Każda próba odpowiedzi na te pytania zaangażuje nas w debatę natury politycznej. Rozważmy najpierw drugie z nich. Liberałowie będą na nie na ogół odpowiadali pozytywnie, postulując istnienie neutralnej sfery publicznej, a więc takiej, w której panują odkryte w toku racjonalnych debat wspólne wartości. Praktyka pokazuje jednakże, że zgoda, jeśli w ogóle dochodzi do skutku, ma charakter nietrwały. Co więcej, każdy konsensus jest cząstkowy, bo zawsze - jako efekt współdziałania kilku grup społecznych - pomija punkty widzenia grup innych. Rewersem jedności jest różnica. Stąd pomnik jednocząc - wyklucza. Liberałowie, i nie tylko oni, zdają się często nie dostrzegać tego faktu. Świadectwem tej ignorancji jest moim zdaniem ogromna popularność na świecie w ostatnich dziesięcioleciach dwóch typów formy pomnikowej4.Określiłabym je jako ‘typ ikoniczny’ i ‘typ indeksykalny’ (w nawiązaniu do typologii znaków przeprowadzonej przez C. S. 112
Peirce’a). Każdy z nich obiecuje swego rodzaju ucieczkę od przemocy. Jak za chwilę pokażę, w obu przypadkach jest to ucieczka pozorna, a przez swą pozorność zwodnicza i szkodliwa. Typ ikoniczny polega na anektowaniu form abstrakcyjnych, postrzeganych jako neutralne znaczeniowo5.Abstrakcja zdaje się być pozbawiona ideologii, neutralna i obiektywna, a przy tym na tyle wieloznaczna, że nie narzucająca jednej interpretacji. Sztandarowym przykładem pomnika z tej grupy jest „Pomnik Pomordowanych Żydów Europy” w Berlinie, zaprojektowany przez Petera Eisenmana (2005). Tworzy go około 2700 betonowych kolumn różnej wysokości (od 30 cm do 3 metrów), układających się w labirynt. Odbiorca krąży pomiędzy nimi, doświadczając uczucia zagubienia i lęku. Inną realizacją tego typu są na przykład „Pasaże” - stworzona przez Daniego Karavana w 1994 roku instalacja ku czci Waltera Benja-