Biuletyn PTE nr 3/2009 by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Spis treści Elżbieta Mączyńska Hipoteza o niezamierzonym samobójstwie ekologicznym ..................

Grzegorz Wałęga Najlepsi młodzi ekonomiści ................................................................

Wacław Kacmajor Laureaci XXII OWE w Brukseli ............................................................. 12 Zawody centralne XXII OWE w obiektywie ......................................... 15 opracował: Grzegorz Wałęga Zestaw pytań z zawodów III stopnia (centralnych) XXII OWE ............. 22 opracował: Grzegorz Wałęga Daniel Jabłoński Ochrona środowiska naturalnego w pracach laureatów Nagrody Nobla ................................................................................... 27 Michał Ptak Znaczenie podatku akcyzowego od nośników energii w polskiej polityce ochrony środowiska ............................................. 30 Roman Sobiecki Mechanizm globalizacji ekonomicznej ............................................... 35

Redaktor naukowy: Artur Pollok Opracowanie redakcyjne i korekta: Agnieszka Bąk Wydawca: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne ul. Nowy Świat 49 00-042 Warszawa tel. 022 551 54 01, 022 551 54 05, faks 022 551 54 44 www.pte.pl, e-mail: zk@pte.pl ISSN 1507-1383 Skład i druk: TECHNET Sp. z o.o. ul. Biskupińska 3A 30-732 Kraków Nakład: 5000 egz.

Ekologia i edukacja

Elżbieta Mączyńska Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Hipoteza o niezamierzonym samobójstwie ekologicznym

Badania i przestrogi Choć już starożytni (Demokryt, Epikur i inni) nawoływali do troski o środowisko naturalne i do życia w zgodzie z naturą (Convenienter naturae vivere – Zenon z Kitionu), podkreślając, że wszystko jej podlega (Omnia subiecta sunt naturae), to apele te nie uchroniły, niestety, dawnych cywilizacji przed zagładą ekologiczną. Historia ludzkości aż nader wyraziście dowodzi braku należytego poszanowania dla zasobów naturalnych. Dowody tego można mnożyć. Są one przedstawiane i analizowane w wielu publikacjach. Tematyka środowiska naturalnego jest przedmiotem niekiedy bardzo ostrych sporów, co znajduje wyraz w coraz bogatszej literaturze przedmiotu. Przy tym jest to tematyka w wysokim stopniu interdyscyplinarna (ekonomia, zarządzanie, ubezpieczenia, ekologia, prawo, psychologia, socjologia, demografia, chemia, biologia, nauki rolnicze, medycyna, pedagogika, edukacja itd.). Na to nakłada się pokaźny zestaw globalnych, unijnych i krajowych uregulowań prawnych oraz rozmaitych ruchów społecznych i inicjatyw obywatelskich – zieloni, alterglobaliści, antyglobaliści, organizacje konsumenckie, organizacje ochrony praw pacjentów, stowarzyszenie chirurgów drzew i inne. Wskazuje to na ogromną złożoność i rozległość, ale także kontrowersyjność tej problematyki. Złożoność tę w sposób bardzo spektakularny przedstawia m.in. Jared Diamond, naukowiec-geograf (w książce pod wielce wymownym tytułem Upadek), stawiając pytanie: „dlaczego niektóre społeczeństwa upadły, a innym się udało”1. Odpowiedzi na tak sformułowane pytanie poszukuje poprzez analizę stosunku społeczeństw oraz całych cywilizacji do środowiska naturalnego.

Biuletyn PTE nr 3/2009

Na podstawie tej analizy dochodzi on do wniosku, że nierozważne korzystanie z zasobów naturalnych to – obok militarnych, politycznych czy ekonomicznych – jedna z głównych przyczyn upadku wielu dawnych wielkich cywilizacji, po których pozostały jedynie „monumentalne ruiny”, których rozmiary świadczą o „minionym bogactwie”. Dlaczego mimo bogactwa i siły doszło do zagłady tych społeczeństw? „Za tak romantyczną tajemnicą czai się dręcząca myśl: czy taki los mógłby spotkać nasze zamożne społeczeństwo? Czy któregoś dnia turyści będą ze zdumieniem wpatrywali się w rdzewiejące kadłuby nowojorskich drapaczy chmur, tak jak my patrzymy na porośnięte dżunglą ruiny miast Majów?”2. Pytanie o przyczyny zagłady dawnych cywilizacji J. Diamond wiąże z hipotezą o „niezamierzonym samobójstwie ekologicznym” – o „ekobójstwie”. Hipotezę tę potwierdzają odkrycia archeologów, badania historyczne, paleontologiczne i inne. Według J. Diamonda dawne społeczeństwa ulegały osłabieniu wskutek działania ośmiu, występujących z różnym natężeniem, czynników: 1) wylesienie i zniszczenie siedlisk, 2) problemy z glebą (erozja, skażenie i utrata żywności), 3) problemy z gospodarką wodną, 4) nadmierne pozyskiwanie zwierzyny, 5) wyniszczenie populacji ryb, 6) wpływ gatunków introdukowanych na gatunki tubylcze, 7) wzrost populacji człowieka, 8) wzmożony wpływ człowieka na środowisko naturalne. Trudno nie dostrzec i nie uznać współczesnej aktualności wymienionych przez J. Diamonda czynników. Choć autor ten bywa niekiedy oskar-

Ekologia i edukacja żany o uprawianie ekologicznego determinizmu, uwzględnia jednak w swych analizach także inne, pozaekologiczne czynniki. Przyznaje przy tym, że nie jest mu znany żaden przypadek, w którym „destrukcję społeczeństwa można by przypisać wyłącznie działaniom na szkodę środowiska: zawsze są inne czynniki sprawcze”3. Wymienia pięć czynników ekologicznej katastrofy. Jego zdaniem cztery z nich, a mianowicie: szkodzenie środowisku, zmiany klimatyczne, wrogo nastawieni sąsiedzi i partnerzy handlowi to czynniki, które nie muszą mieć istotnego znaczenia dla danego społeczeństwa. Natomiast piąty czynnik – reakcja społeczeństwa na problemy ekologiczne – zawsze okazuje się znaczący. J. Diamond wykazuje zarazem, że „reakcja społeczeństwa zależy od jego instytucji politycznych, ekonomicznych i społecznych oraz wartości kulturowych. Instytucje te i wartości mają wpływ na to, czy społeczeństwo rozwiązuje (czy choćby próbuje rozwiązać swoje problemy)”4. Stąd aktualność pytania sformułowanego przez Ilyę Prigogine’a – laureata Nagrody Nobla w dziedzinie chemii w 1977 r.: „Jeśli Natura, jeśli materia posiada własność spontanicznego tworzenia porządku, to czy i my, ludzie jesteśmy poddani tym samym prawom, które tym procesem rządzą?”5. Nietrudno tu o zwątpienie, skoro współcześnie, mimo odnotowywanego w wielu społecznościach i krajach wzrostu świadomości ekologicznej, wyraźnie pogłębia się nieład ekologiczny w wymiarze globalnym. Współczesne zagrożenia Współcześnie zagrożenia ekologiczne (w tym zwłaszcza klimatyczne) narastają – i to mimo bezprecedensowego światowego postępu technologicznego i informacyjnego. Potwierdza to wagę eksponowanego przez J. Diamonda czynnika instytucjonalno-ustrojowego. Zwraca na to uwagę także znany amerykański ekonomista Lester Thurow: „Każdy system społeczny posiada swoje słabe i mocne strony. Siłą kapitalizmu jest jego zdolność do zaspakajania różnych indywidualnych preferencji. Największą słabością kapitalizmu jest jego krótkowzroczność. Z natury posiada krótki horyzont czasowy. Prywatne przedsiębiorstwa zwykle planują w horyzoncie od trzech do pięciu lat”6. Środowisko naturalne zaś wymaga dłuższej perspektywy. Podobnego zdania jest Immanuel Wallerstein, amerykański profesor socjologii7. Wskazuje on

na kryzys ekologiczny we współczesnym świecie (rozdział Ekologia i kapitalistyczne koszty produkcji. Sytuacja bez wyjścia) i pozwalanie przedsiębiorstwom na eksternalizację kosztów, czyli ich przerzucanie na społeczeństwo światowe8. I. Wallerstein konstatuje, że „ludzka arogancja jest największym ograniczeniem, jakie ludzkość sama sobie narzuca”9. Podobne wnioski i ostrzeżenia formułuje Alvin Toffler w swoich futurystycznych dziełach Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia i Szok przyszłości10. Z kolei Ulrich Beck, czołowy niemiecki socjolog, konstatuje, że współcześnie nie tylko gospodarka, ale i ryzyko podlega globalizacji. „W zaawansowanej nowoczesności społeczna produkcja bogactwa idzie w parze ze społeczną produkcją ryzyka”11. Nakładają się bowiem na siebie skomplikowane problemy ekonomiczne, ekologiczne, techniczne i społeczne. W tej sytuacji zagrożenia stają się niemalże codziennością. „W niepohamowany rozwój cywilizacji wpisane są niejako sytuacje quasi-rewolucyjne, powstają jako uwarunkowany modernizacją »los cywilizacyjny«, który pod płaszczykiem normalności zawiera w sobie przyzwolenie na katastrofę”12. „Produkując” ryzyko – współczesny świat musi zarazem poszukiwać antidotum. Widać to wyraźnie m.in. w przemyśle spożywczym. W bogatych krajach, w tym przede wszystkim w USA, w miejsce głodu „trudną kwestią dla wielu osób stają się problemy »grubych brzuchów«”13. Jest to jedno z negatywnych następstw nadmiernego „ucywilizowania”, nieekologiczności przemysłu spożywczego (fast food, chemiczne „ulepszacze” żywności itp.). Stąd dramatyczna niekiedy walka o nawrót do zdrowej żywności. Równocześnie, paradoksalnie, problem „grubych brzuchów” jest dla korporacji okazją do rozwoju gamy produktów – „odchudzaczy” i usług ukierunkowanych na komercyjne (niekiedy chirurgiczne) rozwiązywanie tego problemu. I tu znów korzyści pozostają po stronie korporacji, a koszty po stronie państwa i obywateli (z budżetu USA corocznie przeznacza się miliardy dolarów na walkę z otyłością, niezależnie od znacznych prywatnych środków, wydatkowanych na te cele z budżetów domowych). Uwydatnia się tu kwestia nieprawidłowości pomiaru efektywności przedsiębiorstw oraz pomiaru kosztów i efektów zewnętrznych. Łączy się z tym konieczność zmian regulacji prawnych, w tym zwłaszcza dotyczących ponadnarodowych korporacji. Przy tym niezbędne jest

Biuletyn PTE nr 3/2009

Ekologia i edukacja uwzględnianie ekonomicznych następstw zmian regulacji korporacyjnych, w tym przede wszystkim następstw wynikających z ograniczania eksternalizacji kosztów. Następstwa te mogą być bowiem nie tylko pozytywne, ale i negatywne (przynajmniej w krótkim okresie), w tym takie jak możliwy wzrost cen produktów i usług, zmiany w strukturze popytu itd. Wszystko to rzutuje na poziom dobrobytu społecznego. Zarazem nierzadko marnotrawione są środki, paradoksalnie, mające służyć ograniczaniu ryzyka ekologicznego. Przykładowo w 1997 r. Rada Ziemi (Earth Council – czyli organizacja powołana do realizacji uchwał Szczytu Ziemi z 1992 r.) opublikowała studium André de Moora i Petera Calamaiego pt. Subsidizing Unsustainable Development. Jego celem było ustalenie i sporządzenie listy subsydiów, które przyczyniają się do powstawania szkód w środowisku. W opracowaniu tym wskazano zdumiewająco wielką liczbę przykładów takich subsydiów (na ogólną sumę co najmniej 700 mld dolarów). Autorzy pisali: „Wprost trudno uwierzyć, że świat wydaje setki miliardów dolarów na subsydiowanie własnej destrukcji”14. Przywrócenie trwałej równowagi między gospodarką światową a ekosystemami wymaga restrukturyzacji gospodarki w tempie nadzwyczajnie wysokim. Badacze podkreślają bowiem, że „chociaż nie jest to dla każdego oczywiste, prawdopodobnie stoimy właśnie wobec zagrożenia porównywalnego do wojen światowych, wymagającego równie radykalnych kroków”15. Polskie odniesienia Dystans rozwojowy, niestety wciąż jeszcze dzielący Polskę od krajów wyżej rozwiniętych i bogatszych, wskazuje na znaczenie wzrostu gospodarczego. Zarazem na w pełni uzasadnione i niezbędne dążenie do jego przyspieszania nakłada się jednak ryzyko ekologiczne, generowane w wyniku, niejako oczywistego w takich warunkach, prymatu celów gospodarczych nad ekologiczno-społecznymi. Skutkuje to niezrównoważonym wzrostem, co tym samym zagraża trwałości rozwoju. W sytuacji gdy inne, bogatsze kraje borykają się z problemem „grubych brzuchów”, dla polskiego przemysłu spożywczego – jeszcze stosunkowo mało skażonego nieekologicznością – wielkim wyzwaniem i szansą jest unowocześnianie i rozwój produkcji, ale ukierunkowany na wytwarzanie wyrobów ekologicznych, od

Biuletyn PTE nr 3/2009

lat cenionych na rynkach światowych. Znalazło to odzwierciedlenie m.in. w artykule Roberta F. Kennedy’ego Jr. pt. Polacy, brońcie swoich świń i kraju!16. Robert F. Kennedy przedstawia „zmacdonaldyzowny” system produkcji wieprzowiny w działającym w Polsce amerykańskim koncernie Smithfield Foods. W artykule tym przestrzega, że w wyniku takiego kierunku rozwoju „powietrze i rzeki zostaną zatrute, zamiast wieprzowiny ludzie będą jeść chemiczne świństwo, a rolników czeka los chłopów pańszczyźnianych na własnej ziemi”. A przy tym każda nowa ferma przemysłowa prowadzi do bankructwa dziesiątków rodzinnych gospodarstw. „Jeżeli Polska ma rozkwitnąć w nurtach globalnej gospodarki, zamiast w nich utonąć, musi dostrzec swą niezwykłą siłę i uwierzyć w siebie”17. Bezkrytyczne przejmowanie wzorców i rozwiązań korporacyjnych to droga, której efekty krótkoterminowe mogą być, co prawda, dość spektakularne (wysoka wydajność, niskie koszty i ceny produktów), ale w dłuższej perspektywie może prowadzić do katastrofy. I tu znów uwydatnia się kwestia pomiaru wartości przedsiębiorstw i uwzględniania w niej kosztów i efektów zewnętrznych. Dla upowszechniania efektywnych długofalowych zachowań przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim zachowań proekologicznych, ważna jest sprzyjająca temu regulacyjna i instytucjonalna infrastruktura. Bez regulacyjnego wspomagania, wymuszającego na przedsiębiorstwach zachowania proekologiczne, komercja i napędzany przez korporacje konsumeryzm zniszczyć mogą wciąż jeszcze zbyt wątłe przejawy takich zachowań. A wówczas także Polska może stanąć przed wielce kosztownym i trudnym do opanowania problemem „grubych brzuchów”. Niedostosowanie rozwiązań systemowych do wyzwań współczesności owocuje wieloma zjawiskami negatywnymi, w tym m.in. szeroko opisywanymi w literaturze syndromami „tragedii wspólnego pastwiska”18. Wskazuje to zarazem na wagę kultury i edukacji ekologicznej. Ekologia i edukacja Katastrofalne błędy cywilizacyjne dotyczące środowiska naturalnego oraz analizowane w literaturze przedmiotu dzieje dawnych cywilizacji i wymarłych społeczeństw niewątpliwie powinny być poważną lekcją dla współczesnego świata, przestrogą przed destrukcyjnymi następstwami

Ekologia i edukacja agresji wobec przyrody, przestrogą przed ryzykiem globalnej katastrofy ekologicznej. Nie do przecenienia jest tu edukacja w zakresie ekologii. Jest ona tym istotniejsza, że ekologia wyłoniła się i szybko rozwija się jako nowa gałąź nauki19. I właśnie na edukacyjne cele ekologiczne ukierunkowana była XXII Olimpiada Wiedzy Ekonomicznej, zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, pod hasłem „Środowisko naturalne w procesie gospodarowania”. Wyrazem uznania ekologiczno-edukacyjnej rangi tego przedsięwzięcia było objęcie go honorowym patronatem przez ministra środowiska. Tematyce ekologicznej poświęcony jest też niniejszy „Biuletyn PTE”. Został on przygotowany dzięki wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, w ramach specjalnej serii wydawniczej, obejmującej trzy kolejne dotyczące ekologii, numery tego periodyku, z których pierwszy ukazał się w I kwartale 2009 r. (w wersji elektronicznej dostępny jest na stronie internetowej PTE pod adresem: http:// www.pte.pl/pliki/1/68/Biuletyn_1_2009.pdf). Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wyraża nadzieję, że tego typu przedsięwzięcia sprzyjać będą rozwojowi wiedzy i kultury ekologicznej oraz rozwojowi proekologicznych zachowań w społeczeństwie. Oczekujemy, że uczniowie szkół ponadgimnazjalnych – uczestnicy Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej (i nie tylko oni) – będą popularyzować w swoim otoczeniu zachowania przyjazne środowisku naturalnemu oraz będą kreować wzorce takich zachowań, przeciwstawiając się w ten sposób wciąż jeszcze niestety nierzadkim przejawom wandalizmu czy wręcz barbarzyństwa w odniesieniu do środowiska naturalnego. Z pewnością uczestnicy Olimpiady już to czynią, chociażby poprzez sam fakt udziału w tym przedsięwzięciu. Dziękując zarówno uczestnikom Olimpiady, jak i ich nauczycielom za pracę w ramach OWE, gratuluję zainteresowania ekologią i dedykuję sentencję Horacego: „kto zaczął, już zrobił połowę” (Dimidium facti, qui coepit, habet), a także sentencję Seneki: „jeśli będziesz żyć w zgodzie z naturą, nigdy nie będziesz ubogi” (Si ad naturam vives, numquam eris pauper). I tego też życzę wszystkim Czytelnikom niniejszego „Biuletynu PTE”.

Przypisy 1 J. Diamond, Upadek. Dlaczego niektóre społeczeństwa upadły, a innym się udało, Prószyński i S-ka, Warszawa 2007 (wydanie oryginalne: Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed, Viking Books, New York 2005). 2 Tamże, s. 14. 3 Tamże, s. 21. 4 Tamże, s. 24. 5 A. Weron, Ilya Prigogine (25.01.1917–28.05.2003), http://pryzmat.pwr.wroc.pl/Pryzmat_167/Pryzmat167. pdf. 6 L.C. Thurow, Przyszłość kapitalizmu. Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 371 i 372. 7 I. Wallerstein, Utopistyka. Alternatywy historyczne dla XXI wieku, Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trojka”, Poznań 2008. 8 I. Wallerstein, Koniec świata jaki znamy, Scholar, Warszawa 2004, s. 27 i 151. 9 Tamże, s. 306. 10 A. Toffler, Szok przyszłości, Zysk i S-ka, Poznań 1998; oraz tenże, Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003. Por. też: P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty transformacji, PAN, Warszawa 2000. 11 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa 2002, s. 27. 12 Tamże, s. 101. 13 Tamże, s. 29. 14 A. de Moor, P. Calamai, Subsidizing Unsustainable Development, Earth Council, San José 1997, cyt. za: L.R. Brown, Gospodarka ekologiczna na miarę Ziemi, Książka i Wiedza, Warszawa 2003, s. 11. 15 Tamże. 16 „Gazeta Wyborcza” z 3 października 2003 r. 17 Tamże. 18 Jest to zidentyfikowany przez G. Hardina mechanizm nadużywania dostępu do darmowych dóbr i usług. Do takich zaliczana jest przede wszystkim przyroda, a przynajmniej niektóre jej składniki. Używając metafory „darmowego, gminnego pastwiska”, G. Hardin wykazuje, że nieprzestrzeganie umowy korzystania z pastwiska doprowadziło do jego zniszczenia. Po jakimś czasie, wskutek zbyt intensywnej eksploatacji, trawa na pastwisku przestała odrastać, a pastwisko ostatecznie zostało wyjałowione. Mieszkańcy stracili pastwisko, a ich krowy przestały dawać mleko. Zob. G. Hardin, The Tragedy of the Commons, „Science” 1968, nr 162, s. 1243–1248. 19 G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 386.

Biuletyn PTE nr 3/2009

XXII Olimpiada Wiedzy Ekonomicznej

Grzegorz Wałęga Sekretarz naukowy Komitetu Głównego Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej

Najlepsi młodzi ekonomiści W

dniach 28 i 29 marca 2009 r. w Centrum Edukacji Statystycznej Głównego Urzędu Statystycznego w Jachrance koło Warszawy odbyły się zawody III stopnia (centralne) XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej. Hasłem przewodnim Olimpiady w bieżącym roku szkolnym było: „Środowisko naturalne w procesie gospodarowania”. Honorowy patronat nad XXII Olimpiadą objął minister środowiska prof. dr hab. inż. Maciej Nowicki. W dwudniowych finałach do rywalizacji stanęło 100 najlepszych uczestników wyłonionych spośród ponad 15 tys. zgłoszonych do zawodów uczniów szkół ponadgimnazjalnych z całej Polski. Pierwszy dzień zawodów miał charakter egzaminu pisemnego. Uczestnicy odpowiadali na dwa pytania opisowe oraz rozwiązywali zadanie analityczne i pytania testowe. Następnego dnia 46 najlepszych po części pisemnej uczniów przystąpiło do części ustnej zawodów. Jury pod przewodnictwem prof. dr. hab. Eugeniusza Kwiatkowskiego nie miało łatwego zadania, ponieważ poziom wiedzy uczestników był bardzo wyrównany, co szczególnie było widać podczas części ustnej zawodów. Świadczy o tym już sam fakt, że 30 najlepszych uczestników zajęło tylko 16 miejsc (po kilku ex aequo na tym samym miejscu). Zwycięzcą XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej został Wacław Kacmajor z III Liceum Ogólnokształcącego im. Marynarki Wojennej RP w Gdyni. Drugie miejsce przypadło Piotrowi Żochowi z VIII Liceum Ogólnokształcącego im. Władysława IV w Warszawie. Na trzecim miejscu znalazł się Piotr Zieliński z XIV Liceum Ogólnokształcącego im. Polonii Belgijskiej we Wrocławiu. Komitet Główny Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej przyznał łącznie 30 tytułów laure-

Biuletyn PTE nr 3/2009

ata i 70 tytułów finalisty. Listę laureatów i finalistów zawodów III stopnia (centralnych) XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej wraz z uzyskaną przez nich punktacją przedstawiają tabele 1 i 2. W gronie laureatów XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej znalazła się 3 dziewcząt i 27 chłopców. Warto podkreślić, że tegoroczne zawody finałowe zostały zdominowane przez uczniów szkół ogólnokształcących – wśród 30 najlepszych znalazł się tylko jeden uczeń ze szkoły o profilu zawodowym. Najlepszymi szkołami w XXII Olimpiadzie Wiedzy Ekonomicznej okazały się: III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej RP w Gdyni (4 laureatów), XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie (3 laureatów) oraz XIV Liceum Ogólnokształcące im. Polonii Belgijskiej we Wrocławiu (3 laureatów). Listę szkół i opiekunów naukowych laureatów i finalistów XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej prezentuje tabela 3. Dodatkowo podczas zmagań finałowych odbyły się dwa konkursy o nagrodę specjalną, które stanowią wyraz ścisłych związków pomiędzy praktyką gospodarczą a Olimpiadą. Fundatorem jednej z nagród specjalnych była Polska Izba Ubezpieczeń (www.piu.org.pl). Nagroda ta przyznawana jest już po raz czwarty za najlepszą pracę konkursową z zakresu ubezpieczeń gospodarczych. W bieżącej edycji Olimpiady kapituła nagrody specjalnej pod przewodnictwem prof. dr. hab. Stanisława Owsiaka przyznała I nagrodę (1200 zł) Antoniemu Karśnickiemu z XIII Liceum Ogólnokształcącego w Szczecinie oraz dwa wyróżnienia (po 800 zł): dla Wacława Kacmajora z III Liceum Ogólnokształcącego im. Marynarski Wojennej RP w Gdyni i Mateusza Niewińskiego z III Liceum Ogólnokształcącego im. K.K. Baczyńskiego w Białymstoku. W zgodnej opinii członków kapituły poziom konkursu

XXII Olimpiada Wiedzy Ekonomicznej o nagrodę specjalną Polskiej Izby Ubezpieczeń z roku na rok podnosi się. Ponadto podczas finałowych zawodów rozstrzygnięto konkurs o nagrodę specjalną Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami (www.izfa.pl). Mateusz Niewiński z III Liceum Ogólnokształcącego im. K.K. Baczyńskiego w Białymstoku za napisanie najlepszego – ciekawego i nieszablonowego – eseju na temat rynku funduszy inwestycyjnych wygrał nowoczesny komputer przenośny (notebook) o wartości 5000 zł. Kapituła nagrody pod przewodnictwem prof. dr hab. Barbary Błaszczyk postanowiła również przyznać trzy wyróżnienia: Piotrowi Micule z XXVII Liceum Ogólnokształcącego im. T. Czackiego w Warszawie, Piotrowi Rutkowskiemu z I Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika w Łodzi oraz Damianowi Śliwińskiemu z I Liceum Ogólnokształcącego w Wałczu. W trakcie zawodów centralnych, niezależnie od rywalizacji olimpijskiej, odbyły się dwa wykłady dla młodzieży i ich opiekunów naukowych. W sobotnie przedpołudnie rektor Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu prof. dr hab. Bogusław Fiedor wygłosił wykład nt. „Zrównoważony rozwój – nowy paradygmat rozwoju czy utopia?”. Temat wykładu związany był z myślą przewodnią bieżącej edycji Olimpiady. Po południu odbył się wykład dla uczestników zawodów i ich opiekunów naukowych. W bieżącej edycji Olimpiady wygłosił go prof. dr hab. Grzegorz W. Kołodko nt. „Dokąd zmierza świat i Polska?”. Wykład spotkał się

z dużym zainteresowaniem młodzieży i jej opiekunów. W trakcie zadawania pytań i dyskusji uczestnicy zawodów centralnych wykazali się głęboką wiedzą ekonomiczną oraz znajomością aktualnych problemów gospodarczych Polski. Po wykładzie Autor Wędrującego świata podpisywał swoje książki. Wszyscy uczestnicy tegorocznych zawodów finałowych otrzymali książki ufundowane przez Narodowy Bank Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN oraz Zarząd Krajowy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej dofinansował zakup ciekawych gadżetów, wśród których znalazły się: pamiątkowe kubki, pendrive’y, smycze, długopisy, ołówki i ekologiczne torby. Dodatkowo atrakcją tegorocznych finałowych zmagań był koncert promujący XXII Olimpiadę Wiedzy Ekonomicznej i kształtowanie właściwych postaw ekologicznych, który został zorganizowany dzięki wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W programie koncertu znalazły się m.in. występy Kabaretu Jurki, Wojciecha Kroczaka, Karoliny Majchrzak i Roberta Siniarskiego. Uroczyste zakończenie XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej i wręczenie nagród odbędzie się w Warszawie na spotkaniu w Ministerstwie Finansów z udziałem zaproszonych gości: laureatów, opiekunów naukowych młodzieży, dyrektorów szkół oraz przedstawicieli mecenasów Olimpiady.

W 1543 r. polski astronom Mikołaj Kopernik wydał drukiem dzieło De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), w którym podważył pogląd, że Słońce obraca się wokół Ziemi, i dowodził, że to Ziemia obraca się wokół Słońca. Proponując nowy model systemu słonecznego, zapoczątkował szeroką dyskusję między uczonymi, teologami i przedstawicielami innych dyscyplin. Przedstawiana przez niego alternatywa w stosunku do wcześniejszego modelu (...), zrewolucjonizowała myślenie, prowadząc do ukształtowania nowego poglądu na świat. Dzisiaj potrzebujemy podobnego przewrotu w naszym widzeniu świata, w pojmowaniu zależności Ziemi od gospodarki. W tym przypadku pytanie dotyczy nie tego, która sfera niebieska obraca się wokół której, ale czy środowisko jest częścią gospodarki, czy też gospodarka jest częścią środowiska. Ekonomiści patrzą na środowisko naturalne jako na dział gospodarki, ekologowie zaś przeciwnie – uważają gospodarkę za część środowiska. (Lester R. Brown)

Biuletyn PTE nr 3/2009

Piotr

Joanna

Piotr

Damian

Bartosz

Bartłomiej

Zieliński

Maciulewicz

Suda

Maciaszczyk

Sieliwonik

Kotarska

Sadowska

Byrski

Klimek

Bagiński

Gdyk

Michalski

Bieńkowski

Dziedzic

Karśnicki

Maziarz

Radzikowski

Rutkowski

Zdrolik

Niewiński

Siedlecka

Grela

Milka

Moszczeński

Pieper

Bramski

Kamiński

Olszewski

III

Biuletyn PTE nr 3/2009

VII

VIII

XII

XIII

XIV

XVI

Antoni

Michał

Piotr

Grzegorz

Artur

Monika

Mateusz

Maciej

Piotr

Jan

Mariusz

Antoni

Bartłomiej

Michał

Grzegorz

Sławomir

Bruno

Marta

Marcin

Kamil

Bernard

Piotr

Żoch

Wacław

Kacmajor

Imię

Nazwisko

Miejsce

XIV Liceum Ogólnokształcące im. Polonii Belgijskiej we Wrocławiu

Liceum Ogólnokształcące nr XII im. Bolesława Chrobrego we Wrocławiu

I Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida w Bydgoszczy

III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni

II Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Kędzierzynie-Koźlu

Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Zielonej Górze

III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni

III Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Baczyńskiego w Białymstoku

XIV Liceum Ogólnokształcące im. Polonii Belgijskiej we Wrocławiu

I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Łodzi

XXVII Liceum Ogólnokształcące im. T. Czackiego w Warszawie

Liceum Ogólnokształcące nr V we Wrocławiu

XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie

Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Szkolnego im. M. Reja w Bielsku-Białej

XIII Liceum Ogólnokształcące im. M. Piotrowiczowej w Łodzi

XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie

IV Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Rzeszowie

I Liceum Ogólnokształcące im. E. Dembowskiego w Zielonej Górze

Publiczne Liceum Ogólnokształcące nr II im. Marii Konopnickiej w Opolu

Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Szkolnego im. M. Reja w Bielsku-Białej

III Liceum Ogólnokształcące im. Unii Lubelskiej w Lublinie

I Liceum Ogólnokształcące im. S. Staszica w Lublinie

III Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Baczyńskiego w Białymstoku

I Liceum Ogólnokształcące im. M. Skłodowskiej-Curie w Pile

II Liceum Ogólnokształcące im. A.F. Modrzewskiego w Rybniku

XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie

XIV Liceum Ogólnokształcące im. Polonii Belgijskiej we Wrocławiu

VIII Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV w Warszawie

III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni

Nazwa szkoły

część pisemna

Tabela 1. Lista laureatów XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej wraz z wynikami z zawodów centralnych

część ustna

Liczba punktów

101

108

109

119

suma

Laureaci zawodów centralnych XXII OWE

XVII XVII XVII XVII XVIII XVIII XIX XIX XX XX XX XX XXI XXI XXII XXIII XXIV XXIV XXIV XXV XXV XXV XXV XXV XXV XXVI XXVI XXVI XXVII XXVII XXVII XXVII XXVII XXVIII

Miejsce

Derda Drążczyk Lachcik Lilla Czerwińska Strzelczyk Dwórznik Ochmann Barczyk Czerniawski Posmyk Rutkowski Bąbliński Mere Łuczak Fabisiewicz Ciemiński Lubaś Szablewski Bobrowski Bronka Kosiński Micuła Proce Radziszewski Łozowicki Szymański Śliwczyński Dąbrowski Janik Mielnik Saskowski Witych Markowska

Nazwisko

Emil Bartłomiej Dawid Katarzyna Agata Damian Dawid Paweł Agata Tomasz Dominik Artur Konrad Antoni Beata Łukasz Paweł Michał Łukasz Michał Patryk Bartosz Piotr Marcin Rafał Mateusz Mikołaj Paweł Mateusz Barbara Bartłomiej Adrian Michał Aleksandra

Imię III Liceum Ogólnokształcące im. Unii Lubelskiej w Lublinie I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Łodzi IV Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Rzeszowie III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni Społeczne Liceum Ogólnokształcące Szkoła Przedsiębiorczości w Zielonej Górze XXXIII Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Warszawie Liceum Akademickie w Zespole Szkół Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu Publiczne Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Stowarzyszenia Rodzin Katolickich w Chorzowie Liceum Ogólnokształcące im. św. Jadwigi Królowej w Kielcach V Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Szczecinie I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Łodzi VI Liceum Ogólnokształcące w Bydgoszczy XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie XXXIII Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Warszawie III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni VIII Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV w Warszawie I Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida w Bydgoszczy LXIV Liceum Ogólnokształcące im. St. I. Witkiewicza w Warszawie IV Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki w Toruniu I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Łodzi IV Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki w Toruniu III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni XXVII Liceum Ogólnokształcące im. T. Czackiego w Warszawie Technikum Ekonomiczno-Handlowe w Zespole Szkół Ekonomicznych w Lesznie Liceum Ogólnokształcące św. Marii Magdaleny w Poznaniu I Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza w Białymstoku IV Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki w Toruniu I Liceum Ogólnokształcące - Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Gorzowie Wlkp. XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół nr 1 w Wieluniu Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Opolu Technikum nr 3 im. L. Krzywickiego w Warszawie I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Łodzi XXXIII Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Warszawie

Nazwa szkoły 52 56 53 51 50 50 51 51 52 52 53 52 52 56 50 53 49 49 49 48 48 48 48 48 48 47 47 47 46 46 46 46 46 45

część pisemna

Tabela 2. Lista finalistów XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej wraz z wynikami z zawodów centralnych

31 27 30 32 32 32 30 30 28 28 27 28 27 23 25 16 n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d.

część ustna*

Liczba punktów 83 83 83 83 82 82 81 81 80 80 80 80 79 79 75 69 49 49 49 48 48 48 48 48 48 47 47 47 46 46 46 46 46 45

suma

Finaliści zawodów centralnych XXII OWE

Biuletyn PTE nr 3/2009

XXVIII Serena Karol I Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza w Białymstoku 45 n.d. 45 XXVIII Walerych Maciej VI Liceum Ogólnokształcące w Bydgoszczy 45 n.d. 45 XXIX Głuszczuk Marek Liceum Ogólnokształcące św. Marii Magdaleny w Poznaniu 44 n.d. 44 XXIX Kukła Maciej XIV Liceum Ogólnokształcące im. Polonii Belgijskiej we Wrocławiu 44 n.d. 44 XXX Okrój Paweł III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni 43 n.d. 43 XXXI Flotyński Marcin VIII Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza w Poznaniu 42 n.d. 42 XXXI Kaleta Sylwia Technikum w Zespole Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych w Żywcu 42 n.d. 42 XXXI Łączkowski Jakub II Liceum Ogólnokształcące im. M. Konopnickiej w Inowrocławiu 42 n.d. 42 XXXI Szul Katarzyna Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół nr 1 w Koszalinie 42 n.d. 42 XXXI Śmietanka Renata III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni 42 n.d. 42 XXXI Wanat Aleksandra Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół nr 1 w Koszalinie 42 n.d. 42 XXXII Plata Tomasz Technikum Handlowe w Zespole Szkół nr 1 w Koszalinie 41 n.d. 41 XXXIII Chabrowska Aleksandra Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Zielonej Górze 40 n.d. 40 XXXIII Pieniążek Tomasz II Liceum Ogólnokształcące im. H. Malczewskiej w Zawierciu 40 n.d. 40 XXXIII Śliwiński Damian I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Wielkiego w Wałczu 40 n.d. 40 XXXIII Świątek-Brzeziński Marek Technikum nr 5 w Słupsku 40 n.d. 40 XXXIV Guć Aleksander I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Łodzi 39 n.d. 39 XXXIV Manias Marcin XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie 39 n.d. 39 XXXV Jurkowski Emil Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych im. O. Langego w Nowym Sączu 38 n.d. 38 XXXV Karmela Zbigniew Liceum Ogólnokształcące nr 7 w Olsztynie 38 n.d. 38 XXXV Korbel Elżbieta Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół im. bł. ks. P. Dańkowskiego w Jordanowie 38 n.d. 38 XXXV Szteliga Natalia Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Zawodowych Towarzystwa Salezjańskiego w Oświęcimiu 38 n.d. 38 XXXVI Bańburski Robert III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni 37 n.d. 37 XXXVI Czarnecki Paweł III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni 37 n.d. 37 XXXVI Pioch Zbigniew III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni 37 n.d. 37 XXXVI Wałkowski Adam Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół im. Powstańców Wielkopolskich w Gębicach 37 n.d. 37 XXXVII Lukasek Łukasz Liceum Ogólnokształcące w Gilowicach 36 n.d. 36 XXXVII Retkiewicz Dawid II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. A. Mickiewicza w Słupsku 36 n.d. 36 XXXVIII Rolka Tomasz Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych im. O. Langego w Nowym Sączu 35 n.d. 35 XXXIX Olszowy Wiktor III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni 34 n.d. 34 XL Kamiński Zenon Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych im. O. Langego w Nowym Sączu 33 n.d. 33 XLI Czerwiński Mikołaj III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni 31 n.d. 31 XLI Konieczko Ewa IX Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida w Częstochowie 31 n.d. 31 XLII Jankowska Karolina LXIV Liceum Ogólnokształcące im. St. I. Witkiewicza w Warszawie 29 n.d. 29 XLII Mstowski Piotr Publiczne Liceum Ogólnokształcące nr II im. M. Konopnickiej w Opolu 29 n.d. 29 XLIII Jaszcz Anna II Liceum Ogólnokształcące im. M. Konopnickiej w Inowrocławiu 28 n.d. 28 * Minimum punktów z części pisemnej kwalifikujące do części ustnej zostało ustalone przez jury zawodów III stopnia (centralnych) XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej na poziomie 50 pkt (włącznie).

Finaliści zawodów centralnych XXII OWE

Biuletyn PTE nr 3/2009

10 0 0 0 0

Publiczne Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Stowarzyszenia Rodzin Katolickich w Chorzowie

Technikum w Zespole Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych w Żywcu

Liceum Ogólnokształcące im. św. Jadwigi Królowej w Kielcach

Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych im. O. Langego w Nowym Sączu

0 1 1 1 1

Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół im. bł. ks. P. Dańkowskiego w Jordanowie

III Liceum Ogólnokształcące im. Unii Lubelskiej w Lublinie

I Liceum Ogólnokształcące im. S. Staszica w Lublinie

I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Łodzi

XIII Liceum Ogólnokształcące im. M. Piotrowiczowej w Łodzi

Liceum Ogólnokształcące w Gilowicach

Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Zawodowych Towarzystwa Salezjańskiego w Oświęcimiu

Technikum nr 5 w Słupsku

II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. A. Mickiewicza w Słupsku

II Liceum Ogólnokształcące im. A.F. Modrzewskiego w Rybniku

III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej w Gdyni

Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Szkolnego im. M. Reja w Bielsku-Białej

IX Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida w Częstochowie

Liceum Akademickie w Zespole Szkół Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu 0

VI Liceum Ogólnokształcące w Bydgoszczy

II Liceum Ogólnokształcące im. M. Konopnickiej w Inowrocławiu

II Liceum Ogólnokształcące im. H. Malczewskiej w Zawierciu

IV Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki w Toruniu

Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół im. Powstańców Wielkopolskich w Gębicach

1 0

I Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida w Bydgoszczy

2 0

I Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza w Białymstoku

finalistów

Liczba laureatów

III Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Baczyńskiego w Białymstoku

Nazwa szkoły

Kielce

Katowice

Gdańsk

Częstochowa

Bydgoszcz

Białystok

Komitet Okręgowy

mgr Aleksandra Ratuszniak

mgr Dagmara Raczkowska

mgr Anna Budzyńska

mgr Waldemar Żytomski

mgr Agnieszka Tupta

mgr inż. Michał Homa

Łódź

Lublin

Kraków

mgr Marta Borkowska, mgr Anna Kaszuba, mgr Urszula Pasiut Kraków

mgr Marta Martyniuk

mgr Katarzyna Lalik

mgr Magdalena Mądry, mgr Barbara Pawełek

mgr Teresa Molenda

mgr Janina Kozieł

mgr Marcin Gut

mgr Julianna Majewska-Bedka

mgr Barbara Gadomska

mgr Waldemar Kotowski

mgr Agnieszka Owczarek

mgr Małgorzata Grzanka

mgr Gabriela Nowińska

mgr Arkadiusz Stańczyk

mgr Wiesława Kitajgrodzka

mgr Zbigniew Zygora

mgr Andrzej Czyżewski

mgr Małgorzata Klisz-Lipkowska

mgr Magdalena Żmiejko

mgr Małgorzata Kulikowska

Imię i nazwisko opiekuna naukowego

Tabela 3. Szkoły i opiekunowie naukowi laureatów i finalistów XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej

Szkoły i opiekunowie naukowi laureatów i finalistów XXII OWE

Biuletyn PTE nr 3/2009

Biuletyn PTE nr 3/2009 3

XIII Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie

1 1 0 0 0

I Liceum Ogólnokształcące im. E. Dembowskiego w Zielonej Górze

Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Zielonej Górze

Społeczne Liceum Ogólnokształcące Szkoła Przedsiębiorczości w Zielonej Górze

Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Zielonej Górze

I Liceum Ogólnokształcące - Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Gorzowie Wlkp.

XXVII Liceum Ogólnokształcące im. T. Czackiego w Warszawie

Technikum nr 3 im. L. Krzywickiego w Warszawie

Liceum Ogólnokształcące nr XII im. Bolesława Chrobrego we Wrocławiu

LXIV Liceum Ogólnokształcące im. St.I. Witkiewicza w Warszawie

XXXIII Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Warszawie

XXVII Liceum Ogólnokształcące im. T. Czackiego w Warszawie

Liceum Ogólnokształcące nr V we Wrocławiu

VIII Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV w Warszawie

XIV Liceum Ogólnokształcące im. Polonii Belgijskiej we Wrocławiu

0 1

V Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Szczecinie

IV Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Rzeszowie

I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Wielkiego w Wałczu

VIII Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Technikum Ekonomiczno-Handlowe w Zespole Szkół Ekonomicznych w Lesznie

Liceum Ogólnokształcące św. Marii Magdaleny w Poznaniu

Technikum Handlowe w Zespole Szkół nr 1 w Koszalinie

I Liceum Ogólnokształcące im. M. Skłodowskiej-Curie w Pile

Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół nr 1 w Koszalinie

1 0

Publiczne Liceum Ogólnokształcące nr II im. M. Konopnickiej w Opolu

Technikum nr 3 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Opolu

Liceum Ogólnokształcące nr 7 w Olsztynie

II Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Kędzierzynie-Koźlu

0 0

Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół nr 1 w Wieluniu

mgr Aleksandra Kamińska

mgr Jolanta Winnik

mgr Jerzy Kaźmierczyk

mgr Andrzej Urban

mgr Magdalena Lazopoulos

mgr Maciej Bąk

mgr inż. Piotr Głogowski

mgr Agnieszka Juźwik

Marcin Suchar

mgr Barbara Dąbrowska

Janusz Cieszyński

mgr Grzegorz Radomski

mgr Beata Berdyńska

mgr Urszula Wójcik

mgr Wanda Lotfi

mgr Patryk Araszkiewicz

mgr Wojciech Kątnik

mgr inż. Wojciech Roszczyński

mgr Lidia Grzechowiak

mgr Barbara Wierzbowska

mgr Piotr Bury

mgr Danuta Hausner, dr Stanisław Karleszko

dr Stanisław Karleszko

mgr Ewa Michalska, dr Stanisław Karleszko

samodzielne przygotowanie uczestnika

Zielona Góra

Wrocław

Warszawa

Szczecin

Rzeszów

Poznań

Opole

Olsztyn

Łódź

Szkoły i opiekunowie naukowi laureatów i finalistów XXII OWE

Relacja z wyjazdu studyjnego do Brukseli

Wacław Kacmajor Zwycięzca XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej

Laureaci XXII OWE w Brukseli T

ydzień przed zawodami finałowymi wszyscy uczestnicy Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej dowiedzieli się o dodatkowej nagrodzie dla pięciu najlepszych laureatów, którą był dwudniowy wyjazd studyjny do Brukseli na zaproszenie posła do Parlamentu Europejskiego prof. Dariusza Rosatiego. W dniach 14–17 kwietnia 2009 r. miałem przyjemność w nim uczestniczyć jako jeden ze wspomnianych laureatów i pragnę podzielić się moimi wrażeniami. We wtorek, 14 kwietnia, o godz. 18:00 grupa 48 zwycięzców rozmaitych olimpiad, konkur-

sów i wyróżniających się studentów spotkała się przed salą kongresową Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, aby odjechać do Brukseli. Nawet spore opóźnienie autokaru nie osłabiło zapału i rozmów z dopiero co poznanymi kompanami. Wreszcie późnym wieczorem ruszyliśmy w długą, około 18-godzinną podróż do stolicy Belgii. Tuż po południu następnego dnia wjechaliśmy do pełnej słońca Brukseli. Od razu w oczy rzuciły się nam wielkie gmachy licznych instytucji międzynarodowych. Będąc już w centrum miasta, udaliśmy się na krótki odpoczynek do

Biuletyn PTE nr 3/2009

Relacja z wyjazdu studyjnego do Brukseli

Hotelu „Mozart”, nawiązującego stylem do XVIII-wiecznej Austrii. Jakiś czas później oddaliśmy się przyjemności zwiedzania z przewodnikiem brukselskiego Grand Place i otaczających go uroczych uliczek z zabytkowymi kamienicami. Kolejnym etapem wycieczki tego dnia było spotkanie w Parlamencie Europejskim z prof. Dariuszem Rosatim. Poprzedzone długim marszem po labiryncie budynku spotkanie okazało się niezwykle ciekawe. Profesor jako osoba będąca w samym centrum życia Unii Europejskiej ciekawie przedstawił nam proces powstawania prawa europejskiego i podzielił się swoimi spostrzeżeniami na temat pracy w Parlamencie Europejskim. Pytany o stanowisko polskich dyplomatów w istotnych sprawach i kwestię euro (przecież jest to doskonały ekonomista) starał się rozwiać wątpliwości pytających. Czas wkrótce jednak dał o sobie znać i ruszyliśmy do restauracji „Chez Leon” na wspólną kolację. Restauracja ta jest popularna dzięki wyśmienitym daniom z owoców morza. Mieliśmy okazję spróbować m.in. zupy z homara, małży przyrządzanych według specjalnego przepisu i gulaszu

Biuletyn PTE nr 3/2009

w sosie piwnym. Po posiłku i pamiątkowych zdjęciach wszyscy mieli trochę czasu dla siebie. Część osób zmęczona całym dniem udała się do hotelu na wypoczynek. Niektórzy poszli do pubu kibicować rozgrywkom w pucharze Ligii Mistrzów. Inni natomiast udali się na nocny spacer po ulicach Brukseli. Następnego dnia czekały nas kolejne atrakcje. Z samego rana każdy miał możliwość kupić słynne belgijskie wyroby czekoladowe w licznych „patisseries”. Następnie grupa udała się do Przedstawicielstwa Polski w Unii Europejskiej. Jej rzecznik prasowy przedstawił nam niektóre aspekty przekazu danych i poleceń na linii Warszawa–Bruksela. Nie omieszkał także odpowiedzieć na pytania dotyczące prezydencji Polski w 2011 r., sukcesów i porażek naszych urzędników oraz stojących przed nimi wyzwań. Kolejnym interesującym punktem w programie wycieczki było zwiedzenie budynku Komisji Europejskiej, pełniącej kluczową rolę wykonawczą w strukturach unijnych. Mieliśmy okazję zobaczyć ogromną salę prasową dla ponad 200 dziennikarzy mogących w każdej chwili zadać

Relacja z wyjazdu studyjnego do Brukseli

pytanie ze swojego stanowiska. Warto wspomnieć, że liczba dziennikarzy informujących cały świat o zdarzeniach z Brukseli jest porównywalna z waszyngtońskim sztabem medialnym. W budynku Komisji co krok natrafialiśmy na małe, nietypowe wystawy mające na celu skupić uwagę przechodzących urzędników i na chwilę oderwać ich od codziennej rutyny pracy. Nasz edukacyjny marsz zwieńczyliśmy ponowną wizytą w Parlamencie Europejskim. Tym razem za pozwoleniem prof. Dariusza Rosatiego udaliśmy się do jego biura, gdzie każdy przez chwilę mógł poczuć się europarlamentarzystą, siedząc w kancelaryjnym fotelu. Później nadszedł czas na wizytę w sztandarowym miejscu każdego parlamentu – sali plenarnej. Na sali spotkaliśmy

się z asystentem prof. Dariusza Rosatiego, który wręcz zasypał nas ciekawostkami związanymi z pracą w Parlamencie Europejskim. Podkreślił wielką dyscyplinę obrad plenarnych, rozkład partii i ich miejsca zajmowane na sali, a także techniczne aspekty różniące Parlament Europejski od tego znanego nam z ulicy Wiejskiej. Pobyt w Brukseli dobiegł końca. Zostawiając za sobą ogromne gmachy najważniejszych instytucji europejskich, ruszyliśmy w kierunku Polski. Po długiej podróży w autokarze urozmaiconej ciekawymi dyskusjami, dotarliśmy następnego dnia do centrum Warszawy. Wyjazd okazał się bardzo pouczający dla każdego z uczestników i niewątpliwie wszyscy są bardzo wdzięczni za zaproszenie.

Biuletyn PTE nr 3/2009

Fotoreportaż

Zawody centralne XXII OWE w obiektywie Piątek, 27 marca 2009 r. Fot. 1. Zaczęło się jak zawsze... Już po raz dwudziesty drugi uczestnicy finału Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej przyjechali do Centrum Edukacji Statystycznej Głównego Urzędu Statystycznego w Jachrance koło Warszawy. Szybkie zakwaterowanie, potem kolacja i spotkanie organizacyjne. Pozostaje tylko odliczać godziny do rozpoczęcia zawodów...

Sobota, 28 marca 2009 r. Fot. 2. Nadchodzi godzina 9:00. Komisyjne otwarcie koperty z pytaniami i już wszystko wiadomo... Teraz każdy z uczestników w ciągu 120 minut ma szansę zaprezentować się z jak najlepszej strony! Miesiące konsekwentnych przygotowań na pewno nie poszły na marne!

Fot. 3. Nawet przy kawie i ciasteczkach opiekunom naukowym uczestników dłuży się czas. Trzymają kciuki za swoich podopiecznych i z napięciem oczekują na zakończenie części pisemnej zawodów. W tym czasie rektor Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu prof. Bogusław Fiedor wygłasza dla nich interesujący wykład nt. „Zrównoważony rozwój – nowy paradygmat rozwoju czy utopia?”.

Biuletyn PTE nr 3/2009

Fotoreportaż Fot. 4. Po wykładzie opiekunowie naukowi mają możliwość spróbowania swoich sił w rozwiązaniu zadań, z którymi ciągle za drzwiami zmagają się uczestnicy finałów.

Fot. 5. Uśmiech na twarzy wiceprzewodniczącego Komitetu Głównego Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej dr. Artura Polloka, który rozwiązuje z nauczycielami pytania testowe z zawodów finałowych, sugeruje, że część pytań testowych była podchwytliwa, skoro nawet nauczycielom zdarzają się pomyłki...

Fot. 6. ... i już po! Dwie godziny szybko minęły. Teraz uczestnicy mają czas na skonfrontowanie swoich odpowiedzi i wymianę uwag. Czy zadanie analityczne nie było zbyt trudne? Będzie to wiadomo już za około 10 godzin...

Biuletyn PTE nr 3/2009

Fotoreportaż Fot. 7. Jury pod przewodnictwem prof. Eugeniusza Kwiatkowskiego zaraz po zakończeniu części pisemnej zawodów bez zwłoki zabiera się do pracy. Jest co sprawdzać, a czas biegnie nieubłaganie. Na zdjęciu członkowie jury (od prawej): dr Ryszard Kowalski, mgr Urszula Kosowska i dr Tomasz Zalega.

Fot. 8. Zgodnie z tradycją w harmonogramie zawodów XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej popołudniu przewidziano również wykład okolicznościowy dla uczestników zawodów centralnych. W tym roku zaproszenie do jego wygłoszenia przyjął prof. Grzegorz W. Kołodko. Temat wystąpienia to „Dokąd zmierza świat i Polska?”

Fot. 9. Po zakończeniu wykładu uczestnicy finałów biorą prelegenta w krzyżowy ogień pytań. Szybko wywiązuje się żywa dyskusja. Prof. Grzegorz W. Kołodko nie miał łatwego zadania – w końcu na sali siedziało 100 najlepszych młodych ekonomistów!

Biuletyn PTE nr 3/2009

Fotoreportaż Fot. 10. Mimo napiętego terminarza prof. Grzegorz W. Kołodko znalazł również czas na podpisanie swojej ostatniej książki pt. Wędrujący świat (Wydawnictwo Prószyński i S -ka, Warszawa 2008). Dobrze, że była to tylko niewielka część z 16 tys. egzemplarzy tej książki, które zostały rozesłane do wszystkich zgłoszonych do zawodów XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej szkół...

Fot. 11. Następnie uczestnicy zawodów otrzymali z rąk przewodniczącego Komitetu Głównego OWE prof. Stanisława Owsiaka i wiceprezesa PTE dr. Artura Polloka listy gratulacyjne wraz z książkami. Pamiętano też o akcentach ekologicznych (wszak hasłem przewodnim tej edycji Olimpiady było „Środowisko naturalne w procesie gospodarowania”!). Nie zabrakło więc dla nikogo ekologicznych toreb, w których oprócz równie ekologicznych długopisów i ołówków znalazły się pamiątkowe kubki i pendrive’y. To był tylko przedsmak tego, co czeka laureatów podczas uroczystego zakończenia XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej w Ministerstwie Finansów...

Fot. 12. Nie samą ekonomią człowiek żyje! Dzięki wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej goście ośrodka w Jachrance mają możliwość wysłuchania występu kabaretu i koncertu. Powstrzymamy się tutaj od szczegółowego omówienia repertuaru. Kto był, ten wie :)

Biuletyn PTE nr 3/2009

Fotoreportaż Fot. 13. W trakcie koncertu ogłoszono wyniki konkursu o nagrodę specjalną prezesa Polskiej Izby Ubezpieczeń (www.piu.org.pl). Na zdjęciu: jeden z wyróżnionych – Mateusz Niewiński z III Liceum Ogólnokształcącego im. K.K. Baczyńskiego w Białymstoku. Po prawej przedstawiciele fundatora nagrody: Marek Kurowski i Andrzej Maciążek.

Fot. 14. Ponadto rozstrzygnięto konkurs o nagrodę specjalną Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami (www. izfa.pl), w którym do wygrania był nowoczesny komputer przenośny (notebook). Na zdjęciu: członkowie kapituły dr Jacek Tomaszewski i prof. Barbara Błaszczyk odczytują pseudonim autora zwycięskiej pracy. W tym roku z nowego komputera będzie cieszyć się „Only Nievinny”...

Fot. 15. Nareszcie długo wyczekiwana chwila – przewodniczący jury prof. Eugeniusz Kwiatkowski informuje, że jury zakończyło ocenianie wszystkich prac z części pisemnej zawodów. Rozpoczyna się ogłoszenie wyników...

Biuletyn PTE nr 3/2009

Fotoreportaż Fot. 16. Napięcie sięga zenitu. Na ekranie pojawia się ranking uczestników, a na sali pierwsze oklaski. Nie ma przegranych – są lepsi i jeszcze trochę lepsi. Teraz przed uczestnikami długa noc – część będzie przygotowywać się do niedzielnej, ustnej części zawodów, reszta bez przeszkód będzie mogła się integrować przy stole do tenisa lub w inny sposób...

Niedziela, 29 marca 2009 r.

Fot. 17. Ostatnie minuty przed ogłoszeniem wyników. Przewodniczący jury zawodów prof. Eugeniusz Kwiatkowski podsumowuje przebieg tegorocznych zmagań finałowych. Poziom zawodów centralnych musiał być wysoki i wyrównany, skoro aby zakwalifikować się do finału, trzeba było pokonać ponad 15 tys. uczestników!

Fot. 18. Jeszcze chwila oczekiwania... Najpierw jednak dr Jacek Tomaszewski zaprezentuje największe lapsusy językowe tegorocznych finałów. „Każdemu bowiem kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie” – to ci dopiero przenikliwa obserwacja ekonomiczna, prawda?

Biuletyn PTE nr 3/2009

Fotoreportaż Fo t . 1 9 . ...i znamy już zwycięzcę XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej. Został nim Wacław Kacmajor z III Liceum Ogólnokształcącego im. Marynarki Wojennej RP w Gdyni. Tutaj na pamiątkowej fotografii (od lewej) z przewodniczącym jury zawodów centralnych prof. Eugeniuszem Kwiatkowskim, przewodniczącym Komitetu Głównego OWE prof. Stanisławem Owsiakiem i sekretarzem naukowym Komi tetu Głównego OWE mgr Grzegorzem Wałęgą.

Fot. 20. Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego dr Artur Pollok dziękuje w imieniu organizatorów uczestnikom za rywalizację, nauczycielom za trud przygotowań młodzieży oraz wszystkim osobom, bez pomocy i zaangażowania których XXII OWE nie mogłaby się odbyć. Pierwszy z prawej: gospodarz ośrodka, w którym odbyły się zawody finałowe – dyrektor Centrum Edukacji Statystycznej Głównego Urzędu Statystycznego w Jachrance mgr Mariusz Kraj.

Fot. 21. Emocje związane z rywalizacją powoli opadają. Trochę żal wyjeżdżać, ale zawody centralne XXII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej dobiegły już końca. Niektórzy na pożegnanie mówią „do zobaczenia!”. Zapewne z częścią z nich spotkamy się tu znów za rok! Kolejna edycja Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej zostanie przeprowadzona pod hasłem „Wahania koniunktury a rozwój gospodarki”. Opracował: Grzegorz Wałęga

Biuletyn PTE nr 3/2009

Pytania z zawodów centralnych XXII OWE

Zestaw pytań z zawodów III stopnia (centralnych) XXII OWE I. Pytanie opisowe o charakterze ogólnym (0–20 pkt) Jakie kwestie w polityce ochrony środowiska budzą najwięcej kontrowersji? Czy Twoim zdaniem państwo dysponuje narzędziami pozwalającymi skutecznie realizować tę politykę? II. Pytanie, wybierane spośród trzech, uwzględniające preferencje sponsora – wybierz jeden z trzech podanych poniżej tematów (0–10 pkt) 1. Zaproponuj strategię dystrybucji produktów ubezpieczeniowych dla zakładu ubezpieczeń, który zamierza rozpocząć działalność w Polsce. 2. Omów rolę obowiązkowych ubezpieczeń gospodarczych w gospodarce rynkowej. 3. Na podstawie mapy ryzyka wybranego polskiego eksportera przedstaw propozycję pakietu ubezpieczeń dla tej firmy. III. Zadanie analityczne (0–10 pkt) W pewnym mieście zlokalizowane jest duże przedsiębiorstwo, które emituje zanieczyszczenia do atmosfery. Przedsiębiorstwo emituje 30 tys. ton zanieczyszczeń. Koszt całkowity (w tys. zł) ograniczenia skali zanieczyszczeń jest opisany równaniem KC = 14Q + 0,25Q 2 (gdzie Q to ilość zanieczyszczeń wyrażona w tys. ton zlikwidowanych przez przedsiębiorstwo). Całkowita korzyść społeczna ze zmniejszenia skali zanieczyszczeń związana z poprawą zdrowotności została oszacowana równaniem: SK = 20Q – 0,05Q 2, gdzie Q oznacza całkowitą ilość usuniętych zanieczyszczeń w tys. ton. Odpowiedz na następujące pytania: 1. Władze miasta rozważają wprowadzenie opłaty za emisję zanieczyszczeń do atmosfery na poziomie 24 tys. zł/tys. ton. Oblicz, o ile tys. ton zdecyduje się zmniejszyć emisję zanieczyszczeń to przedsiębiorstwo po wprowadzeniu opłaty (założenie: przedsiębiorstwo działa racjonalnie).

2. Oblicz, jaka powinna być wielkość emisji zanieczyszczeń, aby całkowita korzyść społeczna netto była maksymalna. 3. Jaką wysokość kosztu całkowitego musiałoby ponieść przedsiębiorstwo, aby zredukować poziom zanieczyszczeń do poziomu ustalonego w pkt 2? 4. Jaka powinna być wysokość opłaty za emisję zanieczyszczeń, zakładając, że władze miasta chciałyby zredukować ilość zanieczyszczeń, tak aby ich wielkość pozwalała na maksymalizację korzyści społecznej netto? IV. Pytania testowe – w każdym pytaniu zaznacz [X] przy prawidłowych odpowiedziach. Za każdą pełną, prawidłową odpowiedź na pytanie testowe otrzymujesz 2 pkt. Każda zmiana odpowiedzi w pytaniach testowych traktowana jest jako odpowiedź błędna. Odpowiedzi zaznaczone ołówkiem nie są punktowane (0–60 pkt) 1. Jeżeli na rynku dachówek ceramicznych nastąpiło jednoczesne zwiększenie się popytu i spadek podaży, to w efekcie mogło się zdarzyć, że: [A] ilość sprzedanego produktu zwiększyła się, a cena wzrosła [B] ilość sprzedanego produktu zmniejszyła się, a cena obniżyła się [C] ilość sprzedanego produktu zwiększyła się, a cena obniżyła się [D] ilość sprzedanego produktu zmniejszyła się, a cena wzrosła 2. Które z czynników determinują niską elastyczność cenową podaży? [A] oferowane dobro jest dla konsumenta dobrem podstawowym [B] wysoka cena (rozpatrując określoną krzywą podaży) [C] niskie koszty magazynowania dobra [D] brak rezerwy mocy produkcyjnych

Biuletyn PTE nr 3/2009

Pytania z zawodów centralnych XXII OWE 3. Preferencje pewnego konsumenta dotyczące dóbr X i Y opisują krzywe obojętności U1 i U2. Jeżeli na krzywej obojętności U1 znajdują się koszyki dóbr o współrzędnych (1, 1), (2, 2), (3, 3), a na krzywej U2 koszyki dóbr o współrzędnych (2, 1), (3, 2), (4, 3), to dla tego konsumenta: [A jedno z dóbr jest niepożądane [B] jedno z dóbr jest neutralne [C] dobra są doskonale substytucyjne [D] dobra są doskonale komplementarne 4. Regulacja cen monopolu naturalnego przez państwo oparta na kosztach przeciętnych: [A] likwiduje stratę społeczną z tytułu monopolu [B] oznacza realizację przez przedsiębiorstwo jedynie zysku normalnego [C] jest tożsama z doskonałą dyskryminacją cenową monopolu [D] oznacza wyższą cenę rynkową dobra aniżeli regulacja oparta na kosztach krańcowych 5. Zastosowanie metody Coase’a w korygowaniu negatywnych efektów zewnętrznych jest możliwe wówczas, gdy: [A] koszty negocjacji są większe od zera [B] strony uczestniczące w negocjacjach mają równe pozycje przetargowe [C] znany jest sprawca negatywnych efektów zewnętrznych [D] liczba zainteresowanych partnerów (stron) jest relatywnie duża 6. Wskaż, które ze stwierdzeń dotyczących krótkiego okresu w teorii ekonomii są prawdziwe: [A] trwa zawsze 12 miesięcy [B] nakłady wszystkich czynników wytwórczych są stałe [C] innowacje techniczne występują w ograniczonym zakresie [D] występują koszty stałe 7. Zmiana ceny materiałów wykorzystywanych w procesie produkcji (ceteris paribus) wpłynie na zmianę położenia krzywej: [A] przeciętnego kosztu stałego [B] kosztu całkowitego [C] przeciętnego kosztu zmiennego [D] kosztu krańcowego 8. Na rynku doskonale konkurencyjnym firma minimalizująca krótkookresowe straty kon-

Biuletyn PTE nr 3/2009

tynuuje produkcję do momentu, gdy cena zrówna się z: [A] kosztem krańcowym [B] przeciętnym kosztem zmiennym [C] kosztem zmiennym [D] przeciętnym kosztem całkowitym 9. W sytuacji występowania zjawiska pułapki płynności: [A] skuteczność polityki pieniężnej prowadzonej przez bank centralny jest znacznie ograniczona [B] podmioty rynkowe oczekują spadku cen obligacji, wobec czego tezauryzują nadwyżki pieniądza [C] zbyt duża podaż pieniądza prowadzi do wzrostu rzeczywistego PKB ponad jego potencjalny poziom [D] zmniejszenie krańcowej stopy opodatkowania wywołuje spadek wydatków inwestycyjnych 10. W wyniku lepszej koniunktury w krajach Unii Europejskiej następuje wzrost eksportu w Polsce. W tej sytuacji najbardziej prawdopodobna jest następująca sekwencja zdarzeń: [A] presja na rewaluację waluty krajowej – wzrost podaży pieniądza – wzrost wielkości produkcji globalnej [B] presja na rewaluację waluty krajowej – spadek podaży pieniądza – wzrost wielkości produkcji globalnej [C] presja na dewaluację waluty krajowej – wzrost podaży pieniądza – wzrost wielkości produkcji globalnej [D] presja na dewaluację waluty krajowej – spadek podaży pieniądza – spadek wielkości produkcji globalnej 11. Wielkość popytu na pieniądz zgłaszanego pod wpływem motywu transakcyjnego (ceteris paribus) zależy od: [A] wielkości produkcji w gospodarce [B] wysokości realnej stopy procentowej [C] tempa inflacji [D] kosztu alternatywnego trzymania zasobu środka płatniczego 12. Przesuniecie długookresowej krzywej Phillipsa oznacza: [A] zmianę rzeczywistej stopy inflacji [B] zmianę nominalnej podaży pieniądza [C] zmianę naturalnej stopy bezrobocia [D] zmianę fazy cyklu koniunkturalnego

Pytania z zawodów centralnych XXII OWE 13. W pewnym kraju konsumpcja wynosi 600 mld USD, inwestycje 400 mld USD, amortyzacja 150 mld USD, podatki pośrednie 100 mld USD, dochód netto z tytułu własności za granicą 200 mld USD, produkt narodowy brutto 1100 mld USD. Ile wynosi produkt narodowy netto? [A] 800 mld USD [B] 900 mld USD [C] 950 mld USD [D] 1000 mld USD 14. Wzrost importu (ceteris paribus) powoduje: [A] zwiększenie salda bilansu obrotów bieżących [B] zmniejszenie salda bilansu obrotów bieżących [C] zwiększenie salda bilansu obrotów kapitałowych [D] zmniejszenie salda bilansu obrotów kapitałowych 15. Przesunięcie funkcji konsumpcji pod wpływem zmiany zasobów majątkowych gospodarstw domowych i wydatków na każdym poziomie rozporządzalnych dochodów osobistych jest ilustracją efektu: [A] rygla [B] akceleracji [C] dochodowego [D] bogactwa 16. Analiza rachunku przepływów pieniężnych pewnego przedsiębiorstwa wykazuje ujemne przepływy pieniężne z działalności operacyjnej i finansowej, natomiast przepływy z działalności inwestycyjnej są dodatnie. Który z poniższych opisów charakteryzuje sytuację tego przedsiębiorstwa? [A] przedsiębiorstwo przeżywa trudności finansowe i utrzymuje płynność poprzez wyprzedaż majątku trwałego [B] przedsiębiorstwo rozpoczęło inwestycje lub dokonało przejęcia innego podmiotu [C] przedsiębiorstwo jest w fazie szybkiego rozwoju i nie jest w stanie pokryć wydatków na rozwój z wypracowanych zysków [D] przedsiębiorstwo zaciąga kredyty w celu sfinansowania bieżącej działalności 17. Pewna spółka akcyjna pod koniec roku zakupiła u swojego dostawcy towary handlowe z odroczonym o 30 dni terminem płatności.

Na ten zakup spółka otrzymała od dostawcy rabat sezonowy. Powyższe zdarzenie gospodarcze spowodowało w spółce akcyjnej wzrost: [A] kosztów operacyjnych [B] zysku operacyjnego [C] należności krótkoterminowych [D] aktywów obrotowych 18. Które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe dla obligacji zerokuponowych? [A] nie przynoszą posiadaczowi obligacji odsetek [B] muszą być sprzedawane z dyskontem [C] posiadacz obligacji ma zawsze możliwość jej zamiany na akcje firmy emitującej obligacje [D] mogą być emitowane wyłącznie przez Skarb Państwa 19. Podmiot zawiera umowę kupna GBP za PLN z natychmiastowym terminem dostawy i jednocześnie umowę sprzedaży GBP za PLN z terminem dostawy za 6 miesięcy. Jak nazywa się taki rodzaj transakcji? [A] forward [B] opcja [C] futures [D] swap 20. Bank komercyjny, dokonując procesu sekurytyzacji: [A] inwestuje wolne środki pieniężne na rynkach surowców [B] przenosi odpowiedzialność za ewentualne napady rabunkowe na zewnętrzną firmę ochroniarską [C] zamyka otwarte pozycje walutowe w celu ograniczenia ryzyka kursowego [D] dokonuje przeniesienia wierzytelności na spółkę kapitałową w celu emisji przez ten podmiot papierów wartościowych 21. Maksymalne, prawnie dopuszczone, oprocentowanie kredytów konsumpcyjnych w Polsce wynosi: [A] czterokrotność redyskontowej stopy procentowej NBP [B] czterokrotność lombardowej stopy procentowej NBP [C] czterokrotność referencyjnej stopy procentowej NBP [D] pięciokrotność stopy rezerw obowiązkowych NBP

Biuletyn PTE nr 3/2009

Pytania z zawodów centralnych XXII OWE 22. Do zadań której z niżej wymienionych jednostek należy ochrona środowiska w Polsce? [A] gmina [B] powiat [C] województwo [D] Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 23. Które z poniższych informacji są uregulowane w ordynacji podatkowej? [A] postępowanie w sprawie o indywidualną interpretację przepisów prawa podatkowego [B] maksymalny wymiar danin publicznych [C] odpowiedzialność podatkowa członków rodziny podatnika [D] organy i zakres kontroli skarbowej 24. Złota reguła finansów publicznych stanowi, że: [A] dług publiczny można zwiększyć jedynie w celu sfinansowania wydatków inwestycyjnych [B] nadwyżki dochodów nad wydatkami budżetu powinno lokować się w instrumenty oparte na metalach szlachetnych [C] deficyt budżetowy należy finansować wyłącznie przez zaciągnięcie pożyczek na międzynarodowych rynkach finansowych [D] można zwiększać dług publiczny krajowy, ponieważ państwo nie może ogłosić niewypłacalności wobec swoich obywateli 25. Które z poniższych stwierdzeń dotyczące polityki określanej mianem „konsensusu waszyngtońskiego” jest prawdziwe? [A] obejmowała ona działania mające na celu przyspieszenie rozwoju gospodarczego w krajach słabo rozwiniętych [B] zasadnicze znaczenie przypisywano w niej deregulacji, liberalizacji i nacjonalizacji [C] zalecano prowadzenie łagodnej polityki monetarnej [D] zalecano prowadzenie twardej polityki fiskalnej 26. Organizacja fraktalna to: [A] jednostka gospodarcza, której pozycja konkurencyjna i zdolność generowania zysku jest zagrożona wskutek kumulacji negatywnych zjawisk

Biuletyn PTE nr 3/2009

[B] jednostka gospodarcza, w której praca człowieka zastępowana jest pracą komputerów i technologiami opartymi na sztucznej inteligencji [C] jednostka gospodarcza składająca się z samopodobnych i samoorganizujących się jednostek, z których każda jest w stanie wykonywać swoje zadania w tak dużym zakresie, jak całe przedsiębiorstwo [D] jednostka gospodarcza nieposiadająca określonej siedziby, w której zamiast szefów funkcjonują koordynatorzy poszczególnych procesów, a najważniejsze decyzje podejmowane są na podstawie metod heurystycznych 27. Jeżeli firma zamiast obniżać ceny wraz ze spadkiem kosztów produkcji utrzymuje je przez pewien czas na wysokim poziomie w celu przyspieszenia zwrotu zainwestowanego kapitału, to spółka stosuje strategię: [A] dumpingu [B] dominacji [C] przechwycenia [D] parasola 28. System HACCP (ang. Hazard Analysis and Critical Control Points): [A] pozwala na analizę i redukcję ryzyka niewypłacalności partnera biznesowego [B] określa zagrożenia dla bezpieczeństwa produktów spożywczych podczas wszystkich etapów ich dystrybucji [C] służy głównie do redukcji odpadów w przedsiębiorstwach z sektora rolno-spożywczego [D] jest warunkiem znakowania produktów spożyw czych certyfikatem „żywność ekologiczna” 29. Które z poniższych kampanii reklamowych są przykładem ambient marketingu? [A] gazetka promocyjna sklepów meblowych dostarczana co miesiąc do skrzynek pocztowych [B] reklama ogólnopolskiego dziennika umieszczona na uchwytach w środkach komunikacji miejskiej [C] reklama sieci telefonii mobilnej na wózkach w hipermarketach [D] reklama proszku do prania przed prognozą pogody w telewizji publicznej 30. Jeżeli zapotrzebowanie na pracę jest nieregularne i zależy od zmiennych okoliczności, a kontrola i ewidencja czasu poświęcone-

Pytania z zawodów centralnych XXII OWE go wykonywaniu pracy ze względu na miejsce wykonywania pracy jest niemożliwa (lub znacznie utrudniona), to najlepszym systemem czasu pracy w takim wypadku będzie: [A] zadaniowy czas pracy [B] weekendowy czas pracy [C] równoważny (do 24 godzin na dobę) czas pracy [D] przerywany czas pracy

Przykładowy schemat odpowiedzi: I. Wybrane aspekty teoretyczne: a) problem efektów zewnętrznych w zakresie ochrony środowiska, b) sposoby rozwiązania problemu negatywnego wpływu działalności człowieka na środowisko: – prywatne (internalizacja efektów, twierdzenie Coase’a, żądanie odszkodowań przed sądami), – publiczne (kary, podatki i opłaty, subwencje, zezwolenia na emisję zanieczyszczeń, regulacja bezpośrednia), c) działania na rzecz ochrony środowiska – zawodność państwa czy zawodność rynku? d) konkurencyjność kryteriów ekologicznych i ekonomicznych w ocenie projektów ekologicznych. II. Wybrane aspekty empiryczne: a) główne cele i kierunki polityki ekologicznej państwa b) charakterystyka instrumentów realizacji polityki ekologicznej w Polsce c) zalety i wady wykorzystywanych instrumentów polityki ekologicznej d) polityka ekologiczna przed i po akcesji Polski do Unii Europejskiej III. Własna ocena i wnioski: a) wybrane kwestie sporne w polityce ochrony środowiska: – spór o cele, – spór o instrumenty realizacji tej polityki, – spór o rozwiązania: zapobiegać czy ograniczać zanieczyszczenia? – spór o efektywność systemu kontroli i monitoringu

b) globalny wymiar ochrony środowiska – czy koordynacja polityki na poziomie narodowym ma sens? c) rola badań i edukacji – problem asymetrii informacyjnej i innowacji ekologicznych.

Odpowiedzi do zadania: Ad 1. Przedsiębiorstwo będzie zmniejszać emisję zanieczyszczeń do momentu, w którym koszt krańcowy (∂KC/∂Q) ograniczenia skali zanieczyszczeń zrówna się z wysokością opłaty za emisję zanieczyszczeń. A zatem: 14 + 0,5Q = 24 Q = 20 Przedsiębiorstwo zredukuje wysokość zanieczyszczeń o 20 tys. ton. Ad 2. Całkowita korzyść społeczna netto z redukcji zanieczyszczeń będzie największa, wówczas gdy krańcowa korzyść społeczna netto zrówna się z kosztem krańcowym ograniczenia skali zanieczyszczeń. A zatem: 20 – 0,1Q = 14 + 0,5Q Q = 10 Wielkość emisji zanieczyszczeń, która zapewnia maksymalną całkowitą korzyść społeczną netto, to 20 tys. ton (redukcja wielkości zanieczyszczeń o 10 tys. ton – z aktualnego poziomu 30 tys. ton do 20 tys. ton). Ad 3. Wyliczona w pkt 2 wielkość redukcji zanieczyszczeń o 10 tys. ton wymaga poniesienia przez przedsiębiorstwo kosztów całkowitych w wysokości 165 tys. zł (KC = 14Q + 0,25Q2, a zatem: KC = 14 × 10 + 0,25 × 102). Ad 4. Aby zmaksymalizować korzyść społeczną netto ze zmniejszenia skali zanieczyszczeń, władze miasta powinny ustalić wysokość opłaty za emisję zanieczyszczeń na poziomie, przy którym krańcowa korzyść społeczna netto zrówna się z kosztem krańcowym ograniczenia skali zanieczyszczeń. Korzystając z ustaleń z pkt 2, wysokość opłaty za emisję zanieczyszczeń powinna wynosić 19 tys. zł/tys. ton (20 – 0,1 × 10 = 14 + 0,5 × 10 = 19).

opracował: Grzegorz Wałęga

Prawidłowe odpowiedzi do pytań testowych: 1. A, D; 2. B, D; 3. A; 4. B, D; 5. B, C; 6. D; 7. B, C, D; 8. B; 9. A, B; 10. A; 11. A, C; 12. C; 13. C; 14. B; 15. D; 16. A; 17. D; 18. A, B; 19. D; 20. D; 21. B; 22. A, B, C, D; 23. A, C; 24. A; 25. A, D; 26. C; 27. D; 28. B; 29. B, C; 30. A.

Biuletyn PTE nr 3/2009

Nobliści o ochronie środowiska naturalnego

Daniel Jabłoński Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Ochrona środowiska naturalnego w pracach laureatów Nagrody Nobla W

nurcie ekonomii neoklasycznej wykształciła się ekonomia ochrony środowiska, która opiera się na racjonalnym podejściu do środowiska i koncepcji homo oeconomicus. Ekonomia środowiska naturalnego ma silne podstawy. Jej początki sięgają lat 20. XX w. Zupełnie inne podejście reprezentuje ekonomia ekologii – nauka interdyscyplinarna istniejąca od blisko 20 lat. Wykorzystuje ona takie dziedziny, jak: biologia, fizyka, chemia. Uwzględnia etykę i odnosi się do sprawiedliwości międzypokoleniowej. Jej ideą jest pozostawienie kolejnym pokoleniom środowiska, które pozwoli na dalszy zrównoważony rozwój. „Najnowsze tendencje pokazują, że te dwie dziedziny w znacznej mierze się pokrywają. Możemy zaobserwować stosowanie analizy neoklasycznej i teorii gier do złożonych problemów ekologiczno-ekonomicznych, które uprzednio zdawały się pozostawać poza domeną ekonomii”1. Zagadnienia środowiska są też uwzględniane w ekonomii sektora publicznego, która „skupia się na problemach wyboru między sektorem publicznym i prywatnym oraz wyboru dokonywanego w ramach sektora publicznego”2. Widoczna ewolucja od ekonomii środowiska do ekonomii ekologicznej świadczy o wadze, z jaką współcześnie traktuje się środowisko naturalne. W koncepcji ekonomii środowiska jego zasoby są po to, by z nich czerpać i tworzyć dobrobyt. Natomiast podejście ekonomii ekologicznej uwzględnia środowisko w tworzeniu długotrwałego dobrobytu. Tomasz Żylicz w książce pt. Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych odpowiada na pytanie, co ekonomiści wnoszą do dyskusji na temat polityki ochrony środowiska. „Po pierwsze,

Biuletyn PTE nr 3/2009

pomagają decydentom w ocenie kosztów i korzyści zastosowania alternatywnych narzędzi czy programów, aby stwierdzić, czy są one zasadne z punktu widzenia ekonomii. Po drugie, pomagają w wyborze właściwych instrumentów realizowania danej polityki i sugerują te, które z największym prawdopodobieństwem będą zmniejszać lukę pomiędzy zdroworozsądkowymi oczekiwaniami a efektywnością ekonomiczną. Po trzecie, badają pośrednie efekty stosowania alternatywnych polityk, często nie dostrzegane przez nieekonomistów; z tego powodu modele ekonomiczne mogą być ważne i odkrywcze”3. Jednymi z pierwszych, którzy przyczynili się do rozwoju ekonomii środowiska, byli ekonomiści związani z budowaniem modeli ekonometrycznych gospodarek i tworzenia rachunku narodowego. Do tego grona zalicza się laureatów Nagrody Nobla: Lawrence’a Kleina, Richarda Stone’a i Simona Kuznetsa. Pierwszy z nich, Lawrence Klein – laureat z 1980 r. – stworzył model gospodarki USA oraz modele gospodarek krajów rozwijających się. Richard Stone otrzymał Nagrodę Nobla cztery lata później. Znany jest jako twórca systemu rachunków narodowych. Modele te wykorzystane zostały do badań makroekonomicznych konsekwencji podatków węglowo-energetycznych w ramach Wspólnoty Europejskiej4. Simon Kuznets jest twórcą krzywej środowiskowej (Environmental Kuznets Curve – EKC), która pokazuje zależność pomiędzy produktem krajowym brutto per capita a poziomem zanieczyszczenia. Przyjmuje ona kształt litery U. Wskazuje na początkowy wzrost zanieczyszczenia związany z eksploatacją środowiska w celu tworzenia dobrobytu. Po osiągnię-

Nobliści o ochronie środowiska naturalnego ciu pewnego poziomu bogactwa rosną nakłady na środowisko, które staje się dobrem samym w sobie i poziom zanieczyszczenia zmniejsza się. Zamożne społeczeństwo generuje większy popyt na ochronę środowiska. Simon Kuznets laureatem Nagrody Nobla został w 1971 r. Krzywa Kuznetsa wskazuje na tymczasową akceptowalność zanieczyszczenia środowiska. Może to powodować napięcia w skali międzynarodowej. Kraje aspirujące do grona krajów rozwiniętych w mniejszym stopniu będą chronić środowisko naturalne. Z kolei kraje wysoko rozwinięte, traktujące czyste środowisko jako dobro narodowe, zainteresowane będą w ograniczeniu zanieczyszczeń. Linia podziału przebiega na równiku, dzieląc świat na bogatą Północ i biedne Południe. W globalnym świecie zanieczyszczenia są również globalne. Pomimo wykorzystywania modeli matematycznych, zaawansowanej technologii badającej zjawiska atmosferyczne opinia ekonomistów nie jest jednolita. Thomas Schelling – noblista z 2005 r. – zajmuje się badaniem zmian klimatu. Jego zdaniem konsekwencje w postaci globalnego ocieplenia mogą być bardzo poważne. Efektem jest topnienie lodowców, podniesienie poziomu mórz, powodzie, susze5. Zwraca on uwagę na przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom. Gary Becker, który Nagrodę Nobla otrzymał w 1992 r., sugeruje jednak, aby powstrzymać się z wydawaniem ogromnych sum pieniędzy na walkę z globalnym ociepleniem, ponieważ technologie, które ograniczą emisję gazów i usuną je z atmosfery, mogą się pojawić znacznie szybciej niż się spodziewamy. Poza tym naukowcy nie są jednoznaczni w swoich ocenach zagrożeń oraz czasu, w jakim się one pojawią6. Tak więc ocena stanu środowiska jest sprawą dyskusyjną, ma zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Do oceny efektu cieplarnianego wykorzystana została analiza przepływów międzygałęziowych, za którą Wassily Leontief w 1973 r. otrzymał Nagrodę Nobla. Metoda ta wykorzystywana jest do oceny wzajemnych powiązań pomiędzy różnymi sektorami w gospodarce. W 1993 r. posłużono się tą metodą do oceny strategii przeciwdziałania efektowi cieplarnianemu w Niemczech i Wielkiej Brytanii. Badanie polegało na opisie zależności pomiędzy strukturą gospodarki a ilością pyłów emitowanych do atmosfery7. Globalne ocieplenie, kwaśne deszcze czy zatrute rzeki bez wątpienia powodują duży problem i to zarówno z punktu widzenia ekonomii środowiska, jak i ekonomii ekologii. Stanowią

efekty zewnętrze, które wywołane są przez inne jednostki i podmioty niż te, które ponoszą ich konsekwencje. Jako koszty zewnętrzne zakłócają procesy społeczne i gospodarcze. Dużym sukcesem ekonomii środowiska jest internalizacja kosztów zewnętrznych, „czyli wprowadzenie do rachunku kosztów wewnętrznych tego podmiotu, który powoduje powstanie kosztów zewnętrznych”8. Jednym ze sposobów internalizacji jest wykorzystanie twierdzenia Ronalda Coase’a – laureata Nagrody Nobla z 1991 r. Twierdzenie to dotyczy dwóch stron: podmiotu zanieczyszczającego i podmiotu poszkodowanego. Transakcje dokonywane pomiędzy stronami mogą być według Ronalda Coase’a społecznie pożądane i nie ma potrzeby angażowania w nie państwa. Warunkiem jest dobre zdefiniowanie praw własności oraz niskie koszty transakcyjne. „Zasługą Coase’a było jednak zwrócenie po raz pierwszy uwagi na to, że każdy efekt zewnętrzny ma przynajmniej dwie strony i nie zawsze jest oczywiste czy władza powinna stanąć po którejś z nich. W przypadku alokacji częstotliwości radiowych i telewizyjnych (który to problem również rozwiązywał Coase) istnieją ważne argumenty przeciwko takiemu rozwiązaniu. W przypadku zanieczyszczenia środowiska istnieją przesłanki, aby opowiadać się za potrzebą ingerencji władz. Jednak również i w tym wypadku warto pamiętać, że do pewnego stopnia – za koszty zewnętrzne odpowiedzialny jest nie tylko sprawca. Lecz także poszkodowany”9. Poszkodowany ma wpływ na istnienie kosztów zewnętrznych, jeśli dobrowolnie decyduje się na oddziaływanie ze strony zanieczyszczającego poprzez np. zamieszkanie w okolicy fabryki. Rozwiązanie problemu kosztów zewnętrznych proponował też Joseph Stiglitz reprezentujący ekonomię sektora publicznego. J. Stiglitz do grona ekonomistów uhonorowanych Nagrodą Nobla dołączył w 2001 r. „Proponuje on prywatne i publiczne rozwiązanie problemów kosztów zewnętrznych. Do prywatnych zalicza: 1) tworzenie dużych przedsiębiorstw umożliwiających internalizację efektów zewnętrznych, 2) ustanowienie wyraźnych praw własności pozwalających podmiotom prywatnym negocjować porozumienia zapewniające efektywne rozwiązania zgodnie z twierdzeniem Coase’a, 3) odwoływanie się do systemu prawa pozwalającego zmuszać sprawców efektów zewnętrznych do wypłacania odszkodowań podmiotom, które poniosły straty”. Jeżeli system rynkowy nie sprawdza się, wówczas państwo dysponuje takimi środkami, jak:

Biuletyn PTE nr 3/2009

Nobliści o ochronie środowiska naturalnego kary, podatki, subsydia i zezwolenia, regulacje administracyjne. Jest bardzo wielu ekonomistów będących laureatami Nagrody Nobla, którzy przyczynili się do rozwoju narzędzi wykorzystywanych obecnie w ekonomii do oceny i prognozy zjawisk w środowisku naturalnym. Wśród dziedzin, które niewątpliwie wsparły prace nad ochroną środowiska i poszukiwaniem optymalnych rozwiązań jest teoria gier, teoria równowagi ogólnej, teoria dobrobytu. Znaczący wkład ma ekonometria, teoria przepływów międzygałęziowych oraz teoria kosztów transakcyjnych. Dziedziny te wskazują na znaczenie osiągnięć ekonomistów, którzy honorowani zostali nagrodą imienia Alfreda Nobla. Daje to podstawę sądzić, że kolejni nobliści, nie tylko z dziedziny ekonomii, będą mieli istotny wkład w kształtowanie środowiska naturalnego oraz sposobu jego wykorzystania.

Przypisy 1 Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, red. H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, red. wyd. pol. T. Żylicz, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 189. 2 S. Łojewski, Ekonomia zasobów i środowiska, Wydawnictwo KPSW, Bydgoszcz 2007, s. 48. 3 Ekonomia środowiska..., op. cit., s. 190. 4 Tamże, s. 287. 5 T. Schelling, Some Economics of Globar Warming, „The American Economic Review” 1992, nr 1, s. 1–14. 6 P. Jeżowski, Kapitał naturalny i trwałość w ekonomii środowiska i ekonomii ekologicznej, http://www. wprost.pl/ar/111569/Globalni-hipokryci/?I=1285 (stan na 3 stycznia 2009 r.). 7 Ekonomia środowiska..., op. cit., s. 280. 8 A. Graczyk, Ekonomiczne podstawy ochrony środowiska, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego” 2009, nr 1, s. 6. 9 T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004, s. 47.

Czy wiesz, że...? Statystyczny mieszkaniec Polski wytwarza około 300 kg śmieci rocznie, których objętość wynosi około 1,4 m3. Około 30% odpadów powstających w gospodarstwach domowych to odpady surowcowe (papier i tektura, szkło, tworzywa sztuczne i metale), a 24% – ulegające biodegradacji (odpady kuchenne oraz zielone). Każda butelka ponownie wprowadzona do obiegu (a więc zwrócona do punktu skupu i ponownie wykorzystana) pozwala zaoszczędzić energię potrzebną do świecenia 100-watowej żarówki przez 4 godziny. Statystycznie każdy z nas wyrzuca w ciągu roku 56 szklanych opakowań. Przy produkcji wyrobów szklanych ze stłuczki szklanej zużywa się około 30% mniej energii niż przy produkcji tych przedmiotów z surowca pierwotnego. Wyprodukowanie 1 tony papieru to ścięcie 17 drzew i zanieczyszczenie 440 000 litrów wody. Recykling 1 tony papieru redukuje zanieczyszczenie powietrza o 74% i wytwarzanie toksycznych ścieków papierniczych o 35%. Oszczędzajmy papier i zbierajmy makulaturę! Produkcja puszek ze złomu powoduje zmniejszenie ilości zanieczyszczeń powietrza o 95%, zanieczyszczenia wody o 97% i zużywa o 95% mniej energii. Pamiętaj! Jest wiele korzyści wynikających z segregacji i recyklingu!

Biuletyn PTE nr 3/2009

Akcyza a polityka ochrony środowiska

Michał Ptak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Znaczenie podatku akcyzowego od nośników energii w polskiej polityce ochrony środowiska* Wprowadzenie

Akcyza w Polsce a przepisy Unii Europejskiej

Podatek akcyzowy od paliw silnikowych, olejów opałowych, gazu i energii elektrycznej jest podstawowym podatkiem nakładanym w Polsce na nośniki energii. Ze względu na przedmiot opodatkowania podatek ten może zostać zaliczony do podatków ekologicznych. Zgodnie bowiem z powszechnie przyjętym kryterium wyróżniania podatków ekologicznych podatkami ekologicznymi są wszystkie podatki, które nałożone są na substancje czy produkty mogące niekorzystnie wpływać na środowisko. Konstrukcja obowiązującego w Polsce podatku akcyzowego od nośników energii nie jest w tak dużym stopniu podporządkowana realizacji celów polityki ochrony powietrza i ochrony klimatu jak konstrukcja podatków energetycznych stosowanych w niektórych krajach Europy Zachodniej i Północnej. Można jednak wskazać na pewne elementy konstrukcji tego podatku, które rzeczywiście odgrywają pewną rolę w ograniczaniu działań szkodliwych dla środowiska i promowaniu zachowań zmierzających do jego ochrony. W opracowaniu omówione zostały te elementy konstrukcji podatku akcyzowego od nośników energii, które należy ocenić pozytywnie bądź negatywnie z punktu widzenia polityki ochrony środowiska. Wskazane zostały również pożądane kierunki zmian w zakresie opodatkowania energii w Polsce.

Konstrukcję podatków od nośników energii stosowanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej określają w pewnym stopniu przepisy unijne, a zwłaszcza dyrektywa Rady 2003/96/ WE z dnia 27 października 2003 r. w sprawie restrukturyzacji wspólnotowych przepisów ramowych dotyczących opodatkowania produktów energetycznych i energii elektrycznej obowiązująca od 1 stycznia 2004 r.1 W dyrektywie tej (tzw. dyrektywie energetycznej) określone są m.in. minimalne stawki podatkowe mające zastosowanie do poszczególnych nośników energii, a także ulgi i zwolnienia w podatkach od energii. Harmonizacja podatków od nośników energii poprzez określenie minimalnych stawek podatkowych służy przede wszystkim zapewnieniu rzeczywistej konkurencji na rynku wewnętrznym Unii Europejskiej, a nie realizacji celów ekologicznych. Niemniej jednak zróżnicowanie dolnych granic stawek podatkowych jest w pewnym stopniu zgodne z celami polityki ochrony środowiska. Świadczą o tym m.in. stosunkowo niskie stawki odnoszące się do paliw gazowych wykorzystywanych do celów napędowych (tabela 1). Tabela 1 zawiera również porównanie minimalnych stawek podatkowych określonych w przepisach Unii Europejskiej z obowiązującymi w Polsce stawkami podatkowymi mającymi zastosowanie do poszczególnych nośników ener-

Biuletyn PTE nr 3/2009

Akcyza a polityka ochrony środowiska Tabela 1. Minimalne stawki podatkowe określone w przepisach Unii Europejskiej a stawki podatku akcyzowego od nośników energii w Polsce w 2008 r.a) Minimalna stawka podatkowa wymagana przepisami Unii Europejskiejb) w euro/j.m.

Nośnik energii i jednostka miary

Stawka akcyzy w Polsce w euro/j.m.

w euro/GJ

Łączna stawkad) w euro/j.m.

Paliwa silnikowe Benzyna z zawartością ołowiu (1000 l)

421

463,40

13,3

485,41

Benzyna bezołowiowa (1000 l)

287 (od 01.05.2004 r.) 359 (od 01.01.2009 r.)

415,12

11,9

437,14

Olej napędowy (1000 l)

274 (od 01.01.2008 r.) 302 (od 01.01.2010 r.) 330 (od 01.01.2012 r.)

277,98e) 291,51e) 313,00e)

7,8e) 8,2e) 8,8e)

302,92e) 316,45e) 337,93e)

Nafta (1000 l)

302 (od 01.01.2004 r.) 330 (od 01.01.2010 r.)

483,29f)

14,0f)

483,29f)

Gaz LPG (1000 kg)

125

184,35

4,0

213,76

0g)

2,2

61,54

Gaz ziemny (1 GJ)

2,6

Lekki olej opałowy (1000 l)

Paliwa opałowe i energia elektryczna 61,54

Ciężki olej opałowy (1000 kg)

15,92

0,6

15,92

Nafta (1000 l)

61,54

2,5

61,54

Gaz ziemny (1 GJ)

0,15 i 0,3h)

0g)

Węgiel i koks (1 GJ)

0 (do końca 2011 r.) 0,15 i 0,3h) (od 01.01.2012 r.)

–

Energia elektryczna (1 MW)

0,5 i 1,0h)

5,31

1,5

5,31

a) Wykorzystano kurs opublikowany w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej obowiązujący w pierwszym dniu roboczym października 2007 r. (1 euro = 3,77 zł); b) w tabeli uwzględniono przyznane Polsce okresy przejściowe w dostosowaniu stawek podatków od nośników energii; c) obliczenia własne; d) akcyza i opłata paliwowa związana z wprowadzaniem na rynek krajowy paliw silnikowych oraz gazu wykorzystywanych do napędu pojazdów (w 2008 r. stawka opłaty paliwowej wynosiła 110,88 zł za tonę paliwa lub gazu); e) wysokość stawki uzależniona jest od zawartości siarki; f) z wyjątkiem nafty do lotniczych silników turbinowych (paliwo to jest zwolnione z akcyzy); g) gaz ziemny opodatkowany jest w Polsce zerową stawką akcyzy (Polska, a także pozostałe państwa członkowskie Unii Europejskiej mogą – pod pewnymi warunkami – objąć gaz ziemny opodatkowaniem dopiero po 10 latach od wejścia w życie dyrektywy 2003/96/WE); h) druga ze stawek dotyczy zastosowań pozagospodarczych. Źródło: opracowanie własne na podstawie: dyrektywy 2003/96/WE Rady z dnia 27 października 2003 r. w sprawie restrukturyzacji wspólnotowych przepisów ramowych dotyczących opodatkowania produktów energetycznych i energii elektrycznej (Dz.Urz. Unii Europejskiej L 283 z 31 października 2003 r.); dyrektywy 2004/74/WE Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. zmieniającej dyrektywę 2003/96/WE w zakresie możliwości stosowania przez określone państwa członkowskie czasowych zwolnień lub obniżek poziomu opodatkowania na produkty energetyczne i energię elektryczną (Dz.Urz. Unii Europejskiej L 157 z 30 kwietnia 2004 r.); Excise Duty Tables. Part II – Energy Products and Electricity (January 2008), European Commission, Brussels 2008, s. 10–40; Green Paper on Market-Based Instruments for Environment and Energy Related Policy Purposes, SEC (2007) 388; rozporządzenie ministra finansów z dnia 22 kwietnia 2004 r. w sprawie obniżenia stawek podatku akcyzowego (Dz.U. z 2004 r. nr 87, poz. 825 z późn. zm.).

gii. Z przedstawionych danych wynika, że wysokość większości obowiązujących w Polsce stawek podatkowych (uwzględniających stawki akcyzy i opłaty paliwowej) przekracza poziom wymagany w dyrektywach Unii Europejskiej. Elementy konstrukcji akcyzy na nośniki energii a cele ochrony środowiska Podatek akcyzowy jest jednym z najbardziej „wydajnych fiskalnie” podatków w Polsce. W latach 2002–2007 dochody z akcyzy stanowiły ok. 24–28% całkowitych dochodów podatkowych. Połowę dochodów z podatku akcyzowego sta-

Biuletyn PTE nr 3/2009

nowi akcyza nałożona na wyroby energetyczne. W 2007 r. dochody zgromadzone za pośrednictwem podatku akcyzowego od paliw silnikowych, gazu, olejów opałowych i energii elektrycznej wyniosły 25,6 mld zł2. Oprócz funkcji fiskalnej, którą należy uznać za podstawową funkcję analizowanego podatku, akcyza na nośniki energii spełnia także funkcję stymulacyjną w zakresie ochrony środowiska. Funkcja ta realizowana jest przede wszystkim dzięki odpowiedniemu zróżnicowaniu stawek akcyzy na poszczególne paliwa. W przypadku płynnych paliw silnikowych (tabela 1) zróżnicowanie stawek akcyzy odpowiada postulatom zawartym w ustawie – Prawo ochro-

Akcyza a polityka ochrony środowiska ny środowiska3, będącej podstawowym aktem prawnym w systemie polskiego prawa ochrony środowiska. Stosownie do art. 283 ust. 2 tej ustawy stawki podatku akcyzowego powinny być bowiem skalkulowane w taki sposób, aby zapewnić niższą cenę rynkową benzyny bezołowiowej w stosunku do benzyny zawierającej ołów oraz niższe ceny olejów napędowych o niższej zawartości siarki w stosunku do olejów o wyższej zawartości siarki. Analizując stawki podatku akcyzowego odnoszące się do benzyny i oleju napędowego, należy zwrócić uwagę, że akcyza, stanowiąca ok. 30% cen detalicznych tych paliw, ma z pewnością pewien wpływ na proekologiczne zachowania użytkowników dróg. Skłaniając do zakupu samochodów o niskim zużyciu paliwa czy też korzystania z alternatywnych form transportu, podatek ten przyczynia się do ograniczenia emisji hałasu i szkodliwych substancji w transporcie drogowym. Gaz płynny i gaz ziemny wykorzystywane do celów napędowych są w Polsce opodatkowane przy zastosowaniu dużo niższych stawek niż benzyna i olej napędowy (różnica ta jest szczególnie dobrze widoczna w przypadku stawek wyrażonych w euro w zależności od wartości energetycznej paliw)4. Za rozwiązanie szczególnie korzystne z punktu widzenia ochrony środowiska należy uznać opodatkowanie zerową stawką sprężonego gazu ziemnego przeznaczonego do napędu pojazdów silników spalinowych (CNG). Utrzymanie tej stawki mogłoby służyć dalszej popularyzacji tego paliwa, mniej uciążliwego dla środowiska niż tradycyjne paliwa silnikowe. Analizując poziom opodatkowania paliw wykorzystywanych do celów opałowych, warto zwrócić uwagę na stawkę akcyzy na lekki olej opałowy. Stawka ta jest ok. pięciokrotnie niższa od stawki mającej zastosowanie do oleju napędowego, a więc produktu bardzo zbliżonego pod względem fizykochemicznym. Niższe stawki są oczywiście zakładane przez dyrektywę energetyczną i wynikają z chęci zapobiegania wysokim kosztom ogrzewania. Z ekologicznego punktu widzenia takie różnice w wysokości stawek podatkowych nie są jednak uzasadnione (choć wykorzystanie oleju napędowego do napędu pojazdów wiąże się z pewnymi dodatkowymi kosztami zewnętrznymi, takimi jak wypadki, hałas czy zatłoczenie)5. Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że obecnie wśród paliw opałowych nieobjętych efektywnym opodatkowaniem znajdują się m.in. węgiel i koks. W przygotowywanym projekcie ustawy o podatku akcyzowym zakłada się opo-

datkowanie tych nośników dopiero od 1 stycznia 2012 r.6 Zarówno węgiel, jak i koks mają być opodatkowane przy zastosowaniu stawki w wysokości 1,18 zł (ok. 0,3 euro) za GJ. Planowana stawka akcyzy odpowiada minimalnej stawce podatkowej przewidzianej w dyrektywie energetycznej. Wysokość stawki podatku akcyzowego od energii elektrycznej, przy jednoczesnym braku opodatkowania węgla kamiennego i koksu, należy ocenić krytycznie z punktu widzenia ochrony środowiska. Stawka niższa od obecnej mogłaby stymulować wzrost zużycia energii elektrycznej na cele grzewcze w sektorze bytowo-komunalnym i przyczyniać się do zmniejszenia tzw. niskiej emisji7. Uważa się także, że niższy podatek mógłby zwiększyć konkurencyjność tych gałęzi polskiej gospodarki, które charakteryzują się wysoką elektrochłonnością8. Obecna stawka akcyzy na energię elektryczną należy do najwyższych w Europie – jedynie w Danii, Finlandii, Niemczech i Szwecji stosowane są wyższe stawki9. Opodatkowanie wytworzonej już energii elektrycznej nie jest rozwiązaniem szczególnie skutecznym ekologicznie. Z punktu widzenia polityki ochrony środowiska korzystniejsze byłoby opodatkowanie surowców wykorzystywanych w elektrowniach do produkcji energii elektrycznej10. Tego typu podatek, uzależniony od rodzaju paliw wykorzystywanych do produkcji energii elektrycznej, stosowany był w latach 90. ubiegłego wieku m.in. w Finlandii. Należy jednak zaznaczyć, że obecnie głównym instrumentem polityki ochrony środowiska odnoszącym się do emisji gazów (obecnie tylko dwutlenku węgla) z elektrowni jest handel uprawnieniami do emisji11. Elektrownie objęte są dodatkowo ostrymi standardami emisji, a w Polsce – opłatą emisyjną. Do istotnych rozwiązań w zakresie podatkowego wsparcia ochrony środowiska należy zaliczyć zwolnienie z akcyzy energii elektrycznej wytwarzanej z odnawialnych źródeł energii (art. 30 ust. 1 ustawy o podatku akcyzowym12). Do wprowadzenia takiego zwolnienia upoważniają państwa członkowskie Unii Europejskiej przepisy dyrektywy 2003/96/WE. Kierunki zmian w opodatkowaniu nośników energii w Polsce Zmiany w opodatkowaniu energii w Polsce mogłyby polegać na wprowadzeniu dodatkowego podatku skłaniającego w większym stopniu do zachowań korzystnych z punktu widzenia ochrony środowiska. Taki podatek mógłby być uzależ-

Biuletyn PTE nr 3/2009

Akcyza a polityka ochrony środowiska niony od zawartości określonych substancji w paliwie. Wprowadzenie podatku ekologicznego od paliw nie musiałoby oznaczać wzrostu obecnej stawki podatkowej – w krajach Europy Północnej (Finlandii, Szwecji) wprowadzeniu podatku węglowego (uzależnionego od zawartości węgla w paliwie) towarzyszyło odpowiednie obniżenie stawek podstawowego podatku energetycznego. Proekologiczny podatek od paliw mógłby w pewnym zakresie zastąpić obecnie stosowaną opłatę emisyjną za wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza odprowadzaną na ekologiczne fundusze celowe. Opłata ta, ponoszona w związku z emisją 63 różnych substancji, charakteryzuje się pewnymi ograniczeniami, a zwłaszcza: słabym oddziaływaniem bodźcowym, nadmiernym skomplikowaniem oraz ograniczonym zakresem podmiotowym (opłaty nie wpływają np. na zmniejszenie niskiej emisji z gospodarstw domowych)13. Doświadczenia nie tylko Polski, ale również innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej wskazują, że skuteczne funkcjonowanie tego rodzaju opłat wymaga istnienia rozbudowanego systemu instytucji zaangażowanych w administrowanie i kontrolę14. Zastąpienie opłaty emisyjnej podatkiem stosowanym „obok” podstawowego podatku akcyzowego zbliżyłoby polski system opodatkowania energii do rozwiązań funkcjonujących w takich krajach, jak Dania, Finlandia czy Szwecja. Należy jednak zauważyć, że w niektórych krajach zachodnioeuropejskich funkcję proekologiczną przypisuje się wyłącznie podatkowi akcyzowemu. Taka sytuacja ma miejsce m.in. w Niemczech, gdzie funkcjonuje jeden z najwyższych w Europie podatków od nośników energii. Ewentualne zmiany w opodatkowaniu energii mogłyby być wprowadzone w ramach tzw. ekologicznej reformy podatkowej. Takie reformy, prowadzące do przesunięcia punktu ciężkości w dochodach budżetowych z podatków nakładanych na pracę czy kapitał w kierunku podatków nakładanych na zasoby środowiska, przeprowadzone zostały w ciągu ostatnich kilkunastu lat w Danii, Szwecji, Finlandii, Norwegii, Holandii, Niemczech i Wielkiej Brytanii. Reformy podatkowe w tych krajach oparte były przede wszystkim na mniej lub bardziej znaczących zmianach w podatkach nakładanych na nośniki energii. Zastosowanie podatków energetycznych jako podstawowych elementów ekologicznych reform podatkowych było możliwe dzięki odpowiedniej wydajności fiskalnej tych podatków. Interesujący kierunek zmian w zakresie opodatkowania energii w krajach Unii Europejskiej został przedstawiony przez Komisję Europejską

Biuletyn PTE nr 3/2009

w 2007 r.15 Komisja zaproponowała uzależnienie stawek podatków energetycznych stosowanych w państwach członkowskich od wartości opałowej poszczególnych paliw, tak aby podatki nie preferowały jednych nośników energii kosztem drugich16. Stawki podatkowe miałyby dodatkowo uwzględniać aspekt środowiskowy związany z emisjami gazów cieplarnianych i innych gazów wprowadzanych do powietrza podczas spalania określonych paliw. Ten drugi (ekologiczny) składnik opodatkowania nie miałby zastosowania do podmiotów uczestniczących w „handlu emisjami” (m.in. elektrowni). Wnioski Z przeprowadzonych rozważań wynika, że stosowany w Polsce podatek akcyzowy od nośników energii uwzględnia w pewnym zakresie potrzebę ochrony środowiska. Pożądanym z punktu widzenia polityki ekologicznej kierunkiem zmian w zakresie opodatkowania nośników energii mogłoby być jednak wprowadzenie dodatkowego podatku ekologicznego. Należy pamiętać, że wszelkie postulaty „zazielenienia” systemu podatkowego powinny wiązać się z oceną potencjalnych skutków ekologicznych i gospodarczych nowych rozwiązań. Teoria finansów publicznych wskazuje bowiem, że nie powinno się nadmiernie obarczać podatków celami, które mogą być lepiej osiągnięte przy użyciu innych instrumentów. Przypisy *

1 2

Artykuł został zaprezentowany na IV ogólnopolskiej konferencji z cyklu „Współczesne zjawiska w gospodarce” w dniach 21 i 22 listopada 2008 r. na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, zorganizowanej przez Oddział Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Toruniu. Został opublikowany w periodyku „Equilibrium” 2009, nr 2. Dz.Urz. Unii Europejskiej L 283 z 31 października 2003 r. Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej (za lata 2002–2006), Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2003–2008. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2001 r. nr 62, poz. 627 z późn. zm.). Warto jednak dodać, że wyższa niż w Polsce stawka podatkowa na gaz płynny LPG stosowana jest tylko w Austrii, Danii, Wielkiej Brytanii, na Słowacji, a także we Włoszech, zaś gaz ziemny do napędu

Akcyza a polityka ochrony środowiska

5 6 7

9 10

pojazdów opodatkowany jest tylko w kilku krajach Unii Europejskiej. Zob. Excise Duty Tables. Part II – Energy Products and Electricity (January 2007), European Commission, Brussels 2008, s. 27–32. Environmentally Related Taxes in OECD Countries. Issues and Strategies, OECD, Paris 2001, s. 57. Projekt ustawy o podatku akcyzowym (z 6 października 2008 r.), druk sejmowy nr 1083. W. Sztuba, P. Begier, Akcyza na energię elektryczną, „Wokół Energetyki” 2006, nr 1, s. 9; P. Begier, Czy proponowane w projekcie ustawy o zmianie ustawy o podatku akcyzowym zmiany w akcyzie na energię elektryczną są neutralne?, „Wokół Energetyki” 2005, nr 3, s. IV. B. Krysta, D. Michalski, Dostosowanie zasad opodatkowania akcyzą energii elektrycznej w Polsce do przepisów wspólnotowych, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 9, s. 40 i 41. Excise Duty Tables..., op. cit., s. 39 i 40. Obecnie surowce te są zwolnione z akcyzy, co ma eliminować podwójne opodatkowanie akcyzą energii elektrycznej. Warto dodać, że dostosowanie polskich przepisów o podatku akcyzowym do wymagań dyrektywy energetycznej wymaga przesunięcia mo-

12 13

15 16

mentu powstania obowiązku podatkowego w podatku akcyzowym od energii elektrycznej z momentu wydania energii elektrycznej przez wytwórcę do momentu przekazania energii elektrycznej do konsumpcji – zużycia przez ostatecznego odbiorcę. Zob. S. Parulski, Akcyza. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2005, s. 793–797. Green Paper on Market-Based Instruments for Environment and Energy Related Policy Purposes, SEC (2007) 388. Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (Dz.U. z 2009 r. nr 3, poz. 11). Opłaty za emisję zanieczyszczeń powietrza. Projekty zmian, pod red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 77 i 78. The St. Petersburg Guidelines on Environmental Funds in the Transition to a Market Economy, OECD, Paris 1995, s. 33. Green Paper..., op. cit. Propozycje takie zgłaszane były w polskiej literaturze branżowej. Zob. np. Wyzwania roku 2007 – Szanse i zagrożenia dla polskiego rynku paliw w roku 2007, „Paliwa Płynne” 2007, nr 8, s. 7.

Nie śmieć – segreguj – chroń środowisko! Do pojemnika niebieskiego na papier należy wrzucać: gazety i czasopisma, prospekty, katalogi i reklamy, papierowe torby na zakupy, zużyte zeszyty i stare książki, papier biurowy i kserograficzny, kartony i tektury i koperty. Nie należy wrzucać: tapet, zabrudzonego, szczególnie zatłuszczonego papieru, papieru z folią, pieluch i innych artykułów higienicznych, worków po cemencie, papieru faxowego i termicznego. Do pojemnika żółtego na metal i plastik należy wrzucać: zgniecione puszki aluminiowe po napojach, puszki z blachy stalowej, naczynia do gotowania, metalowe narzędzia, rury, druty i drobny złom, folię aluminiową, pokrywki ze słoików, kapsle z butelek oraz metalowe i plastikowe nakrętki, zgniecione plastikowe opakowania po napojach i olejach spożywczych, zgniecione plastikowe opakowania po kosmetykach, płynach do mycia i chemii gospodarczej, plastikowe worki, torebki i reklamówki, plastikowe koszyki po owocach i pojemniki po wyrobach garmażeryjnych, opakowania wielomateriałowe po płynnej żywności, takie jak kartony po mleku, sokach itp. – tzw. tetrapaki. Nie należy wrzucać: opakowań po aerozolach, baterii oraz puszek po farbach, opakowań po lekach, butelek i opakowań po olejach przemysłowych, styropianu i innych tworzyw piankowych, zabawek oraz sprzętu AGD. Do pojemnika białego na szkło bezbarwne i pojemnika zielonego na szkło kolorowe należy wrzucać jedynie szkło opakowaniowe: butelki i słoiki po napojach i żywności, opakowania po kosmetykach. Nie należy wrzucać: ceramiki, fajansu, porcelany i kryształów, szkła stołowego, szkła żaroodpornego, szkła okularowego, szkła okiennego i zbrojonego, szyb samochodowych, luster, luksferów (pustaków szklanych), żarówek, lamp fluorescencyjnych i neonowych.

Biuletyn PTE nr 3/2009

Ekonomiczne aspekty procesu globalizacji

Roman Sobiecki Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Mechanizm globalizacji ekonomicznej Istota globalizacji ekonomicznej Globalizacja ekonomiczna jest procesem polegającym na uwalnianiu rynku od barier granicznych wraz ze wszystkimi z tego wynikającymi konsekwencjami1. Oznacza to zanik granic dla alokacji czynników produkcji, w tym zwłaszcza kapitału, zrywanie pęt dla kapitału wiedzy i sprzężonego z nim kapitału fizycznego. Paradygmatem2 globalizacji jest więc otwartość rynku. Ma zatem ona przede wszystkim charakter mikroekonomiczny. Trzeba przy tym zaznaczyć, że „otwieranie się” nie jest równoznaczne z wolnym rynkiem. Ważną cechą wolnego rynku jest m.in. swoboda wejścia i wyjścia podmiotów, a takiej cechy na pewno nie posiada rynek otwierający się ponad granicami państw. Ze względu na dominującą pozycję wielkich korporacji transnarodowych cechą rynku globalnego jest jego monopolizacja i monopsonizacja. Swoboda, czyli wolność rynkowa, teoretycznie dotyczy każdego podmiotu, ale tak naprawdę jest przywilejem wielkich korporacji transnarodowych, bo inne podmioty są im podporządkowane. Dlatego dzisiejszy rynek w skali ponadnarodowej nie jest de facto rynkiem. Powinien się on nazywać globalnym rynkiem korporacyjnym. Korporacyjny, ponieważ właśnie korporacje transnarodowe dominują na tym rynku3. Czy globalizacja jest procesem nowym? Moim zdaniem dzisiejszy proces globalizacji nie jest zupełnie nowy. Jego początków należy upatrywać w II połowie XIX w., czyli przed ponad stu laty, a może i jeszcze wcześniej. Traktowanie dzisiejszego procesu jako zupełnie czegoś nowego, niemającego odniesienia do procesów i zjawisk, które występowały w przeszłości, oznaczałoby ahistoryczne podejście do rozwoju gospodarki. Gospodarka w swoim rozwoju przechodzi przez różne fazy. Od początku powstania, aż po wielki

Biuletyn PTE nr 3/2009

kryzys gospodarczy w latach 1929–1933 gospodarkę kapitalistyczną charakteryzował, mniejszy lub większy, leseferyzm. Skutkował on, od II połowy XIX w., dość intensywną wymianą zagraniczną. Dzisiejsza faza tej gospodarki w dużym stopniu nawiązuje do tamtego okresu. Przejawy globalizacji ekonomicznej Do najważniejszych przejawów globalizacji należą: liberalizacja przepływów kapitału, technologii, pracy, towarów i usług, a także wzorców konsumpcji, kultur. Szczególnie ważnym przejawem jest swobodny przepływ kapitału, tak w formie inwestycji portfelowych, jak i bezpośrednich, ponad granicami państw. Przed wkroczeniem rynku w fazę globalizacji handel towarami był w pewnym sensie substytutem braku wolności kapitału i braku swobody wyboru miejsca produkcji. Przejawem globalizacji jest przekształcanie gospodarki światowej z układu współdziałających i konkurujących państw w system, w którym wiodącą rolę odgrywają korporacje transnarodowe, ograniczające rolę państw narodowych. Czynnikiem dynamizującym otwieranie się rynku ponad granicami państw jest obecnie nie handel, lecz ruch kapitału. Ruch kapitału stanowi podstawę mechanizmu alokacyjnego rynku ponad granicami państw, wymuszając dostosowywanie innych czynników do tego procesu. Dotychczasowe podstawowe pytania stawiane w ekonomii: co?, jak?, dla kogo wytwarzać? – zostały uzupełnione pytaniem: gdzie wytwarzać? To ostatnie pytanie nabiera wymiaru globalnego. Alokacyjna funkcja rynku oznacza poszukiwanie najlepszej z możliwości inwestowania kapitału. Kapitał poszukuje najlepszej lokaty, a w warunkach otwierania się rynku ma on pełną swobodę wyboru. Otrzymuje oferty z całego

Ekonomiczne aspekty procesu globalizacji świata i w takiej sytuacji to on dokonuje wyboru. W ten sposób staje się „panem” sytuacji, zaczyna rządzić gospodarką, dyktując jej swoje warunki. Prowadzi to do powstawania i umacniania się nowego decydenta, suwerena, który próbuje spychać z dotychczas zajmowanych pozycji konkurenta, jakim jest państwo. Kapitał jest wrażliwy na stopy procentowe, kursy walut i stopy podatkowe oraz na inne warunki umożliwiające obniżkę kosztów, czyli decydujące o zyskach. Dotychczasowi decydenci – państwa, chcąc pozyskać kapitał, muszą podporządkowywać się warunkom stawianym przez kapitał (a ściślej: przez jego właścicieli, którzy coraz częściej szybko zmieniają się, przez co stają się anonimowi). W ten sposób pozbawiają się części swojej władzy właśnie na rzecz kapitału. Dodatkowy problem zmiany władzy polega na tym, że wraz z jej przejmowaniem przez kapitał „rozmywa się” odpowiedzialność za skutki działalności. Państwo jest instytucją konkretną, natomiast kapitał jest w pewnym sensie anonimowy i ulotny. Dziś jest, jutro może go nie być. To nagłe i niespodziewane pojawianie się i znikanie kapitału jest równoznaczne ze znikaniem odpowiedzialności za to, co może stać się w gospodarce po jego zniknięciu. O skali dominacji kapitału świadczą dane dotyczące strumieni przepływów w związku z czysto spekulacyjnymi transakcjami walutowymi. Według obliczeń Rene Passata ich wartość sięga 1300 mld USD dziennie. Jest to 50 razy więcej niż wynosi wartość transakcji wymiany handlowej i niemal tyle, ile wynosi suma rezerw

wszystkich banków narodowych świata (1500 mld USD). W związku z tym żadne państwo narodowe nie może dłużej niż kilka dni opierać się naciskom rynków finansowych4. Współoddziaływanie takich czynników, jak: nowoczesne technologie, masowa produkcja i znoszenie barier w wymianie międzynarodowej przyczyniło się w znacznym stopniu do rozwoju transnarodowych korporacji. Ich istnienie świadczy o otwartości rynku ponad granicami państw. Korporacje te wytwarzają i oferują swoją produkcję na wielu zróżnicowanych w skali globalnej rynkach, przez co nastąpiła multiplikacja wolumenu ich obrotów i zysków do skali porównywalnej z PKB takich państw, jak: Belgia (379,8 mld USD), Wenezuela (335 mld USD), Szwecja (333,1 mld USD) czy Austria (319,7 mld USD)5. Przyczyny globalizacji ekonomicznej Do pierwotnych przyczyn globalizacji należą m.in.: nasilenie się wewnętrznych (wewnątrz krajów wysoko rozwiniętych) barier rozwoju gospodarczego, w ich ramach przede wszystkim bariery popytu wewnętrznego oraz różnicowanie warunków efektywności produkcji i inwestowania kapitału, w tym różnice w stopach zysku w poszczególnych krajach. Wśród przyczyn wtórnych należy wymienić m.in.: rozwój nowych technologii teleinformatycznych, liberalizację wymiany handlowej, kompatybilną infrastrukturę biznesu, powstawanie nowych krajów, reali-

Tabela 1. 10 największych światowych korporacji według rankingu Fortune 500 w 2008 r. Przedsiębiorstwo

Roczne obroty (w mld USD)

Roczne zyski (w mld USD)

Wal-Mart Stores

379,8

–12,7

Exxon Mobil

372,8

–40,6

Chevron

210,8

–18,7

General Motors

182,3

–38,7

ConocoPhillips

178,6

–11,9

General Electric

176,6

–22,2

Ford Motor

172,5

–2,7

Citigroup

159,2

– 3,6

Bank of America Corp.

119,2

–14,9

AT&T

118,9

–11,9

Źródło: http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2008/full_list/.

Biuletyn PTE nr 3/2009

Ekonomiczne aspekty procesu globalizacji zujących równolegle procesy transformacji systemowej w kierunku gospodarek rynkowych. Nowoczesne technologie, stanowiące wartość niematerialną, mogą być stosowane na zasadzie „powielacza”. Im więcej się powieli, tym niższe są koszty jednostkowe zastosowania technologii. To stanowi przyczynę powiększania wielkości przedsiębiorstw, dla których granice państwowe stawały się poważną barierą ograniczającą możliwości prostego powiększania zysków. Liberalizacja wymiany handlowej przeobraża się w liberalizację przepływów czynników produkcji, w tym kapitału. Czyli w ten sposób przyczynia się do otwierania się całego, nie tylko towarowego, rynku ponad granicami państw. Powstawanie nowych państw szło w parze z osłabianiem roli każdego z nich, gdyż państwa stawały się mniejsze. Natomiast transformacja systemowa w kierunku gospodarek rynkowych następowała równocześnie z poszerzaniem się wpływów tegoż rynku, który obejmował swym zasięgiem coraz więcej państw. W tym miejscu rodzi się pytanie, czy przyczyny globalizacji pojawiły się nagle, czy może rozwijały się przez dłuższy okres? Podejmując próbę odpowiedzi na te pytania, nie sposób pominąć historycznego sporu, jaki toczyli ze sobą m.in. R. Luksemburg i E. Bernstein. Spór dotyczył perspektyw rozwojowych gospodarki kapitalistycznej. R. Luksemburg dowodziła, że zmniejszający się efektywny popyt stanie się przyczyną nieuchronnego końca kapitalizmu. Z poglądem tym nie zgadzał się E. Bernstein. W to miejsce sugerował wprowadzenie „teorii o przystosowywaniu się kapitalizmu”. Do najważniejszych czynników umożliwiających takie dostosowywanie się zaliczał: system kredytowy, udoskonalenie środków komunikacji i organizację przedsiębiorstw w postaci karteli i trustów. Dotychczasowa historia pokazuje, że rację miał E. Bernstein6. Niezależnie od wniosku R. Luksemburg na temat perspektyw rozwoju gospodarki kapitalistycznej, który jak dotychczas nie został potwierdzony, koniecznie trzeba zwrócić uwagę na inny jej pogląd w podobnej kwestii. Otóż dowodziła ona, że problem niedostatecznego popytu efektywnego jest przyczyną imperializmu i podbojów kolonialnych. Ta teoria, można powiedzieć, ma swój dalszy ciąg. We współczesnym świecie nie mamy, co prawda, do czynienia z podbojami kolonialnymi, jednak uwidacznia się ekonomiczna zależność biednych od bogatych, co prowadzi do wzrostu rozpiętości w warunkach życia ludzi w krajach bogatych i biednych. Przytoczona teoria nie objaśnia rzecz jasna obecnych współzależności i wynikających z nich

Biuletyn PTE nr 3/2009

procesów, ale może stanowić ważny punkt odniesienia. Dzisiejsze teorie nie mogą nie nawiązywać do ówczesnych. Są wzbogacane, bo dochodzą nowe fakty, których wcześniej nie było. Daje się jednak w tym wszystkim zauważyć pewna ciągłość podstawowych współzależności między zjawiskami. Słusznie więc R. Luksemburg można zaliczyć do jednej z prekursorek teorii globalizacji7. Skutki globalizacji ekonomicznej Uważam, że najogólniejszą konsekwencją otwierania się rynku ponad granicami państw jest tworzenie nowego ładu ekonomicznego opartego na dominacji rynku w skali całego globu. Globalizacja niesie za sobą skutki zarówno pozytywne, jak i negatywne. Zdecydowana większość skutków pozytywnych dotyczy krajów wysoko rozwiniętych. Ale też nie można pominąć Chin, kraju, który dzięki globalizacji stał się najbardziej dynamicznie rozwijającym się krajem na świecie. Tempo jego rozwoju w ciągu 25 lat wyniosło ponad 10% średniorocznie. Globalizacja zwiększa rynek zbytu towarów i usług oraz czynników wytwórczych, ułatwia dostęp do kapitału, taniej siły roboczej, deficytowych bogactw naturalnych, technologii i informacji, przynosi korzyści skali i długich serii produkcji. Krajom wysoko rozwiniętym pozwala wykorzystać przewagę z tytułu wyższej produktywności kapitału i wydajności pracy ludzkiej, wpływa na przyspieszenie postępu technicznego i prowadzi do jego upowszechniania w skali świata. Krajom rozwijającym się globalizacja umożliwia wykorzystanie przewagi wynikającej z niskich płac, przyciąga kapitał produkcyjny zainteresowany tą przewagą, stwarza warunki do eksportu i czerpania korzyści z tytułu różnic w kosztach. Otwieranie się rynku i gospodarki, sprzyjające przepływowi kapitału technologicznego, ułatwiło kilkunastu krajom skok rozwojowy. Ogromny sukces w minionym półwieczu odniosła Irlandia, która weszła do grupy krajów najwyżej rozwiniętych w ciągu ponad 30 lat. Na początku lat 50. Irlandia była biedniejsza od Polski, miała niższy poziom PKB, a teraz jest on kilkakrotnie wyższy niż Polski. Do krajów, które przyspieszyły rozwój w ostatnich 30 latach, należy: osiem azjatyckich – Chiny, Singapur, Tajwan, Korea, Hongkong, Tajlandia, Japonia, Malezja, trzy europejskie – Irlandia, Portugalia, Hiszpania oraz jeden afrykański – Botswana. Trzeba zwrócić uwagę, że źródłem bogactwa Botswany są złoża diamentów, których eksploatacja wpłynęła na

Ekonomiczne aspekty procesu globalizacji tak wysoki poziom produktu narodowego. Nie ma walk plemiennych ze względu na jednolitość etniczną. Zachodzi tam ponadto ogromny postęp w dziedzinie edukacji; pod względem zasięgu wykształcenia osiągnięto poziom porównywalny ze średnim europejskim. Produkcja, przeciętnie biorąc, rośnie szybciej niż miałoby to miejsce bez globalizacji. Zatem my wszyscy – jako ludzkość, a nie ludność jakiegoś jednego kraju czy regionu – przeciętnie żyjemy lepiej. Niestety jednak w ciągu ostatniego ćwierćwiecza następuje wzrost rozwarstwienia ekonomicznego ludzkości, czyli mieszkańców tej globalnej gospodarki. A dzieje się tak z wielu powodów. Przykładowo w Afryce jest taki kraj jak Botswana, w którym w ciągu minionych 40 lat tempo wzrostu wynosiło średniorocznie ok. 10%, podczas gdy w sąsiednim Kongo, gdzie w wielkiej biedzie żyje ponad 50 milionów ludzi, w tym samym czasie odnotowano ujemną stopę wzrostu. Więcej możliwości jeszcze szybszego bogacenia się globalizacja stworzyła jednak bardzo bogatym. Ludzie ci wykorzystują najnowsze technologie, by operować wielkimi sumami pieniędzy na całym świecie (bez ograniczeń), przenosząc je niesłychanie szybko z miejsca na miejsce i spekulując z jeszcze większym zyskiem. Swobodny przypływ kapitału prowadzi do tego, że tworzenie bogactwa zaczyna w coraz większym stopniu uniezależniać się od odwiecznych dokuczliwych związków z tworzeniem rzeczy, przetwarzaniem surowców, tworzeniem miejsc pracy i zarządzaniem ludźmi. Dawniej bogacze potrzebowali biednych, by ci czynili ich bogatymi. To uzależnienie zmuszało do łagodzenia konfliktów interesów i skłaniało bogatych do pewnych ustępstw na rzecz biednych. Dziś w okresie otwierania się rynków rozwinęły się inne możliwości szybkiego bogacenia się bez udziału biednych. Dzięki swobodzie przepływu kapitału i środków finansowych fortuny powstają w wyniku obrotu samym kapitałem: „pieniądz robi pieniądz”. Dziś wiemy, jakie negatywne skutki pociągnął za sobą powyższy mechanizm. Na zagrożenia wynikające z niekontrolowanego przepływu kapitału w połowie 2007 r. zwracał uwagę autor niniejszego opracowania. „Dużym zagrożeniem rozwoju procesu globalizacji, o nieprzewidywanych negatywnych skutkach, jest skala spekulacyjnych transakcji. Może to doprowadzić do globalnej katastrofy finansowej. Jest to realna groźba dla światowego systemu gospodarczego, wynika z lawinowego i niekontrolowanego przyrostu spekulacyjnych obrotów krótkookresowymi instrumentami na światowym rynku finansowym. Jest to rynek, który sam się zasila

i nakręca, podporządkowując sobie także inne rynki: towarów, usług oraz pracy. Wypada zgodzić się ze stwierdzeniem jednego z bankierów, że świat finansów wyemancypował się ze świata rzeczywistego”8. Z raportu ONZ o rozwoju ludzkości wynika, że majątek 358 miliarderów świata wynosi tyle, ile łącznie dochody 2,3 miliarda najbiedniejszych (45% ludności świata). Tylko 22% światowego majątku należy do krajów rozwijających się, w których mieszka 80% ludności świata. Polaryzacja dochodów ciągle postępuje. W 1991 r. 85% ludności świata żyło z 15% światowych dochodów9. W 1960 r. PKB per capita w 20 najbogatszych krajach świata był 18-krotnie większy niż w 20 najuboższych. W 1995 r. relacja ta według raportu Banku Światowego sięgnęła już 37-krotności, a obecnie jest jeszcze wyższa i przekracza 40-krotność. Jak więc widać, wskutek działania różnych czynników, w tym globalizacji, rośnie bogactwo wielu narodów, ale jeszcze bardziej szerzy się w świecie niesprawiedliwość w stosunkach podziału10. Pomimo tego wiekowy postęp ekonomiczny prowadził do pogłębiania dysproporcji. W 1870 r. przeciętny dochód w krajach najbogatszych w porównaniu z przeciętnym dochodem w krajach najbiedniejszych był 11 razy większy. Trzy pokolenia później był już 39 razy większy, w 1985 r. – 52 razy, a na początku XXI w. ok. 60 razy większy11. Bardzo krytyczną ocenę skutków dotychczasowego procesu globalizacji prezentuje J.E. Stiglitz – laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 2001 r. W przedmowie do książki pt. Globalizacja czytamy: „Napisałem tę książkę dlatego, że podczas pracy w Banku widziałem na własne oczy, jak bardzo niszczycielski może być wpływ globalizacji na kraje rozwijające się, a zwłaszcza na najuboższe z nich. Jestem przekonany, że globalizacja – zniesienie barier krępujących wolny handel i ściślejsza integracja gospodarki w skali międzynarodowej – może być siłą służącą dobru i że potencjalnie może poprawić sytuację wszystkich ludzi na świecie, a w szczególności ubogich. Ale sądzę też, że aby tak się stało, sposób, w jaki jest przeprowadzana (chodzi między innymi o międzynarodowe porozumienia handlowe, które odegrały tak dużą rolę w znoszeniu tych barier, oraz politykę narzucaną krajom rozwijającym się w procesie globalizacji), powinno się gruntownie przemyśleć od nowa”12. Przypisy 1 Szerzej na ten temat zob. W. Szymański, Globalizacja – wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001.

Biuletyn PTE nr 3/2009

Ekonomiczne aspekty procesu globalizacji 2 Paradygmat – w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna w książce Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) opublikowanej w 1962 r. – to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Najogólniejszym paradygmatem jest „paradygmat metody naukowej”, jest to kryterium uznania jakiejś działalności za naukową. Paradygmat od tzw. dogmatu odróżnia kilka zasadniczych cech: 1) nie jest on dany raz na zawsze, lecz jest przyjęty na zasadzie konsensusu większości badaczy; 2) może okresowo ulec zasadniczym przemianom prowadzącym do głębokich zmian w nauce, zwanych rewolucją naukową; oraz 3) podważa sens absolutnej słuszności. 3 Szerzej na ten temat zob. R. Sobiecki, Global corporate market, referat na konferencję COPE, Pekin 14–22 lipca 2006 r. Podobne poglądy wyraził J.K. Galbraith, który podważył jeden z podstawowych kanonów współczesnej ekonomii, a mianowicie termin „system rynkowy”, uważając, że powinien on zostać zastąpiony terminem „system korporacyjny”. Zob. J.K. Galbraith, Gospodarka niewinnego oszustwa, MT Biznes, Warszawa 2005. 4 Z. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika?, PIW, Warszawa 2000. 5 Podane za: CIA World Factbook 2008. 6 Szerzej na ten temat zob. A. Glapiński, Kapitalizm, demokracja i kryzys państwa podatków, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2004, s. 180, cyt. za: A. Herman, Przedsiębiorstwo w kapitalizmie giełdowym, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2007, nr 2, s. 35.

7 Znoszenie ograniczeń, które stanowiły bariery rozwoju gospodarki światowej, przyczyniło się do powstania gospodarki kapitalistycznej. W przeszłości, w okresie feudalizmu, również istniały bariery utrudniające dalszy rozwój gospodarczy. Zniesienie ograniczeń cechowych i uwolnienie siły roboczej dało ważny impuls dla rozwoju kapitalizmu. Współczesne znoszenie barier świadczy o ciągłości rozwoju gospodarki światowej. Nie rozwiązuje jednak problemu podziału korzyści, jakie powstają w wyniku otwierania się rynku ponad granicami państw. 8 R. Sobiecki, Globalizacja a funkcje polskiego rolnictwa, SGH, Warszawa 2007, s. 61. 9 Z. Bauman, Globalizacja…, op. cit. 10 G.W. Kołodko, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 2001, s. 125. 11 G.W. Kołodko, Moja globalizacja czyli dookoła świata i z powrotem, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 2001, s. 342. G.W. Kołodko zwraca jednak uwagę na to, że z samego faktu narastania dysproporcji nie wynika pogarszanie się sytuacji. W wielu przypadkach sytuacja ulega poprawie, gdyż zróżnicowanie zwiększa się, ale dzieje się to na ścieżce wzrostu dochodów wszystkich podstawowych grup społecznych, tyle że rosną one w szybszym tempie w odniesieniu do warstw o dochodach już uprzednio wyższych. 12 J.E. Stiglitz, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 7.

Wyrzucaj z głową! Przeterminowane leki uznane są za odpady niebezpieczne. Związki zawarte w lekach są bardzo trwałe, a przedostając się do wód lub gleb potrafią je skazić na dziesięciolecia. Nigdy nie wrzucaj leków do toalety! Oczyszczalnie nie radzą sobie dobrze z takimi substancjami, a ich obecność w wodzie sprawia, że bakterie i wirusy uodparniają się na nie. Do terapii potrzebne będą nowe leki lub większe ich dawki! Przeterminowane leki zbierane są w aptekach w specjalnych pojemnikach, a następnie poddawane termicznej utylizacji. Zużyte baterie i akumulatory stanowią zagrożenie dla środowiska oraz wszystkich organizmów, w tym również ludzi, głównie ze względu na ołów, kadm, nikiel, lit i rtęć. Zużyte baterie i akumulatorki małogabarytowe można oddać podczas organizowanych akcji ekologicznych oraz w wybranych placówkach handlowych. Urządzenia elektryczne i elektroniczne zawierają liczne substancje trujące. Niebezpieczne substancje to m.in. rtęć zawarta w niektórych typach świetlówek oraz związki bromu, stosowane w komputerach. Powodują nie tylko skażenie środowiska, ale również wiele negatywnych zmian w organizmie ludzi i zwierząt. Pamiętaj, że zgodnie z obowiązującym prawem sprzedawcy są obowiązani przy sprzedaży sprzętu przeznaczonego dla gospodarstw domowych do nieodpłatnego przyjęcia zużytego sprzętu w ilości nie większej niż sprzedawany nowy sprzęt (jeżeli zużyty sprzęt jest tego samego rodzaju).

Biuletyn PTE nr 3/2009

Zarząd Krajowy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ul. Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa tel. 022 551 54 01, 022 551 54 05, faks 022 551 54 44 www.pte.pl, e-mail: zk@pte.pl Oddziały Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego: Białystok, 15-732, ul. Choroszczańska 31 tel. 085 652 09 25 e-mail: ejsmont@wse.edu.pl

Lublin, 20-805, ul. Strzelecka 61 tel. 081 746 90 21 e-mail: jlobocki7@wp.pl

Bielsko-Biała, 43-309, ul. Willowa 2 tel. 033 827 92 15, tel./faks 033 827 93 39 e-mail: partship@ath.bielsko.pl

Łódź, 90-608, ul. Wólczańska 51 tel. 042 632 28 17, tel./faks 042 630 28 19 e-mail: lodz@pte.pl

Bydgoszcz, 85-034, ul. Długa 34 tel. 052 322 65 52, faks 052 322 67 81 e-mail: sekretariat@pte.bydgoszcz.pl

Olsztyn, 10-117, ul. 1 Maja 13 tel. 089 527 24 49, 089 527 58 25 e-mail: pte@pteolsztyn.edu.pl

Częstochowa, 42-200, ul. Kilińskiego 32/34 tel. 034 324 97 33, 034 324 26 30 e-mail: opteczwa@onet.pl

Opole, 45-082, ul. Ozimska 46a Uniwersytet Opolski, Wydział Ekonomiczny tel./faks 077 401 69 05, 077 401 69 06 e-mail: zmikolajewicz@poczta.onet.pl

Elbląg, 82-300, ul. Królewiecka 108 tel./faks 055 234 41 36 e-mail: strategia@umelblag.pl

Poznań, 61-779, ul. Klasztorna 24/25 tel. 061 852 86 91, tel./faks 061 851 90 58 e-mail: info@pte.poznan.pl

Gdańsk, 80-830, ul. Długi Targ 46/47 tel. 058 301 54 61, 058 301 99 71, faks 058 301 52 46, e-mail: gdansk@pte.pl

Rzeszów, 35-045, ul. Hetmańska 15 tel. 017 853 36 49, faks 017 853 38 15 e-mail: pterzeszow@poczta.onet.pl

Gliwice, 44-100, ul. Zwycięstwa 47 tel./faks 032 231 45 84, 032 331 30 81, 032 331 30 82, e-mail: biuro@ptegliwice.pl

Szczecin, 71-414, Pl. Kilińskiego 3 tel. 091 455 34 55, faks 091 455 34 71 e-mail: pte@pte.szczecin.pl

Katowice, 40-129, ul. Misjonarzy Oblatów 27 tel./faks 032 259 88 78, tel. 032 259 62 79 faks 032 258 54 82, e-mail: katowice@pte.pl

Toruń, 87-100, ul. Kopernika 21 tel. 079 337 06 19 e-mail: pte@stud.umk.pl

Kielce, 25-406, ul. Świętokrzyska 21 Akademia Świętokrzyska, Wydział Zarządzania i Administracji tel. 041 349 65 28, e-mail: a.szplit@plusnet.pl

Wałbrzych, 58-300, ul. Szmidta 4a tel. 074 842 62 60 e-mail: ptewch@wp.pl

Koszalin, 75-254, ul. Franciszkańska 52 tel./faks 094 343 33 33 e-mail: czerwins@tu.koszalin.pl, ptekoszalin@neostrada.pl

Warszawa, 00-042, ul. Nowy Świat 49 tel. 022 551 54 20, faks 022 551 54 44 e-mail: szkolenia@pteprofit.pl

Kraków, 30-003, ul. Lubelska 21 tel. 012 634 32 59, faks 012 634 03 81 e-mail: krakow@pte.pl

Wrocław, 50-146, ul. Łaciarska 28 tel./faks 071 343 63 18 e-mail: pte-wroclaw@tlen.pl

Legnica, 59-220, Rynek 28 tel. 076 852 38 72 e-mail: pte.legnica@wp.pl

Zielona Góra, 65-066, ul. Żeromskiego 3, skr. 165 tel. 068 327 04 19, faks 068 320 25 89 e-mail: pte@zg.pl