle reza á santa Apolonia (a santa desdentada) cando un adoece co mal de dentes: Rógoche, santa Pelonia, que non me doia dente nin moa.

20

Como sempre vai a lingua para onde doe a moa, moito conviría andarlles cos dentes aos que denigran o noso idioma, mais, somos de natural pacífico. Así e todo, loitaremos polo noso con unllas e dentes e acabarano pagando dente por dente. O que non pode, cos dentes acode. Non o esquezades, a raposa muda de dentes, pero non de mentes. Só de pensalo, póñome a facer chatolas cos dentes. Ben certo é que, aínda que os teñamos entre dentes, non nos chegan para un dente.

Non son xurafaz desdentado e, aínda que o fose, debemos acostumarnos a lavar os dentes (lavar a boca) despois de cada comida, para que non acaben insinuando que se lle dá pan a quen non ten dentes.

Desexo que o meu limiar sexa do voso agrado, que non digades que o fixo un can cos dentes; que, cando o leades, non vos estale unha castaña nos dentes, aínda que, segundo a lei vella, a cabalo regalado non se lle mira o dente. Para que logo rexoubedes que son tan lacazán coma as moas de riba.

Agradézovos que me deixarades participar nesta vosa angueira. Tamén vos desexo longa vida e farturenta (que o gañedes cos dentes para comelo coas enxivas), e por tal, emprego un acaído esconxuro: Dente fóra, cagallón na cova.

Faro de Vigo-Terra de Montes (7-6-2015). * *

Invitación á presentación do libro de Salgado en Pontevedra.

21