Jg.15/3 Milieu & Natuur

Jaargang 15, nr. 3 - 2013

› Frisse

kijk op Nieuwenhoven › Wali knuffelt je warm › Van voedselteams tot verteltheater

Woord vooraf Beste lezer De herfst komt eraan, de natuur verkleurt en verandert. Als milieu- en natuurliefhebber staan wij op de eerste rij om dit te beleven.

Met de interne staatshervorming wijzigt er het een en het ander op het vlak van de Bosgroepen en de Regionale Landschappen.

De provincies worden nu rechtstreeks bevoegd.

Ik wil van deze aangelegenheid gebruikmaken om ons provinciaal milieu- en natuurbeleid nog meer te stroomlijnen. Dit geldt zowel voor de inhoudelijke en praktische werking, als voor de bekendmaking en promotie van de diverse activiteiten en evenementen. In die context wordt er bijvoorbeeld nagedacht over een eventuele andere aanpak van “Milieu & Natuur”.

Het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB)-Limburg is in dit verband een belangrijke partner voor mij. Waarom zouden we niet proberen om een soort convenant af te sluiten tussen ANB-Limburg, de diverse partners op het terrein (natuurverenigingen, Bosgroepen en Regionale Landschappen) en de provincie Limburg.

We zijn in Limburg al zo vaak voorloper in Vlaanderen geweest op heel wat beleidsdomeinen, waarom ook niet in deze materie?

Binnen het Strategisch Actieplan voor Limburg in het Kwadraat (SALK) is de werking van de parkrangers, arbeiders binnen sociale economie, verder verzekerd.

Beheer en onderhoud van groen en natuur zijn iets structureel en mogen dan ook niet via projecten gebeuren.

Een belangrijk gegeven dat diegenen, die praten over het grote economische belang van toerisme voor Limburg, niet mogen vergeten.

Toeristen blijven maar afzakken naar onze provincie als de natuur duurzaam en goed onderhouden wordt. Het wordt dringend tijd dat we dat in Limburg ook in harde economische cijfers uitdrukken.

Ludwig Vandenhove, gedeputeerde van Leefmilieu

2 | Milieu & Natuur 15/3 - 2013

Wali geeft warme knuffels De herfst komt aanzetten, de tijd dat de verwarming weer stilaan wordt aangezet en je de knusheid van de eigen haard opzoekt. Maar deze herfst wil Warm Limburg je uit je luie zetel lokken. De provinciale verwarmingscampagne rond energiezuinig verwarmen en groene warmte komt immers naar jou toe met “Wali”. Wali – afgeleid van WArm LImburg – is de naam van de campagnemascotte, een levensgrote teddybeer die je knuffelt en warm houdt. Iedereen kan samen met Wali op de foto. Alle foto’s worden online gezet. Herken je nadien jouw foto op www.warmlimburg.be, dan maak je kans op een leuke prijs. Wali zal dit najaar opduiken op verschillende evenementen en markten, verspreid over de provincie.

Wali en de campagne Warm Limburg willen je informeren over verschillende manieren om je op een energiezuinige manier warm te houden zonder aan comfort in te boeten. Kom zeker naar één van de vele infoavonden die Warm Limburg organiseert in samenwerking met de Limburgse gemeenten.

Kijk snel op pag. 10 of www.warmlimburg.be voor meer info.

© provincie Limburg

Provinciale natuurterreinen In haar Milieubeleidsplan verankert de provincie Limburg haar engagement om natuurgebieden te verwerven. Met die aankopen beoogt het provinciebestuur meerdere doelen. Zo biedt het verwerven van natuurterreinen meer kansen op een gebieds- en soortgericht natuurbeleid en laat het toe om natuurverbindingsgebieden te plannen en te ontwikkelen. Een aantal van deze natuurterreinen zijn zo ingericht dat bezoekers het gebied goed kunnen verkennen. Ze zijn een bezoekje meer dan waard!

© M. Decleer

© provincie Limburg

© K. Wittemans

© M. Decleer

Provincie Limburg koestert haar natuurterreinen Momenteel heeft het provinciebestuur meer dan 1 135 ha provinciale natuurterreinen in eigendom. Deze gebieden kunnen ingedeeld worden in drie categorieën: de domeinen, de beekvalleien en de natuurterreinen.

-- De domeinen werden niet enkel aangekocht met het oog op het natuurbehoud. Ook de culturele en/of recreatieve waarde behoorden tot de belangrijke aankoopcriteria. Mooie voorbeelden daarvan zijn de provinciedomeinen Nieuwenhoven (SintTruiden), Bokrijk (Genk) en Rullingen (Borgloon).

-- Beekvalleien zijn nattere valleigebieden waar het specifieke beheer zich toegespitst op de verbetering van de kwaliteit van een waterloop. De provincie Limburg kocht interessante gronden aan in de valleien van de Baatsbeek (Meeuwen-Gruitrode), de Zwarte Beek (Beringen, Lummen), de Herk (Borgloon), de Demer (Diepenbeek), de Winterbeek (Bilzen, Hoeselt) en de Melsterbeek (Sint-Truiden).

-- De natuurterreinen ten slotte zijn de overige terreinen waar voor bepaalde planten en dieren – bijvoorbeeld de das – extra inspanningen worden gedaan. Dit zijn onze provinciale natuurterreinen: Gerhagen (Tessenderlo), Het Hageven (Neerpelt, Lommel), De Hoefaert (Bilzen), Ten Haagdoornheide (Houtha-

len-Helchteren, Zonhoven), De Maten (Genk), Grootloon (Borgloon), Schotshei (Dilsen-Stokkem) en de dassenburchten.

Na aankoop en ecologische inrichting van de gronden in de beekvalleien en de natuurterreinen wordt het beheer via een concessieovereenkomst overgedragen aan een natuurvereniging. Wie deze concessie verwerft, wordt in hoofdzaak bepaald door de gronden die de vereniging in eigendom of beheer heeft in de nabijheid van de betreffende provinciale gebieden.

Al een aantal jaren werkt de provincie ook samen met de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) rond ruilverkavelingen en landinrichtingsprojecten. Dit laat de provincie toe om grotere blokken gebieden aan te kopen.

Dit herfstnummer van Milieu&Natuur besteedt aandacht aan de dynamiek binnen het provinciaal domein Nieuwenhoven en staat stil bij twee VLM-initiatieven waarin de provincie een rol speelt: de ruilverkaveling Jesseren en het project de Merode.

© M. Decleer

Milieu & Natuur 15/3 - 2013 | 3

Domein Nieuwenhoven kijkt naar de toekomst De eerste aankopen door de provincie Limburg in het domein Nieuwenhoven in Sint-Truiden dateren al van het begin van de jaren zeventig van vorige eeuw. Die kaderden in het toenmalige beleid om representatieve natuurgebieden, landschappen en domeinen aan te kopen en ze als natuur- en cultuurpatrimonium te behouden. Het domein werd ingericht voor natuurbehoud en passieve recreatie. Er kwamen een cafetaria, een speeltuin, een visvijver en een parking. Het recreatieve gedeelte concentreerde zich aan de rand van het domein en werd zoveel mogelijk ingepast in de natuurlijke omgeving.

Domein Nieuwenhoven werd ook een van de werkterreinen van het Provinciaal Natuurcentrum. Het groeide uit tot een locatie waar aan natuur- en milieueducatie wordt gedaan en gewerkt wordt rond het spanningsveld natuurbehoud en recreatie. Vandaag heeft de provincie in het domein Nieuwenhoven zo’n 165 ha in eigendom. © K. Wittemans

4 | Milieu & Natuur 15/3 - 2013

Een frisse kijk van studenten Omdat de recreatiedruk in het domein Nieuwenhoven alsmaar toenam – waardoor onder meer de natuurkwaliteit van het bos achteruitging – besloot de provincie een toekomstvisie te laten ontwikkelen. Deze visie zou later een basis kunnen vormen voor het opstellen van een Ruimtelijk Uitvoeringsplan voor het domein. Er werd een samenwerking op het getouw gezet met de studenten van het 3de jaar Landschaps- en Tuinarchitectuur van de Erasmushogeschool Brussel.

De landschaps- en tuinarchitecten in spe kregen de opdracht na te denken over de ontwikkelingsmogelijkheden van het domein Nieuwenhoven en zijn relaties met de ruime omgeving. De opleiding Landschaps- en Tuinarchitectuur is hiermee niet aan haar proefstuk toe. Al 25 jaar worden diverse landschapsprojecten uitgewerkt.

Verfrissende kijk De kijk van de studenten was bijzonder verfrissend en vernieuwend en resulteerde in de tentoonstelling Impressief Nieuwenhoven. De expo belichtte de ontwikkelingsmogelijkheden van het domein en de relaties met de ruime omgeving. Verschillende elementen kregen aandacht: cultuurhistorische aspecten, fruitteelt en landbouw, natuurontwikkeling langs valleien en bosuitbreidings-

© provincie Limburg

Werken in Nieuwenhoven mogelijkheden. Verder ontwikkelden de studenten via recreatieve routes mogelijke linken met een hoge belevingswaarde tussen het domein en de gemeenten St.-Truiden en Nieuwerkerken. Ook werden er creatieve uitdagingen voorgesteld voor het onthaal van het domein, met name voor het bezoekerscentrum, de vijver en ’t Kelshof. De tentoonstelling was tot 22 september te bezichtigen in het cultuurcentrum de Bogaard in Sint-Truiden en lokte heel wat geïnteresseerden.

Meer info: • Katia Booghs, Piet Minten, Erik Van Mullem, Geert Van de Put, Landschaps- en Tuinarchitectuur, Erasmushogeschool Brussel Avenue du Laarbeeklaan 121 B, 1090 Brussel tel. 02 472 52 23 • Mietje Peeters, minaplanning@limburg.be Dienst Milieu en Natuur, provincie Limburg Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt tel. 011 23 83 37

© K. Wittemans

Naast de toekomstvisie worden ook op het terrein zelf de handen uit de mouwen gestoken. De visvijver krijgt een grondige “opfrisbeurt” en elders op het domein wordt hout gekapt. Deze werken kunnen vanaf dit najaar voor enige hinder zorgen.

Waterpartijen en houtkap

Graslanden

De werken aan de visvijver aan het bezoekerscentrum starten dit najaar en zijn ingrijpend. Eerst wordt de vijver afgevist en drooggelegd. Nadien moet de sliblaag van gevallen bladeren verwijderd worden om zo de waterkwaliteit te verbeteren. Verder komen er drie nieuwe vissteigers, gemaakt van schanskorven. Hierdoor kunnen de vissers dichter bij het water geraken. Het riet voor de speciale vissteiger voor andersvaliden verdwijnt. Aan de educatieve vijver, waar kinderen waterdiertjes kunnen onderzoeken, komen nieuwe vlonders. De dijk die de educatieve vijver van de visvijver scheidt, krijgt een meer organische vorm. Hij wordt afgeboord met een zone voor waterplanten waardoor kleine visjes de kans krijgen zich schuil te houden.

De houtkap is na de zomervakantie gepland en vindt plaats in het kader van een goedgekeurd bosbeheerplan.

Verder is er nieuws rond het beheer van de graslanden in Nieuwenhoven.

De samenwerking met de bioboerderij Natlandhoeve is opnieuw verlengd voor een periode van 5 jaar. De beheerswerken van de Natlandhoeve ondersteunen en versterken de doelstellingen van het domein. Zo worden er geen herbiciden of chemische meststoffen gebruikt waardoor de bodem stilaan verarmt en er een bloemrijke graslandvegetatie ontstaat. De bezoekers kunnen genieten van rustig herkauwende limousinkoeien en grazende schaapjes.

Cafetaria Dit najaar wordt eveneens gewerkt aan het cafetaria ’t Kelshof. De oude dakpannen en dakplaten gaan eraf en het dak wordt extra geïsoleerd en vernieuwd. Omwille van de veiligheid zal het publiek de omgeving van ’t Kelshof dan niet kunnen betreden.

Meer info: Christel Bouchet christel.bouchet@limburg.be Dienst Water, provincie Limburg Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt tel. 011 23 73 64

Week van het bos

Van 13 tot 20 oktober is iedereen welkom om de herfstkleuren in het domein Nieuwenhoven te bewonderen. Die week vindt er ook een expositie plaats van kindertekeningen. Enkele werkjes worden later opgenomen in een dichtbundel.

Milieu & Natuur 15/3 - 2013 | 5

Nieuwe ambities voor “de Merode” “de Merode” kreeg veel belangstelling toen prins de Merode in januari 2004 in één klap zowat 1 500 ha bos en landerijen in de regio verkocht. Deze gronden werden overgenomen door de Vlaamse Landmaatschappij en zijn ondertussen verkocht aan verschillende partners in het gebied. Tussen deze partijen golden destijds duidelijke afspraken: de eenheid van het gebied moest bewaard blijven en het domein moest opengesteld worden voor het grote publiek. Omdat er ook buiten de Merodebossen zeer waardevolle natuur en cultuur was, werd een integraal plan uitgewerkt zodat de streek er economisch, sociaal, toeristisch en ecologisch op vooruit kon blijven gaan.

Tien jaar later …

Er is heel wat vooruitgang geboekt. Maar omdat ook nieuwe klemtonen gelegd moesten worden, was het nodig om het integraal plan te actualiseren. Op 24 mei werd dit vernieuwde plan in de abdij van Averbode door minister-president Kris Peeters voorgesteld. Het plan zoomt in op het landschap en de biodiversiteit met extra veel aandacht voor het culturele erfgoed van schrijvers en componisten en het overdragen van verhalen aan toeristen en recreanten. Ook de waarde van stilte en rust wordt erkend. Daarnaast wordt gefocust op het versterken van de lokale belevingseconomie met een duidelijke klemtoon op toegankelijkheid en gastvrijheid. Gemeenschapsvorming en educatie brengen de werking nog dichter bij de burger.

Beweging tussen de partners Aarschot, Diest en Hulshout versterken sinds mei 2013 het partnerschap de Merode. De provincie Limburg heeft van in het begin mee de schouders gezet onder het initiatief. Haar rol zal nog duidelijker worden wanneer VLM – na de afronding van de grootste inrichtingswerken in 2017 – haar regierol overdraagt aan de provincies. Concreet zal dan de provincie Antwerpen in naam van de drie provincies het toekomstige beheer van het project verder coördineren.

Gerhagen in een nieuw kleedje

In het gebied de Merode zullen op termijn zeven kernen als onthaalpoort fungeren: Averbode, Gerhagen-Tessenderlo, Scherpenheuvel, Diest, Aarschot, Herselt en Westerlo. Netwerken van wandelwegen, mountainbikeroutes en ruiterpaden zullen deze onthaalpoorten verbinden.

Voor Gerhagen zijn in het kader hiervan sinds september diverse inrichtingswerken aan de gang. Gerhagen heeft als onthaalpoort diverse troeven in handen, waaronder het stiltegebied en het Bosmuseum dat wordt uitgebouwd als onthaalen informatiepunt voor de ruimere regio. Verder gaat aandacht naar de herstructurering van de verkeerscirculatie en de parkeermogelijkheden. Alle centrale plekken in het gebied worden met elkaar verbonden door visuele assen, wandelverbindingen en uniforme infrastructuur. Ook de aanleg van een nieuw ontmoetingsplein maakt onderdeel uit van de plannen. Met een nieuw fluisterpad zullen jonge gezinnen met kinderen in de toekomst nog meer stilte kunnen beleven. De werkzaamheden zullen tot eind 2014 duren. © VLM

Meer info: www.demerodeonline.be, www.tessenderlo.be • Leen Van den Bergh, leen.vandenbergh@vlm.be Vestiging Limburg: Koningin Astridlaan 10, 3500 Hasselt, tel. 0499 05 26 03 • Mietje Peeters, minaplanning@limburg.be Dienst Milieu en Natuur, provincie Limburg Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt, tel. 011 23 83 37 © provincie Limburg

6 | Milieu & Natuur 15/3 - 2013

“de Cirkel”: een platform voor duurzaam beheer Op 28 juni werd het startsein gegeven voor “de Cirkel”: een nieuw samenwerkingsproject dat maar liefst 13 uiteenlopende lokale organisaties en besturen groepeert. Samen gaan ze het prachtige landschap in en rond Jesseren duurzaam beheren.

De 13 lokale besturen en organisaties zijn, naast de provincie Limburg, de stad Borgloon, de gemeente Kortessem, het Agentschap voor Natuur en Bos, de Vlaamse Landmaatschappij, Natuurpunt, het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren, de Boerenbond, het Agro-beheerscentrum Eco², het Limburgs Landschap, De Wroeter, de Boomgaardenstichting en De Alverberg. Om tot een duurzaam landschapsbeheer in Jesseren te komen, willen ze werken aan een samenhangende visie op het vlak van het landschapsbeheer. Ook bundelen de partners hun krachten – kennis, mensen en middelen – bij de uitvoering van de onderhoudswerken.

© VLM

Ruilverkaveling De rechtstreekse aanleiding om “de Cirkel” op te starten is het ruilverkavelingsproject dat op dit moment door de Vlaamse Landmaatschappij wordt uitgevoerd in Jesseren. Dit project strekt zich uit over de gemeenten Borgloon, Kortessem en Tongeren en behelst in totaal ca. 1 825 ha. Het doel van de ruilverkaveling is de landbouw te optimaliseren door onder meer kavels te ruilen en landbouwwegen of afwatering te verbeteren. In 2015 zullen de nieuwe kavels in Jesseren definitief in gebruik genomen worden.

Platform De verkaveling zal, naast het realiseren van een optimale landbouw, ook flink wat resultaten opleveren voor het landschap, de natuur en de recreatie. Uiteraard zullen deze terreinen en de aangelegde wandelpaden, wachtbekkens, houtkanten en hagen en hoogstamboomgaarden onderhouden moeten worden. Dit zal de komende jaren veel werk met zich meebrengen en inspanningen vragen van de lokale besturen en terreinbeherende organisaties. “de Cirkel” wil daarbij een platform zijn waarbinnen de visies op het gebied van landschapsbeheer op elkaar kunnen afgestemd worden. Terreineigenaars, besturen, natuurbeschermers, landbouwers en sociale economiebedrijven kunnen tot gezamenlijke afspraken komen rond het uit te voeren beheer.

1+1 is meer dan 2 “de Cirkel” wil ook innovatief zijn. Door kruisbestuiving tussen de partners en de lokale samenwerking kunnen nieuwe ideeën ontstaan en uitgeprobeerd worden, zoals natuurbeheer door landbouwers, biomassa als hernieuwbare energie, alternatieve financiering, streekproducten en zo meer. De initiatiefnemers zijn ervan overtuigd dat de combinatie van een aanpak op maat van het gebied en een sterk lokaal partnerschap de beste garantie vormen voor een duurzame aanpak. Het levert bovendien een ideale voedingsbodem voor het tot stand brengen van synergieën en win-winsituaties tussen partijen.

Meer info: • Wim Vandenrijt, wim.vandenrijt@vlm.be projectleider VLM Regio Oost, vestiging Limburg Koningin Astridlaan 10, 3500 Hasselt, tel. 011 29 87 85 • Mietje Peeters, minaplanning@limburg.be Dienst Milieu en Natuur, provincie Limburg Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt, tel. 011 23 83 37

Milieu & Natuur 15/3 - 2013 | 7

Zeven “Kleine Duurzame Projecten 2013” Met haar bijzondere “Subsidiereglement Kleine Duurzame Projecten” prikkelt de provincie Limburg sinds 2011 verenigingen, bedrijven en Limburgse gemeenten om kleinschalige projecten uit te werken die een bijdrage leveren aan de duurzame ontwikkeling van de provincie Limburg. Zowel terreinrealisaties, communicatieacties als een combinatie van beide komen in aanmerking. Het reglement streeft naar een samenwerking tussen verschillende partners. Dit jaar werden negen projecten ingediend en na een grondige evaluatie kregen zeven projecten een subsidie toegekend.

De projecten voor 2013 - Oude broodoven – De vzw Werkende Handen wil brood bakken in een authentieke Kempische oven. Dit project maakt deel uit van een project arbeidszorg.

- UPcycling festival – Het UPcycling festival van de vzw De Container is een 10-daags evenement dat focust op het ecologisch verantwoord omgaan met grondstoffen.

- BEEE Punt – Via dit project wil de Limburgse Imkerbond opnieuw een stabiele bijenpopulatie opbouwen. De vereniging doet dat door aan imkers educatie en expertise aan te bieden en bestaande technieken te verbeteren.

- Visualisatie van technieken in CO2-neutraal kantoorgebouw – Dit project omvat de educatieve omkadering van de bezoeken en rondleidingen aan het kantoorgebouw van het Steunpunt voor Buurtopbouwwerk in Genk (Stebo).

- Verantwoorde energie via centrale stookplaatsen – Met een brochure en het organiseren van gemeentelijke infoavonden promoot ‘BOUWUNIE Limburg’ verantwoorde energie via een centrale stookplaats in appartementsgebouwen.

© W. Mussenbrock

- Bengelbeemd – Met dit project wil de gemeente Alken haar inwoners betrekken bij de inrichting en het beheer van de Bengelbeemd, een waardevol valleigebied. Het project behelst o.a. een jaarlijks terugkerend evenement voor kersverse ouders.

- HoeHou.www.Tfol#pupilzzz – Deze theatervoorstelling van Sweet Chestnut Productions sensibiliseert middelbare scholieren rond plastic zwerfvuil.

Milieu&Natuur stelt vier opmerkelijke “Kleine Duurzame Projecten” voor. De initiatiefnemers leggen telkens uit wat ze met de provinciale steun hebben kunnen bereiken. De projecten uit 2012 en 2013 kunnen zorgen voor de nodige inspiratie en illustreren perfect de bedoeling van het “Subsidiereglement Kleine Duurzame Projecten”.

Meer informatie: www.limburg.be Hanne Keunen, hanne.keunen@limburg.be Dienst Milieu en Natuur, provincie Limburg Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt, tel. 011 23 83 61

voedselteams (2012) De voedselteams staan voor een zogenaamd korteketenaankoopsysteem, wat wil zeggen dat er een directe band is tussen producenten (landbouwers) en de consumenten (de leden van de voedselteams). Meer info: www.voedselteams.be.

Regioverantwoordelijke Limburg Bart Thoelen: “We hebben ons promotiemateriaal sterk kunnen ontwikkelen.”

“Een voedselteam beperkt zich niet tot aankopen alleen”, zegt Bart Thoelen. “Wie zich aansluit, maakt ook deel uit van een groep mensen die de principes van eerlijke handel, sociale verbanden en duurzame landbouw vooropstellen. Een nobel streven, maar nog redelijk onbekend. We waren dan ook erg blij met de middelen die we van de provincie Limburg kregen om promotiemateriaal te ontwikkelen. Hierdoor kunnen onze 31 voedselteams aan de slag met een leuke nieuwe stand. Verder werd een brochure samengesteld met recepten waarin lokale producten gebruikt worden en met een woordje uitleg van onze leden en landbouwers. Dankzij het project zijn we ook sterker aanwezig op sociale media. Een dynamisch facebookprofiel brengt de lokale groepen en individuen samen. Er worden ervaringen gedeeld, activiteiten aangekondigd, groepen gevormd en zo meer. Het enthousiasme voor duurzame landbouw en korteketenaankoop stijgt in Limburg. Dankzij dit project hebben we die bezieling verder kunnen aanwakkeren.”

8 | Milieu & Natuur 15/3 - 2013

Wannes Verteltheater (2012, 2013) Wannes Verteltheater biedt educatieve en ecologische voorstellingen aan voor kinderen en jongeren met als thema’s de ecologische voetafdruk en de waterproblematiek.

Meer info: HoeHou@fulladsl.be of www.wannesverteltheater.be Initiatiefnemers Raf Lust en Bart Braeken: “We kregen de kans om ons te professionaliseren.”

“Ons project kreeg de titel HoeHou.www.Tfol, lees “Hoe houden we het vol?”, zo vertellen acteur Raf en percussionist Bart. “Wij willen ons publiek bewustmaken van de impact van plastic op ons leefmilieu en gebruiken daarvoor alle middelen die het theater biedt: woord en beeld, muziek en stilte. In de lagere scholen doet een typetje met zijn schildpad James de kinderen nadenken over plastic zwerfvuil. Ook de begrippen duurzaamheid en ecologische voetafdruk krijgen hun plaats in de voorstelling. Op middelbare scholen staan we stil bij de relativiteit van de menselijke aanwezigheid op aarde. Peanuts als je het in de tijd bekijkt, maar verpletterend groot

© RLH

als je de impact ervan bekijkt. De steun van de provincie Limburg hebben we gebruikt om het multimediale luik te professionaliseren. Voor beide programma’s is er een naverwerkingsaanbod voorzien. Voor de lagere school is dat een “Grote Wereldkrant”; voor het secundair hebben we de website HoeHou.tk ontwikkeld. We spelen nu ook met het idee om ons publiek uit te breiden met organisaties uit het middenveld.”

© Jeroen@circuze

B.akkerbrood (2012) Het b.akkerbrood is een lokaal “korteketenbrood” ontwikkeld door het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren, samen met een aantal partners.

Meer info: www.kortwegnatuur.be.

Bakker Wilfried Ceulemants uit Heers: “Het b.akkerbrood is een ambachtelijk brood zonder poespas.”

“We hebben met de provinciale steun gratis 2 500 broden kunnen uitdelen”, legt bakker Wilfried Ceulemants uit. “Deze uitdeelactie moest het b.akkerbrood bekendmaken bij het brede publiek en nog meer warme bakkers overtuigen om het op te nemen in hun aanbod. Naast de uitdeelactie konden we ook een promotiefilmpje van het b.akkerbrood ontwikkelen (vanaf het najaar 2013 te bekijken op www.kortwegnatuur.be). Met onze deelname aan het b.akkerbrood benadrukken wij als bakkers onze regionale band. Er zijn zo weinig mogelijk tussenstappen van akker tot bakker. Onder meer een landbouwer uit Heers teelt baktarwe voor het b.akkerbrood; vervolgens maalt een Vlaamse bloemmolen het tot meel en maken wij er brood mee. Het b.akkerbrood is een ambachtelijk brood zonder poespas. Met dit initiatief moedigen we onze klanten aan om wat duurzamer te consumeren en pikt de natuur in onze eigen omgeving ook ‘zijn graantje’ mee.”

Upcycling Festival (2013) Tijdens het UPcycling Festival georganiseerd door Creazi gingen 42 creatievelingen aan de slag met afgedankte materialen. Ze namen samen met het grote publiek ook deel aan workshops en lezingen rond hergebruik. Meer info: www.flickr.com/photos/brupix/ collections/72157633830936575 Directeur Erwin Hermans: “We hebben een unieke tentoonstelling kunnen organiseren.”

“Het festival vond in april voor het eerst plaats in onze centrale ontmoetingsplaats in Hasselt, een magazijn waar afgedankte materialen voor hergebruik worden aangeboden. Het resultaat was een unieke tentoonstelling waar creatievelingen de meest uiteenlopende en fascinerende werkjes naast elkaar presenteerden”, legt Erwin Hermans uit. “De deelnemers waren van allerlei pluimage: hobbyisten, kleuterleidsters, designers, kunstenaars …

Allemaal droegen ze hun steentje bij en gaven materialen uit het magazijn nieuw leven. De tentoonstelling duurde 10 dagen en trok 605 bezoekers aan. Iedere dag was er wel iets te beleven: een lezing, concert of workshop. Er zijn zeker plannen voor een nieuwe editie. We kunnen nu al verklappen dat het festival een meer internationaal karakter zal hebben.”

© R. Kelchtermans

Milieu & Natuur 15/3 - 2013 | 9

Wordt het deze winter “berenkoud”?

Niet met Warm Limburg!

In de inleiding van dit herfstnummer van M&N verraadden we het al: Wali, de teddybeer en campagnemascotte van Warm Limburg, zal dit najaar verschillende Limburgse evenementen en markten opvrolijken.

Wali en de campagne Warm Limburg informeren over energiezuinige verwarming zonder comfortverlies. Wil je meer weten over de verschillende energiezuinige verwarmingstechnieken, de mogelijke subsidies en andere manieren om energie te besparen? Kom dan zoals Maddy en Jean-Louis naar één van de vele infoavonden die Warm Limburg dit najaar organiseert in samenwerking met de Limburgse gemeenten. Het levert gegarandeerd tal van praktische tips op en een lagere energiefactuur.

Als je deelneemt aan de infoavond “Hoe kan ik energiezuinig verwarmen met mijn huidige verwarmingsinstallatie?”, krijg je bovendien een bon voor gratis buisisolatie.

Het overzicht van alle infoavonden vind je op www.warmlimburg.be of in de agenda van dit nummer. Deelname is gratis maar je moet wel vooraf inschrijven via www.warmlimburg.be of via de Energieadvieslijn tel. 078 15 01 86.

Maddy 

© C. Schepers

© C. Schepers

“Sinds ik een infoavond van Warm Limburg heb gevolgd, zet ik de verwarming een uur vóór bedtijd lager. Er is dan nog voldoende warmte in huis voor dat laatste uurtje. Dat scheelt zo’n 4 % op onze aardgasfactuur.”

 Jean-Louis “Sommige van onze radiatoren werden maar voor de helft warm. Tijdens de infoavond van Warm Limburg heb ik geleerd hoe ikzelf de radiatoren kan ontluchten. Daar hoef je geen installateur voor te zijn; dat kan iedereen.”

Afkicken! 2013: de resultaten Afkicken!: de provinciale campagne voor een duurzamer woonwerkverkeer – gehouden van 2 mei tot 31 mei – was dit jaar aan haar 9de editie toe. Ondanks de tegenvallende weersomstandigheden namen toch 146 ondernemingen met 3 855 personen deel. Samen pendelden zij 961 357 duurzame kilometers, goed voor een CO2-besparing van 192 271,40 kg. Ongeveer 27 % van alle deelnemers pendelde bijna iedere dag (16 dagen van de 19 campagnedagen of meer) op een duurzame wijze.

Bij de deelnemers vormden de fietsers met 66 % de grootste groep, gevolgd door de carpoolers (19 %), de busgebruikers (6 %), de spoorders (5 %) en de stappers (4 %). Ook in aantal afgelegde kilometers zijn de fietsers de sterkste groep, goed voor 385 691 duurzame kilometers, gevolgd door de carpoolers met 355 515 km, de treingebruikers met 113 098 km, de busgebruikers met 90 056 km en ten slotte de stappers met 14 582 km. Dit jaar konden de werknemers ook voor het eerst aangeven op welke dagen ze thuiswerkten of zich verplaatsten met een elektrisch voertuig. In totaal werden er 617 dagen thuisgewerkt en de elektrische kilometers waren goed voor 0,24 % van het totaal aantal duurzame kilometers.

De winnaars van de hoofdprijzen – elektrische fiets, led-TV-toestel, tablet-pc, fiets – werden op 20 juni uitgenodigd in het Provinciehuis.

Meer info: Johny Vanhove, johny.vanhove@limburg.be, Dienst Mobiliteit

provincie Limburg, aUniversiteitslaan 1, 3500 Hasselt, tel. 011 23 83 21

10 | Milieu & Natuur 15/3 - 2013

Provinciaal Natuurcentrum legt de laatste hand aan verhuizing Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) brengt momenteel de laatste zaken in orde om vlotjes te verhuizen naar de nieuwe locatie aan Craenevenne in Genk. Het educatief aanbod voor scholen kreeg alvast een frisse update.

Scholen kunnen voortaan inschrijven voor een vernieuwd educatief aanbod. Enkele klassieke projecten werden aangepast aan de nieuwe omgeving en dagen de leerlingen uit om de natuur rond het PNC – in het Domein Bokrijk en het vijvergebied De Wijers – te bewonderen en te bestuderen. Hypermoderne nieuwe educatieve projecten worden uitgetest en krijgen hun vuurdoop in het voorjaar 2014. Vanaf dit tijdstip kunnen deze jongeren zich ook binnen in het vernieuwde gebouw verwonderen over al het natuurschoon dat onze provincie te bieden heeft. Hoe we dat doen, verklappen we nu nog niet. Blijf ons dus zeker volgen via www.pnc.be.

Meer info: Johan Lambrix, johan.lambrix@limburg.be

Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk

Actie Diamant 2013 Diamanten gaan oneindig lang mee. Maar ook schoolgerief is na een schooljaar meestal niet versleten. Actie Diamant moedigt het langer gebruiken van schoolgerief aan om afval te voorkomen en het vervaardigen van nieuw schoolgerief te vermijden. Dat vraagt namelijk energie en grondstoffen en gaat gepaard met een CO2-uitstoot en een sterkere opwarming van de aarde. In juni kleefden de leerlingen drie diamantstickers op schoolgerief dat ze in het schooljaar 20132014 opnieuw zullen gebruiken. In september turfde elke klas het aantal stuks schoolmateriaal met een diamantsticker dat de zomervakantie heeft “overleefd”.

Aan Actie Diamant 2013 namen 500 klassen deel, wat goed is voor 8 500 leerlingen. Mogelijk worden 25 500 stuks schoolgerief gered van de vuilnisbak.

ACTIE DIAMANT

GEEF SCHOOLGERIEF EEN LANGER LEVEN

Inter-Limburgse NME-dag Het Limburgs Natuur- en Milieu-educatief Netwerk (LIMNET) organiseert om de twee jaar een Inter-Limburgse NME-dag, samen met zijn Nederlandse collega IVN (Instituut voor Natuurbeschermingseducatie). Op deze dag staat het uitwisselen van ervaringen, ideeën en werkmethoden centraal. Het IVN is gastheer op donderdag 21 november 2013 in Maastricht.

Wat kan je verwachten? Twee workshops: “Groen dichterbij” (NL) en “MOS-werking” (B). Verder is er aandacht voor de projecten Groen Speelweefsel (B) en Scharrelkids (NL), de gebiedsgerichte aanpak van NME in De Wijers (B) en het Nationaal Park de Mijnweg (NL) en twee originele NME-wandelingen: de Bio-walking (NL) en een gezondheidsstadswandeling (B).

Op deze contactdag zijn alle LIMNET-medewerkers en andere geïnteresseerden van harte welkom. Inschrijven kan vanaf 1 oktober via www.limnet.be.

LIMBURGS NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIEF NETWERK

© P. Willems

Milieu & Natuur 15/3 - 2013 | 11

Milieuzorg Op School: jong geleerd, oud gedaan!

MOS staat voor Milieuzorg Op School en ondersteunt het kleuter-, lager én secundair onderwijs in hun werking rond natuur- en milieueducatie (NME). Het opzet is de school milieuvriendelijker te maken met maatregelen en acties waaraan iedereen meewerkt: leerkrachten, leerlingen, ouders, grootouders, … In Limburg zijn er drie ervaren MOSbegeleiders waarop een school beroep kan doen. MOS-scholen kunnen drie logo’s behalen.

Als na het derde logo de milieu-inspanningen door de school nog worden volgehouden, is er de Groene Vlag van “Eco-schools”. Milieu&Natuur vond enkele treffende voorbeelden die elke Limburgse school zin moet geven om ook als MOS-school aan de slag te gaan.

“Beleef-het-meedag” Verkeer in VLS Berkenbos In de Vrije Lagere School Berkenbos van Heusden-Zolder vond eind vorig schooljaar de “Beleef-het-meedag” plaats, een initiatief van de oudergroep. Tijdens deze dag was er voor elk wat wils. Met de sessie “pimp your bike”, in samenwerking met vzw LocaLoca, werden fietsen omgetoverd tot nieuwe hippiefietsen. Het fietsherstelhoekje, in samenwerking met het fietsatelier van de Kringwinkel, had heel veel succes want heel wat fietsen stonden “op losse schroeven”. Het hoogtepunt was “het breedste zebrapad van Vlaanderen”, geopend door de burgemeester van Heusden-Zolder. In de aanloop van de “Beleef-het-meedag” organiseerde de school ook het “10 op 10-project”. 10 opdrachten resulteerden in een grote tentoonstelling. Leerlingen bouwden een maquette van de schoolomgeving waarop de gevaarlijke punten werden aangeduid. Filmpjes toonden gevaarlijke situaties aan de schoolpoort.

Naast verkeersveiligheid kwamen ook de thema’s klimaatverandering en hernieuwbare energie aan bod. De school verdiende hiermee het eerste MOS-logo.

© VLS Berkenbos © M. Van Hout © VLS Berkenbos © M. Van Hout

12 | Milieu & Natuur 15/3 - 2013

Een kleutermanifestatie voor een octopuspaal voor de school Gewapend met spandoeken en flyers trokken de kleuters van kleuterschool De Robbert uit Hamont op 22 mei naar het stadhuis. Geïnspireerd door het MOSthema “duurzame mobiliteit” wilden zij hun schoolomgeving meer zichtbaar maken voor het drukke verkeer.

Hun eis was een octopuspaal voor de schoolpoort. De burgemeester ontving de meer dan 200 kleuters en hun juffen. Ook Aya, het ruimtewezentje dat regelmatig de kleuterschool bezoekt, was van de partij. De kleuters legden de resultaten van hun verkeerstelling op tafel.

Ook de ouderraad overhandigde een petitie waaruit bleek dat de vraag naar een octopuspaal door alle ouders ondersteund werd. En wat bleek? De burgemeester had zelf groot nieuws! Hij beloofde dat er volgend schooljaar een octopuspaal komt voor de schoolpoort. Samen met Aya hebben de kleuters een heel schooljaar gewerkt rond duurzame mobiliteit en verkeersveiligheid. De school verdiende hiermee het derde MOS-logo.

“MOSsen” betekent milieuwinst, educatieve winst, besparen en werken aan waarden en attitudes.

Creatief met afval

Kringloopcomplex

De leerlingen van BuSO De Richter in Genk richtten een woonkamer in met kunst- en gebruiksvoorwerpen gemaakt met afval of gerecycleerde materialen. Ze mochten kiezen waar ze aan meewerkten: een salontafel uit afvalhout en mozaïek van afvaltegels, een zetel met lege petflessen, vormen met krantenpapier, kussens gestikt met oude lapjes stof, een prachtige designstoel vervaardigd uit honderden kurken, … Zij kregen hierbij de hulp van een professionele interieurarchitect. De opendeurdag was de ideale gelegenheid om uit te pakken met hun project “Creatief met afval”. In het kader van haar afvalbeleid biedt de school ook geen water meer aan in flesjes, maar enkel nog kraantjeswater! De school verdiende hiermee de Groene Vlag 2013.

In de Hasseltse methodeschool van Veldeke is het MOSproject geïntegreerd in verschillende modules. Dit jaar werkte de school rond het thema afval en werd er een kringloopcomplex opgezet. Leerlingen beslisten zelf hoe ze het project invulden. Er werd een nieuwe ren voor de kippen en het konijn gemaakt. De leerlingen timmerden moestuinbakken in elkaar waarin ze groenten en aardbeien plantten. Tijdens de fuif op het einde van het schooljaar konden ze genieten van de eerste oogst: verse worteltjes en radijsjes met een lekkere dipsaus. De kruiden kregen een hangende toren van gerecycleerd materiaal. Om de kringloop van het leven rond te maken, kon een compostbak niet ontbreken. De kippen en de compostbak verwerken het GFT-afval. De school verdiende hiermee het tweede MOS-logo.

Een MOS-school kan rekenen op • Educatieve materialen • Nascholingen • Subsidies • Deskundige begeleiding van het MOS-team: - Karel Coenen, karel.coenen@limburg.be voor basisonderwijs - Philippe Plessers, philippe.plessers@limburg.be voor basisonderwijs - Hilde Boiten, hilde.boiten@limburg.be voor secundair onderwijs Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk

© Methodeschool van Veldeke © BuSO De Richter

© Methodeschool van Veldeke © BuSO De Richter

Milieu & Natuur 15/3 - 2013 | 13

Jouw natuuropname in dit tijdschrift?

Voel jij de fotokriebels? Ben je een natuurtalent? Bezorg ons dan jouw foto en wie weet verschijnt die dan wel in één van de volgende edities van het tijdschrift. De foto’s moeten gemaakt zijn in Limburg, natuur of milieu als thema hebben, digitaal aangeleverd worden en van goede kwaliteit zijn (> 3 MB). Bij elke foto verwachten we wat uitleg: onderwerp, fotograaf, datum en plaats.

Door jouw foto’s in te sturen, geef je de provincie Limburg de toestemming om deze zonder voorafgaand overleg ook te gebruiken in andere provinciale publicaties, vrij van vergoeding maar uiteraard steeds met naamsvermelding. Meer info: nadine.moens@limburg.be

© P. Vanhees

14 | Milieu & Natuur 15/3 - 2013

LIKONA-nieuws Cursus “Vogels in Limburg” 2013-2014

De Limburgse Vogelwerkgroep van LIKONA organiseert in samenwerking met Natuurpunt Educatie de cursus “Vogels in Limburg”.

De lessenreeks start op 8 oktober 2013 en eindigt op zaterdag 21 juni 2014. In totaal omvat het programma tweeëntwintig lessen gegeven door een tiental vogelkenners, actief in Limburg. De theoretisch lessen vinden plaats in het Provinciaal Natuurcentrum aan Craenevenne 86 in Genk. De praktijk gaat door in verschillende Limburgse topvogelgebieden.

De cursus behandelt de volgende thema’s: inleiding, vogeltrek, klassiek ringwerk, kleurringen, halsbanden, zenders, geolocatie, trektellen, roofvogels en uilen, tuinvogels, watervogels, bosvogels, weidevogels, vogelgeluiden, akkervogels, vogels van moerassen en vijvers, heidevogels.

Dit zijn alvast de data: • In 2013: 8/10, 15/10, 19/10, 22/10, 16/11, 3/12, 14/12 • In 2014: 14/1, 25/1, 25/2, 8/3, 15/4, 26/4, 29/4, 3/5, 13/5, 17/5, 27/5, 31/5, 10/6, 14/6, 21/6 Omdat het aantal deelnemers beperkt is tot 25 cursisten, is snel inschrijven de boodschap! De prijs voor de cursus bedraagt 60 euro. Het volledige programma vind je terug op www.likona.be.

Meer info: Wim Goris (lw.goris@skynet.be).

Actualisatie plantenatlas

De Limburgse Plantenwerkgroep wil de plantenatlas, die al dateert van 1993, actualiseren. In het kader van deze actualisatie werden de voorbije jaren heel wat uitstappen georganiseerd naar gebieden waarover weinig of enkel oude plantengegevens voorhanden zijn. Ook de regionale plantenwerkgroepen zijn actief aan het inventariseren. Een zicht op al die inspanningen krijg je via www.biodiversiteitlimburg.be.

Tegelijk wordt de Limburgse flora in beeld gebracht. Momenteel staan er al een 1000-tal beelden online. Beschik jij over een interessante beeldenbank en zie jij een publicatie wel zitten?

Laat dan iets weten! De planten moeten wel in Limburg gefotografeerd zijn.

Meer info: op www.biodiversiteitlimburg.be

LIMBURGSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE

Onderzoek naar de Kempense heidelibel

Roy Hendrikx van de Hogeschool PXl (Groenmanagement, specialisatie natuur- en bosbeheer) maakte een eindwerk over de Kempense heidelibel, begeleid door het Provinciaal Natuurcentrum (PNC). Deze Europese rodelijstsoort gaat in Vlaanderen en Europa sterk achteruit. Het onderzoek evalueerde onder meer zes gebieden waar de Kempense heidelibel tot voor kort (2011-2012) nog voorkwam. Dat zijn de Most en het Scheps in Balen, De Maat en Den Diel in Mol, het Hageven in Neerpelt en het Vijvergebied Midden-Limburg in Zonhoven. De mogelijke oorzaken van de achteruitgang werden opgelijst aan de hand van informatie verkregen uit gesprekken (ervaringen) en gegevens uit literatuurstudie.

In het Vijvergebied Midden-Limburg vond ook een veldstudie plaats. Dat bracht aan het licht dat voornamelijk “het niet meer droogvallen van vijvers” de grootste bedreiging vormt voor deze libellensoort. De vijvers zijn hierdoor permanent bevolkt door grote vissen en andere predatoren die tuk zijn op libellenlarven.

Daarenboven verdwenen in de meeste vijvers ook de plas- en drasovergangen en moerassige zones.

Naast bedreigingen formuleerde het onderzoek ook oplossingen voor het beheer van de gebieden. Als ze in de praktijk worden gebracht, zullen zich hopelijk in de toekomst opnieuw levensvatbare libellenpopulaties kunnen ontwikkelen. Verder werden in het kader van de “instandhoudingsdoelstellingen” de eisen van de Kempense heidelibel naast die van andere belangrijke soorten gelegd. Op die manier komen mogelijke tegenstrijdigheden en conflicten aan de oppervlakte. Deze analyse bracht alvast aan het licht dat er een relatief grote overlapping bestaat tussen de habitatvereisten voor de boomkikker en de Kempense heidelibel.

Dit najaar al actie in het LIVEC

Het Limburgse veldstudiecentrum gaat met de verhuis van het Provinciaal Natuurcentrum van start. Dit najaar staan er al enkele binnenactiviteiten op het programma.

De geologische werkgroep geeft een vorming over zand in al zijn zeeffracties en wat je er kan uit leren. Voor de natuurfotografen komt er een demo-doe activiteit over fotografie door de microscoop. We houden je op de hoogte! © M. Bex

Het LIKONA-jaarboek 2012 focust op “Bosland”. De publicatie kost 10 euro en kan besteld worden via likona@limburg.be.

Milieu & Natuur 15/3 - 2013 | 15

Agenda Oktober 6 LIKONA, paddenstoelenexcursie Bolderberg; samenkomst: 9.30 u.; kerk Bolderberg, Sint-Jobstraat, Bolderberg (Zolder).

Info: www.likona.be 8 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis (raadzaal), Kerkplein 1, Zonhoven. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 8 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met bestaande verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; bibliotheek, Marktplein 24A, Diepenbeek. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 8 LIKONA, start vogelcursus; samenkomst: 19.30 u.; PNC, Craenevenne 86, Genk. Vooraf inschrijven noodzakelijk.

Info: www.likona.be 9 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met bestaande verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; Cultuurcentrum ’t Poorthuis (kleine zaal), Zuidervest 2A, Peer.

Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 10 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; Cultureel Centrum, Rijksweg 460, Dilsen-Stokkem. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 10 WARM LIMBURG, infoavond “vervanging oude verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis (raadzaal), Don Boscostraat 5, Hechtel-Eksel. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 10 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig sanitair water verwarmen”; samenkomst: 19.30 u.; GCOC Oosterhof, Dr. Vanderhoeydoncksstraat 56, Lummen. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 12 LIKONA, paddenstoelenexcursie op de Teut; samenkomst: 9.30 u.; parking Holsteenhoeve, Holsteenweg, Zonhoven.

Info: www.likona.be 12 LIKONA, visinventarisatie Zusterkloosterbeek en Heiwijckerbeek, Genk. Vooraf inschrijven. Plaats van afspraak wordt meegedeeld na inschrijving: jos.eykens@pandora.be, thierry.gaethofs@limburg.be 13 HENGELHOEF, paddenstoelenwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren.

Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 13 HAGEVEN, paddenstoelenwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77 15 WARM LIMBURG, infoavond “vervanging oude verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; bibliotheek, Marktplein 24A, Diepenbeek. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 16 LIKONA, nachtvlinders van de Lieteberg; samenkomst: 19 u.; Lieteberg, Stalkerweg, Zutendaal. Info: www.likona.be 17 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig sanitair water verwarmen”; samenkomst: 19.30 u.; stadhuis, Maastrichterstraat 10, Tongeren. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 20 GERHAGEN, paddenstoelenwandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51 22 WARM LIMBURG, infoavond “verwarming nieuwbouw”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis AC De Voor, Gemeenteplein 1, Voeren. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 23 DE WATERSNIP, mijnterril van Heusden-Zolder; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 23 WARM LIMBURG, infoavond “vervanging oude verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis, lokaal B7, Breeërsteenweg 146, Kinrooi. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 23 WARM LIMBURG, infoavond “verwarming nieuwbouw”; samenkomst: 19.30 u.; GC De Kroon, Nevenplein 1, Bocholt (Kaulille). Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

26 NIEUWENHOVEN, halloweenwandeling; samenkomst: 17.30 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden.

Info: 011 68 79 81 26 LIKONA, paddenstoelenexcursie in Hengelhoef; samenkomst: 9.30 u.; parking Engelhof, Hengelhoefdreef, Houthalen. Info: www.likona.be 27 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23 27 NIEUWENHOVEN, herfst en vogels; samenkomst: 8 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81 28 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig sanitair water verwarmen”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis, Oosterzonneplein 1, Zutendaal. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be november 3 DE WATERSNIP, Keltische bomenwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 92, watersnip.anb@vlaanderen.be 3 ’T VLOOT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; NEC ’t Vloot, Demerstraat 60, Lummen. Info: 013 55 32 57 7 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met bestaande verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; zaal Sint-Amandus, Sint-Aldegondisstraat 5, Kleine Spouwen (Bilzen).

Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 10 NIEUWENHOVEN, herfst in het bos; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden.

Info: 011 68 79 81 10 HAGEVEN, historische wandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77 11 DE WATERSNIP, bos en heide; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 92, watersnip.anb@vlaanderen.be 13 LIKONA, onderzoek naar het voedsel van de nachtzwaluw in Het Pijnven; samenkomst: 19 u; Lieteberg, Stalkerweg, Zutendaal.

Info: www.likona.be 14 WARM LIMBURG, infoavond “warmtepompen voor woningverwarming”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis (raadzaal), Maastrichtersteenweg 2B, Riemst. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 17 GERHAGEN, herstwandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51 19 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met bestaande verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; buurthuis Scherpenheuvel, Steenweg 189, As. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 19 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis MeeuwenGruitrode (nieuwe refter), Dorpstraat 43, Meeuwen-Gruitrode.

Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 19 WARM LIMBURG, infoavond “warmtepompen voor woningverwarming”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis (raadzaal), Don Boscostraat 5, Hechtel-Eksel. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 24 HENGELHOEF, beleef de natuur; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. € 1 per deelname, leden gratis. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 24 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23 30 LIKONA, jaarlijkse samenkomst vogelwerkgroep; samenkomst: PNC, Craenevenne 86, Genk. Uur van afspraak wordt meegedeeld na inschrijving. Info: www.likona.be

december 1 DE WATERSNIP, de winter tegemoet; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 92, watersnip.anb@vlaanderen.be 1 ’T VLOOT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; NEC ’t Vloot, Demerstraat 60, Lummen. Info: 013 55 32 57 8 HENGELHOEF, bosmossen; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 8 HAGEVEN, winterwandeling; samenkomst: 9 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77 12 DE WATERSNIP, de winter in; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 92, watersnip.anb@vlaanderen.be 15 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: “kerstwandeling”; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Voor kinderen van 5 tot 7 jaar, deelname € 1,5 per kind.

Info: 011 45 01 92, watersnip.anb@vlaanderen.be 18 LIKONA, afsluiting 2013 door werkgroep ongewervelden; samenkomst: 19 u.; Lieteberg, Stalkerweg, Zutendaal.

Info: www.likona.be 21 NIEUWENHOVEN, kerstverhalenwandeling; samenkomst: 17 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden.

Info: 011 68 79 81 27 KIEWIT, natuurontdekkingstocht voor kinderen; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Kinderen van 5 tot 10 jaar met hun (groot)ouders. Info: 011 24 60 23 29 GERHAGEN, eindejaarswandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51 29 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23

Colofon Uitgave van: De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegriffier.

Hoofdredactie: Johan Van den Broek Tekst: Stijn Janssen – Bonsai Publicatiebureau Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens, nadine.moens@limburg.be Redactieraad: Patrick Boucneau, Ingrid Erlingen, Nadine Moens, Niki Saenen, Jan Stevens, Daphne Tubée, Johan Van den Broek, Katrien Wittemans Coverfoto: Marcel Bex Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving: designpartner.be Drukwerk: Drukkerij Paesen – Opglabbeek Postbus: provincie Limburg, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Katrien Wittemans, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Tel. 011 23 83 48, katrien.wittemans@limburg.be www.limburg.be Oplage: 10 500 exemplaren. Deze publicatie werd gedrukt op Kringloop Cyclus Offset 120 g.

D/1999/5857/17

BelgiĂŤ-Belgique P.B. 3500 HASSELT 1 12/1675 Directie Ruimte - Dienst Milieu en Natuur-Planning en Beleid Universiteitslaan 1 - 3500 Hasselt P409680

3-maandelijks tijdschrift van de provincie Limburg Periode: oktober - november - december 2013 Afgiftekantoor: 3500 Hasselt 1