7.4
Schipperen op de Vecht
Vervoer over de Vecht is al sinds mensenheugenis van belang. De oudste schriftelijke bron is de Narracio, die vertelt over de noodlottige tocht in 1227 van de bisschop naar Coevorden (zie thema 5.5). Maar al veel eerder werd er op de Vecht gevaren. De prehistorische mens voer al in boomstamkano’s over het water (zie thema 3.2). De scheepvaart kreeg een enorme impuls toen in de loop van de Middeleeuwen de verstedelijking op gang kwam. Bij gebrek aan goede landwegen was vervoer over water tot in de negentiende eeuw de beste optie. In 1815 klaagde de burgemeester van Dalfsen: ‘Alle de wegen zijn zandwegen, die des zomers zanden en bij veel regen modderen’.18 In de achttiende en negentiende eeuw is voldoende informatie voorhanden om een goed beeld te schetsen van de schippers en hun familie. Vervoer over water was toen van grote economische betekenis. Als handelsstad bestond Zwolle al eeuwen bij de gratie van dit vervoer en in de dorpen en steden langs de Vecht maakten tientallen schippersfamilies een wezenlijk deel uit van de totale bevolking. Gedurende de negentiende eeuw nam het belang van de scheepvaart af. De Vecht als transportader lijkt nu te zijn vergeten, maar dankzij het boek ‘Varen waar geen Water is’, van Gerrit Jan Schutten19, is de geschiedenis niet verloren gegaan. De informatie in dit thema is deels op dit boek gebaseerd.
Cultuurhistorische Atlas van de Vecht
182
De oudst bekende scheepvaart In het stroomgebied van de Vecht zijn enkele zeer oude scheepjes gevonden die aantonen dat op de Vecht al vroeg werd gevaren. In de Linderbeek (een zijbeekje van de Regge) werd op 25 oktober 1953 een uitgeholde boomstam gevonden van ongeveer duizend jaar oud. Het bootje moet een lengte van zo’n vijf meter hebben gehad. Al meer gelijkend op moderne schepen was het ‘punterachtige’ schip dat in 1980 bij de Regge in Hellendoorn werd opgegraven. De middeleeuwse boot is nu een van de topstukken van het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. De eerste schriftelijke berichten over handelsscheepvaart op de Vecht dateren uit het begin van de vijftiende eeuw. In 1404 kon Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, de burgers van Zwolle een tolvrije
vaart op de Vecht garanderen:20 ‘dat alle hoer Borghere, die nu of hier naamaals om oer neringe myt potten varen in die Vechte ende in die Regde, vrij soelen heen varen.’
bouw, in de tweede helft van de zestiende en het eerste kwart van de zeventiende eeuw, werden in Zwolle jaarlijks gemiddeld vijf à zes schepen gebouwd. Hiervan waren meer dan de helft potten.
Potten
Zompen
Bij de schepen op de Vecht moeten we ons niet de ranke zeilschepen voorstellen die voor de zeehandel werden gebruikt. De schepen, aangeduid als potten en zompen, waren afgestemd op het water waarop ze voeren: stromend met veel ondiepten. De oudst bekende Vechtschepen waren zogenaamde potten, die ook de andere Oost-Nederlandse rivieren bevoeren. Het waren kleine houten platbodemschepen met weinig diepgang. Een van de steden met een rijke historie in de scheepsbouw was Zwolle. Op het hoogtepunt van de scheeps-
Vanaf de zeventiende eeuw evolueerden de potschepen tot pramen en zompen. Zompen waren helemaal gebouwd op de ondiepten op rivieren als Vecht, Berkel, Schipbeek en Regge. De zijkanten liepen heel breed uit, waardoor ze een groot laadruim hadden bij minimale diepgang. Staand op hun schip kwamen de schippers bomend vooruit. Waar mogelijk werd zeil gebruikt. Langs delen van de Vecht lag een goed jaagpad waarlangs de schippers hun zompen vooruit konden trekken. Dit jagen moest met beleid worden gedaan, want door hun zware bovenbouw konden de schepen gemakkelijk omver worden getrokken. De zompen werden gebouwd op drie scheepswerven in Enter aan de Regge. Waarschijnlijk waren hier al in de zestiende eeuw scheepsbouwers actief, maar de eerste vermelding van scheepsbouw vinden we terug in een schuldbekentenis uit 1751. Een Zwolse schipper kocht tegen afbetaling in Enter ‘een nieuwe Schuite met schipkiste, twee swaarden, zeil en touwen.21 De schipper had waarschijnlijk een zogenaamde Berkelzomp van zes à tien ton besteld. Tot 1820 werd dit zomptype gebruikt op de Vecht. Later ontstond behoefte aan
Middeleeuws scheepje gevonden bij de Regge in een werkplaats nadat hij is geconserveerd.