Przyroda Borów Niemodlińskich

Przyroda Borów Niemodlińskich

Partnerstwo Borów Niemodlińskich

Przyroda Borów Niemodlińskich

Stanisławowi Mazurowi

Stanisław Mazur ur. 13 listopada 1923, zm. 16 września 2003 Żołnierz Państwa Podziemnego w roku 1944 i uczestnik walk „Akcji Burza” w ramach 5 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej w obwodzie Jasło.

Absolwent Technikum Leśnego w Tułowicach. W roku 1948 odbył praktykę leśną w Nadleśnictwie Pszczyna, a następnie podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Autor skryptu „Botanika leśna” napisanego na podstawie wykładów akademickich prof. Bogumiła Pawłowskiego (wyd. PWN, 1952).

W latach: 1953–1954 – leśniczy w Nadleśnictwie Czerwieńsk, 1954–1958 – zastępca dyrektora ds. zagospodarowania lasu w Rejonie Lasów Państwowych Prudnik, 1958–1963 – Nadleśniczy Nadleśnictwa Niemodlin, 1964–1975 – pracownik Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Opolu na stanowiskach: starszy inspektor, inspektor obwodowy oraz kierownik ośrodka w dziale informacji, 1975–1983 – nadleśniczy terenowy Nadleśnictwa Tułowice.

W roku 1993 uzyskał tytuł doktora nauk leśnych na Akademii Rolniczej w Krakowie za rozprawę „Charakterystyka fitosocjologiczna zbiorowisk leśnych z klasy Vaccino-Piceetea i Quercetea robori-petraeae Puszczy Niemodlińskiej”.

Jest autorem publikacji i artykułów dotyczących przyrody Borów Niemodlińskich, m.in.: „Park w Lipnie przed 24 laty i dziś” (Warszawa 1977) i „Godne ochrony fragmenty Puszczy Niemodlińskiej” (Warszawa–Kraków 1979).

Odznaczony Złotą Odznaką Ligi Ochrony Przyrody, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Leśnego i Złotym Krzyżem Zasługi.

TEKST Krzysztof Spałek

ZDJĘCIA Krzysztof Spałek Marek Szczepanek Daniel Podobiński Roman Hlawacz Andrzej Skup

Bory Niemodlińskie

należą pod względem przyrodniczym do najcenniejszych terenów Śląska Opolskiego. Jest to największy nizinny kompleks leśny w lewostronnej części dorzecza górnej Odry w naszym kraju. Obszar ten dzięki swym walorom krajobrazowym i przyrodniczym, a także rozwiniętej infrastrukturze posiada interesującą ofertę turystyczno-rekreacyjną. Turystów i miłośników przyrodniczych wędrówek przyciągają rozległe kompleksy leśne, czyste rzeki, Stawy Tułowickie oraz Stawy Niemodlińskie, a także łąki i pola tworzące krajobraz rolniczy. Każde z tych siedlisk zamieszkują specyficzne gatunki roślin i zwierząt. Część z nich należy do grupy rzadkich, ginących oraz objętych ochroną. Stąd też najcenniejsze obszary ich występowania zostały objęte ochroną obszarową lub indywidualną. Dodatkowej atrakcyjności temu obszarowi dodają liczne formy przyrody nieożywionej, m.in. malowniczo meandrujące w swych naturalnych korytach rzeki oraz źródła i głazy narzutowe.

4

Dolina Kiełcznicy w okolicach Wierzbia fot. D. Podobiński

5

6 Kamieniołom Gracze fot. K. Spałek

7

B

ory Niemodlińskie zlokalizowane są w centralno-południowej części województwa opolskie-

go. W porównaniu do obszarów wschodniej części regionu, leżących na Wyżynie Śląskiej, oraz części południowej, gdzie dominują w krajobrazie Góry Opawskie, charakteryzują się umiarkowanie zróżnicowanymi warunkami abiotycznymi. Nie oznacza to jednak, że nie stanowią one istotnego waloru rozwojowego, a także podstawy do zachowania szczególnie cennych geokompleksów. Na walory przyrody nieożywionej Borów Niemodlińskich składają się głównie: rzeźba terenu, budowa geologiczna, sieć rzeczna i klimat.

Pod względem regionalizacji fizyczno-geograficznej Polski Bory Niemodlińskie położone są na obszarze 4 mezoregionów makroregionu Nizina Śląska, którymi są: Równina Niemodlińska, Dolina Nysy

Głaz narzutowy w Lipnie – pomnik przyrody nieożywionej fot. K. Spałek

Skała bazaltowa w kamieniołomie Gracze fot. K. Spałek

Kłodzkiej, Pradolina Wrocławska i Kotlina Raciborska. Większość ich powierzchni zajmuje Równina Niemodlińska. O walorach rzeźby terenu w największym stopniu decyduje jej zróżnicowanie wysokościowe. Największe zróżnicowanie rzeźby występuje w zachodniej części Borów Niemodlińskich, szczególnie w okolicach Grabina i Goszczowic, gdzie spotykana jest rzeźba pagórkowata.

Rzeźba terenu większości obszaru Borów Niemodlińskich została ukształtowana głównie w wyniku działalności glacjalnej i peryglacjalnej zachodzącej w plejstocenie. W tym okresie doszło też do zrównania i zasypania wcześniejszych form trzeciorzędowych, których powierzchniowe pozostałości są tu obecnie bardzo rzadko spotykane i obejmują wychodnie stożków bazaltowych oraz iłów mioceńskich i plioceńskich. Spośród zlodowaceń największe znaczenie rzeźbotwórcze na tym obszarze miało zlodowacenie środkowopolskie. Ze zlodowaceniem tym związane są najczęstsze w Borach Niemodlińskich formy geomorfologiczne: kemy i tarasy kemowe, sandry oraz moreny denne. Pierwotnie miały one bardziej zróżnicowany charakter pod względem hipsometrycznym. Obecnie, w wyniku procesów peryglacjalnych zostały silnie zdenudowane, tworzą niemal płaskie lub faliste równiny, z wyjątkiem zachodniej części tego obszaru. W dolinach rzek oraz na obszarach wydmowych i torfowiskowych dominują formy młodszej rzeźby, czyli holoceńskiej. Pod koniec plejstocenu i na początku holocenu

8

9

związany ze strefą uskoków środkowej Odry. Wzdłuż tego uskoku, który ułatwił wędrówkę magmy ku powierzchni, wystąpiły silne procesy wulkaniczne. Ich wynikiem są wychodnie skał bazaltowych zlokalizowane w okolicach Ligoty Tułowickiej, Rutek i Graczy. Należą one do znakomitych osobliwości przyrody nieożywionej Borów Niemodlińskich. Posiadają również duże znaczenie gospodarcze. Przebijająca się przez różne skały magma podlegała tu silnym zmianom, w wyniku których prócz bazaltów pojawiły się również skały pokrewne, m.in. nefelinity i bazalnity. Dominującymi powierzchniowymi utworami geologicznymi Borów Niemodlińskich są formacje czwartorzędowe – plejstoceńskie, związane ze zlodowaceniem środkowopolskim. Należą do nich przede wszystkim piaski gliniaste, otoczaki, głazy lodowcowe, uzupełnione przez piaski wodnolodowcowe sandrów oraz piaski i żwiry kemów i tarasów kemowych. Najmłodszymi utworami geologicznymi Borów Niemodlińskich są namuły i torfy, których miąższość wynosi 1–2 m. Torfowiska tu spotykane należą do jednych z najlepiej wykształconych na Śląsku Opolskim. Większość z nich należy do typu torfowisk niskich. Największe ich obszary znajdują się w okolicach Ligoty Tułowickiej, Chrzelic, Szydłowa, w dolinie Prószkowskiego Potoku oraz Kuźnicy Ligockiej, gdzie znajduje się największe torfowisko przejściowe w województwie opolskim. Pod względem materiału torfotwórczego większość z nich należy do grupy torfowisk olsowych, szuwarowych i turzycowiskowych. Ekosystemy torfowisk należą do najsilniej zagrożonych i zdegradowanych ekosysNysa Kłodzka pod Piątkowicami fot. D. Podobiński

temów na obszarze Borów Niemodlińskich. Melioracje leśne i łąkowe doprowadziły do uruchomienia procesów mineralizacji torfowisk, co powoduje systematyczne obniżanie ich miąższości.

Obszar Borów Niemodlińskich charakteryzuje się nieznacznym zróżnicowaniem warunków klimatycznych i znacznym warunków topoklimatycznych i mikroklimatycznych. Charakterystycznymi cechami topoklimatu są: duża łagodność związana z wpływami oceanicznymi, najwcześniejsze

powstały pola piasków eolicznych, miejscami z wysokimi na 20 m wydmami wałowymi i złożonymi.

w regionie rozpoczęcie wiosny i lata oraz najpóźniejsze rozpoczęcie jesieni i zimy. Ciekawostką jest,

W holocenie zakończyło się również formowanie dolin rzecznych, polegające na wyłożeniu den dolin

że 29 lipca 1921 r. w Prószkowie zanotowano najwyższą temperaturę w obecnych granicach Polski,

płaskimi tarasami akumulacyjnymi oraz na ostatecznym uformowaniu krawędzi dolinnych. Szczególne

która wynosiła 40,2oC.

znaczenie procesy te miały w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej, Nysy Kłodzkiej i Odry. Do osobliwości

Ocena zróżnicowania walorów środowiska abiotycznego Borów Niemodlińskich wskazuje na

sieci rzecznej Borów Niemodlińskich należy przede wszystkim Ścinawa Niemodlińska, która na licznych

znaczne ich zróżnicowanie, co decyduje o konieczności zachowania najbardziej cennych i reprezenta-

odcinkach zachowała naturalny charakter budowy koryta z podcięciami erozyjnymi. Gdzieniegdzie

tywnych form rzeźby terenu, budowy geologicznej i sieci hydrograficznej, a także stanowi zróżnicowa-

w dolinie występują również jej stare koryta.

ną bazę rozwoju różnych form zagospodarowania przestrzennego. Struktura przestrzenna krajobrazu

W powierzchniowych utworach geologicznych Borów Niemodlińskich występują formacje

jest jednym z dominujących czynników wpływających na ich wartość przyrodniczą. Rodzaje ekosys-

mezozoiczne i kenozoiczne. Mezozoik reprezentowany jest przez skały węglanowe górnej kredy,

temów tworzących krajobraz, sposób rozmieszczenia, zróżnicowanie geomorfologiczne, geologiczne,

natomiast na kenozoik składają się iły i wulkanity trzeciorzędu oraz liczna grupa utworów pochodzą-

glebowe i hydrologiczne decydują w znacznym stopniu o trwałości całego układu przyrodniczego,

cych z czwartorzędu. Pod względem najistotniejszego z przyrodniczego punktu widzenia zasięgu

jego funkcjonowaniu w zakresie migracji osobników i populacji, przepływów energii, informacji oraz

rozprzestrzenienia powierzchniowych warstw geologicznych dominuje czwartorzęd, w mniejszym

obiegów materii. Interesujące ze względu na swój niejednorodny charakter są na terenie Borów Nie-

stopniu trzeciorzęd, a w znikomym utwory starsze. Osady węglanowe morza z okresu kredy na po-

modlińskich strefy mozaikowate z jednostkami łąkowymi, leśnymi, wodnymi i polnymi, tworzące kra-

wierzchni występują nielicznie w okolicach Niemodlina, Prószkowa oraz w otoczeniu trzeciorzędo-

jobraz kulturowy o dużych walorach fizjonomicznych i stosunkowo dobrze zachowanej równowadze

wych czopów lub kominów wulkanicznych koło Ligoty Tułowickiej, Rutek i Graczy. Okresem wzmo-

przyrodniczej. Są one typowe dla części dolin rzecznych charakteryzujących się silnym zróżnicowa-

żonej działalności tektonicznej na obszarze Bórów Niemodlińskich był trzeciorzęd. Od końca kredy

niem warunków abiotycznych środowiska.

po miocen od południowego wschodu po północny zachód zaznaczył się tu uskok tektoniczny

10

11

12 Torfowce Sphagnum sp. fot. D. Podobiński

13

N

a obszarze województwa opolskiego, w tym również Borów Niemodlińskich, proces prze-

kształceń szaty roślinnej na skutek działalności człowieka rozpoczął się już w neolicie. Antropopresja przybierała na sile wraz ze wzrostem liczby ludności, wprowadzaniem nowych sposobów uprawy roli, a w końcu, począwszy od końca XVIII w. wraz z postępującą rewolucją przemysłową. Naturalne procesy przystosowawcze związane z ewolucją organizmów nie nadążały za szybko zmieniającymi się uwarunkowaniami zewnętrznymi kształtowanymi przez człowieka i ustąpiły miejsca procesom wymierania.

Niekorzystne przemiany szaty roślinnej i wycofywanie się poszczególnych jej składników nie ominęły obszaru województwa opolskiego. Region ten, jako część Śląska, uległ intensywnemu zagospodarowaniu już w XVII i XVIII w., a w wieku XIX postępujące uprzemysłowienie i rozwój systemu komunikacyjnego uzupełniły szeroką paletę negatywnych oddziaływań. Istotna, szczególnie na obszarze Borów Niemodlińskich, była intensyfikacja leśnictwa, a w mniejszym stopniu także rolnictwa.

Procesy ustępowania gatunków z Borów Niemodlińskich można dziś prześledzić analizując bogatą bibliografię botaniczną XIX i początku XX w. Śląsk był od dawna przedmiotem badań florystycznych, które zostały zapoczątkowane w drugiej połowie XVIII w. Penetracja botaniczna objęła również Śląsk Opolski, w tym Bory Niemodlińskie. Pierwsze prace florystyczne Heinricha Mattuschki z 1776 r. i Antona Krockera z 1787 r. wymieniają małą liczbę gatunków i ich stanowisk. Znacznie więcej danych przynoszą opracowania Friedricha Wimmera, a ostatnie wydanie jego publikacji, dotyczącej flory Śląska z 1857 r. podaje 1375 gatunków roślin. Wyniki badań prowadzonych w latach 1858–1881 przez różnych badaczy, poszerzone o własne prace terenowe, zostały opublikowane przez Emila Fieka z 1881 r. i podają 1513 gatunków wraz z bogatym wykazem stanowisk. Szereg danych z tej publikacji odnosi się do obszaru Borów Niemodlińskich. Opierając się na wymienionych wyżej opracowaniach, poszerzonych o wyniki własnych badań florystycznych, Theodor Schube w 1903 r. opublikował monograficzne dzieło o aktualnym rozmieszeniu roślin na Śląsku. Praca ta opisuje 1616 gatunków roślin naczyniowych na przeszło 60 tys. stanowisk, również z obszaru Borów Niemodlińskich. Dalsze badania florystyczne, prowadzone po roku 1904 i kierowane przez Schubego, miały na celu odkrywanie nowych stanowisk roślin oraz rejestrowanie nowych gatunków. Stanowiły uzupełnienie podstawowych prac wydanych wcześniej.

Wyniki wspomnianych badań w postaci doniesień publikował Schube corocznie w latach 1903–1930 w rocznikach “Jahresberichte der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur” z przerwą w czasie trwania I wojny światowej. Od 1931 r. badania te kontynuował Friedrich Schalow (1931–1936).

Bór w okolicach Przysieczy 14 fot. K. Spałek

fot. K. Spałek

15

W latach 1939–1945 badania florystyczne na Śląsku nie były już prowadzone z taką intensywnością.

Z tego okresu pochodzi jedynie zielnik zebrany przez Carla Bialuchę w latach 1937–1943, liczący 1678 arkuszy, z czego 1590 przypada na rośliny naczyniowe zebrane na terenie dzisiejszego województwa opolskiego, głównie w okolicach Opola. Obecnie zielnik przechowywany jest w zbiorach botanicznych Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. Część materiałów zielnikowych pochodzi również z Borów Niemodlińskich. Pierwsze powojenne doniesienia dotyczące flory województwa opolskiego pojawiły się wraz z rozpoczęciem opracowywania „Rozmieszczenie roślin naczyniowych na Śląsku” pod kierunkiem prof. Józefa Mądalskiego.

Flora Borów Niemodlińskich poniosła największe straty w ostatnich 150 latach. Jest to związane z antropopresją, szczególnie intensywnym leśnictwem, wprowadzeniem wysoko produktywnych metod hodowli lasu, co jest główną przyczyną zubożenia szaty roślinnej. Zachowane do dzisiaj lasy w większości utraciły swój naturalny charakter i na znaczących powierzchniach są ubogimi gatunkowo drzewostanami gospodarczymi. W grupie gatunków wymarłych i prawdopodobnie wymarłych spotykamy taksony związane przede wszystkim z siedliskami leśnymi, torfowiskowymi, wodnymi i łąkowymi. Z obszaru Borów Niemodlińskich ustąpiło wiele cennych gatunków w skali regionu i kraju, m.in.: widlicz spłaszczony Diphasistrum complanatum, wroniec widlasty Huperzia selago, podrzeń żebrowiec Blechnum spicant, goździk pyszny Dianthus superbus, sasanka wiosenna Pulsatilla verna-

lis, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, rosiczka długolistna Drosera anglica i rosiczka pośrednia D. intermedia, aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa, arnika górska Arnica montana, wątlik błotny Hammarbya paludosa, tajęża jednostronna Goodyera repens. Nie jest oczywiście przesądzone, że wymienione powyżej taksony wycofały się bezpowrotnie z tego obszaru. Zakładając wprowadzenie zrównoważonego leśnictwa i rolnictwa, realizowanie programów rolno-środowiskowych uwzględniających potrzebę ochrony przyrody na obszarach użytkowanych rolniczo i leśnie, a także podejmowanie działań restytucyjnych w odniesieniu do zanikłych lub zanikających gatunków, można mieć nadzieję, że w przyszłości będzie możliwe podziwianie nieobecnych dziś gatunków w ich naturalnych siedliskach, których areały zachowały się na tym obszarze.

Obszar Borów Niemodlińskich, w związku z dość znacznym zróżnicowaniem siedlisk, obfituje w chronione i rzadkie gatunki roślin. Związane jest to między innymi z faktem położenia na zróżnicowanym geomorfologicznie terenie, rozwiniętą granicą polno-leśną, znacznym udziałem powierzchni zalesionych, łąkowych i torfowiskowych, a także stosunkowo dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną budowaną przez rzeki, potoki oraz liczne stawy hodowlane. Do najciekawszych z nich i najbardziej typowych dla tego obszaru należą m.in.: borówka bagienna Vaccinium uliginosum – krzew lub krzewinka z rodziny wrzosowatych Erica-

ceae, występująca na torfowiskach wysokich i przejściowych, w borach bagiennych oraz na wrzosowiskach. W województwie opolskim jest to gatunek stosunkowo często spotykany w obszarach występowania borów bagiennych, tj. we wschodniej części Lasów Stobrawsko-Turawskich i północnej części Borów Niemodlińskich, skąd znana jest z kilku dosyć licznych stanowisk;

Borówka bagienna Vaccinium uliginosum (rezerwat Złote Bagna) 16

fot. K. Spałek

17

18

Grążel żółty Nuphar lutea (Przysiecz)

Grzybienie białe Nymphaea alba (Lipno)

fot. K. Spałek

fot. K. Spałek

grążel żółty Nuphar lutea – wieloletnia roślina wodna z rodziny grzybieniowatych Nymphaeaceae.

z przyczyn zanikania stanowisk tego gatunku. Grzybienie białe występują na obszarze całego kraju

Gatunek ten jest składnikiem jezior, stawów i starorzeczy. Występuje na obszarze całego kraju. Na ob-

w stawach, jeziorach i starorzeczach, najwięcej jednak stanowisk znajduje się w pasie pojeziernym

szarze województwa opolskiego grążel żółty występuje dosyć często w eutroficznych zbiornikach

północnej Polski. W województwie opolskim grzybienie białe występują stosunkowo często w eutro-

wodnych. Szczególnie często można go spotkać w starorzeczach Odry i Nysy Kłodzkiej. W Borach

ficznych zbiornikach wodnych, w tym stawach i starorzeczach. Szczególnie często spotkać je można

Niemodlińskich gatunek ten występuje licznie w rezerwacie Staw Nowokuźnicki oraz w kilku stawach

w kompleksach stawów rybnych i dolinach dużych i średnich rzek. Na obszarze Borów Niemodlińskich

hodowlanych;

grzybienie białe występują w rezerwacie Staw Nowokuźnicki oraz w kilku stawach hodowlanych;

grzybienie białe Nymphaea alba – bylina wodna z rodziny grzybieniowatych Nymphaeaceae,

jezierza mniejsza Najas minor – ta delikatna wodna roślina roczna należy do rodziny jezierzowa-

o grubych kłączach pokładających się na dnie zbiorników wodnych. Wyrastają z nich liczne, owalne

tych Najadaceae. Występuje bardzo rzadko w wodach stojących, w jeziorach i stawach. W wojewódz-

liście o długich ogonkach, pływające po powierzchni wody. Przez całe lato pojawiają się między nimi

twie opolskim notowana przed wojną na jedynym stanowisku w Folwarku. Obecnie występuje tylko

piękne, obupłciowe, białe kwiaty, osiągające do 10 cm średnicy. Podobnie jak liście utrzymują się na

w stawie Ładnik koło Tułowic;

powierzchni wody zdobiąc jeziora, stawy i starorzecza. Po dojrzeniu owoców szypułki kwiatowe kurczą

kotewka orzech wodny Trapa natans – roślina wodna reprezentująca rodzinę kotewkowatych

się i wciągają owoce do wody. Tam dno kwiatowe ulega rozkładowi, a nasiona, zaopatrzone w osnówkę

Hydrocaryaceae. Nazwę zawdzięcza wytwarzanym przez siebie owocom – orzechom, przypomina-

zawierającą powietrze, wypływają początkowo na powierzchnię, a następnie opadają na dno, rozsie-

jącym kotwicę, zakotwiczającym roślinę na dnie zbiornika wodnego. Jest to roślina jednoroczna, wy-

wając roślinę. Dekoracyjne kwiaty grzybieni są, niestety, często zrywane przez człowieka. Powoduje to

twarzająca dochodzącą do 1,5 m długości podwodną łodygę, z której wyrastają małe, wąskie liście

m.in. osłabienie żywotności roślin, ogranicza też możliwość rozsiewania, co w konsekwencji jest jedną

ułożone naprzeciwlegle. Na końcu pędu znajduje się różyczka liści kształtu jajowato-rombowego.

19

W lipcu i sierpniu na szczycie łodyg wyrastają drobne, białe kwiaty. Po samozapyleniu zanurzają się pod wodę i tam powstają owoce. Są one kilkucentymetrowe, z czterema kolcami o ostrych końcach.

Kotewka orzech wodny Trapa natans (rezerwat Staw Nowokuźnicki)

Zawierają znaczne ilości skrobi odżywczej, dzięki której były dawniej wykorzystywane przez człowieka

fot. K. Spałek

jako pokarm. Kotewka jest w naszej florze rośliną wymierającą. Niegdyś częsta, obecnie została wytępiona w wielu miejscach kraju na skutek użytkowania orzechów, a także w następstwie melioracji, a zwłaszcza likwidacji starorzeczy, stanowiących miejsce występowania tego gatunku. Kotewkę spotyka się w naszym kraju rzadko, głównie w dorzeczu górnej Wisły i Odry. Roślina ta chroniona jest także prawem międzynarodowym: Konwencją Berneńską o ochronie ginących gatunków Europy oraz Dyrektywą Habitatową Unii Europejskiej. W województwie opolskim kotewka orzech wodny występuje w środkowej części regionu, przeważnie w stawach rybnych i starorzeczach Odry. Na obszarze Borów Niemodlińskich występuje w rezerwacie Staw Nowokuźnicki oraz w okolicach Prószkowa i Jaczowic; nadwodnik trójpręcikowy Elatine triandra – drobna roślina roczna z rodziny nadwodnikowatych Elatinaceae. W Polsce występuje bardzo rzadko i tylko na zachodzie kraju. Spotkać go można w płytkich, stojących wodach, na terenach bagnistych, na obrzeżach zbiorników wodnych, na brzegach stawów, rzek, starorzeczy. W związku z regulacją rzek i potoków oraz postępującą intensyfikacją gospodarki, zanieczyszczeniem zbiorników wodnych itp. zmniejsza się powierzchnia biotopów, w których może rosnąć nadwodnik, albo też miejsca muliste odsłaniają się na zbyt krótki okres czasu.

Na terenie województwa opolskiego nadwodnik trójpręcikowy jest rośliną rzadką, notowaną jedynie z kompleksów stawów hodowlanych w Lasach Stobrawsko-Turawskich oraz Borach Niemodlińskich,

Nadwodnik trójpręcikowy Elatine triandra (Lipno) fot. K. Spałek

m.in. w stawach Olszowy, Loża, Zofia, Ławnik; pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris – owadożerna bylina wodna z rodziny pływaczowatych

Utriculariaceae, występująca dosyć często w wodach stojących. Na jego liściach występują małe, bezbarwne, wypełnione powietrzem pęcherzyki, które stanowią pułapkę dla drobnych zwierząt wodnych. Pęcherzyki mają mały otwór zamknięty wodoszczelną klapką, otwierającą się tylko do wnętrza. Po zewnętrznej stronie pęcherzyków sterczą nieruchome szczecinki, które działają jak dźwignie – z chwilą ich dotknięcia przez zwierzę klapka otwiera się i zwierzę zostaje natychmiast wessane wraz ze strumieniem wody do pęcherzyka. Następnie klapka się zamyka i ofiara ulega strawieniu dzięki substancjom trawiennym wydzielanym przez włoski znajdujące się wewnątrz pęcherzyka. Na Śląsku Opolskim gatunek ten spotykany jest jeszcze stosunkowo często w różnego typy zbiornikach wodnych.

W Borach Niemodlińskich występuje dosyć pospolicie w stawach hodowlanych; przygiełka biała Rhynchospora alba – jest to roślina wieloletnia, luźnodarniowa, reprezentująca rodzinę turzycowatych Cyperaceae, spotykana na torfowiskach, zwłaszcza wysokich, gdzie tworzy często odrębne skupiska, a także na torfowiskach przejściowych i na mokrych wrzosowiskach. Na obszarze województwa opolskiego odnotowano występowanie przygiełki na obszarach torfowisk i bagnisk Borów Niemodlińskich, wschodniej części Lasów Stobrawsko-Turawskich i okolic Kędzierzyna-Koźla.

Przygiełka biała Rhynchospora alba (rezerwat Prądy)

Obecnie znacznie zmniejszyła swój zasięg występowania. W Borach Niemodlińskich zachowało się

fot. K. Spałek

jedynie kilka stanowisk w okolicach Prądów i Ochodzy;

20

21

rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia – to gatunek owadożerny z rodziny rosiczkowatych

Droseraceae, spotykany zarówno na niżu, jak i w górach, na torfowiskach wysokich i przejściowych, niekiedy również na zabagnionych glebach mineralnych. Jej organami zwabiającymi i chwytającymi owady są okrągławe liście. Na ich górnej stronie znajdują się maczugowate, czerwonawe włoski.

Ich szczyty pokryte są lepką cieczą przypominającą rosę – stąd polska nazwa rośliny. Owad, który niebacznie siądzie na liść, przykleja się do niego. W tym czasie podrażnione włoski zaczynają się zginać i przyciskać owada, który ginie uduszony lepką cieczą zawierającą enzymy trawienne, rozkładające jego ciało. Niestrawione suche resztki zwiewa po pewnym czasie wiatr. W województwie opolskim rosiczka okrągłolistna występuje dosyć rzadko w środkowej i wschodniej części regionu, na pozostałym obszarze bardzo rzadko. W Borach Niemodlińskich gatunek ten został stwierdzony na kilku stanowiskach, m.in. w rezerwatach Prądy i Złote Bagna; salwinia pływająca Salvinia natans – jest to niewielka, jednoroczna paproć wodna z grupy paproci różnozarodnikowych z rodziny salwiniowatych Salviniaceae. Jej delikatne i krótkie pędy dochodzą do 10 cm długości. Na każdym węźle słabo rozgałęzionego pędu osadzone są 3 liście. Oba górne, zwane powietrznymi lub pływającymi, kształtu eliptycznego, pokryte są z wierzchu szczecinkami i wyposażone w liczne przestwory międzykomórkowe, dzięki którym utrzymują roślinę na powierzchni wody. Natomiast liść trzeci, zanurzony w wodzie, jest podzielony na liczne nitkowate odcinki pokryte włoskami, przejmując funkcję brakującego korzenia. Roślina ta chroniona jest także prawem międzynarodowym: Konwencją Berneńską o ochronie ginących gatunków Europy oraz Dyrektywą Habitatową Unii Europejskiej. Występuje sporadycznie na całym obszarze niżowej Polski, w starorzeczach, stawach i jeziorach. W województwie opolskim salwinia pływająca występuje rzadko w stawach i starorzeczach dolin dużych i średnich rzek. Na obszarze Borów Niemodlińskich występuje w rezerwacie Staw Nowokuźnicki oraz Stawach Niemodlińskich i Stawach Tułowickich, a także w okolicach Lipna i Szydłowca Śląskiego; włosienicznik rzeczny Batrachium fluitans – jest to roślina wodna należąca do rodziny jaskrowatych Ranunculaceae. Posiada długą, pływającą łodygę i charakteryzuje się brakiem liści pływających.

Gatunek ten występuje na rozproszonych stanowiskach na niżu i w niższych położeniach górskich przeważnie w wodach stojących, rzadziej w płynących. Na terenie województwa opolskiego gatunek ten występuje dosyć często w wodach płynących. Liczne jego występowanie stwierdzono w Ścinawie Niemodlińskiej; żurawina błotna Oxycoccus palustris – zimozielona krzewinka z rodziny wrzosowatych Ericaceae, występująca najczęściej na torfowiskach wysokich i przejściowych oraz w borach bagiennych. Występowała dość powszechnie na terenie województwa opolskiego w okresie przedwojennym, obecnie ogranicza swój zasięg głównie do torfowisk wschodniej części Lasów Stobrawsko-Turawskich i północnej części Borów Niemodlińskich, gdzie notowana była w okolicach Ochodzy, Ligoty Prószkowskiej i w rezerwacie Prądy.

Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia (rezerwat Prądy) fot. K. Spałek

22

23

Zbiorowiska roślinne Zróżnicowanie roślinności Borów Niemodlińskich jest odzwierciedleniem dużej ilości siedlisk, jakie wykształciły się tu w wyniku zróżnicowanej rzeźby terenu, różnego typu gleb, warunków klimatycznych, w tym głównie wilgotnościowych. Zróżnicowanie warunków edaficznych umożliwiło rozwój wielu zbiorowiskom roślinnym, zarówno naturalnym (m.in. leśne, torfowiskowe, wodne, szuwarowe), jak i półnaturalnym i antropogenicznym (m.in. łąkowe, polne, ruderalne).

Nysa Kłodzka, Ścinawa Niemodlińska, Prószkowski Potok, Stawy Niemodlińskie, Stawy Tułowickie, różnego typu drobne zbiorniki wodne oraz strumienie i rowy melioracyjne stanowią dogodne siedliska dla rozwoju zbiorowisk wodnych, reprezentowanych w Borach Niemodlińskich przez fitocenozy z klasy rzęs Lemnetea minoris, klasy eurosyberyjskich zbiorowisk słodkowodnych makrofitów Potametea

Bór sosnowy w okolicy Jaśkowic fot. K. Spałek

Mszary Ścinawy Niemodlińskiej fot. D. Podobiński

oraz klasy Utricularietea intermedio-minoris, do której należą wyspecjalizowane ekologicznie zbiorowiska występujące w płytkich dystroficznych zbiornikach wodnych na podłożu torfowym. Zbiorowiska wodne w zależności od warunków siedliskowych przedstawiają różne postacie organizacji – od dobrze wykształconych fitocenoz, skupiających większość gatunków charakterystycznych, do agregacji jednogatunkowych, trudnych do identyfikacji. Najczęściej spotykanym zbiorowiskiem wodnym na terenie Borów Niemodlińskich jest kadłubowe zbiorowisko z dominacją rzęsy drobnej Lemna minor, które występuje często w różnego rodzaju płytkich zbiornikach wodnych. Niemniej pospolity jest zespół moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis spotykany na rozproszonych stanowiskach w różnego rodzaju ciekach i zbiornikach wodnych. Nieco rzadziej spotykany jest zespół jaskra wodnego Ranuncu-

letum fluitantis, zespół rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi, zespół wywłócznika kłosowego Myriophylletum spicati, zespół rdestnicy pływającej Potametum natantis oraz jeden z najpiękniejszych zespołów roślin pływających, czyli zespół „lilii wodnych” Nupharo-Nympheetum albae. Ze względu na rzadkość występowania w skali regionu do najbardziej interesujących zespołów wodnych na terenie Borów Niemodlińskich należą: zespół salwinii pływającej Lemno minoris-Salvinietum natantis, pływacza zwyczajnego Lemno-Utricularietum vulgaris, kotewki orzecha wodnego Trapetum natantis,

24

25

Knieć błotna Caltha palustris (Kuźnica Ligocka)

Zespół kotewki orzecha wodnego Trapetum natantis (rezerwat Staw Nowokuźnicki)

fot. D. Podobiński

fot. K. Spałek

Zespół goździka kropkowanego Diantho-Armerietum elongatae (Ligota Tułowicka)

Wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium (torfowiska Kwiczalnia w okolicach Kuźnicy Ligockiej)

fot. K. Spałek

fot. D. Podobiński

Kosaciec żółty Iris pseudacorus (Staw Olszowy)

Zespół tataraku Acoretum calami (Staw Loża)

fot. D. Podobiński

fot. K. Spałek

27

włosienicznika tarczowatego Ranunculetum peltati oraz zespół z dominacją rzęśli hakowatej Ranuncu-

lo-Callitrichetum hamulatae spotykany w Prószkowskim Potoku. Występuje on w czystych, chłodnych i szybko płynących wodach ubogich w węglan wapnia. Otoczenie zbiorników wodnych stanowią najczęściej różnego typu zbiorowiska szuwarowe z klasy Phragmitetea. Wśród szuwarów właściwych do najczęściej występujących należy szuwar trzciny pospolitej Phragmitetum australis, szuwar pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae oraz zespół manny mielec Glycerietum maximae. Rzadziej spotykane są: zespół z dominacją strzałki wodnej Sagitario-Sparganietum emersi, jeżogłówki gałęzistej Sparganie-

tum erecti, tataraku Acoretum calami, szuwar skrzypowy Equisetetum fluviatile i ponikła błotnego Eleocharitetum palustris stwierdzone m.in. w stawach hodowlanych. Nieco wyższe położenia w stosunku do siedlisk szuwaru właściwego zajmują szuwary wielkoturzyowe. Są to naturalne lub antropogeniczne zbiorowiska wysokich roślin bagiennych, często wytwarzających pokłady tzw. torfu turzycowego.

Do najpospolitszych zbiorowisk tego typu należy zespół turzycy błotnej Caricetum acutiformis, występujący dosyć często w różnych typach siedlisk wilgotnych i mokrych, zespół kosaćca żółtego Iridetum

Zespół salwinii pływającej Lemno minoris-Salvinietum natantis (rezerwat Staw Nowokuźnicki) fot. K. Spałek

Zespół rdestnicy pływającej Potametum natantis (Staw w Przysieczy) fot. K. Spałek

pseudacori zajmującego strefy przybrzeżne małych zbiorników oraz rowy i wilgotne obniżenia terenu, a także zespół turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis i zespół turzycy sztywnej Caricetum elatae. Bardzo pospolitym zbiorowiskiem i zajmującym znaczne powierzchnie wilgotnych terenów zalewowych jest szuwar mozgowy Phalaridetum arundinaceae.

Porasta on aluwia rzeczne i obniżenia zarówno w kompleksach łąk, jak i w strefie brzegowej, m.in.

Nysy Kłodzkiej i Ścinawy Niemodlińskiej.

Na wysychających brzegach oraz dnach spuszczonych stawów hodowlanych wykształca się późnym latem i jesienią roślinność namuliskowa drobnych terofitów, tj. roślin o krótkim czasie aktywnego życia, przeżywających niekorzystny okres w postaci nasion z klasy Isoëto-Nanojuncetea. W kilku stawach hodowlanych zostały stwierdzone płaty rzadkiego w Polsce zespołu ponikła jajowatego Eleocha-

retum ovatae, w którego fitocenozach występuje m.in. nadwodnik sześciopręcikowy Elatine hexandra i trójpręcikowy E. triandra, ponikło jajowate Eleocharis ovata oraz turzyca ciborowata Carex bohemica.

Dla gatunków namuliskowych, pojawiających się okresowo, bardzo trudno stwierdzić, które stanowisko jest wymarłe, chyba że brak jest odpowiednich dla nich siedlisk. Jeśli odpowiednie siedlisko jest

28

29

antropogenicznych, zajmując siedliska łęgowe lub olsowe. Jego występowanie wymaga stałej ingerencji człowieka. Zaprzestanie wykaszania jego płatów powoduje najczęściej znaczne zubożenie składu florystycznego. W województwie opolskim zespół ten występuje stosunkowo rzadko w rozproszeniu na terenie całego regionu. W lokalnych zagłębieniach kompleksów łąkowych, na zabagnionych glebach glejowych występuje dosyć pospolicie zespół sitowia leśnego Scirpetum silvatici. Na wyższych terasach zanotowano także płaty łąk wyczyńcowych Alopecuretum pratensis i łąk owsicowych

Lolio-Cynosuretum służących najczęściej jako jednokośne łąki lub pastwiska. Na terenie Borów Niemodlińskich występują również na niewielkich powierzchniach coraz rzadziej spotykane w naszym kraju łąki trzęślicowe. Nie nawożone fragmenty trzęślicowych łąk zmiennowilgotnych koszone jeden raz w roku, najczęściej pod koniec lata lub w jesieni, na ściółkę dla bydła, w ostatnich latach w związku ze zmieniającym się sposobem zagospodarowania w szybkim tempie ograniczają swą powierzchnię do niewielkich, często zubożonych i kadłubowych płatów. W grupie tej jest ubogie pod względem florystycznym zbiorowisko łąkowe należące do zespołu z dominacją sitów Junco-Molinietum.

Zespół ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis (okolice Wierzbia) fot. D. Podobiński

Zespół wiązówki błotnej Lysimachio vulgaris-Filipenduletum (okolice Ligoty Prószkowskiej) fot. K. Spałek

zachowane, zawsze istnieje możliwość pojawienia się ich w sprzyjających okolicznościach, trudnych jednak do określenia. Zagrożeniem dla nich jest intensywna gospodarka rybacka na stawach hodowlanych, która ze względu na ciągłe użytkowanie stawu nie dopuszcza do powstania odpowiednich siedlisk. Duże znaczenie dla rozprzestrzeniania się tych gatunków mają prawdopodobnie również ptaki.

Istotnym uzupełnieniem szaty roślinnej Borów Niemodlińskich są łąki położone zazwyczaj w dolinach rzek. Najbogatszymi gatunkowo typami łąk, a zarazem najszybciej znikającymi z krajobrazu regionu, są łąki wilgotne. Wyróżniamy tu kilka typów zbiorowisk, wśród których na uwagę zasługuje zbiorowisko ziołoroślowe z dominacją wiązówki błotnej Lysimachio vulgaris-Filipenduletum. W okolicach Nowej Kuźni, Prószkowa, Przysieczy i Ligoty Prószkowskiej spotykane jest zbiorowisko łąk wilgotnych należące do zespołu ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis. Najczęściej tworzy on małe powierzchniowo fitocenozy w miejscach podmokłych. Gatunkiem dominującym w płatach jest ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare. Charakterystyczna fizjonomia tego zbiorowiska, zwłaszcza podczas jego kwitnienia, dobrze wyodrębnia go spośród innych zbiorowisk łąkowych. W Polsce zespół ostrożenia łąkowego ma cechy zbiorowiska o zasięgu borealno-górskim. Należy on do typowych zbiorowisk

30

31

Dosyć pospolite na obszarze Borów Niemodlińskich są zespoły roślinne użytków rolnych (segetalne), zarówno upraw zbożowych jak i okopowych z klasy Stellarietea mediae. Zbiorowiska chwastów towarzyszące uprawom roślin zbożowych (rząd Centauretalia cyani) i okopowych (rząd Polygono-

Chenopodietalia) zajmują miejscami duże powierzchnie i stanowią bardzo ważny element krajobrazu, szczególnie w okolicach Prószkowa i Niemodlina. Są to jednak zazwyczaj fitocenozy o niewielkich walorach pod względem przyrodniczym. Pozostałe zbiorowiska roślinne o charakterze antropogenicznym z klas Stellarietea mediae, Artemisietea vulgaris i Epilobietea angustifolii są na tym terenie równie bogato reprezentowane. Zbiorowiska te związane są z terenami zmienionymi przez człowieka, tj. terenami zabudowanymi, przemysłowymi, zrębami leśnymi, okrajkami i miejscami wydeptywanymi.

Fitocenozy te odznaczają się także niewielkimi walorami przyrodniczymi.

Grupa zbiorowisk muraw napiaskowych reprezentowana jest na tym terenie przez zespoły z klasy

Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis. Należą do nich murawy szczotlichowe Spergulo vernalis-Corynephoretum, zespół goździka kropkowanego Diantho-Armerietum elongatae oraz zespół z dominacją połonicznika nagiego Sclerantho-Herniaretum glabrae. Płaty tych zespołów występują bardzo rzadko w miejscach piaszczystych, pastwiskach i nieużytkach, a także na siedliskach wtórnych – w piaskowniach. W strefie kontaktowej różnych typów biocenoz leśnych i zadrzewieniowych wykształcają się zbiorowiska okrajkowe. W ich skład wchodzą światłolubne gatunki takie jak rzepik pospolity Agrimonia eupatoria i cieciorka pstra Coronilla varia, które tworzą fragmentarycznie wykształcony zespół z dominacją rzepika pospolitego Trifolio-Agrimonietum. Zbiorowisko to spotykane jest na obszarze Borów Niemodlińskich dosyć rzadko.

Do zbiorowisk zaroślowych Borów Niemodlińskich należą zarośla tarniny i głogów Rubo frutico-

si-Prunetum spinosi występujące dosyć często na skrajach zadrzewień, miedzach, nieużytkach oraz obrzeżach dróg polnych. Natomiast wzdłuż brzegów Nysy Kłodzkiej, Ścinawy Niemodlińskiej i Prószkowskiego Potoku występują, obecnie coraz rzadziej, łozowiska z przewagą wierzby szarej Salicetum Zbiorowisko segetalne w okolicy Niemodlina fot. K. Spałek

pentandro-cinereae oraz wikliny nadrzeczne Salicetum triandro-viminalis.

Na obszarze Borów Niemodlińskich występuje większość zbiorowisk leśnych, charakterystycznych dla terenów nizinnych i wyżynnych. Wśród lasów liściastych wiodącą rolę odgrywają lasy łęgowe i grądowe. Najczęściej spotykanym na tym terenie jest łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum, w którego

32

Na terenie Borów Niemodlińskich występują również rzadkie zbiorowiska torfowiskowe i niskotu-

drzewostanie dominuje olsza czarna Alnus glutinosa. Spotykany jest przede wszystkim w dolinach

rzycowe należące do klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Najciekawsze z nich stwierdzono na torfo-

mniejszych cieków, lokalnych obniżeniach terenu i nad brzegami zbiorników wodnych. W dolinie Nysy

wiskach w okolicach Szydłowa, Ochodzy, Kuźnicy Ligockiej oraz w rezerwatach Prądy i Złote Bagna.

Kłodziej występuje natomiast łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum minoris. Spośród pozostałych

Stwierdzono w nich występowanie zespołu kwaśnych młak turzycowych Carici canescentis-Agro-

typów lasów liściastych na terenie Borów Niemodlińskich spotykane są grądy środkowoeuropejskie

stietum caninae, zespołu przygiełki białej Rhynchosporetum albae oraz zespołu turzycy nitkowatej

Galio sylvatici-Carpinetum betuli oraz środkowoeuropejskie acydofilne lasy dębowe Calamagrostio

Caricetum lasiocarpae. Zespół turzycy nitkowatej najczęściej tworzy pływające darnie na powierzchni

arundinaceae-Quercetum petraeae. Bardzo rzadko na ich obszarze wykształca się ols porzeczkowy

dystroficznych zbiorników wodnych i rozpoczyna proces sukcesji w kierunku torfowisk przejściowych

Ribeso nigri-Alnetum, który należy do rzadkich zbiorowisk leśnych spotykanych w miejscach zabagnio-

lub wysokich. Na Śląsku Opolskim występuje dosyć rzadko i stanowi najczęściej pas okrajkowy torfo-

nych, ze stagnacją wody, charakteryzujących się dominacją olszy czarnej Alnus glutinosa w drzewosta-

wisk wysokich.

nie i kępkową strukturą runa. Bardzo rzadko na tym obszarze można spotkać również kwaśne buczyny

33

Ols porzeczkowy w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej fot. D. Podobiński

niżowe Luzulo pilosae-Fagetum. Lasy o charakterze borów sosnowych i borów mieszanych zajmują

gotnego Molinio-Pinetum, bagiennego boru trzcinnikowego Calamagrostio villosae-Pinetum oraz so-

na obszarze Borów Niemodlińskich największe powierzchnie. Jednak w niewielu miejscach, zwłaszcza

snowego boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum. Najczęściej jednak w Borach Niemodlińskich

w oddziałach leśnych ze starszym drzewostanem, występują dobrze wykształcone suboceaniczne bory

spotykane są zbiorowiska wtórne, ze sztucznie nasadzoną sosną na siedliskach grądów i dąbrów, któ-

świeże Leucobryo-Pinetum z licznymi gatunkami borowymi w runie oraz już na znacznie mniejszych

re mają niewielką wartość przyrodniczą. W bardzo ubogim pod względem florystycznym runie tych

powierzchniach kontynentalne bory mieszane Querco roboris-Pinetum. W miejscach wilgotnych, m.in.

lasów dominują różne gatunki jeżyn Rubus sp. oraz trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos.

nad brzegami torfowisk stwierdzono występowanie fitocenoz należących do śródlądowego boru wil-

34

35

36 Żmija zygzakowata Vipera berus fot. K. Spałek

37

B

ory Niemodlińskie należą do obszarów dosyć dobrze poznanych pod względem faunistycz-

nym. Na przełomie XIX i XX w. wyrywkowe badania prowadził na tym terenie Ferdinand Pax, który opublikował książkę o śląskich zwierzętach pt. “Die Tierwelt Schlesiens” w 1921 r. W latach 20. i 30. XX wieku w sąsiedztwie parku w Prószkowie znajdowała się pierwsza na Śląsku stacja ochrony ptaków, w której prowadzono systematyczne badania nad rozmieszczeniem ptaków. Założył ją Constantin Jitschin, obecnie już zapomniany śląski badacz ptaków, urodzony w Wierzbięcicach (dawniej Oppersdorf) koło Nysy. Stacja ta początkowo miała charakter prywatny, ale w 1936 r. wraz z innymi stacjami znajdującymi się w ówczesnych Niemczech została uznana przez państwo na mocy prawa o ochronie przyrody. Jitschin wiele lat obserwował w parku m.in. liczne lęgi sokoła pustułki, z których corocznie łącznie wylatywało 30–40 młodych. W 1937 r. zaobserwował w nim lęg sów uszatych, które wyprowadziły 16 młodych, co należy do rzadkości. Jitschin bardzo angażował się również w ochronę rodzimych ptaków. Zbierał dane, które pomagały chronić zagrożone gatunki oraz badał zmiany liczebności ptaków lęgowych i przelotnych. Opisywał czynniki, które miały wpływ na zmniejszanie się liczebności ptaków żyjących na Śląsku. W stacji ochrony ptaków w Prószkowie zaczęto również po raz pierwszy na Śląsku chwytać i obrączkować ptaki. Każdy złapany ptak otrzymywał na nogę obrączkę z niepowtarzalnym numerem i adresem stacji. Do 1939 r. w stacji zaobrączkowano ponad 60 tysięcy ptaków.

Obecnie najlepiej zbadana jest awifauna Borów Niemodlińskich oraz pijawki i widłonogi rezerwatu Staw Nowokuźnicki. Świat zwierząt Borów Niemodlińskich jest równie bogaty jak szata roślinna. Wśród zwierząt bezkręgowych na uwagę zasługuje pijawka lekarska Hirudo medicinalis stwierdzona w Stawie Nowokuź-

nickim. Gatunek ten już od tysiącleci wykorzystywano do celów medycznych, a XIX w. był okresem jej najintensywniejszego stosowania w leczeniu wielu chorób. Metoda tzw. „puszczania krwi” za pomocą pijawek miała jednak nie tylko swych zwolenników, ale również i przeciwników. W okresie wielkiej mody na spuszczanie krwi tysiące kilogramów pijawek zużyto do produkcji specyfików zawierających hirudynę – białka o działaniu przeciwkrzepliwym. Spowodowało to znaczne zubożenie naturalnej populacji pijawki lekarskiej. Obecnie w naszym kraju gatunek ten znany jest tylko z około 50 stanowisk.

W Borach Niemodlińskich występuje również rzadki gatunek chronionego pająka – tygrzyk paskowany

Argyope bruennichi. Jest to najbarwniejszy krajowy pająk, osiągający do 2 cm długości. Jego odwłok posiada naprzemiennie ułożone żółte i czarne paski. Występuje na wilgotnych, ale nasłonecznionych łąkach i nad brzegami strumieni. Na obszarze Borów Niemodlińskich stosunkowo często jest spotykany na wilgotnych łąkach w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej i Prószkowskiego Potoku. Występują tu również rzadkie i chronione gatunki owadów. Na wilgotnych łąkach i torfowiskach rzadko można zaobserwować chronione motyle – modraszka teleius Maculinea teleius i modraszka nausitous M. nausi-

thous. Sytuacja krajowej populacji tych gatunków jest na razie dosyć stabilna, jednak w całej Europie

Błotniak stawowy Circus aeruginosus na stawie Ławnik 38 fot. K. Spałek

fot. z zasobów fotoplatforma.pl

39

40

Minóg strumieniowy Lampetra planeri (Ścinawa Niemodlińska)

Tygrzyk paskowany Argyope bruennichi (dolina Prószkowskiego Potoku)

Modraszek nausitous Maculinea nausitous (okolice Ligoty Prószkowskiej)

Świtezianka dziewica Calopteryx virgo (Ścinawa Niemodlińska)

fot. K. Spałek

fot. K. Spałek

fot. K. Spałek

fot. K. Spałek

są one poważnie zagrożone wymarciem. Przyczyniają się do tego przede wszystkim melioracje i osu-

11–15oC. Ikra zostaje złożona do dołków w bystrym nurcie o żwirowatym lub piaszczystym dnie. Jest to

szanie terenów podmokłych. W miejscach otwartych, nasłonecznionych spotkać można pazia królowej

gatunek poligamiczny i tarło odbywa się w grupach liczących do kilkunastu osobników, choć zazwyczaj

Papilio machaon, jednego z najpiękniejszych i najefektowniej ubarwionych motyli krajowych. Z groma-

jednej samicy towarzyszą 2–3 samce. Po tarle w ciągu kilku dni wszystkie osobniki dorosłe giną. Po wyklu-

dy mięczaków na tym obszarze występuje, znany szczególnie z francuskiej kuchni, chroniony ślimak

ciu się z jaj larwy zagrzebują się w piasku na głębokość 10–40 cm i żyją tak od 3 do 6 lat. Dawniej gatunek

winniczek Helix pomatia. Na terenie Borów Niemodlińskich spotykany jest niezbyt często w miejscach

ten występował bardzo licznie w rzekach i potokach niemal całego kraju. W ostatnim czasie obserwuje

cienistych. W jednym ze stawów stwierdzono występowanie bardzo rzadkiej w naszym kraju szczeżui

się jego wyraźne zanikanie. Utrzymuje się z rzadka tylko w niektórych regionach kraju.

wielkiej. Jest to objęty ochroną, słodkowodny małż o największych rozmiarach spośród rodzimych

W rzekach, potokach i stawach hodowlanych na obszarze Borów Niemodlińskich występuje wiele

gatunków mięczaków. Może dorastać do ponad 20 cm długości. Szczeżuja wielka występuje przede

gatunków ryb. Prócz często spotykanych gatunków, stwierdzono występowanie ich rzadkich i chro-

wszystkim w starorzeczach, jeziorach, wolno płynących rzekach oraz w siedliskach antropogenicznych

nionych przedstawicieli – śliza Noemacheilus barbatulus i kozę Cobitis taenia. Śliz został stwierdzony

– stawach hodowlanych, kanałach i zbiornikach zaporowych. Natomiast w korycie Nysy Kłodzkiej i Ści-

w wodach Nysy Kłodzkiej, Ścinawy Niemodlińskiej i ich większych dopływów. Zamieszkuje on czy-

nawy Niemodlińskiej stwierdzono występowanie chronionego małża – gałeczki rzecznej Sphaerium

ste, płytkie rzeki oraz przybrzeżną strefę jezior o piaszczystym lub żwirowym dnie. Gatunek ten pro-

rivicola. W okresie letnim, łatwo zauważalnym rzędem owadów są ważki Odonata. Nad licznymi zbior-

wadzi denny tryb życia i jest bardzo trudny do zaobserwowania, gdyż zazwyczaj kryje się między

nikami i oczkami wodnymi unoszą się barwne stadka, m.in. świtezianek dziewic. Samce tego gatunku

kamieniami lub innymi przedmiotami znajdującymi się na dnie i tylko w sytuacji zagrożenia szybko

mają metaliczne, szmaragdowoniebieskie zabarwienie, samice natomiast posiadają barwę miedzianą

przepływa z jednego miejsca w drugie. Wzrost jego aktywności obserwuje się w godzinach wie-

lub zielonkawą. Rzadko zaobserwować można również chronioną żagnicą zieloną Aeschna viridis.

czornych oraz po zapadnięciu zmroku. Występuje zazwyczaj w grupkach liczących od kilku do kil-

Grupa zwierząt kręgowych posiada również swoich rzadkich przedstawicieli występujących

kunastu osobników, choć niekiedy można spotkać także pojedyncze okazy pływające na płyciznach

na terenie Borów Niemodlińskich. W nurcie Ścinawy Niemodlińskiej bardzo rzadko spotkać moż-

w poszukiwaniu pokarmu. Koza natomiast została stwierdzona w nurcie Ścinawy Niemodlińskiej.

na objętego ścisłą ochroną minoga strumieniowego Lampetra planeri z grupy bezżuchwowców

Najczęściej spotykana jest w miejscach, gdzie piaszczyste dno graniczy z miejscami zamulonymi, po-

Agnatha, których larwy zwane ślepicami, zagrzebane w mule, żyją znacznie dłużej od osobników

rośniętymi roślinnością. Za dnia, szczególnie w czasie słonecznej pogody, leży nieruchomo na piasku.

dorosłych. Osobniki dorosłe nie pobierają pokarmu i stąd też mają mniejsze rozmiary niż ich postać

W razie niebezpieczeństwa nie ucieka, tylko energicznym ruchem zagrzebuje się w piasku. Nierzadko

larwalna. Tarło tego gatunku odbywa się na przełomie kwietnia i maja w wodzie o temperaturze

nad powierzchnię dna wystaje tylko jej wierzch głowy i oczy.

41

na podgardlu. Dzięki temu koncerty ropuch zielonych słyszane są nawet z odległości kilku kilometrów.

Natomiast samce żab moczarowych w okresie godów przybierają błękitnawy kolor. Powstawanie tego pięknego ubarwienia, które utrzymuje się tylko przez kilka dni, powoduje bardzo duże nagromadzenie limfy w podskórnych workach, które dość szybko ustępuje. Ubarwienie godowe jest jednak bardzo nietrwałe. Błękitny okaz samca traci swe ubarwienie zaraz po schwytaniu, nie zachowuje się też u okazów zakonserwowanych. Swe ubarwienie zmienia również coraz rzadziej występująca w tych stronach rzekotka drzewna, która podobnie jak kameleon ma zdolność do zmiany swego koloru w zależności od barwy siedliska, w którym występuje na dłużej. Zazwyczaj gatunek ten ukrywa się w różnego rodzaju zaroślach, stąd też posiada najczęściej jasnozielone ubarwienie. W okolicach Prószkowa, Tułowic i Ligoty Tułowickiej została stwierdzona rzadka i skryta grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus. Jest to płaz wybitnie lądowy, prowadzący nocny tryb życia. Swe kryjówki opuszcza godzinę lub dwie po zapadnięciu zmroku. Grzebiuszka ziemna gnieździ się w przez siebie wygrzebanych, głębokich do 1 m norach. Zaatakowana przez drapieżnika przybiera pozycję odstraszającą, otwiera pysk i zachowuje się jakby chciała kąsać, wydając przy tym pisk. Obronie służą jej również gruczoły skórne wydzielające przy podrażnieniu woń czosnku, stąd też ludowa jej nazwa to czośniczka.

Żaba moczarowa Rana arvalis (Staw Loża) fot. M. Szczepanek

Żaba wodna Rana esculenta (rezerwat Staw Nowokuźnicki) fot. K. Spałek

Występują tu również dosyć licznie gatunki płazów (w Polsce wszystkie gatunki płazów podlegają ochronie). Spotkać tu można rzadką w całej Europie traszkę grzebieniastą Triturus cristatus, traszkę zwyczajną Triturus vulgaris, żabę trawną Rana temporaria, żabę wodną Rana esculenta, żabę moczarową Rana arvalis, żabę jeziorkową Rana lessonae, żabę śmieszkę Rana ridibunda, ropuchę szarą Bufo

bufo, ropuchę zieloną Bufo viridis, a także rzekotkę drzewną Hyla arborea oraz bardzo rzadkiego kumaka nizinnego Bombina bombina. Ten ostatni gatunek można bardzo łatwo rozpoznać po charakterystycznym odgłosie samców („kum, kum”), które odzywają się szczególnie w upalne dni. Gatunek ten zasiedla przede wszystkim stawy rybne, starorzecza, rozlewiska rzek, rowy melioracyjne, a nawet płytkie kałuże. Na Śląsku Opolskim posiada 25 stanowisk położonych przede wszystkim na terenie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, głównie w dolinie Odry oraz na kompleksach stawów rybnych.

Ropucha zielona należy do najbardziej odpornych na wysuszenie i nasłonecznienie spośród naszych płazów. Jest również jednym z najlepszych śpiewaków. Głos samców przypomina długotrwałe, perliste, wysokie trele. Przed rozpoczęciem wydania głosu samce silnie nadymają worek rezonatora

42

43

1

2

Kumak nizinny Bombina bombina (okolice Tułowic) fot. M. Szczepanek

Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix (Staw Sangów) fot. K. Spałek

3

Padalec zwyczajny Anguis fragilis (okolice Jaśkowic)

4

fot. K. Spałek

1. Żaba jeziorkowa Rana lessonae (Staw Olszowy) fot. K. Spałek

2. Ropucha zielona Bufo viridis (okolice Jaczowic) fot. M. Szczepanek

3. Żekotka drzewna Hyla arborea (Lipno) fot. K. Spałek

4. Ropucha szara Bufo bufo (Staw Zofia) fot. K. Spałek

5. Żaba trawna Rana temporaria (Staw Olszowy) fot. K. Spałek

6. Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus (Ligota Tułowicka)

44

fot. M. Szczepanek

5

6

45

Spośród gromady gadów na terenie Borów Niemodlińskich występują 3 gatunki jaszczurek: jaszczurka zwinka Lacerta agilis, jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara i padalec zwyczajny Anguis

fragilis. Spośród czterech gatunków węży występujących w Polsce, dwa występują na tym obszarze. Są to: zaskroniec zwyczajny Natrix natrix i żmija zygzakowata Vipera berus. Zaskroniec zwyczajny, zwany czasem wodnym wężem, charakteryzuje się jaskrawożółtymi plamami na głowie i występuje na wszelkiego rodzaju śródleśnych zbiornikach wodnych. Wiąże się to z obecnością żab, które żyją w takim środowisku, a które z kolei są podstawowym pokarmem zaskrońców. Wąż ten z niezwykłą zręcznością pływa. Pomimo braku płetw i rozdwojonego ogona doskonale radzi sobie zarówno na powierzchni wody, jak i pod wodą. Pływa falistymi ruchami, z lekko uniesioną głową nad powierzchnią wody. Poza czasem polowań gad ten wygrzewa się na silnie nasłonecznionych, suchych brzegach zbiorników wodnych. Latem wygrzewa się też chętnie na ciepłych płyciznach.

W okresie wędrówek tego pięknego i zupełnie niegroźnego dla człowieka węża można również spotkać w miejscach suchych, daleko od zbiorników wodnych.

Samiec jaszczurki zwinki Lacerta agilis (Prószków) fot. K. Spałek

Jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara (Tułowice) fot. M. Szczepanek

Najbardziej znanym i najmniej lubianym wężem, z racji posiadania zębów jadowych, jest żmija zygzakowata, której nazwa wywodzi się od charakterystycznego zygzaka ciągnącego się na grzbiecie. Pomimo jej dosyć pospolitego występowania przypadki pokąsania przez nią są na ogół rzadkie. Żmija zygzakowata jest bowiem wężem powolnym, zwłaszcza duże samice są ociężałe i leniwe, stąd też na widok człowieka niechętnie uciekają. Niekiedy zdarzyć się może, że żmija, po ostrożnym podejściu do niej, pozostaje nieruchoma, mimo że człowieka doskonale widzi. Jednak zaniepokojona powoli znika w swojej kryjówce. Natomiast gdy jest podrażniona, sycząc szybko ucieka. Żmija nigdy pierwsza nie rozpoczyna ataku i nie kąsa. Następuje to dopiero przy próbach jej chwytania lub po zadaniu jej bólu, np. przyciśnięciem lub nadepnięciem. Również twierdzenie, jakoby żmija skakała lub goniła za człowiekiem, są wymysłem ludzkiej fantazji. Dla człowieka ukąszenie żmii jest zawsze groźne, szczególnie zaś niebezpieczne dla dzieci, osób starszych i z chorobami sercowymi oraz we wszystkich przypadkach pokąsania głowy, zwłaszcza twarzy. Przypadki śmiertelne należą jednak do wyjątków i następują z reguły w wyniku niepodania surowicy przeciwko jadowi żmii. Niezależnie od tej negatywnej cechy żmija jest gadem bardzo pożytecznym i należy do najlepszych tępicieli szkodników upraw rolnych, gdyż jej głównym składnikiem pokarmu są myszy. Pod względem ilości tępionych szkodników

46

47

48

Wodnik Rallus aquaticus (Staw Olszowy)

Perkozek Tachybaptus ruficollis (Czarny Staw na zachód od Przechoda)

Bączek Ixobrychus minutus (Staw Olszowy)

fot. M. Szczepanek

fot. M. Szczepanek

fot. M. Szczepanek

Pokląskwa Saxicola ruberta (Ligota Tułowicka) fot. M. Szczepanek

jest zwierzęciem wyjątkowym, nie mającym sobie równych wśród innych zwierząt odżywiających się

Z wielu gatunków ptaków lęgowych, spotykanych na terenie Borów Niemodlińskich, do najbardziej

gryzoniami. Jest zwierzęciem ciepłolubnym, występującym w bardzo różnych siedliskach. Spotykana

interesujących zaliczyć należy derkacza Crex crex, który jest zagrożony w skali światowej. Występuje

bywa na polach, łąkach, w lasach i na śródleśnych polanach. Poza tym często można ją spotkać nad zbior-

on na podmokłych łąkach w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej i Prószkowskiegio Potoku oraz w okoli-

nikami wodnymi i strumieniami. Dobrze pływa i często, nie mając innej możliwości ucieczki, chroni się

cach Goszczowic. Na suchych murawach i nieużytkach występuje lerka Lullula arborea, świergotek

w wodzie. Wszystkie występujące w naszym kraju gady są objęte ścisłą ochroną i nie wolno ich zabijać.

polny Anthus campestris, jarzębatka Sylvia nisoria, gąsiorek Lanius collurio, ortolan Emberiza hortulana,

W stawach hodowlanych koło Niemodlina najprawdopodobniej występuje jeszcze żółw błotny,

kląskawka Saxicola torquata i pokląskwa Saxicola ruberta. W licznych stawach hodowlanych lęgnie

który należy do grupy gadów o bardzo charakterystycznym wyglądzie, posiadających twardy, rogowy

się m.in.: perkozek Tachybaptus ruficollis, bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, błotniak

pancerz. Stąd też w niektórych regionach nazywany jest „żelazną żabą”. Pod koniec XIX i na początku

stawowy Circus aeruginosus, wodnik Rallus aquaticus, kropiatka Porzana porzana, zielonka Porzana

XX w. na Śląsku gatunek ten notowany był na około 60 stanowiskach, z tego zaledwie kilka z nich było

parva oraz żuraw Grus grus, który pod koniec lutego wraca do naszego kraju z północnej części Afry-

zlokalizowanych na Śląsku Opolskim. Po wojnie żółw błotny w powiecie opolskim został zaobserwo-

ki i Półwyspu Iberyjskiego. Możemy wtedy zobaczyć charakterystyczne klucze, które ptaki tworzą

wany tylko w stawach koło Niemodlina, Tułowic i Dąbrowy. Żółw błotny znaczną część swego życia

w czasie lotu, wydając przy tym donośny głos zwany klangorem, przypominający głos trąbki. Jest on

spędza w wodzie. Wtedy też jest bardzo trudny do zauważenia, gdyż przebywa zazwyczaj na dnie lub

słyszalny w promieniu kilku kilometrów. Po powrocie gatunek ten trzyma się jeszcze w stadach, a jego

na powierzchni wody pomiędzy roślinami wodnymi, a nad wodą widoczne są tylko nozdrza i oczy.

toki odbywają się w grupach. Ptaki wykonują wtedy charakterystyczny taniec, podobny do baletowe-

Najlepiej można go wykryć w czasie, kiedy przebywa na lądzie, m.in. w trakcie wędrówek i podczas za-

go, podskakują, kłaniają się, a samce dodatkowo dostojnie kroczą za samicą. Po tokach pary wybierają

żywania kąpieli słonecznych w odsłoniętych miejscach. Pod koniec maja i w czerwcu na ląd wychodzą

się na niedostępne bagna, gdzie budują gniazdo. Samica składa w nim zazwyczaj 2 jaja. Na obsza-

również samice, aby złożyć jaja. Najczęściej do kilkunastu jaj składanych jest w miejscach piaszczystych

rze Borów Niemodlińskich żuraw gnieździ się w okolicach Dąbrowy Niemodlińskiej, Tułowic i Sowina.

i dobrze nasłonecznionych, czasem w znacznym oddaleniu od wody. W sprzyjających warunkach

W większych kompleksach trzcinowisk lęgnie się natomiast rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus,

pogodowych młode żółwie wykluwają się na początku września i natychmiast podążają do wody.

brzęczka Locustella luscinioides oraz świerszczak Locustella naevia. W kompleksach leśnych znajdują

49

50 ŝuraw Grus grus (na południe od Sowina) fot. M. Szczepanek

51 Czapla siwa Ardea cinerea (Staw Pustelnik) fot. M. Szczepanek

Samotnik Tringa ochropus (Staw Pustelnik) fot. M. Szczepanek

Zimorodek Alcedo atthis (w dolinie Nysy Kłodzkiej) fot. M. Szczepanek

Bocian czarny Ciconia nigra (Tułowice) fot. M. Szczepanek

się stanowiska lęgowe m.in.: bociana czarnego Ciconia nigra, trzmielojada Pernis apivorus, bielika Ha-

liaeetus albicilla, włochatki Aegolius funereus, dzięcioła czarnego Dryocopus martius, dzięcioła zielonego Picus viridis, muchołówki żałobnej Ficedula hypoleuca, muchołówki białoszyjej Ficeula albicollis, grubodzioba Coccothraustes coccothraustes, siniaka Columba oenas. Nad brzegami rzek i stawów

Sieweczka rzeczna Charadrius dubius (w dolinie Nysy Kłodzkiej) fot. M. Szczepanek

hodowlanych gnieździ się zimorodek Alcedo atthis, brzegówka Riparia riparia, remiz Remiz pendulinus i sieweczka rzeczna Charadrius dubius.

52

53

Dzięcioł duży Dendrocopos major (Prószków) fot. M. Szczepanek

1

2

3

4

Dzięcioł średni Dendrocopos medius (Lipno) fot. M. Szczepanek

Dzięcioł zielonosiwy Picus canus (Kuźnica Ligocka) fot. M. Szczepanek

1. Jeż zachodni Erinaceus europaeus (okolice Szydłowa) fot. M. Szczepanek

2. Wiewiórka Sciurus vulgaris (Park w Prószkowie) fot. D. Podobiński

3. Mysz leśna Apodemus flavicollis (okolice Tułowic) fot. M. Szczepanek

4. Mysz polna Apodemus agrarius (Lipno) fot. M. Szczepanek

5. Karczownik Arvicola terrestris (okolice Jaczowic) fot. M. Szczepanek

55

6. Kret Talpa europaea (Gracze) fot. M. Szczepanek

5

6

Na obszarze Borów Niemodlińskich stwierdzono występowanie przedstawicieli 6 rzędów ssaków.

Rząd owadożernych reprezentuje kret Talpa europaea, jeż zachodni Erinaceus europaeus, ryjówka aksamitna Sorex araneus zamieszkująca wilgotne środowiska leśne i zaroślowe, ryjówka malutka Sorex

minutus, synantropijny zębiełek Crocidura suaveolens oraz rzęsorek rzeczek Neomys fodiens, żyjący nad brzegami rzek i stawów. Co ciekawe, w zdobywaniu i uśmiercaniu ofiar, nawet dwukrotnie większych od niego wagowo, pomaga temu ostatniemu jego jadowitość. Jad produkowany przez ślinianki wydalany jest wraz ze śliną. Większe ofiary (np. żaby) rzęsorek atakuje od tyłu, starając się uszkodzić tył głowy. Gryząc ofiarę gatunek ten obficie pluje, aby jak najwięcej jadu wprowadzić do jej krwi.

Rzęsorek rzeczek dobrze nurkuje i doskonale porusza się w wodzie, przy czym jego ogon spełnia nie tylko funkcję steru, jak u większości ssaków, ale również i motoryczną. Do rzędu drapieżnych zaliczają się takie gatunki jak: bardzo pospolity lis Vulpes vulpes, kuna leśna Martes martes, łasica Mustela

nivalis, wydra Lutra lutra oraz bardzo rzadko spotykany na obszarze Borów Niemodlińskich gronostaj Mustela erminea. Gatunek ten charakteryzuje się zmiennym ubarwieniem, zależnym od pory roku.

Zając szarak Lepus capensis (Ligota Prószkowska) fot. M. Szczepanek

Bóbr Castor fiber (Ścinawa Niemodlińska) fot. archiwum

W lecie jego sierść jest koloru czekoladowo-brązowego na grzbiecie, żółto-białego na brzuchu, z czarnym końcem ogona. Zimą natomiast jego futro zmienia się na białe z czarnym końcem ogona.

W rejonie śródziemnomorskim gronostaj nie zmienia sierści na białą, zimową lub robi to tylko częściowo. Gronostaje można spotkać w różnych środowiskach: od leśnych polan po nieużytki przemysłowe.

Najczęściej jednak widuje się je na urozmaiconych terenach rolniczych, przede wszystkim w pobliżu wód. Rząd zającokształtnych reprezentuje tylko jeden gatunek – zając szarak Lepus capensis, którego coraz rzadziej spotyka się w krajobrazie otwartym.

Najliczniejszym w gatunki rzędem są gryzonie. W lasach żyje pospolita nornica ruda Clethrio-

nomys glareolus, mysz leśna Apodemus flavicollis oraz coraz rzadziej spotykana wiewiórka Sciurus vulgaris. W suchych środowiskach spotkać można mysz polną Apodemus agrarius.

W stawach i starorzeczach stwierdzono występowanie karczownika Arvicola terrestris. W wodach Ścinawy Niemodlińskie i Nysy Kłodzkiej żyje bóbr Castor fiber, największy z naszych europejskich gryzoni. Dorasta do 1 m długości i 20–35 kg wagi. Gatunek ten posiada charakterystyczny płaski ogon,

56

57

58

59 Sarna Capreolus capreolus (na wrzosowiskach Przysieczy) fot. M. Szczepanek

którym w razie niebezpieczeństwa uderza głośno w wodę, ostrzegając przed wrogiem inne osobniki. Najliczniejsza jego polska populacja zamieszkuje północno-wschodnie regiony kraju. Podobnie jak wilk i kormoran, dzięki czynnej ochronie i licznym sztucznym wsiedleniom, obecnie jest gatunkiem niezagrożonym. W Borach Niemodlińskich bóbr występował jeszcze na przełomie XV i XVI wieku.

W późniejszym czasie gatunek ten wymarł wskutek pozyskiwania cennego, czarnego bądź brązowego futra, mięsa oraz stroju bobrowego (piżma), który był dawniej ceniony jako lek i do dziś używany jest w przemyśle perfumeryjnym. Od tego czasu nie było jakichkolwiek wzmianek o jego występowaniu na tym terenie. Dopiero pod koniec XX w. pojawił się ponownie w Borach Niemodlińskich. Późną wiosną i latem bobry żywią się różnorodnymi roślinami, a zwłaszcza ich zielonymi i miękkimi częściami, które znajdują w wodzie lub na brzegu, czasem tylko ogryzają korę drzew. W końcu jesieni, a głównie zimą i wczesną wiosną zjadają przede wszystkim korę i wtedy ślady ich działalności w postaci charakterystycznie obgryzionych gałązek i pni wierzbowych, olchowych oraz topolowych są najlepiej zauważalne. W przeciwieństwie do innych gryzoni bobry nie zadowalają się tylko cienką warstwą kory, lecz wgryzają się głęboko w pień. Bóbr może powalić drzewo o średnicy 40, a nawet 50 cm. Po obaleniu drzewa bóbr zjada najpierw delikatniejszą korę oraz pąki, a potem dzieli pień na kłody i odcina konary i gałęzie, które następnie przenosi do swego żeremia lub nory i wzmacnia nimi ich ściany.

Dzik Sus scrofa (Ścigów) fot. M. Szczepanek

Jeleń Cervus elaphus (na zachód od Smolarni) fot. M. Szczepanek

Dzik Sus scrofa, jeleń Cervus elaphus i sarna Capreolus capreolus należą do parzystokopytnych.

Gatunki te spotyka się pospolicie na obszarach leśnych.

Na obszarze Borów Niemodlińskich występują również gatunki nietoperzy, m.in. nocek duży My-

otis myotis, nocek Bechsteina Myotis bechsteini, nocek Natterera Myotis nattereri, nocek łydkonosy Myotis dasycneme, mroczek późny Eptesicus serotinus, borowiec wielki Nyctalus noctula zaliczany do największych krajowych nietoperzy oraz mopek Barbastella barbastellus, który posiada natomiast najciemniejsze ubarwienie.

60

61

62 Rezerwat przyrody Złote Bagna fot. K. Spałek

63

P

rzyroda Borów Niemodlińskich obfituje w osobliwości flory i fauny. Stąd też najcenniejsze,

najlepiej zachowane jej fragmenty zostały objęte ochroną w postaci licznych form ochrony przyrody.

Na ich obszarze znajduje się 8 rezerwatów przyrody: Blok, Dębina, Jaśkowice, Jeleni Dwór, Prądy, Przysiecz, Staw Nowokuźnicki i Złote Bagna. Do najciekawszych z nich należy m.in. Staw Nowokuźnicki i Złote Bagna.

Rezerwat przyrody Staw Nowokuźnicki to częściowy rezerwat florystyczny o powierzchni 20 ha, utworzony w 1957 r. w celu zachowania stanowisk rzadkich roślin wodnych, a przede wszystkim stanowiska kotewki orzecha wodnego Trapa natans oraz ochrony ptactwa. Obiektem ochrony jest dawny staw młyński, który już w 1936 r. był objęty ochroną na prawach rezerwatu. W jego granicach stwierdzono występowanie prawie 340 gatunków roślin naczyniowych. Dotychczas stwierdzono tu również 20 zespołów roślinnych – od leśnych po ruderalne. Na podkreślenie zasługuje fakt, że mimo

Rezerwat przyrody Staw Nowokuźnicki fot. K. Spałek

Bączek Ixobrychus minutus w rezerwacie przyrody Staw Nowokuźnicki fot. M. Szczepanek

antropogenicznej genezy stawu na jego zachodnim brzegu wykształcił się strefowy układ roślinności zbliżony do układów towarzyszących naturalnym zbiornikom wodnym. Analizując zachodzące zmiany we florze rezerwatu, należy stwierdzić, że mają one kierunek niekorzystny – pod koniec lat 90.

XX w. nie potwierdzono tu występowania aż 24 gatunków roślin znanych z wcześniejszych opracowań.

Większość z nich to rośliny związane z istniejącym niegdyś na tym terenie torfowiskiem. Do niepowetowanych strat należy wymarcie owadożernej aldrowandy pęcherzykowatej Aldrovanda vesiculosa, która po raz ostatni była stwierdzona na jego obszarze w 1982 r. Było to jedyne jej miejsce występowania na Śląsku Opolskim. Aldrowanda jest rośliną pływającą, pozbawioną korzeni, której liście składają się z dwóch klap ustawionych pod kątem 600. Wykazują one zdolność szybkiego zamykania się w chwili ich mechanicznego podrażnienia. Ofiarami aldrowandy są najczęściej drobne skorupiaki wodne. W rezerwacie występuje również rzadka w Polsce paproć wodna salwinia pływająca Salvi-

nia natans oraz efektowne lilie wodne: grzybienie białe Nymphaea alba i grążel żółty Nuphar lutea.

Z wielu gatunków ptaków lęgowych, a stwierdzono ich tutaj 47, do najbardziej interesujących należy

65

zaliczyć bąka Botaurus stellaris, bączka Ixobrychus minutus, błotniaka stawowego Circus aeruginosus, wodnika Rallus aquaticus, zielonka Porzana parva oraz remiza Remiz pendulinus. Na obszarze rezerwatu oprócz ptaków dobrze rozpoznane są pijawki – 12 gatunków stwierdzono tu w latach 80. XX w., należące do skorupiaków Crustaceae wioślarki Cladocera – 44 gatunki i widłonogi Copepoda – 26 gatunków.

Dość skąpa jest wiedza na temat ichtiofauny rezerwatu. Do najczęściej spotykanych tu ryb należy: karp Cyprinus carpio, płoć Rutilus rutilus, lin Tinca tinca, okoń Perca fluviatilis oraz powodujący szkody w rybostanie, obcy dla naszej ichtiofauny sumik amerykański Ictalurus nebulosus. Rezerwat jest ważnym w lokalnej skali miejscem rozrodu licznych gatunków płazów. Chronione gatunki ssaków w faunie rezerwatu reprezentują: wydra Lutra lutra, której rewir znajduje się na całym obszarze rezerwatu, oraz nietoperze Chiroptera, których liczne osobniki polują nad wodami stawu. Na terenie rezerwatu znajdują się punkty dydaktyczne z tablicami informacyjnymi oraz platformy obserwacyjne.

Rezerwat przyrody Złote Bagna o powierzchni 37,81 ha został utworzony w 2001 r., a jego przedmiotem ochrony jest torfowisko wysokie oraz bór wilgotny z ciekawą szatą roślinną. W tym dosyć niełatwym do przebycia terenie, powstałym po nieczynnych wyrobiskach torfu, obecnie występuje wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin i zbiorowisk roślinnych. Torf to skała osadowa powstała w wyniku zachodzących w szczególnych warunkach przemian obumarłych szczątków roślinnych, która składa się z ich nie rozłożonych szczątków oraz bezstrukturalnej masy, zwanej humusem. Torf obecnie znajduje zastosowanie w medycynie oraz w rolnictwie i ogrodnictwie. Dawniej służył przede wszystkim jako opał. Ekosystemy torfowiskowe posiadają również największą wodochłonność i mają w lasach wielkie znaczenie dla stabilizacji gospodarki wodnej w tym środowisku. W głębokim strumieniu przecinającym rezerwat Złote Bagna rozwijają się zbiorowiska roślin wodnych i szuwarowych, m.in. bardzo rzadko spotykany na Śląsku zespół czermieni błotnej Calletum palustris. W sąsiedztwie cieku wykształciły się trudno dostępne bagna, torfowiska oraz podmokłe bory sosnowe. Najciekawszym siedliskiem przyrodniczym są torfowiska, w których stwierdzono liczne chronione i rzadkie gatunki roślin, m.in. rosiczkę okrągłolistną Drosera rotundifolia, żurawinę błotną Oxycoccus palustris, tojeść bukietową Lysimachia thyrsiflora.

Rezerwat ten jest również jedną z najważniejszych ostoi chronionych mszaków, zwłaszcza torfowiskowych, na Śląsku Opolskim. Do najcenniejszych spotykanych w tym obiekcie gatunków należy m.in. torfowiec okazały Sphagnum riparium (jedyne stanowisko w województwie), mech krzywoszyj korzeniowy Amblystegium radicale (gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową) oraz wątrobowiec pallawicinia Lyella Pallavicinia lyellii. Ten ostatni gatunek uznany został za zagrożony w Europie, w tym również na Śląsku Opolskim. W rezerwacie znajduje się jego jedyne stanowisko w naszym regionie i jedno z nielicznych aktualnych stanowisk w Polsce. We florze mszaków rezerwatu stwierdzono dwa obce, ekspansywne gatunki mchów, które wnikają do półnaturalnych i naturalnych zbiorowisk roślinnych, często zmieniając ich skład florystyczny. Pierwszy z nich to krzywoszczeć przywłoka Campylopus

introflexus, gatunek pochodzący z umiarkowanych obszarów półkuli południowej. W Europie po raz pierwszy stwierdzony został w 1941 r. w Sussex w Anglii, skąd zaczął rozprzestrzeniać się w kierunku

Rezerwat przyrody Złote Bagna 66

fot. K. Spałek

67

Żurawina błotna Oxycoccus palustris (rezerwat Prądy)

Czermień błotna Calla palustris (Torfowiska Kwiczalni nieopodal Kuźnicy Ligockiej)

fot. K. Spałek

fot. D. Podobiński

wschodnim, natomiast w Polsce jego pierwsze okazy zebrano w 1986 r. na Pojezierzu Sierakowskim

Reżim prawny obszaru chronionego krajobrazu powinien z jednej strony zapewnić ochronę przed

w Wielkopolsce. W Europie uważany jest za agresywny gatunek inwazyjny. Jest gatunkiem acydo-

uciążliwościami przemysłowymi, a z drugiej wykorzystać te tereny dla celów ekoturystyki i produkcji

filnym, rosnącym na piaszczystych przydrożach śródleśnych dróg w borach sosnowych lub borach

zdrowej żywności. W myśl postanowień ustawy o ochronie przyrody obszar chronionego krajobrazu

mieszanych, w młodnikach sosnowych, na wrzosowiskach i przesuszonym torfie. Drugim mchem jest

to obiekt pełniący poza funkcją przyrodniczo-krajobrazową funkcję turystyczno-rekreacyjną. Obszar

pochodzący także z umiarkowanej strefy półkuli południowej prostoząb równowąski Orthodontium

Chronionego Krajobrazu Bory Niemodlińskie, ze względu na przewagę borów sosnowych, posiadają-

lineare. W Europie po raz pierwszy zaobserwowany został w 1911 r. w okolicach Manchesteru w Anglii,

cych duże walory bioterapeutyczne (działają kojąco, przeciwastmatycznie i odkażająco), posiada duże

skąd zaczął rozprzestrzeniać się w kierunku wschodnim. W Polsce pierwsze notowanie tego gatunku

znaczenie dla turystyki i wypoczynku mieszkańców okolicznych miast.

pochodzi z 1981 r. z Mierzei Helskiej. Na Górnym Śląsku najczęściej występuje na nasadach pni drzew, zwłaszcza sosen.

68

W granicach Borów Niemodlińskich znalazło się również kilka zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, kilkadziesiąt użytków ekologicznych oraz pomników przyrody, w tym liczne drzewa i kilka

W rezerwacie Złote Bagna również licznie występuje tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa. Jest

głazów narzutowych. Na szczególną uwagę zasługuje utworzony w 1998 r. Zespół Przyrodniczo-Krajo-

to bardzo ekspansywny krzew pochodzący ze wschodniej części Ameryki Północnej, który pojawia

brazowy Lipno o powierzchni 189,53 ha. Celem ochrony tego obiektu jest zachowanie oraz udostęp-

się coraz częściej w Europie, w tym również w Polsce. Największe skupiska jego stanowisk w naszym

nienie dla celów edukacyjnych oraz turystyczno-wypoczynkowych dawnego zwierzyńca, w którego

kraju znane są z obszaru Borów Dolnośląskich i Borów Niemodlińskich. Gatunek ten w Polsce osią-

skład wchodzi najstarsze arboretum w Polsce, malowniczy park oraz liczne stawy hodowlane. Na jego

gnął już, niestety, najwyższy etap zadomowienia, gdyż jego siewki dają początek pokoleniu zdolnemu

obszarze znajduje się również głaz narzutowy objęty ochroną jako pomnik przyrody. Założycielem

do generatywnego rozmnażania, utrzymującego się w środowiskach naturalnych lub półnaturalnych.

parku był hrabia Johann Nepomuk Karl Praschma. Na wzór panującej wówczas w Europie mody po-

Praktycznie cały obszar Borów Niemodlińskich wchodzi w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu

stanowił założyć wokół swoich włości park, wybierając do tego obszary leśne w Lipnie, gdzie istniały

Bory Niemodlińskie utworzonego w 1988 r., o łącznej powierzchni 48 189 ha. Obszary chronionego kra-

już założone przez poprzednich właścicieli w celach łowieckich – zwierzyniec i bażanciarnie. Praschma

jobrazu powołuje się w celu zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów o różnych typach

sprowadził ogrodnika z Wirtembergii, który pomógł mu stworzyć założenia parkowe zgodnie z ówcze-

środowiska. Zwyczajowo przyjęło się, że obszary chronionego krajobrazu obejmują tereny większe

snymi trendami. W rezultacie większą część stanowił park leśny w stylu angielskim ze stawami hodow-

od parku krajobrazowego o walorach przyrodniczych-krajobrazowych charakterystycznych dla da-

lanymi, a mniejszą ogród dendrologiczny. Park Johanna Nepomuka w Lipnie stał się nie lada atrakcją

nego regionu. Działalność gospodarcza na takim obszarze nie ulega poważniejszym ograniczeniom,

w tej części ówczesnej Europy. Poza niewątpliwymi i urokliwymi walorami przyrodniczymi przycią-

lecz powinna być prowadzona w sposób nie naruszający stanu względnej równowagi ekologicznej.

gał miejscową arystokrację ciekawymi, obecnie nieistniejącymi budowlami, m.in. amfiteatrem oraz

69

herbaciarnią. Do 1860 r. na terenie parku istniał również Pawilon Chiński, miejsce spotkań towarzyskich, z którego rozciągała się piękna panorama Niemodlina. Przy jednym ze stawów stał ozdobny Domek Sieciarza, który służył do przechowywania sieci i innych rybackich przyborów. Innymi, nieistniejącymi już atrakcjami był Domek na Łodzie, postawiony na półwyspie stawu Hubertus, a także Czerwony Dom, który w okresie rewolucji francuskiej służył francuskim emigrantom jako miejsce schronienia.

Do dnia dzisiejszego zachowało się Źródło Fryderyka, nazwane tak przez założyciela parku na cześć swojego najstarszego syna. Obecnie jest ono otoczone kamiennym murkiem i przykryte drewnianym daszkiem. Dawniej kąpały się w nim panny, bowiem wierzono, że woda z tej studni wygładza i upiększa skórę. W sąsiedztwie źródła znajduje się dawna Chatka Pustelnika, pełniąca obecnie funkcję kaplicy.

Największą atrakcją parku jest jednak ogród dendrologiczny, w którym podziwiać można interesujące gatunki drzew i krzewów pochodzące z Europy Południowej, Ameryki Północnej oraz Azji.

Pierwsze nasadzenie, dokonane osobiście przez ogrodnika hrabiego Praschmy, przeprowadzono w 1783 r. Rok ten uważany jest za początek istnienia najstarszego arboretum w naszym kraju. Pierwszymi drzewami, które wtedy posadzono były dwa jałowce wirginijskie Juniperus virginiana oraz żywotnik olbrzymi Thuja plicata. Jeden z jałowców oraz żywotnik rośnie do dzisiaj i drzewa te należą do jednych z najstarszych w Polsce. Do grona najstarszych i najokazalszych w Polsce zaliczany jest również rosnący w arboretum tulipanowiec amerykański Liliodendron tulipifera. Gatunek ten pochodzi z północnowschodnich rejonów Ameryki Północnej. W swej ojczyźnie należy do najwyższych drzew liściastych, dorastającym do 60 m i osiągającym wiek 200–300 lat. Jego kwiaty rosną pojedynczo na końcach gałązek i są barwy żółtozielonej, wyżej pomarańczowe, a na szczycie znów żółtozielone i przypominają pokrojem kwiaty tulipanów. W ogrodzie tym rośnie jeden z najpiękniejszych okazów grujecznika japońskiego Cercidiphyllum japonicum, drzewa o ciekawych, nerkowatych liściach, które wydają intensywny zapach przypominający woń waty cukrowej. Wiosną są koloru brązowawo-czerwonego, następnie niebieskawo-zielone, a jesienią intensywnie żółte lub pomarańczowo-czerwone. Na uwagę zasługuje bardzo rzadko spotykany w parkach i ogrodach botanicznych, rosnący tu krzew lub drobne drzewo – aralia japońska Aralia elata, zwana również aralią wysoką, dorastająca do 8 m wysokości.

Wbrew nazwie pochodzi nie z Japonii lecz z subtropikalnych rejonów Azji i Australii. Posiada grube, pałkowate i pokryte grubymi kolcami gałęzie. Charakterystyczne dla niej są również duże, okazałe liście do 1 m długości – liście mają kolor ciemnozielony, a od spodu niebieskawy. Z jej białych kwiatów późną jesienią tworzą się czarne kuliste owoce. W wielu miejscach arboretum rosną znacznych rozmiarów krzewy różaneczników. Występują tu głównie odmiany różanecznika katawbijskiego Rhododendron

catawbiense, charakteryzujące się szybkim wzrostem i dużą odpornością na mrozy. Gatunek ten pochodzi ze wschodnich obszarów Ameryki Północnej, z pasma gór Alleghenów, gdzie rośnie głównie u źródeł rzeki Catawba (stąd nazwa). W swej ojczyźnie osiąga wysokość do 6 m, w Polsce nie przekracza 3 m. Spośród pozostałych rosnących w arboretum egzotycznych drzew i krzewów na uwagę zasługują m.in.: ambrowiec amerykański Liquibambar styraciflua, choina karolińska Tsuga carolinia-

na, kasztanowiec drobnokwiatowy Aesculus parviflora. W parku w Lipnie na początku XIX w. została

Żywotnik olbrzymi Thuja plicata w ogrodzie dendrologicznym w Lipnie fot. K. Spałek

70

71

po raz pierwszy stwierdzona w obecnych granicach naszego kraju nawłoć wąskolistna Solidago gran-

minifolia. Jest to gatunek pochodzenia amerykańskiego, który został sprowadzony do nas zapewne przez hrabiego Praschmę jako roślina ozdobna lub też trafił tu przypadkiem z sadzonkami drzew sprowadzonymi z Ameryki. W Polsce obecnie występuje w południowej i południowo-zachodniej części kraju, najliczniej jednak w naszym regionie, szczególnie w okolicach Niemodlina. Gatunek ten rozprzestrzenia się zazwyczaj wzdłuż rowów, poboczy dróg, w lasach, porębach, piaskowniach, kamieniołomach, wilgotnych łąkach, nieużytkach oraz nad brzegami rzek i strumieni. Na obszarze ogrodu dendrologicznego wyznaczono ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną. Atrakcją jest również punkt widokowy, z którego roztacza się piękny widok na staw Zofia położony w sąsiedztwie arboretum.

Część Borów Niemodlińskich jest chroniona jako ostoja systemu obszarów chronionych Unii Europejskiej Natura 2000 Bory Niemodlińskie. Specjalny Obszar Ochrony Bory Niemodlińskie został zaproponowany do ochrony w 2007 r. Jego obszar jest przede wszystkim rozległym kompleksem leśnym, rozciągającym się na falistej i równinnej wysoczyźnie polodowcowej porozcinanej dolinkami

W dolinie Ścinawy Niemodlińskiej fot. D. Podobiński

Azalia pontyjska Rhododendron flavum w ogrodzie dendrologicznym w Lipnie fot. K. Spałek

rzecznymi, między dolinami Nysy Kłodzkiej i Odry. Większa część ostoi jest zalesiona, głównie lasami o charakterze gospodarczym, wśród których zachowały się liczne fragmenty lasów o charakterze naturalnym lub półnaturalnym. Wśród lasów występują duże kompleksy stawów z charakterystycznymi dla tych ekosystemów zespołami roślinności i fauny wodno-błotnej. Większe kompleksy zbiorowisk łąkowych występują w dolinach rzecznych, w tym Ścinawy Niemodlińskiej i Wytoki oraz ich dopływów. Szczególną wartość tego obszaru prezentuje zespół torfowisk przejściowych, trzęsawisk i torfowisk wysokich – jedne z ostatnich zachowanych kompleksów tego typu na Śląsku Opolskim. Torfowiskom towarzyszą bory bagienne o charakterze priorytetowym oraz miejscami lasy grądowe i łęgowe.

Na podkreślenie zasługuje bogata fauna kręgowa, z 3 gatunkami nietoperzy z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, których siedliska związane są z licznie występującymi tu zbiornikami wodnymi oraz starodrzewami grądowymi.

72

73

74 Staw Kamaszka od strony Rzędziwojowic fot. R. Hlawacz

75

Stawy Niemodlińskie i Stawy Tułowickie Łowienie ryb obok zbieractwa było u naszych przodków jedną z pierwszych form zdobywania pożywienia. Przetrzymywanie ryb oraz ich hodowlę w sztucznych zbiornikach wodnych rozpoczęto kilka tysięcy lat p.n.e. w Chinach i Japonii. Zaczęto wówczas hodować karpia oraz ryby łososiowate. W Europie chów ryb w niewielkich stawkach zapoczątkowali starożytni Grecy. Jednakże hodowlę na większą skalę rozpoczęli starożytni Rzymianie, którzy z myślą o biesiadnych stołach budowali stawy zasilane wodą z morza lub rzek. Podbici przez Rzymian Galowie i Germanie przejmowali również ich rybackie obyczaje i zakładali na swoich terenach stawy rybne. W średniowieczu w miarę rozwoju chrześcijaństwa

Staw Kamaszka fot. D. Podobiński

Staw Sangów koło Niemodlina fot. D. Podobiński

zachodziła pilna potrzeba przestrzegania licznych postów w roku (ponad 180 dni). Obowiązek ten sprzyjał rozwojowi hodowli ryb w stawach przyklasztornych. Pierwsze wzmianki o hodowli ryb, głównie karpia w stawach Europy, pochodzą z Bawarii z X w. oraz Czech i Moraw z XI w. Na Śląsku karpia hodowano co najmniej od XII w. Jednymi z pierwszych, którzy wprowadzili karpia na nasze ziemie, byli cystersi – ich gospodarka od samego początku nastawiona była na samowystarczalność klasztorów. Największe nagromadzenie stawów hodowlanych w naszym kraju znajduje się w dolinie Baryczy na Dolnym Śląsku i jest to zarazem ich największe nagromadzenie w Europie Środkowej. W XVI w. ukształtowały się na Śląsku najważniejsze ośrodki gospodarki stawowej, które tworzyły duże okręgi śląskiej gospodarki rybnej: milicki, rybnicko-pszczyński, podwrocławski, kluczborsko-lubliniecki oraz opolsko-niemodliński, obejmujący stawy hodowlane w Borach Niemodlińskich.

Jedno z największych nagromadzeń stawów hodowlanych na Śląsku Opolskim znajduje się właśnie na obszarze Borów Niemodlińskich. Są to kompleksy stawów m.in. w okolicach Niemodlina, Tułowic, Szydłowca Śląskiego. To także najcenniejsze enklawy przyrody na tym obszarze, o ogromnym

76

77

znaczeniu w zachowaniu lub zwiększeniu różnorodności biologicznej Borów Niemodlińskich. W wielu stawach, szczególnie tych, w których prowadzi się ekstensywną gospodarkę rybacką, rozwijają się zbiorowiska roślin podwodnych i pływających, w których spotkać można liczne gatunki chronionych i ginących gatunków roślin oraz zwierząt. Część z nich, ze względu na rzadkość występowania, została umieszczona w krajowych i regionalnych „czerwonych księgach” i na „czerwonych listach”. Część chroniona jest także prawem międzynarodowym – Konwencją Berneńską o ochronie ginących gatunków Europy oraz Dyrektywą Habitatową Unii Europejskiej.

Do najciekawszych roślin spotykanych w Stawach Niemodlińskich i Stawach Tułowickich zaliczyć należy paproć wodną salwinię pływającą Salvinia natans, jezierzę mniejszą Najas minor, pływacza zachodniego Utricularia australis, nadwodnika sześciopręcikowego Elatine hexandra i trójpręcikowego

E. triandra oraz kotewkę orzecha wodnego Trapa natans. Do najbardziej interesujących, ze względu na rzadkość występowania w skali regionu i kraju, zbiorowisk roślinnych stwierdzonych w tych stawach należą: zespół salwinii pływającej Lemno minoris-Salvinietum natantis, pływacza zwyczajnego Lem-

no-Utricularietum vulgaris, kotewki orzecha wodnego Trapetum natantis, włosienicznika tarczowatego Ranunculetum peltati oraz zespół ponikła jajowatego Eleocharetum ovatae.

Spośród gatunków zwierząt spotykanych w stawach do grupy najbardziej interesujących należą m.in.: szczeżuja wielka Onodonta cygnea, kumak nizinny Bombina bombina, żółw błotny Emys orbicularis, perkozek Tachybaptus ruficollis, bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, wodnik Rallus aquati-

cus, kropiatka Porzana porzana, zielonka Porzana parva, żuraw Grus grus, wydra Lutra lutra.

Ważnym zagadnieniem jest gospodarka na stawach hodowlanych, które jako układy półnaturalne utrzymywane są dzięki prowadzonym zabiegom gospodarczym. Kompromisowym rozwiązaniem byłoby odmulanie i renowacja stawów co 5–10 lat z pozostawieniem fragmentów wypłyconych, będących miejscem przetrwania roślinności wodnej i namułkowej. Bardzo dużym zagrożeniem dla występowania roślin wodnych, głównie Trapa natans, jest wprowadzanie do stawów hodowlanych roślinożernej ryby

Ctenopharyngodon idella oraz systematyczne wykaszanie stawów. Również zaniechanie prowadzenia działalności gospodarczej na stawach powoduje, że wiele interesujących gatunków roślin, zbiorowisk roślinnych oraz zwierząt jest zagrożona wymarciem.

Staw hodowlany koło Wydrowic fot. K. Spałek

78 fot. K. Spałek

79

Park w Prószkowie Początki założeń parkowych w Prószkowie sięgają czasów rozpoczęcia budowy Królewskiego Instytutu Pomologicznego, który uroczyście oddano do użytku w 1868 r. Najprawdopodobniej jednak na terenie nowo powstałego parku rosły już drzewa, gdyż część obecnie tu spotykanych jest znacznie starsza od Pomologii, m.in. okazałe dęby szypułkowe Quercus robur. Sadzone tu drzewa i krzewy pochodziły z wielu szkółek europejskich i należały do roślin z różnych stref klimatycznych. Pochodziły m.in. z całej Europy, Bliskiego Wschodu, Chin, Indii, Ameryki Północnej, Ameryki Południowej, Afryki.

Do 1895 r. w prószkowskim parku wysadzono 900 gatunków drzew i krzewów, a ogólna liczba ich odmian sięgała wtedy kilku tysięcy. Większa część gatunków obcego pochodzenia zaaklimatyzowała się, jednakże niektóre wymarzły całkowicie lub częściowo, m.in. tulipanowiec amerykański Liliodendron

tulipifera, kłęk kanadyjski Gymnocladus dioicus, kasztan jadalny Castanea sativa. Część z nich wymarła ze starości, gdyż większość gatunków ozdobnych należy do krótkowiecznych.

Do najciekawszych gatunków, które obecnie możemy podziwiać w parku należą m.in.: jodła olbrzymia Abies grandis, sosna rumelijska Pinus peuce, dąb omszony Quercus pubescens, śniegowiec wirginijski Chionanthus virginianus, magnolia drzewiasta Magnolia acuminata zaliczana do najokazalszych w naszym kraju oraz miłorząb dwuklapowy Ginkgo biloba. Ten ostatni należy do tzw. żywych skamieniałości, gdyż występuje w niezmienionej postaci od wielu milionów lat. Jest to gatunek endemiczny występujący na stanowiskach naturalnych wyłącznie w południowo-wschodniej części Chin, skąd w XI w. został rozpowszechniony w innych prowincjach Chin i Japonii, najpierw jako drzewo owocowe (jadalne są nasiona owoców), głównie przez buddyjskich mnichów, a następnie jako drzewo ozdobne w innych rejonach świata. Do Europy miłorząb został sprowadzony w pierwszej połowie XVIII w., a najstarsze drzewo na naszym kontynencie rośnie w ogrodzie botanicznym w Utrechcie.

Wcześniej znany był tylko europejskim przyrodnikom z zachowanych skamieniałości.

W okresie wiosennym i wczesnoletnim bardzo efektownie prezentują się w parku liczne okazy drzew liściastych w odmianie czerwonolistnej. Park w Prószkowie jest również miejscem występowania cypryśnika błotnego Taxodium distichum. Jest to gatunek reliktowy, w stanie dzikim występujący na bagnach i terenach zalewowych w USA, wzdłuż południowo-wschodnich wybrzeży Atlantyku.

Cypryśnik błotny jest bardzo oryginalnym w formie i dekoracyjnym drzewem o delikatnej, jasnozielonej barwie na wiosnę i w ciągu lata oraz rudobrązowej jesienią, niezastąpionym do sadzenia nad brzegami stawów, na wyspach, bagnistych łąkach i terenach okresowo zalewanych. Drzewa rosnące na bagnach lub otoczone wodą posiadają wyraźnie rozszerzone u nasady pnie, które są zazwyczaj puste w środku.

W wilgotnym środowisku gatunek ten wykształca również wewnątrz puste korzenie oddechowe, zwane pneumatoforami, które wyrastają pionowo ponad powierzchnię ziemi (Indianie wyrabiali z nich ule).

80 Park w Prószkowie fot. K. Spałek

81

Ciemiernik czerwonawy Helleborus purpurascens

Ozdobna odmiana pierwiosnka lekarskiego Primula officinalis

fot. K. Spałek

fot. K. Spałek

fot. K. Spałek

Konwalia majowa Convallaria majalis L. fot. K. Spałek

W Europie sadzony jest od 1640 r., a w Polsce pojawił się w 1816 r. Gatunek ten charakteryzuje się bar-

które nie są chronione. Pierwiosnki należą do grupy cenionych roślin leczniczych, szczególnie w zio-

dzo powolnym wzrostem i jest długowieczny, gdyż w swojej ojczyźnie dożywa ponad 1000 lat.

łolecznictwie ludowym. Sebastian Kneipp pisał o tej roślinie następująco: „Już sam zapach zdradza,

W parku występuje również wiele interesujących gatunków roślin zielnych, głównie ozdobnych.

Zobaczyć tu można m.in. cebulicę syberyjską Scilla sibirica, epimedium alpejskie Epimedium alpinum,

82

Zawilec niebieski Anemone nemorosa ‘Blue Star’

że w tych kwiatuszkach tkwi osobliwszy sok leczniczy. Skoro zgryziesz 2–3 kwiatki, uczujesz zaraz, że treść lekarską w sobie mieszczą”.

szafirka armeńskiego Muscari armeniacum i bardzo rzadko spotykanego w parkach zawilca niebie-

Sebastian Kneipp był bawarskim księdzem, który zasłynął jako twórca metody leczniczej stosowa-

skiego Anemone nemorosa ‘Blue Star’. Jest to odmiana zawilca gajowego o większych, wielopłatko-

nej obecnie w lecznictwie uzdrowiskowym, opartej na pięciu filarach. Są nimi: hydroterapia – lecze-

wych kwiatach barwy jasnoniebieskiej. Wczesną wiosną, czasem wśród płatów zalegającego śniegu,

nie wodą, kinezyterapia – leczenie ruchem, fitoterapia – wykorzystanie leczniczych właściwości ziół,

w prószkowskim parku zakwita rannik zimowy Eranthis hiemalis. Roślina ta kwitnie długo, jeśli utrzy-

dietetyka – odpowiednie wyżywienie, terapia porządkująca życie – mająca na celu przywrócenie

muje się niska temperatura, gdy jednak temperatura podskoczy do kilkunastu stopni, natychmiast

równowagi psychofizycznej organizmu dzięki edukacji zdrowotnej i promocji zdrowego trybu życia.

przekwita. Polska nazwa tej rośliny nawiązuje do rannej, czyli wczesnej pory kwitnienia. Rannik zimowy

Już ponad sto lat temu Kneipp zaobserwował coraz większą tendencję odchodzenia człowieka od

jest szczególnie atrakcyjny nie tylko dzięki wczesnemu kwitnieniu, ale przede wszystkim ze wzglę-

natury i wynikające z tego schorzenia cywilizacyjne. Obecnie w medycynie pierwiosnki używane są

du na niepowtarzalną sylwetkę – po rozpostarciu żółtych płatków przybiera postać przypominającą

głównie jako środek wykrztuśny przy zapaleniu górnych dróg oddechowych.

tańczącą baletnicę. Gatunek ten pochodzi z Azji Mniejszej i Europy Południowej. Rozmnaża się dość

W parku znajdują się również dwa stawki, w których hodowano liczne gatunki roślin wodnych.

szybko, gdyż wytwarza dużo nasion, a ponadto posiada sprzymierzeńców w postaci mrówek, które

Na terenie parku występuje bardzo ekspansywny gatunek obcego pochodzenia – rdestowiec sacha-

pracowicie roznoszą jego nasiona na duże odległości. Rosną tu także gatunki objęte w naszym kraju

liński. Gatunek ten pochodzi ze wschodniej Azji, a na terytorium Europy został przywieziony w 1863 r.,

ochroną: lilia złotogłów Lilium martagon, przytulia wonna Galium odoratum, bluszcz pospolity He-

wkrótce jednak uciekł z hodowli. W Polsce rozpowszechniony jest na całym obszarze, szczególnie

dera helix, kopytnik pospolity Asarum europaeum, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, zielono

w południowo-zachodniej części kraju, gdzie poza siedliskami antropogenicznymi wkracza także

kwitnący storczyk listera jajowata Listera ovata oraz pierwiosnki – lekarski Primula officinalis i wynio-

na siedliska nadrzeczne. Celowo wprowadzone przez człowieka lub przypadkowo zawleczone gatun-

sły P. elatior. Część okazów pierwiosnków to jednak odmiany ogrodowe z wielobarwnymi kwiatami,

ki w nowych obszarach ich występowania zachowują się bardzo różnie. Część z nich jest niezdolna

83

Grabin W XVIII w. Grabin koło Niemodlina dzięki odkryciu wód o właściwościach leczniczych i założeniu pierwszego na Śląsku Opolskim zdroju (Bad Grüben) zaczął się bardzo prężnie rozwijać. Zaczęto budować wtedy okazałe domy i pałace, otwierano również liczne sklepy, które miały służyć przybywającym tu kuracjuszom. Powstanie uzdrowiska w Grabinie związane jest z legendą, według której pewnego razu nieznany kłusownik zranił jelenia. Zwierzęciu jednak udało się zbiec w głąb lasu w okolice Grabina.

Na trop jelenia trafił gajowy, który zaobserwował, że ranne zwierzę systematycznie odwiedza źródło, mocząc w nim zranioną kończynę i łapczywie pijąc wodę. Jeleń przychodził tutaj codziennie wczesnym rankiem. Po krótkim czasie gajowy z niedowierzaniem stwierdził, że jeleń wyzdrowiał. Do źródła przychodziły również inne chore zwierzęta. Gajowy podzielił się swoimi obserwacjami z hrabią Eduardem Promnitzem. Hrabia Promnitz, chorujący od wielu lat na niedowład kończyn dolnych, rozpoczął pierwszą kurację w Grabinie. Codziennie przynoszono mu do pałacu cudowną wodę do moczenia nóg ze źródełka, które nazwano Hubertus. Kuracja okazała się bardzo skuteczna. Po sześciu tygodniach hrabia całkowicie wyzdrowiał i mógł chodzić oraz jeździć konno. Zdarzenie to miało miejsce na początku XIX w., kiedy rozwój nauk medycznych w zakresie balneologii przyczyniał się do powstawania Grubodziób Coccothraustes coccothraustes (park w Proszkowie) fot. M. Szczepanek

uzdrowisk. Nastał złoty wiek dla terapii wodą i borowinami.

Grabin Zdrój przyjął pierwszych kuracjuszy w 1817 r. W uzdrowisku wykorzystywano wody dwóch ocembrowanych źródeł. W bliskim sąsiedztwie znajdowało się dużych rozmiarów, obfite źródło wody pozbawionej właściwości leczniczych, stosowanej do kąpieli hartujących. Natomiast woda z niewiel-

84

do konkurencji z miejscowymi gatunkami, pojawiając się krótkotrwale, inne wykazują jednak silne

kiego źródła Hubertus, nieco oddalonego od zabudowań zdrojowych, ze względu na zawartość

możliwości konkurencyjne, pozwalające na ich trwałe zadomowienie się, a nawet wypieranie rodzi-

związków siarki oraz żelaza była zalecana do picia jako środek wzmacniający i leczniczy. Stosowano

mych gatunków.

ją także do kąpieli, zawijań i okładów leczniczych. Do zabiegów powszechnie wykorzystywano rów-

Pod koniec XX w. proces rozprzestrzeniania się i zadomawiania obcych gatunków grzybów, roślin

nież występujące tu bogate złoża borowin. Borowina jest zbudowana z tzw. ziaren, z których większość

i zwierząt stał się na tyle poważny, że wymieniany jest spośród kilku najważniejszych przyczyn zagro-

ma średnicę około 4 mm. Najważniejsze działanie lecznicze borowiny polega na wykorzystaniu jej

żenia różnorodności biologicznej w XXI w. Z punktu widzenia ochrony przyrody na szczególną uwa-

specyficznych właściwości termicznych oraz zawartych w niej składników chemicznych i biologicz-

gę zasługują te gatunki inwazyjne, które odznaczają się wysokimi predyspozycjami konkurencyjnymi

nych. Pojemność cieplna borowiny jest duża, porównywalny czas spadku temperatury w przedziale

i możliwościami wnikania do siedlisk przyrodniczych o charakterze naturalnym. Szacuje się, że w Euro-

od 45 do 42 0C wynosi dla wody 20 min., dla piasku 30, a dla borowiny 70 min. W lecznictwie borowina

pie występuje kilkaset gatunków obcego pochodzenia, trwale już zadomowionych. Ich liczba zależna

wykorzystywana jest m. in. do okładów, zawijań, kąpieli, tamponów, kuracji pitnej, a przetworzona

jest od regionu, m.in. w Czechach odnotowano 397 gatunków, w Niemczech dotychczas podano 417,

stosowana jest jako pasta borowinowa. Zawarte w tym peloidzie związki chemiczne i biologiczne,

a w Polsce ich liczba jest zbliżona i wynosi ponad 400 gatunków.

a zwłaszcza kwasy huminowe, działają przeciwzapalnie, ściągająco i przeciwwirusowo. W borowinie

Park jest również miejscem gniazdowania wielu gatunków ptaków. Do najciekawszych zaliczyć

zawarte są także w niewielkich ilościach hormony takie jak progesterom, estradiol, testosteron czy

należy muchołówkę białoszyją Ficedula albicollis, dzięcioła średniego Dendrocopos medius, dzięcioła

kortyzol, którym przypisuje się spore znaczenie w terapii ginekologicznej. Do Grabina Zdroju przy-

zielonego Picus viridis, zaganiacza Hippolais icterina i grubodzioba Coccothraustes coccothraustes.

jeżdżali kuracjusze ze schorzeniami układu ruchu, niedowładami mięśni, reumatyzmem, chorobami

85

skóry i ogólnym osłabieniem. Skuteczność leczenia była tutaj bardzo wysoka. Odnotowano liczne, niemal cudowne uzdrowienia, np. całkowite pozbycie się niedowładu kończyn i paraliżu.

W drugiej połowie XIX w. całą posiadłość ziemską w Grabinie wraz z pałacami i uzdrowiskiem nabył hrabia Colonna Walewski. Niestety, w 1856 r. pożar strawił wszystkie zabudowania uzdrowiska. Zachował się jedynie pałacyk myśliwski, który jeszcze przez krótki okres czasu spełniał funkcje domu zdrojowego. Nie podjęto już prób odbudowania uzdrowiska, gdyż pomimo dosyć atrakcyjnego położenia i cenionych walorów leczniczych, nie wytrzymałoby ono konkurencji z powstałym w bliskim sąsiedztwie uzdrowiskiem w Głuchołazach oraz uzdrowiskami w Kotlinie Kłodzkiej. Po II wojnie światowej źródło zostało jednak odszukane w leśnym gąszczu przez miejscowego proboszcza i leśniczego, którzy je odmulili i ułatwili dostęp do leczniczej wody. Niedawne badania potwierdziły jej niezwykłe właściwości. Woda z tego źródła nadal zawiera duże ilości związków siarki i żelaza i posiada również bardzo kwaśny odczyn. Zdrój usytuowany był przy drodze leśnej, między Grabinem a Krasną Górą na terenie o znacznych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Dawniej tereny te porośnięte były lasami grądowymi, po których zachowały się rosnące w tych okolicach okazałe, pomnikowe dęby szypułkowe Quercus robur. Pod względem przyrodniczym obszar ten należy również i dziś do najpiękniejszych zakątków Borów Niemodlińskich. Znajdują się tu niezwykle malownicze wzniesienia o bardzo dużych wysokościach względnych, porośnięte lasami łęgowymi i borami świerkowymi, w których występują liczne chronione i rzadkie gatunki roślin, m.in. widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum i kwitnący wczesną wiosną krzew – wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. W byłym stawie zdrojowym lęgną się liczne gatunki ptaków wodno-błotnych. Jest on również miejscem rozrodu licznych gatunków płazów, m.in. rzadkiej traszki grzebieniastej Triturus cristatus. Szansa na ponowne rozpoczęcie działalności uzdrowiskowej Grabina pojawiła się w 1982 r., kiedy wykonano tu wiercenia poszukiwawcze.

Na głębokości 550 m natrafiono na podziemne morze wody mineralnej, która nagle trysnęła na wysokość kilkudziesięciu metrów. Analizy chemiczne wykazały, że jest to unikalna w skali kraju szczawa hipotermalna wodorowęglanowo-sodowo-magnezowa, która czeka na wykorzystanie.

Dawny staw zdrojowy w Grabinie fot. K. Spałek

86

87

Szydłowiec Śląski Szydłowiec Śląski to niezwykle interesująca pod względem przyrodniczym i historycznym miejscowość leżąca koło Niemodlina, otoczona malowniczymi stawami, kanałami i wiekowymi dębami.

W jej północnej części, nad brzegiem rzeki, rośnie jeden z najokazalszych i najstarszych dębów szypułkowych Quercus robur na Śląsku Opolskim, który zwany jest dębem Pücklera. Wiek drzewa szacuje się na 565 lat, a jego obwód wynosi około 860 cm. Pokrój tego pomnika przyrody jest bardzo oryginalny, gdyż jego nisko osadzona korona posiada niezwykle grube, poskręcane konary. Miejscowa legenda głosi, że w 1537 r. stoczony został pod nim rycerski pojedynek. Właściciel zamku w Szydłowcu Wenzel Pückler na czas wojennej wyprawy opiekę nad majątkiem i młodą żoną zlecił swo-

Pamiątkowy głaz przy dębie Pücklera fot. K. Spałek

Zabiegi konserwatorskie na dębie Pücklera fot. A. Skup

jemu najbliższemu przyjacielowi Siegmundowi Stoschowi. Ten jednak zakochał się ze wzajemnością w pani Pückler i chciał przywłaszczyć nie swój majątek. Wracający niespodziewanie z wojny Pückler długo grał na rogu zanim otwarto mu bramę. W owych czasach taka sytuacja wymagała szybkiego, krwawego wyjaśnienia. Pojedynek odbył się tej samej nocy i był śmiertelny dla kochanka i zdrajcy, a niewierna żona, widząc jego śmierć, odebrała i sobie życie, wbijając sztylet prosto w serce. W miejscu gdzie zmarła, posadzono dąb. Natomiast pod drzewem, gdzie odbył się pojedynek, położono ogromny kamień, który leży tam po dziś dzień. Widnieje na nim napis w języku niemieckim: „Tu padł rycerz Siegmund Stosch w pojedynku z rycerzem Wenzlem Pücklerem (Grodzitzki) z Szydłowca, 1537, ufundowano 1867.” W centrum wsi obok ruin zamku, który w latach 50. XX w. został rozebrany, znajdują się pozostałości po niegdyś malowniczym parku. Spotkać w nim można już nieliczne okazałe drzewa, m.in. platana klonolistnego Platanus acerifolia, lipę drobnolistną Tilia cordata i buka pospolitego w odmianie zwisającej, purpurowej Fagus sylvatica ‘Purpurea Pendula’. W sąsiedztwie parku zwraca uwagę kolejny bardzo okazały dąb, pod którym znajduje się grupa głazów. Być może to właśnie pod tym dębem zakończyła swój żywot pani Pückler, a nieme już głazy stanowią część dawnego obelisku ku jej czci. W Szydłowcu Śląskim znajduje się również kilka stawów hodowlanych, będących ostoją dla wielu rzadkich i chronionych gatunków roślin oraz zwierząt.

88

89

Rez. Odra

B

O Baz

alt

y

R

Staw Kamaszka Staw Wołowski

Y

Bory Niemodlińskie

W

od

y

m

ral

ne

Rez. Prądy

Staw Loża

Par

są obszarem atrakcyjnym nie

k d en

dr

ol

Rez. Stawy NIemodlińskie Staw Stangów

N

ine

I

E

Staw Olszowa

Rez. Złote Bagna

M

O

Rez. Stawy Tułowickie og

ic

zn

Rez. Nowokuźnicki

D

y

Rez. Jaśkowice

L

tylko dla badaczy przyrody, botaników, faunistów czy ornitologów, ale także dla krajoznawców i turystów. Również dla zwykłych miłośników wędrówek, którzy poszukują leśnej ciszy i dzikiej, nieskażo-

Ś

r

ó

d

l

e

Ń

n

walory terapeutyczne – ze względu na zawartość olejków eterycznych w igłach drzew zbiorowiska

ś

Rez. Blok

I

nej przyrody. Przewaga borów sosnowych sprawia, że obszar Borów Niemodlińskich posiada istotne

e w

leśne tego typu działają kojąco, przeciwastmatycznie i odkażająco. Z uwagi na znaczenie Borów Nie-

Rez. Jeleni Dwór

d

Rez. Topiel

Rez. Dzików

m y

K

przyrodniczo-dydaktyczne, a w celu popularyzowania aktywnych form turystyki – utworzono ścież-

Rez. Przysiecz

S

y

modlińskich dla turystyki i wypoczynku wytyczono i oznakowano na ich obszarze liczne szlaki i ścieżki ki rowerowe i trasy konne. Pozwalają one dotrzeć do wielu interesujących zakątków tej części Śląska

Rez. Szakłak

Rez. Rogw

Rez. Las Mańkowicki

I

i lepiej je poznać. Rzeki przecinające malowniczymi meandrami Bory Niemodlińskie – Nysa Kłodzka, torów spływów kajakowych. Natomiast przejrzyste wody Ścinawy Niemodlińskiej, Prószkowskiego

E

Rez. Nagłów

Ścinawa Niemodlińska, a w mniejszym stopniu Prószkowski Potok, mogą stanowić atrakcję dla amaPotoku, zalanych wodą kamieniołomów bazaltu oraz niektórych stawów hodowlanych dają rzadką w naszym regionie możliwość uprawiania podwodnej fotografii słodkowodnej.

Rez. Popowicki Las

LEGENDA bąk

bielik

bażant

derkacz

bekas

dzięcioł średni

siniak

zimorodek

rezerwaty istniejące rezerwaty projektowane

bocian czarny

żuraw

kormoran

dzika kaczka

pstrąg potokowy

traszka

zając

90

bóbr

91

tereny zalesione sarna

jeleń

dzik

bagno zwyczajne

czermień błotna

kotewka orzech wodny

żurawina błotna

pierwiosnek wyniosły

salwinia pływająca

LITERATURA Adamska M., Derda T., Hlawacz R., Spałek K. 2007. Atrakcje turystyczne Śląska Opolskiego. Oficyna Piastowska, Opole.

Andrzejewski R., Weigle A. (red.) 1993. Polskie studium różnorodności biologicznej. Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego. 1997. Pracownia Atlasu Dolnego Śląska. Uniwersytet Wrocławski. PAN Oddz. we Wrocławiu, Wrocław.

Badora K., Kantorczyk J., Nowak S., Nowak A., Spałek K., Wyszyński M. 2001. Ostoje przyrody Natura 2000 w województwie opolskim (koncepcja regionalna). Zeszyt Specjalny. Prace Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydział III Nauk Przyrodniczych, Opole.

Borowiec M., Grabiński W. 1982. Awifauna leśno-stawowego kompleksu Ziemi Niemodlińskiej z uwzględnieniem stosunków ilościowych w borach. Acta Univ. Wratisl. 487. Prace zool. 12: 3–54.

Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.

Emmerling D. 2003. Lipno – najpiękniejszy park Opolszczyzny. Śląskie Wydawnictwo ADAN, Opole.

Fiek E. 1881. Flora von Schlesien. J. U. Kern’s Verl., Breslau.

Hebda G. 2000. Awifauna lęgowa rezerwatu Staw Nowokuźnicki na Opolszczyźnie. Parki Nar. i Rez. Przyr. 19 (4): 115–126.

Hebda G. 2003. Rozmieszczenie kumaków Bombina Oken, 1816 na Opolszczyźnie. Opol. Tow. Przyj. Nauk, Zeszyty Przyrodnicze. 36: 77–82.

Jitschin C. 1929. Vogelschutz und das neue Reichsvogelschutzgesetz. Der Oberschlesier 11: 8.

Jitschin C. 1933. Der Vogelschutz bei der Lehranstalt für Obst- und Gartenbau in Proskau OS. Oberschlesien 7: 17.

Jitschin C. 1938. Der schlesische Bauer und seine Vogelwelt. Reichsnährstandsverlag, Breslau.

Komar T. 1968. Charakterystyka sieci rzecznej woj. opolskiego. Studia geograficzno-fizyczne z obszaru Opolszczyzny 1. IŚ PAN, Opole.

Kondracki J. 2008. Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa Kozłowski S. (red.) 1979. Surowce mineralne województwa opolskiego. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.

Krocker A. J. 1787. Flora silesiaca senovata. Sumpt. Gwilielni Theophilii Kornii, Vratislaviae.

Kuczyńska I. 1973. Stosunki geobotaniczne Opolszczyzny. I. Zbiorowiska leśne. Acta Univ. Wrat. 162, Prace Bot. 15: 3–92.

Kuczyńska I. 1974. Stosunki geobotaniczne Opolszczyzny. II. Analiza geograficzna flory, podział geobotaniczny. Acta Univ. Wrat. 216. Prace Bot. 18: 3–114.

Kudyba T., Spałek K. 2008. Opolskie wędrówki krajoznawcze. tressFILM & Oficyna Piastowska, Opole.

Mattuschka H. G. 1776. Flora silesiaca. W. G. Korn, Leipzig.

Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.

Mazur S. 2001. Charakterystyka fitosocjologiczna olsów ze związku Alnion glutinosae występujących w Puszczy Niemodlińskiej i w lasach jej sąsiedztwa. Zesz. Przyr. Opol. Tow. Przyj. Nauk 35: 25–49.

Mazur S. F. 1994. Charakterystyka fitosocjologiczna zbiorowisk leśnych z klasy Vaccinio-Piceetea i Quercetea roboripetraeae Puszczy Niemodlińskiej. Zesz. Przyr. Opol. Tow. Przyj. Nauk 30: 23–86.

Michalak S. 1965. Materiały zielnikowe Muzeum Śląska Opolskiego. Zesz. Przyr. OTPN 5: 29–40.

Michalak S. 1966. Flora naczyniowa rezerwatu „Staw Nowokuźnicki”. Opol. Rocz. Muz. 2:377–399.

Mierzejski Z. 2001. Park arboretum w Prószkowie. Śląskie Wydawnictwo ADAN, Opole.

Nicieja S. S., Spałek K. 2010. Dziedzictwo kulturowe powiatu opolskiego. Wydawnictwo MS, Opole.

Nowak A. (red.) 1997. Przyroda województwa opolskiego. Urząd Wojewódzki w Opolu, Wydział Ochrony Środowiska, Opole.

Koziarski S., Makowiecki J. (red.) 2001. Walory przyrodniczo-krajobrazowe Obszaru Chronionego Krajobrazu Bory Niemodlińskie. Studia i Monografie 291. Uniwersytet Opolski, Opole.

Nowak A., Spałek K. (red.) 2002. Czerwona księga roślin naczyniowych województwa opolskiego. Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Opole.

Nowak A., Spałek K. (red.) 2004. Ochrona szaty roślinnej Śląska Opolskiego. Uniwersytet Opolski, Opole.

Pax F. 1921. Die Tierwelt Schlesiens. Verl. Von G. Fischer, Jena.

Praca zbiorowa. 1998. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy w Lipnie na Śląsku Opolskim. Niemodlińskie Towarzystwo Regionalne, Niemodlin.

Praca zbiorowa. 2000. Śląsk Opolski. Zabytki i przyroda. Oficyna Piastowska, Opole.

Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien, preussischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischowsky, Breslau.

Spałek K. 2006. Threatened plant communities as an indicator of fishponds value: an example from Silesia (SW Poland).

In: D. Gafta, J. Akeroyd (eds), Nature Coservation. Concepts and Practice. p. 195–198. Springer Verlag, Berlin–Heidelberg.

Spałek K., Stebel A. 2010. Złote Bagna. Przyr. Górnego Śląska 62: 16.

Spałek K., Wons A. 2006. Constantin Jitschin – Gründer und Leiter der ersten schlesischen Vogelschutzwarte in Proskau.

Eichendorff–Hefte 14: 54–63.

Wimmer F. 1857. Flora von Schlesien. ss. 695. Verl. von F. Hirt, Breslau.

Wimmer F., Grabowski H. 1829: Flora Silesiae II. Vratislaviae.

Woźniak M., Woźniak E. 2010. W krainie niemodlińskich stawów. Partnerstwo Borów Niemodlińskich, Wydawnictwo MS, Niemodlin.

Zając A, Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.

92

SPIS TREŚCI

Przyroda nieożywiona

7

Szata roślinna

13

Zbiorowiska roślinne

Świat zwierząt

24

Ochrona przyrody

63

Miejsca cenne pod względem przyrodniczym

75

Stawy Niemodlińskie i Stawy Tułowickie

76

Park w Prószkowie

81

Grabin

85

Szydłowiec Śląski

88

Mapa Borów Niemodlińskich

91

Literatura

92

37

93

Tekst Krzysztof Spałek Korekta Natalia Krawczyk Zdjęcia Roman Hlawacz Daniel Podobiński Krzysztof Spałek Marek Szczepanek Andrzej Skup Projekt okładki Daniel Podobiński Projekt i opracowanie graficzne Magdalena Hlawacz Katarzyna Mular www.magmadesign.pl Opracowanie mapy Piotr Simonides Wydawca Oficyna Piastowska Rynek 1/6 45–015 Opole roman@hlawacz.pl www.hlawacz.pl Partnerstwo Borów Niemodlińskich ul. Bohaterów Powstań Śląskich 34 49–100 Niemodlin tel./fax 77 46 06 351 niemodlinskie@op.pl www.boryniemodlinskie.pl Druk Dimograf Bielsko-Biała Nakład: 1000 egz.

Wydanie: I Opole 2011 ISBN: 978–83–89357–75–5

Informacje zawarte w niniejszym wydawnictwie są prawnie chronione. Żadna część tego wydawnictwa nie może być w żaden sposób powielana ani wykorzystana do innej publikacji bez zgody wydawcy.

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europa inwestująca w obszary wiejskie Publikacja wydana przez Lokalną Grupę Działania Partnerstwo Borów Niemodlińskich Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

94 fot. D. Podobiński

95