fiach, z przewagą ludności pochodzącej z Łemkowszczyzny, gdzie wymowa była bardziej zbliżona do dialektu łemkowskiego, jak również kazania próbowano wygłaszać w tym dialekcie. W opublikowanej niedawno książce na temat życia i działalności ks. Stefana Bieguna, znajduje się kilkanaście reprodukowanych dokumentów, takich jak konspekty kazań, korespondencja, ogłoszenia i inne, które rzucają pewne światło na opisywane powyżej zagadnienie145. Decydującym elementem kształtowania narodowego oblicza cerkwi miała postawa hierarchii prawosławnej czy nawet sam jej skład narodowościowy, które także nie pozwalają na uproszczone przypisanie działań Cerkwi Prawosławnej na Dolnym Śląsku ludności ukraińskiej. Wśród duchownych dużą część stanowili przedstawiciele innych narodowości, głównie Białorusini. Symptomatyczne też, że w wypowiedziach duchownych prawosławnych zdecydowanie częściej można odszukać odwoływanie się do „Łemków” jako odrębnej grupy narodowej146. Równie znaczący jest fakt, iż język ukraiński został wprowadzony do prawosławnego Seminarium Duchownego w Warszawie dopiero w 1956 r.147, co nietrudno skojarzyć z rychłym uruchomieniem placówek greckokatolickich. Duchowieństwo prawosławne było w dużym stopniu uzależnione od pomocy finansowej państwa. Niewątpliwie presja ekonomiczna w co najmniej kilku przypadkach na terenie Dolnego Śląska mogła spowodować zdecydowanie większą dyspozycyjność niektórych księży na sugestie płynące ze strony władz. Jak już wspomniano informatorami lub tajnymi współpracownikami służb specjalnych było tu przynajmniej czterech duchownych prawosławnych. Można nawet wskazać konkretny przypadek pochodzący z końca lat 70. z Legnicy, gdzie duchowny prawosławny w ewidentny sposób sabotował polecenie wydane przez swojego zwierzchnika – bp. Aleksego – w sprawie rozpoczęcia odpraw w języku ukraińskim w tamtejszej parafii148. Na tym tle rola Cerkwi greckokatolickiej dla zachowania tożsamości narodowej ludności ukraińskiej wydaje się nie do przecenienia, choć nie jest to rola w stu procentach jednoznaczna. Należy bowiem pamiętać, że spośród duchownych greckokatolickich, którzy znaleźli się po wojnie na Dolnym Śląsku część nigdy, nawet po 1956 r., nie powróciła na łono własnego obrządku. Kilku, jak ks. J. Polański, ks. J. Czyczuła, ks. J. Chylak czy ks. A. Styczek, było aktywnymi działaczami OKK, co również oznaczało finansowe uzależnienie od
władz149. W co najmniej jednym przypadku możemy mówić o współpracy księdza greckokatolickiego z SB. Także w kwestii świadomości narodowej księży greckokatolickich, biorąc pod uwagę dane zawarte w ankietach personalnych, sytuacja przedstawiała się w sposób zróżnicowany (poza narodowością ukraińską, podawano czasami narodowość polską czy łemkowską). Na kształt oblicza narodowego cerkwi greckokatolickiej wywarło wpływ także pochodzenie większości pracujących tu duchownych. Poza jednym przypadkiem do początku lat 80. żaden z czynnych duchownych greckokatolickich nie pochodził z Łemkowszczyzny mimo, iż wielu tam właśnie rozpoczynało swą duszpasterską posługę. Na przykładzie prowadzonych we Wrocławiu ksiąg metrykalnych możemy uzyskać wiele cennych informacji o obliczu społeczności ukraińskiej miasta. Od początku prowadzenia ksiąg parafialnych do końca 1989 r. we Wrocławiu zawartych zostało 108 małżeństw, z tego 20 – „mieszanych” wyznaniowo. Co ciekawe, dwa spośród nich zawarte zostały przez pary, w których żadne z partnerów nie było grekokatolikiem. Jedno z małżeństw zawarte zostało nawet przez obywateli NRD.
PRZYPISY 1
«Краківські Вісти» 1945, № 2, c. 3. K. Urban, Kościół Prawosławny w Polsce 1945–1970, Kraków 1992, s. 87. 3 R. Żerelik, Rola prawosławia na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej [w:] Miejsce i rola kościoła wrocławskiego w dziejach Śląska [red. K. Matwijowski], Wrocław 2001, s. 156. 4 K. Urban, Struktura aministracyjno-kościelna w latach 1939–1992 [w:] Kościół Prawosławny w Polsce dawniej i dziś [L. Adamczuk, A. Mironowicz – red.], Warszawa 1993, s. 69. 5 Jego następcami byli (od 1951 r. jako ordynariusze wrocławsko-szczecińscy): ks. Wiaczesław Rafalski (5 II– –17 IX 1947); metropolita Dionizy (17 IX 1947–17 IV 1948); abp Tymoteusz (21 V 1948–8 IX 1948); bp Michał (8 IX 1948– 6 XI 1951); metropolita Makary (5 XII 1951– 22 III 1953); bp Stefan (22 III 1953–5 V 1961); bp Bazyli (5 V 1961–24 I 1970); bp Aleksy (26 I 1970–24 IX 1982); bp. Jeremiasz (od 1983 r.). Biskup Jeremiasz (Anchimiuk) urodził się na Białostocczyźnie, por.: K. Urban, Hierarchia i duchowieństwo w latach 1939–1992 [w:] Kościół Prawosławny w Polsce..., op.cit., s. 90, 97–98. 6 Ks. Bazyli Hrynyk (27 XII 1896–31 V 1976), aresztowany przez UB w 1954 r. i skazany w 1955 r. na 6 lat więzienia za związki z siatką „Zenona”, zwolniony w lipcu 1956 r., w 1967 r. ponownie mianowany wikariuszem generalnym, którą to funkcję sprawował do śmierci; ks. Włodzimierz Hajdukiewicz, s. Włodzimierza ur. 28 IX 1902 r. w Jasmanicach, pow. Przemyśl. Ukończył seminarium greckokatolickie w Przemyślu. 2
Рідна мова
65