παραλίες: πολύτιμο κοινό αγαθό
O
ικοτριβές
η ιδιωτικοποίηση της ζωής και ο νέος κύκλος αγώνων Ένα μήνα μετά τις εκλογές που κατέγραψαν ιστορικά ποσοστά των δυνάμεων της αριστεράς, δεν μπορούμε παρά να είμαστε πιο αισιόδοξοι: Μετά από δυο χρόνια σαν αξιωματική αντιπολίτευση, ο χώρος της ριζοσπαστικής αριστεράς θεμελιώνει διαρκώς καλύτερους δεσμούς με την κοινωνία, εδραιώνεται στους θεσμούς της αυτοδιοίκησης και έτσι μπορεί να εφαρμόσει «πιλοτικά» το πρόγραμμά του, καταξιώνεται ως πολιτική επιλογή μακράς πνοής για τα κοινωνικά στρώματα που προσδοκούν ανατροπές. Παράλληλα και με αρκετά «ξεπετάγματα» των αριστερών και ριζοσπαστικών πράσινων δυνάμεων στην Ευρώπη (με πιο χαρακτηριστικό τους“Podemos”), η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ δίνει στην κοινωνία μεγαλύτερη αισιοδοξία ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν. Τα αδιέξοδα του πολιτικού σχεδίου του νεοφιλελευθερισμού και η απονομιμοποίηση του σε μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας γεννούν εξελίξεις και απαιτούν από τις ριζοσπαστικές δυνάμεις της Αριστεράς το αποφασιστικό βήμα που μετατρέπει μια προγραμματική πρόταση σε συγκεκριμένη υλική και κοινωνική πραγματικότητα. Φαίνεται πως ακριβώς η δυναμική και η προσδοκία ραγδαίων πολιτικών εξελίξεων, έχει θορυβήσει τις κυρίαρχες δυνάμεις. Αυτό το διάστημα έχουν εξαπολύσει ένα νέο κύμα επίθεσης στη δημόσια περιουσία, με νέα «προαπαιτούμενα»…: νομοσχέδιο για αιγιαλούς και εκποίηση εκτάσεων, πώληση «μικρής» ΔΕΗ, νέο ρυθμιστικό Αθήνας και χωροταξικό πλαίσιο, νέα δασική νομοθεσία κ.ά. Γίνεται φανερό, για ολοένα και περισσότερους ότι η νεοφιλελεύθερη αντιμεταρρύθμιση αφορά ιδιαίτερα την κοινή, κοινωνική «κτήση» και διαχείριση αγαθών και υποδομών, τους βασικούς όρους κάλυψης των αναγκών των ανθρώπων – όχι μόνο σήμερα αλλά και στο ορατό μέλλον. Οι επιθέσεις αυτές πυκνώνουν τον κινηματικό και πολιτικό χρόνο μετά από μια προεκλογική περίοδο στην οποία επιχειρήθηκε να συγκροτηθεί η αφήγηση του “success story” χωρίς επιτυχία. Γι’ αυτό βλέπουμε πολύ ελπιδοφόρα σημάδια συσπείρωσης ευρύτερων κοινωνικά και πολιτικά ενεργών δυνάμεων που στηριζόμενα στα τελευταία αποτελέσματα των αυτοδιοικητικών εκλογών, και όχι μόνο, καλούνται να εγκαινιάσουν τη νέα περίοδο αγώνων στο μνημονιακό σκηνικό. Το νομοσχέδιο για τους αιγιαλούς και η πώληση της «μικρής» ΔΕΗ μπορεί να καταλαμβάνουν κεντρική θέση στη δημόσια ατζέντα, είναι όμως και οι πιο περιφερειακές μάχες που δημιουργούν τις συνθήκες κοινωνικής γείωσης του αριστερού ριζοσπαστικού προγράμματος. Οι Σκουριές και η πρόσφατη περίπτωση των αποχαρακτηρισμών που συνδέονται με το Άλσος της Φιλαδέλφειας για ένα γήπεδο που γέννησε μια κεντρική πολιτική συνέχεια στη σελ. 2
Ιούλιος 2014, τ. 13
O
02
ικοτριβές
μάχη δείχνουν πώς το τοπικό δημιουργεί εκείνες τις δυναμικές που –άμεσα και χωρίς διαμεσολαβήσεις– εκτοξεύουν τέτοια συμβάντα στην πολιτική σφαίρα των κεντρικών θεσμών και εξουσίας. Δείχνουν επίσης ότι η επίθεση στα κοινά και τα δημόσια αγαθά θέλει τη δημοκρατία τραυματισμένη, θέλει βία, τρομοκρατία και πόλεις-ομήρους συμφερόντων και επιβολής της σιωπής. Η
Ιούλιος 2014 - τ. 13
κυβέρνηση που επιχειρεί την επιβολή της πειθαρχίας και της υποταγής ιστορικών διαστάσεων, δοκιμάζει τις αντοχές της στο κατεξοχήν πεδίο που αφορά μια κοινωνία, αυτό των συνθηκών και όρων αναπαραγωγής της. Είναι η ίδια αυτή η σύγκρουση που γεννάει τους όρους αναζήτησης των νέων δρόμων οργάνωσης, ελέγχου, ρύθμισης και μοιράσματος των κοινών πόρων. Μέσα
από τις αντιφάσεις αυτές δημιουργείται το έδαφος για τις κοινωνικές συμμαχίες που μπορούν να καθορίσουν –ανατρεπτικά– το άμεσο μέλλον μας. Πάνω σε αυτές τις συμμαχίες μπορούν να συγκροτηθούν και τα αντίστοιχα πολιτικά σχέδια που εμπνέουν, κινητοποιούν και συγκροτούν συμπαγείς κοινωνικές δυνάμεις ως πρωταγωνιστές των εξελίξεων. Τα κινήματα της προηγού-
μενης περιόδου γίνονται το έδαφος πάνω στο οποίο γεννώνται νέα κινήματα - εκείνα που δίνουν τη μάχη ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της ζωής. Ας κάνουμε ό,τι χρειάζεται για να είναι το καλοκαίρι του 2014 αυτό το χρονικό σημείο που θα εγκαινιάσει ένα θερμό φθινόπωρο ανατροπών - τοπικών, περιφερειακών και ευρωπαϊκών. Η συντακτική ομάδα
σικού αερίου, δημιουργείται ένα εύφλεκτο νέφος, το οποίο δεν διαλύεται στην ατμόσφαιρα, αλλά ταξιδεύει μέχρι να βρει πηγή ανάφλεξης. Όταν, λοιπόν, δεν υπάρχουν οι αποστάσεις ασφαλείας από άλλες βιομηχανικές μονάδες, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για ένα μεγάλο βιομηχανικό ατύχημα, που ως «ντόμινο» μπορεί να επεκταθεί και να έχει ανυπολόγιστες συνέπειες. Επιπλέον ζητήματα προκύπτουν με την περιβαλλοντική επιβάρυνση που θα επιφέρει η σχεδιαζόμενη μονάδα σε ένα ευαίσθητο θαλάσσιο περιβάλλον, με λιμνοθάλασσες, τόπους αναπαραγωγής ψαριών, ιχθυοκαλλιέργειες κ.λπ., στο δυτικό όριο του Εθνικού Πάρκου ΑΜΘ. Η μονάδα LNG πρόκειται να αντλεί καθημερινά τεράστιες ποσότητες θαλασσινού νερού, το οποίο θα χρησιμοποιείται κατά τη διαδικασία επαναεριοποίησης
του φυσικού αερίου και επαναθέρμανσής του από τους -161 οC. Το νερό αυτό θα φιλτράρεται, θα χλωριώνεται και θα αποβάλλεται από το σύστημα νεκρωμένο από κάθε μορφή ζωής και σε θερμοκρασία σημαντικά χαμηλότερη από την αρχική.
στις τοπικές οικονομίες. Έτσι, μπορεί η σχεδιαζόμενη μονάδα να εκτοπίζει ολοκληρωτικά τους παράκτιους αλιείς από τον κόλπο της Καβάλας, να υποβαθμίζει την πρωτογενή παραγωγή και να ακυρώνει κάθε τουριστική προοπτική για την Καβάλα και τη Θάσο, αλλά αυτά δεν κρίνονται επαρκείς λόγοι για την επανεξέταση της πρότασης. Ωστόσο, όλοι οι τοπικοί, επιστημονικοί και επαγγελματικοί φορείς – Επιμελητήρια, Δήμος και Περιφερειακή Ενότητα Καβάλας και δεκάδες σύλλογοι και σωματεία – καθώς και η τοπική κοινωνία, που βρίσκεται για άλλη μια φορά στις επάλξεις, διαμηνύουν προς κάθε κατεύθυνση ότι δεν θα επιτρέψουν καμία άλλη υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και των αναπτυξιακών προοπτικών της περιοχής.
το σχόλιο του μήνα Έντονη ανησυχία έχει προκαλέσει στην κοινωνία της Καβάλας η σχεδιαζόμενη από την ΔΕΠΑ εγκατάσταση πλωτής μονάδας εκφόρτωσης, αποθήκευσης και επαναεριοποίησης Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου (LNG) στον κόλπο της Καβάλας, πολύ κοντά στην ακτή και σε κατοικημένες περιοχές. Αποκορύφωμα μιας αλυσίδας αντιδράσεων από όλους τους φορείς της Καβάλας είναι η διοργάνωση πανκαβαλιώτικου συλλαλητηρίου, στις 3 Ιουλίου, με παράλληλο κλείσιμο της αγοράς και των δημοτικών υπηρεσιών και προκήρυξη στάσης εργασίας από την ΑΔΕΔΥ.
Παραβιάζεται η οδηγία SEVEZO Η Ευρωπαϊκή νομοθεσία (οδηγία SEVEZO) χαρακτηρίζει τις εγκαταστάσεις LNG ως μονάδες πολύ υψηλής επικινδυνότητας και προβλέπει μεγάλες αποστάσεις ασφαλείας από κατοικημένες περιοχές και από άλλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις, που μπορούν να πυροδοτήσουν ή να πολλαπλασιάσουν τις συνέπειες ενός πιθανού ατυχήματος. Ο παράγοντας της επικινδυνότητας παραβλέπεται κατά εγκληματικό τρόπο στη χωροθέτηση που έχει γίνει σε πολύ κοντινή απόσταση από τον παράκτιο οικισμό της Ν. Καρβάλης, αλλά και από δύο μεγάλες χημικές βιομηχανίες, που και αυτές εντάσσονται στην οδηγία SEVEZO, τη βιομηχανία Λιπασμάτων και τα Πετρέλαια Καβάλας, καθώς και από εγκαταστάσεις αποθήκευσης υγρών καυσίμων. Όπως έχουν επισημάνει επιστημονικοί φορείς, μεταξύ των οποίων και το ΤΕΕ ΑΜΘ, σε περίπτωση ατυχήματος ή διαρροής φυ-
Μεγάλες «μπίζνες» για μεγάλους παίκτες Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση του έργου ανήκει στη ΔΕΠΑ, η οποία βαίνει ολοταχώς προς ιδιωτικοποίηση. Η σχεδιαζόμενη μονάδα LNG θα είναι προφανώς μια καλή «προίκα», που μπορεί να αποφέρει τεράστια κέρδη για τον ιδιώτη που θα την αποκτήσει, με μηδενικό κόστος. Στη μεγάλη ενεργειακή σκακιέρα προφανώς και δεν χωράνε περιβαλλοντικές ευαισθησίες, ούτε λαμβάνονται υπόψη οι «παράπλευρες απώλειες»
ΣIσσυ ΝικHσιανη
περιεχόμενα μηνιαίο ένθετο στην «Αυγή» της Κυριακής Συντακτική ομάδα: Φερενίκη Βαταβάλη, Γιώργος Βελεγράκης, Παναγιώτης Δήμας, Κώστας Ζαχαριάδης, Ιωάννα Θεοδοσίου, Ορέστης Κολοκούρης, Χάρης Κωνσταντάτος, Γιάννης Μάργαρης, Πέτρος Μαρκόπουλος, Ινώ Σιώζιου, Δήμητρα Σπαθαρίδου, Δημήτρης Τσούχλης, Αλέξης Χαρίτσης, Τάσος Χοβαρδάς, Μαίρη Χριστιανού, Πέτρος Ψαρρέας Σχεδιασμός, σελιδοποίηση: Μυρτώ Μπολώτα email: oikotrives@gmail.com – oikotrives.wordpress.com
3 τοπική αυτοδιοίκηση, αριστερά και περιβάλλον 4 δικαίωμα στην αντίσταση: Σκουριές 6 ευρωπαϊκή ένωση και μεταλλαγμένα 8 ουκρανική κρίση και ορυκτά καύσιμα 9 ιδιωτικοποίηση της νομοθεσίας 10-19 ΑΦΙΕΡΩΜΑ «παραλίες: πολύτιμο κοινό αγαθό»: κριτική και σχόλια στο σχέδιο νόμου - κοινωνική κατασκευή της παραλίας - η παράλια και τα σαράντα κύματα - τα κοινά και η «δημόσια κτήση» του αιγιαλού - οι ακτές ως κοινά αγαθά - Τουρκία: κύματα ιδιωτικοποιήσεων - Ελληνικό & Πειραιάς 20 λατινοποίηση – κινεζοποίηση και Κρήτη 21 καταστροφή χημικών όπλων Συρίας
22 τοπίο: η σύγχρονη προσέγγιση 23 Χιλή: ορυχείο χρυσού pascua lama 24 είδαμε..
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
03
ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ, ΑΡΙΣΤΕΡΑ και ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ σκέφτομαι παγκόσμια, δρω τοπικά Σε μια κοινωνία που μιντιοκρατείται, με μια αριστερά που έχει συνηθίσει να μιλά θεωρητικά και να επαναλαμβάνει μια κεντρικά εκπορευόμενη «γραμμή» και με μια εμπειρία κινητοποιήσεων που συχνά δεν υπερβαίνουν την έκφραση τοπικών αντιδράσεων, η σύνδεση κεντρικού – τοπικού είναι πάντα ζητούμενη. Τόσο από την άποψη της ανάδειξης και της ένταξης των τοπικών προβλημάτων στο συνολικό πλαίσιο που τα παράγει όσο και από την άποψη της απάντησης και της αντιπρότασης ενός ριζοσπαστικά διαφορετικού μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης. Η αλλαγή της αφήγησης από την δικτατορία της οικονομίας των τραπεζιτών, των χρηματιστηριακών αγορών και των μεγάλων επιχειρήσεων, στην δημοκρατικά σχεδιασμένη οικονομία των αναγκών, περνάει τόσο μέσα από εγχειρήματα και θεσμίσεις αυτοοργάνωσης και αυτοδιοίκησης, όσο και μέσα από κινηματικές διαδικασίες που συνδέονται, δικτυώνονται και κατορθώνουν να πάρουν ευρύτερη διάσταση ή συμβολικό χαρακτήρα. Το στοίχημα για μια συλλογικότητα που συγκροτείται σε αυτοδιοικητική παράταξη, είναι να κάνει χειροπιαστό το όραμα του συνοικιακού, κοινοτικού, δημοτικού, περιφερειακού, αποκεντρωμένου ελέγχου στα δημόσια αγαθά, τους φυσικούς πόρους και ακόμη παραπέρα στις συνθήκες παραγωγής. Όπως και το όραμα για διαδικασίες άμεσης δημοκρατίας, όπου όλοι θα έχουν γνώση και γνώμη και θα συναποφασίζουν, ώστε γίνει πράξη η διαχείριση των «κοινών» από τους ελεύθερους πολίτες. Να τα κάνει χειροπιαστά, μέσα από την ίδια τη συγκρότηση και τη λειτουργία της παράταξης- συλλογικότητας, μέσα από τη συμπόρευση και την πρωτοβουλία για κοινωνικές διεκδικήσεις και αντιστάσεις, μέσα από την «τοπικοποίηση» των συνολικών προβλημάτων και την «συνολικοποίηση» των τοπικών προβλημάτων. Πολύ περισσότερο κρίσιμο είναι το στοίχημα, όταν μια παράταξη καλείται να διαχειριστεί ένα Δήμο ή ακόμη και μια περιφέρεια. Μέσα σε ένα δεδομένο προβληματικό και συγκεντρωτικό θεσμικό πλαίσιο που κρατά τις αποφάσεις για το κράτος και επιφυλάσσει για την Αυτοδιοίκηση το ρόλο του φτωχού συγγενή- επαίτη- πελάτη και εκτελεστή. Με λειψούς πόρους και ανθρώπινο δυναμικό αλλά και με την εσωτερική παθολογία του δημόσιου τομέα, δύο παράγοντες που επιβαρύνονται δραματικά λόγω των μνημονιακών μέτρων. Με κοινοτικές χρηματοδοτήσεις που σχεδιάζονται χωρίς την Αυτοδιοίκηση και επιβάλλουν κανόνες για να εξυπηρετηθούν νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Με τις κοινωνικές ανάγκες να διογκώνονται και τα δημόσια αγαθά να εκποιούνται. Με αυτές τις συντεταγμένες, καλούνται οι αυτοδιοικητικές αρχές να αντιμετωπίσουν, να διαχειριστούν και να εκπροσωπήσουν μια σύνθετη τοπική πραγματικότητα που αποτελείται από όλη την κοινωνική διαστρωμάτωση και τις διαφορετικές ομαδοποιήσεις. Και να δώσουν ένα διαφορετικό προσανατολισμό. Για αυτόν το προσανατολισμό, προνομιακό πεδίο παρέμβασης είναι τα θέματα που ανοίγει η ριζοσπαστική πολιτική οικολογία. Η προσέγγιση για νέους δείκτες ευημερίας σε αντικατάσταση των παραδοσιακών «αναπτυξιακών» δεικτών, του ρυθμού ανάπτυξης, του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος. Ευημερία που δεν μετριέται με την
ικανοποίηση ατομικών καταναλωτικών ψευδοαναγκών αλλά με την καθολική πρόσβαση στην υγεία, την παιδεία και τον πολιτισμό, την ποιότητα ζωής και την προστασία του περιβάλλοντος, την επικοινωνία, την αλληλεγγύη, τον δημιουργικό ελεύθερο χρόνο, την κοινωνική δράση και συμμετοχή. Αλλά και η αναζήτηση των διαδρομών μέσα από τις οποίες η Αυτοδιοίκηση θα ενισχύσει τις κοινωνικές αντιστάσεις και διεκδικήσεις, θα επιδιώξει τον κοινωνικό έλεγχο, θα στηρίξει και θα στηριχθεί από τον εθελοντισμό, θα σχεδιάσει συμμετοχικά, θα θέσει ως στόχο την συνέργεια και όχι την ανταγωνιστικότητα. Φυσικοί σύμμαχοι που ανοίγουν δρόμους για την ανατροπή της επιβαλλόμενης ισοπέδωσης και την ανασυγκρότηση της κοινωνίας, είναι τα κινήματα με τοπικό και υπερτοπικό χαρακτήρα, που προστατεύουν τα δημόσια αγαθά και ανιχνεύουν εναλλακτικές απαντήσεις γύρω από τα θέματα που έχουν μπει στο στόχαστρο της ιδιωτικής κερδοφορίας: της ενέργειας, του νερού, της διαχείρισης των απορριμμάτων, των κοινόχρηστων χώρων, των εξορύξεων. Στον πλούτο των επιχειρημάτων και των κινηματικών προτάσεων υπάρχει έτοιμο υλικό για την Αυτοδιοίκηση που θα εμπλουτίσει την αποστεωμένη, πανάκριβη και συχνά κατευθυνόμενη «τεχνοκρατική» διαδικασία εκπόνησης αναπτυξιακών μελετών και σχεδίων. Στον δυναμισμό της κινητοποίησης και της ενεργοποίησης των πολιτών, βρίσκονται και διευρύνονται οι αναγκαίες συμμαχίες για να αντιμετωπισθεί η λεηλασία. Τρέχοντα παραδείγματα αποτελούν η πανελλαδική κινητοποίηση για την προστασία των αιγιαλών, για την διεκδίκηση των ακινήτων που παραχωρήθηκαν στο ΤΑΙΠΕΔ αλλά και η εκλογή της αριστερής δημοτικής αρχής στη Ν. Φιλαδέλφεια σε συνθήκες σύγκρουσης του τοπικού κινήματος με τις αδηφάγες επιδιώξεις Μελισσανίδη που με προμετωπίδα το γήπεδο και τους φίλαθλους της ΑΕΚ, επιχειρεί τον αποχαρακτηρισμό και την εκμετάλλευση του Άλσους. Φυσικοί σύμμαχοι που ανοίγουν δρόμους για την «αυτοδιοίκηση των πολιτών», είναι ακόμη οι συλλογικές απαντήσεις στην κρίση που πολλαπλασιάστηκαν τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά το κίνημα των πλατειών: αυτοδιαχειριζόμενα κοινωνικά κέντρα, συνεταιρισμοί, δίκτυα χωρίς μεσάζοντες, δίκτυα ανταλλαγών προϊόντων και υπηρεσιών με ή χωρίς εικονικά νομίσματα, τράπεζες σπόρων, εργασια-
κές κολεκτίβες, αυτοδιαχειριζόμενοι αγρόκηποι, οικοκοινότητες, εναλλακτικές εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δομές, συνελεύσεις γειτονιών, απόπειρες συμμετοχικών προϋπολογισμών και ένας μεγάλος αριθμός αυτοδιαχειριζόμενων δομών αλληλεγγύης (ιατρεία, φαρμακεία, φροντιστήρια, παντοπωλεία κ.α.), συγκρατούν τον κοινωνικό ιστό, αναπληρώνουν λειτουργίες της πολιτείας και της αυτοδιοίκησης και δείχνουν ότι ένας άλλος κόσμος κυοφορείται και μπορεί να υπάρξει. Με ευρηματική οικονομία πόρων, με κατανόηση των ορίων του περιβάλλοντος, με ανθρωπιστικές αξίες, με πειραματισμούς στη δύσκολη άσκηση της πραγματικής δημοκρατίας και της ισότιμης συμμετοχής. Η Αυτοδιοίκηση έχει συμμάχους, έχει έστω και περιορισμένα εργαλεία και μέσα, έχει πολιτική δύναμη. Μπορεί να πριμοδοτήσει συνεργατικές προσπάθειες στην οικονομία, την παραγωγή με κριτήρια τοπικοποίησης και αυτάρκειας, ιδιαίτερα σε τομείς όπως η ενέργεια, η διατροφή, η αξιοποίηση των απορριμμάτων με διαλογή στην πηγή, να αναδείξει τους τοπικούς πόρους, το φυσικό περιβάλλον, τα πολιτιστικά στοιχεία. Μπορεί να εμπνεύσει τις αξίες του δημόσιου λειτουργήματος και να κινητοποιήσει το ανθρώπινο δυναμικό της Αυτοδιοίκησης, αναδιοργανώνοντας με βάση νέους στόχους την εσωτερική λειτουργία Δήμων και Περιφερειών. Μπορεί να ανοίξει τη λειτουργία του δημοτικού συμβουλίου, την κατάρτιση του προγράμματος δράσης και την κατανομή των πόρων, οργανώνοντας διαδικασίες ουσιαστικής κοινωνικής διαβούλευσης. Μπορεί να σχεδιάσει μια πολιτική κοινωνικής προστασίας που περιλαμβάνει όλες τις μορφές δράσης : είναι γνωστές πρακτικές για την αυτοδιοίκηση ακόμη και η στήριξη καταλήψεων για στέγη και κοινωνικές δράσεις, οι επανασυνδέσεις ρεύματος και νερού, οι κινητοποιήσεις ενάντια σε ληστρικά μέτρα. Μπορεί να γίνει μοχλός αντίστασης και ανατροπής. Ας θυμηθούμε τα λόγια του Γιώργη Σιάντου, προς το Εθνικό Συμβούλιο (την Βουλή της Εθνικής Αντίστασης) κατά την διάρκεια των εργασιών του στις 20 Μαΐου 1944: «Η Αυτοδιοίκηση είναι ένα μεγάλο καρφί στην Αντίδραση. Γιατί; Γιατί καταλαβαίνει πως αυτή είναι το φυτώριο της Λαϊκής Δημοκρατίας, είναι θεμέλιο και ανάπτυξη της Λαϊκής Κυριαρχίας, είναι με λίγα λόγια αυτό που δεν την συμφέρει, αυτό που χτυπάει τα προνόμιά της. …» ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΠΑΝΟΥΔΗ
04
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
δικαίωμα στην αντίσταση - η περίπτωση των Σκουριών Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΩΣ ΕΥΤΑΞΙΑ ΚΑΙ ΩΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ
Το κείμενο αποτελεί εισήγηση της Ελεάνας Ιωαννίδου στο συνέδριο της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, το οποίο οργανώθηκε στις 13-14 Ιουνίου 2014, με τίτλο «Κρίσιμα δικαιώματα - δικαιώματα σε κρίση». Το δικαίωμα στην αντίσταση πρωτοεμφανίζεται στη Magna Carta τo 1215, διατρέχει όλο τον ύστερο Μεσαίωνα ως μια θεμιτή πράξη απέναντι στη δεσποτική εξουσία, στη συνέχεια μπολιάζεται με τις θεωρίες του Hobbes, του Locke και του Rousseau περί κοινωνικού συμβολαίου και αποτελεί τη «μήτρα» των πρώτων Συνταγμάτων. Στο ελληνικό Σύνταγμα προβλέπεται στο άρθρο 120 παρ. 4 που περιέχει την έσχατη εγγύηση τήρησής του, προβλέποντας ότι αυτή «επαφίεται στον Πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με την βία». Δεν αφορά βέβαια σε μεμονωμένες περιπτώσεις, όπου μια πράξη της εξουσίας είναι αντίθετη με το Σύνταγμα, αλλά στην περίπτωση, όπου οι πράξεις της πολιτικής εξουσίας συνιστούν «κατάλυση με τη βία του Συντάγματος», όχι μόνον άμεσα, αλλά και έμμεσα. Όταν, δηλαδή, το κράτος συστηματικά προσβάλλει τις θεμελιώδεις αρχές, στις οποίες στηρίζεται το «κοινωνικό συμβόλαιο» με τους πολίτες, όπως η μορφή του πολιτεύματος, οι οργανωτικές του βάσεις ή το αξιακό σύστημα που πραγματώνει το Σύνταγμά μας. Στην Χαλκιδική δεν έχουμε «Χούντα». Σε γενικές γραμμές, ισχύει ό,τι και για την υπόλοιπη Ελλάδα. Εκτός από την περίπτωση του χρυσού. Εκεί καταλύεται το κράτος δικαίου. Εκεί δεν μπορεί καν να βρει εφαρμογή το δίλημμα που θέτει ο τίτλος του τραπεζιού μας: χάριν της «ευταξίας» που έχει ανάγκη το μοντέλο ανάπτυξης που επιβάλλεται βίαια σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, το «δικαίωμα στην ασφάλεια» διασφαλίζεται μόνο στην εταιρία και με κάθε μέσο. Χρησιμοποιώντας ακόμα και τη βία της στέρησης της ελευθερίας με την απειλή κακουργηματικών κατηγοριών, το κράτος προσβάλλει το δικαίωμα στην ασφάλεια των πολιτών απέναντί του. Η θεσμική μεροληψία γύρω από την «επένδυση» του χρυσού στη Χαλκιδική δεν εκδηλώθηκε πρόσφατα. Είναι τόσο παλιά όσο και τα μεταλλεία. Η κρίση, όμως,
αποτέλεσε την αφορμή για την περαιτέρω εκτροπή της στις φασίζουσες πρακτικές της διοίκησης. Η αρχή, στην περίπτωση της παρούσας εταιρίας, έγινε με το «καλημέρα»: Όταν παραβιάστηκε η Συνθήκη του Άαρχους στη πρώτη φάση, αυτή της υποτιθέμενης δημόσιας διαβούλευσης για την «επένδυση». Οι κάτοικοι που θεωρούν την εξόρυξη αντίθετη στα συμφέροντα του τόπου τους δεν είχαν ποτέ ως τώρα το στοιχειώδες δικαίωμα να ακουστεί η φωνή τους για το τι θέλουν για το μέλλον τους, ποιο μοντέλο ανάπτυξης και ποια ζωή θέλουν οι ίδιοι για τους εαυτούς τους και τα παιδιά τους. Ας μην ξεχνάμε πως μια έγκριση περιβαλλοντικών όρων είναι ένα κοινωνικό συμβόλαιο μιας ενημερωμένης κοινωνίας των πολιτών και μιας υπεύθυνης εταιρίας. Το κράτος είναι εκεί ως θεματοφύλακας αυτού του διαλόγου, όχι αυτό που αποφασίζει, εμποδίζοντας τους πολίτες να ακουστούν. Το συγκεκριμένο «συμβόλαιο» υπογράφτηκε χωρίς να συμφωνούν και τα δύο μέρη, γιατί το ένα μέρος, οι πολίτες, δεν είχαν την ευκαιρία ούτε να ενημερωθούν ουσιαστικά για τις επιπτώσεις του έργου, ούτε να συμμετάσχουν σε ένα γνήσιο διάλογο γι’ αυτό. Τότε, κάποιοι άνοιξαν το δρόμο στη βία καταπατώντας πρώτοι το Σύνταγμα και μην αφήνοντας χώρο στην κοινωνική ειρήνη.
Η ίδια έπεσα θύμα βίας στην «εκδήλωση ενημέρωσης του ΥΠΕΚΑ», που γινόταν με face control από ανθρώπους της εταιρίας με την αστυνομία στις διαταγές τους, από τραμπούκο της εταιρίας που τον σταμάτησε γνωστός κοινοτάρχης της περιοχής. Ο ίδιος κοινοτάρχης που, στην περίφημη «διαβούλευση» στο τελευταίο νομαρχιακό συμβούλιο της μεταβατικής περιόδου του «Καλλικράτη», μου καταγγέλθηκε ότι υποδείκνυε σε σωματώδεις εντολοδόχους να προπηλακίζουν ομιλητές, για να τους κατευνάζει ο ίδιος στη συνέχεια ως ...ψύχραιμος μεσολαβητής. Σε εκείνο το νομαρχιακό συμβούλιο πέρασα κρυφά ανάμεσα στις γραμμές των αστυνομικών που πετούσαν έξω όποιον τους υποδείκνυαν οι άνθρωποι της εταιρίας, τρυπώνοντας στην πολυπληθή συνοδεία του κυρίου Στρατουδάκη της «Ελληνικός Χρυσός». Την ίδια ώρα, έξω από το κτίριο του νομαρχιακού συμβουλίου, ο σύντροφός μου που προσπάθησε να μπει στον χώρο της ΑΝΟΙΧΤΗΣ διαβούλευσης, έτρωγε κλωτσιές από τραμπούκους της εταιρίας, ενώ τον κρατούσε «αγκαζέ» ο υψηλόβαθμος αστυνομικός. Έτσι άνοιξε ο κύκλος της βίας. Με την παραβίαση των δικαιωμάτων στη διαβούλευση, η οποία δεν έγινε με την κοινωνία παρούσα. Στην πραγματικότητα, η ίδια η «διαβούλευση» για τη μελέτη περιβαλλο-
ντικών επιπτώσεων ήταν η πρώτη πράξη κρατικής βίας. Η Ιστορία θα καταγράψει πώς η αστυνομία λειτούργησε ως υπάλληλος της εταιρίας. Και όχι μόνο τότε, αλλά ΑΠΟ τότε η αστυνομία, συχνά σε συνεργασία με τη δικαιοσύνη, παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα συστηματικά. Ο δεύτερος βασικός κύκλος παραβίασης δικαιωμάτων στην περίπτωση της Χαλκιδικής είχε στόχο την, με κάθε τρόπο, προστασία των συμφερόντων της εταιρείας από τους αμφισβητίες. Όσοι αμφισβήτησαν τις διαδικασίες βρέθηκαν στο στόχαστρο μιας απίστευτης αστυνομικής καταστολής με παράλογες διώξεις, προφυλακίσεις, παρακολουθήσεις, δημιουργία παράνομης τράπεζας DNA, με την αστυνομία να λειτουργεί υπό τις διαταγές των σεκιουριτάδων στο βουνό και να επιμένει να εμπαίζει όσους της καταγγέλλουν τις παρανομίες της εταιρίας. Επίσης, η αστυνομία έχει διενεργήσει απαγωγές, έχει ασκήσει υπέρμετρη και επικίνδυνη βία σε διαδηλωτές, ανέκρινε ανηλίκους χωρίς την παρουσία όχι μόνο δικηγόρου, αλλά ούτε των γονιών τους, έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή ηλικιωμένων και καρδιοπαθών και έριξε δακρυγόνα μέχρι και στο σχολείο της Ιερισσού. Για κάποια από τα γεγονότα αυτά, εκδόθηκε η από 26-3-2013 Δημόσια Δήλωση της Διεθνούς Αμνηστίας, με την οποία καλεί τις ελληνικές αρχές να διερευνήσουν τη συ-
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
μπεριφορά της ελληνικής αστυνομίας, ενώ στην πολυσέλιδη έκθεσή της που εξέδωσε το Μάρτη του 2014, με τίτλο «Κράτος εν κράτει, κουλτούρα κακομεταχείρισης και ατιμωρησίας στην ελληνική αστυνομία», η Διεθνής Αμνηστία κάνει εκτενή αναφορά στις διαδηλώσεις στις Σκουριές. Υπάρχει και ένας τρίτος κύκλος παραβίασης κρίσιμων δικαιωμάτων. Από την έγκρισή της μέχρι σήμερα, η έγκριση περιβαλλοντικών όρων καταπατήθηκε από την εταιρία πολλάκις και πάντα με τη συνδρομή ή την ανοχή του κράτους. Σε πολλές περιπτώσεις οι κάτοικοι καταγγέλλουν ότι εκτελούνται παράνομες εργασίες και αντιμετωπίζονται από την κρατική μηχανή ως συνωμότες κι εχθροί της ανάπτυξης, ενώ οι ελεγκτικοί μηχανισμοί φυσικά απουσιάζουν. Μερικά παραδείγματα: - Ολόκληρες περιοχές βρέθηκαν να πίνουν νερό με αρσενικό, όπως έγινε στην περίπτωση του Νεοχωρίου που έπινε τέτοιο επί ενάμιση χρόνο. - Φορτηγά με τοξικά φορτία, συμπυκνώματα αρσενοπυρίτη, αποκαλύπτονται λόγω ατυχημάτων. Η μεταφορά τους γίνεται προς το λιμάνι της Θεσσαλονίκης με τρόπο παράνομο, που ανάγκασε το Δήμο Βόλβης να ζητήσει την εφαρμογή του νόμου και με ασφαλιστικά μέτρα να διεκδικήσει τη διακοπή διέλευσης των φορτηγών από την περιοχή του. - Η εταιρεία υλοτομεί ανεξέλεγκτα και επεκτείνει τις εργασίες της σε περιοχές, για τις οποίες δεν έχει άδεια. - Κτιριακά συγκροτήματα ξεπηδάν στη μέση του δάσους, με τις εργασίες τους να ξεκινούν χωρίς άδεια δόμησης. Το παράδειγμα που ακολουθεί είναι εξαιρετικά χαρακτηριστικό, γιατί συμπυκνώνει τις δυο προηγούμενες περιπτώσεις παραβίασης δικαιωμάτων: τον χωρίς άδεια βιασμό του περιβάλλοντος, με την καταστολή και την άδικη δίωξη αυτών που αντιδρούν και αποκαλύπτουν την παρανομία. Πρόκειται για το λεγόμενο ρέμα (ή Λάκκο) Καρατζά, όπου η εταιρεία σχεδιάζει να δημιουργήσει φράγμα ύψους άνω των 150 μέτρων για να συγκρατεί τα φερτά υλικά από τις εξορύξεις. Πρόκειαι για ένα από τα μεγαλύτερα φράγματα στη χώρα. Ας δούμε λίγο πώς προωθήθηκε, με τι διαδικασίες και με ποιο τίμημα για την τοπική κοινωνία.
Το ρέμα (ή Λάκκο) Καρατζά Την 21η Απριλίου του 2013, εκσκαφείς της εταιρίας εξόρυξης χρυσού στη Χαλκιδική μπήκαν στο μη-οριοθετημένο ρέμα Καρατζά, ανοίγοντας δρόμους, εκχερσώνοντας αιωνόβιες οξιές και μπαζώνοντάς τες με επιχωματώσεις. Στις 22 Απριλίου οι κάτοικοι της γύρω περιοχής μαζεύτηκαν στο σημείο, καλώντας το δασάρχη και ζητώντας του να κάνει αυτοψία. Ο δασάρχης, αν και αρμόδιος, υποσχέθηκε να «ενημε-
ρώσει τους ανωτέρους» του και επέδειξε ολιγωρία. Στις 27 Απριλίου σε αντίστοιχη συγκέντρωση των κατοίκων της περιοχής και μετά τις καταγγελίες των κατοίκων ότι οι εργασίες εκτελούνται χωρίς άδεια, ο αστυνομικός διευθυντής που ήταν παρών, αντί να ζητήσει από τους ανθρώπους της εταιρείας να επιδείξουν την άδεια, παρέπεμψε τους καταγγέλοντες σε συνάντηση στις 29 του μηνός, όπου η εταιρεία θα την προσκόμιζε. Η συνάντηση δεν συγκλήθηκε ποτέ, προδίδοντας μια προφανή διάθεση κωλυσιεργίας εκ μέρους των αρχών. Από την 1η Μαΐου και για 10 ημέρες, η περιοχή γίνεται πεδίο συγκρούσεων, πολίτες προσέρχονται στην περιοχή και διαμαρτύρονται για τις παράνομες εργασίες, ενώ οι παράνομες εργασίες συνεχίζονται με την προστασία των αστυνομικών αρχών που έχουν πλήρη επίγνωση του τι συντελείται εκεί. Με την πίεση από γεγονότα υποστήριξης του αγώνα των κατοίκων, η συνάντηση μεταξύ αρχών, κατοίκων που αντιδρούν και εταιρείας καθορίζεται και πάλι για τις 13 Μαΐου. Την παραμονή της συνάντησης, πραγματοποιείται πορεία κατοίκων στην περιοχή με το αίτημα να αναβληθούν οι εργασίες μέχρι την προσκόμιση της άδειας από την εταιρεία. Η απάντηση της αστυνομίας είναι άμεση: επιτίθεται απρόκλητα στους συγκεντρωμένους με μανία, υπέρμετρη βία και χημικά. Για τα επεισόδια εκείνης της ημέρας θα σχηματισθεί μια από τις δικογραφίες που έχουν συζητηθεί πολύ. Θα πρότεινα για μια αναλυτική παρουσίασή της να διαβάσετε το άρθρο μου «Η χαμένη τιμή του Μπάμπη, της Λίτσας και του Μανάβη», που δημοσιεύτηκε στο tvxs, με τίτλο που εμπνέεται από τη λογοτεχνία. Δυστυχώς, και η ίδια η δικογραφία φαίνεται εξίσου εμπνευσμένη. Άπειρες σελίδες, κυρίως από ηχογραφημένες τηλεφωνικές συνομιλίες πολιτών, όπως εκείνου που λέει ότι έχει κάποια «δουλειά», αλλά, αφού μιλάει βράδυ Σαββάτου, η δουλειά ερμηνεύεται από τις διωκτικές αρχές ως συμμετοχή σε συνωμοτικές πράξεις. Πολίτης κατηγορείται ως υπεύθυνος για τη δημιουργία εκρηκτικού κλίματος, γιατί σε συνέντευξή του σε εφημερίδα της Αθήνας περιγράφει ότι το κλίμα στην Ιερισσό ...είναι εκρηκτικό. Μια σειρά καινοφανών συνδέσεων γεγονότων και ανθρώπων επισφραγίζεται από την κορωνίδα της κατηγορίας για πυροβολισμό αστυνομικού. Τούτο θα αποτελέσει και το έρεισμα για την κατηγορία των συμμετεχόντων στη διαμαρτυρία για την παραβίαση του νόμου στον Λάκκο Καρατζά ως μελών εγκληματικής οργάνωσης, με τη δικογραφία να διανθίζεται κι από άλλα γεγονότα, όπως τη φθορά αυτοκινήτου και την τοποθέτηση εμπρηστικού μηχανισμού με γκαζάκια σε βιτρίνα καταστήματος. Όλα αυτά σε μια υπόθεση που εκκρεμεί και για την οποία θα προσθέσω μόνο ότι είμαι σίγου-
ρη ότι στο μέλλον θα αποτελεί αντικείμενο μελέτης στις νομικές σχολές. Στις 26 Ιουνίου του 2013 οι κάτοικοι καταθέτουν στο Μονομελές Πρωτοδικείο Χαλκιδικής αίτηση προσωρινής διαταγής για τη διακοπή των εργασιών, απόφαση που λαμβάνεται στις 28 του ίδιου μήνα. Ένα μήνα αργότερα, το δικαστήριο επιφυλάσσεται να εκδώσει απόφαση επί της ουσίας, αλλά διατάζει την άρση της διακοπής των εργασιών. Η αίτηση ασφαλιστικών μέτρων εκδικάζεται στις 3 Σεπτεμβρίου. Η Πρόεδρος του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκιδικής αποφαίνεται ότι πρόκειται για «απλή νόμιμη υλοτόμηση» που γίνεται σύμφωνα με τους κανόνες υλοχρηστικής και τις διατάξεις του ελληνικού δικαίου. Κι αν η μελέτη οριοθέτησης του ρέματος εκκρεμούσε από το 2006, όπου υποβλήθηκε αλλά δεν έπαιρνε έγκριση, τούτο δεν εμπόδισε την εταιρεία να προχωρήσει από το φθινόπωρο στη δημιουργία μικρών φραγμάτων προκειμένου να αποκρύψει τα υλικά που εναποτίθενται στον ποταμό. Μάταια, καθώς το φωτογραφικό υλικό εκείνης της εποχής που έχουν συγκεντρώσει οι κάτοικοι προδίδει την πραγματική κατάσταση. Εδώ θα ήθελα να σημειώσω ότι αυτό το υλικό δεν ήταν εύκολο να ληφθεί, ο δε φωτογράφος κατηγορείται για συμμετοχή στη συμμορία της δικογραφίας που αναφέραμε, καθώς είναι και ιδιοκτήτης παντοπωλείου που πουλάει γκαζάκια ίδιας μάρκας με αυτά που χρησιμοποιήθηκαν σε εμπρηστική επίθεση. Με αλλεπάλληλες καταγγελίες και διαμαρτυρίες των κατοίκων, φτάνουμε πλέον στις 3 Ιουνίου του 2014, όπου αναλαμβάνουν επιτέλους δράση οι επιθεωρητές μεταλλείων και στις 4/6 εκδίδουν το σχετικό έγγραφο. Διαπιστώνουν την παρανομία και επιβεβαιώνουν την απόφαση 1492/2013 του ΣτΕ, η οποία έχει μείνει ουσιαστικά ανεφάρμοστη για πάνω από ένα χρόνο και ορίζει ότι «πριν από τη διενέργεια οιασδήποτε επεμβάσεως στα ρέματα Καρατζάς Λάκκος και Λοτσάνικο, θα πρέπει να εγκριθεί ο καθορισμός των οριογραμμών τους από το αρμόδιο, κατά περίπτωση, όργανο» που στην περίπτωση των δασικών ρεμάτων στις Σκουριές είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Το αποτέλεσμα; Στις 6/6 δημοσιεύεται στο ΦΕΚ το απαραίτητο Προεδρικό Διάταγμα οριοθέτησης των ρεμάτων. Δεν θα σχολιάσω τη χρονική σύ-
05 μπτωση, ούτε την προεργασία που έγινε με τροπολογία στο νομοσχέδιο του ΥΠΕΚΑ για τα υδατορέματα. Κρατάω μόνο το γεγονός ότι για πάνω από ένα χρόνο οι εργασίες γίνονταν παράνομα με την κάλυψη πολλών αρχών και ότι σε αυτό το διάστημα, πολλοί άνθρωποι απώλεσαν βασικά τους δικαιώματα, είναι σήμερα υπόδικοι, γιατί ξεσκέπασαν αυτή την παρανομία και διαμαρτυρήθηκαν για αυτή. Αυτή είναι μία από τις πολλές μικρές ιστορίες «αντίστασης» στη Χαλκιδική από το 2010. Οι κάτοικοι έπρεπε να κινητοποιηθούν συνεχόμενα για πάνω από ένα χρόνο, για να εφαρμοστεί ο νόμος για μία ημέρα. Σε ένα ρέμα που οριοθετήθηκε, αφού καταστράφηκε και λίγο πριν «καταργηθεί», για να γίνει χαβούζα, όπως και τα διπλανά ρέματα. Μόνο που εκεί δεν θα θάβονται μόνο τα τοξικά κατάλοιπα. Εκεί θάφτηκε κι ένα τμήμα της αξιοπιστίας της ελληνικής διοίκησης. Αυτές είναι οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες γίνεται επίκληση του δικαιώματος στην αντίσταση από το κίνημα ενάντια στην εξόρυξη στη Χαλκιδική, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη τρεις κακουργηματικές δικογραφίες, με δεκάδες κατηγορουμένους η καθεμία και με κάποιους από αυτούς «μπαλαντέρ» σε όλες, και η τοπική κοινωνία διχάζεται όλο και πιο βαθιά ανάμεσα στους υπέρμαχους και τους πολέμιους της επένδυσης. Για να επέλθει κοινωνική ειρήνη, πρέπει να γυρίσουμε πίσω. Στην αρχή του κύκλου της βίας: στη διαβούλευση. Ακόμα κι αν αυτό σήμερα φαίνεται σχεδόν ακατόρθωτο, μόνο αν βγάλουμε από το επίκεντρο το κέρδος και την εταιρεία και επαναφέρουμε τον άνθρωπο και τη δημοκρατία, έχουμε την ελπίδα να αποφύγουμε την καταστροφή στη Χαλκιδική. Όχι μόνο του περιβάλλοντος, αλλά και της κοινωνίας και της δημοκρατίας. ΕΛΕΑΝΑ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ Δικηγόρος
06
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
οι εξελίξεις στην ευρωπαϊκή ένωση για τα ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ Δεν ξέρω τι προσδοκίες θα είχε κανείς από την ελληνική Προεδρία στην ΕΕ. Πιστεύω όμως ότι για όσους παρακολουθούν το ζήτημα των μεταλλαγμένων, ίσως και να μην ήταν έκπληξη το γεγονός ότι ο υπουργός Περιβάλλοντος κ. Μανιάτης πήρε την πρωτοβουλία να ανοίξει το ζήτημα των Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών (ΓΤΟ) και μάλιστα με δυσμενείς όρους για το περιβάλλον, την υγεία μας και για τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων που έχουν δηλώσει «όχι στα μεταλλαγμένα». Από το Φεβρουάριο του 2014 που δεν εγκρίθηκε η καλλιέργεια του γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού 1507, δόθηκε η αφορμή στο ΥΠΕΚΑ να ανοίξει ξανά το θέμα της έγκρισης των ΓΤΟ. Με αυτό ασχολήθηκε το Συμβούλιο των Υπουργών Περιβάλλοντος το Μάρτιο του 2014, όπου δόθηκε στην Ελληνική Προεδρία η εξουσιοδότηση να ξεκινήσει το διάλογο για την τροποποίηση του πλαισίου για τους ΓΤΟ. Στις 28 Μαΐου 2014 η ελληνική πλευρά κατέθεσε, σε συνάντηση των κρατών μελών της ΕΕ, πρόταση για τις εθνικές απαγορεύσεις καλλιέργειας μεταλλαγμένων, η οποία έγινε δεκτή κατά πλειοψηφία. Στις 12 Ιουνίου η πρόταση αυτή ψηφίστηκε από το Συμβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος της ΕΕ και αναμένεται η ψήφισή της και από το Ευρωκοινοβούλιο, για να τεθεί σε ισχύ. Η βασική κριτική που γίνεται στην πρόταση της ελληνικής Προεδρίας έγκειται στην αναβάθμιση της διαπραγματευτικής θέσης των πολυεθνικών βιοτεχνολογίας έναντι στα κράτη-μέλη καθώς και στον περιορισμό των επιχειρημάτων για την αιτιολόγηση της απαγόρευσης. Υπό αυτή την έννοια, ενώ εκ πρώτης φαίνεται να δίνει περισσότερες αρμοδιότητες και νομικά όπλα σε ένα κράτος-μέλος ώστε να μπορεί να απαγορεύει μονομερώς την καλλιέργεια ΓΤΟ καταλήγει στο αντίθετο.
Η μέχρι σήμερα κατάσταση Η έως τα σήμερα διαδικασία της ΕΕ για χορήγηση αδειών ΓΤΟ ήταν ενιαία για όλα τα κράτη-μέλη και καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολη την καλλιέργεια μεταλλαγμένων στον ευρωπαϊκό χώρο. Με βάση την ισχύουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία (άρθρο 30 της Οδηγίας 2001/18), οι αποφάσεις έγκρισης της καλλιέργειας των ΓΤΟ λαμβάνονται από Κανονιστική Επιτροπή έπειτα από εισήγηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και κατόπιν γνωμοδότησης της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Ασφάλειας Τροφίμων (EFSA). Προκειμένου
η Κανονιστική Επιτροπή να καταλήξει σε απόφαση θα πρέπει να επιτευχθεί ειδική πλειοψηφία, η οποία όμως λόγω αντικρουόμενων θέσεων των κρατών- μελών δεν επιτυγχάνεται. Διαφορετικά το θέμα προωθείται στο Συμβούλιο, το οποίο έχει περιθώριο τριών μηνών να καταλήξει σε απόφαση, πάλι με ειδική πλειοψηφία. Εάν εντός του τριμήνου το Συμβούλιο καταλήξει ότι αντιτίθεται στην πρόταση, η Επιτροπή οφείλει να την επανεξετάσει, ενώ εάν λήξει η προθεσμία και το Συμβούλιο δεν έχει καταλήξει σε απόφαση, η προτεινόμενη πράξη εφαρμογής εγκρίνεται υποχρεωτικά από την Επιτροπή. Δεδομένου, λοιπόν, του συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ των χωρών που υποστηρίζουν και αυτών που αντιτίθενται στους ΓΤΟ, πρακτικά έως σήμερα η αδειοδότηση των ΓΤΟ προς καλλιέργεια εξαρτάται αποκλειστικά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τη γνωμοδότηση της EFSA. Σήμερα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη αποφανθεί θετικά για 7 από τις 13 αιτήσεις που έχουν κατατεθεί, ενώ για τις υπόλοιπες συνεχίζεται η αξιολόγηση των μελετών ανάλυσης κινδύνου. Σήμερα καλλιεργείται μόνον ένας ΓΤΟ, ο αραβόσιτος MON810 του αμερικανικού ομίλου Monsanto και καλλιεργείται μόνο στην Ισπανία, ο οποίος ζήτησε ανανέωση της έγκρισης καλλιέργειας. Άλλοι δύο αραβόσιτοι (BT176 και T25) και η πατάτα Amflora, αν και εγκεκριμένοι για καλλιέργεια, έχουν εγκαταλειφθεί. Όμως υπάρχουν
και άλλα αιτήματα καλλιέργειας ΓΤΟ που περιμένουν έγκριση, μεταξύ των οποίων ο αραβόσιτος TC1507 του ομίλου Pioneer (για τον οποίο υπήρξε σχετική συζήτηση τον Φεβρουάριο του 2014). Ακόμα, το ισχύον νομικό πλαίσιο δεν παρέχει τη δυνατότητα στα κράτη-μέλη για μονομερή απαγόρευση, παρόλο που αυτό συμβαίνει στη βάση, όμως, της πολιτικής απόφασης του κράτους-μέλους για αντίθεση στην καλλιέργεια μεταλλαγμένων στην επικράτειά του. Τον βασικό διαπραγματευτικό και αποφασιστικό ρόλο έναντι των εταιρειών βιοτεχνολογίας, λοιπόν, κατέχει η ΕΕ συνολικά και όχι η κάθε χώρα ξεχωριστά. Με τον τρόπο αυτό η ευρωπαϊκή αγορά έχει καταφέρει εδώ και δεκαετίες να είναι «εκτός» του παιχνιδιού των μεταλλαγμένων, χάρη στις έντονες αντιδράσεις περιβαλλοντικών και καταναλωτικών οργανώσεών καθώς και αγροτών από όλη την Ευρώπη. Οι πιέσεις όμως, ιδίως από την Αμερική, όπου δραστηριοποιείται έντονα τόσο η βιομηχανία όσο και το λόμπι των ΓΤΟ είναι διαρκείς και προσπαθούν να αντιστρέψουν αυτή την κατάσταση.
Δεκαετίες προσπαθειών για αλλαγή πλαισίου βρίσκουν διέξοδο… Η προσπάθεια αλλαγής του πλαισίου της ΕΕ για τα μεταλλαγμένα ξεκινά τουλάχιστον πριν από 14 χρόνια. Πιο πρόσφατα, από το
2010, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσπαθεί να τροποποιήσει τη σχετική Οδηγία 2001/18, έτσι ώστε να δίνεται η δυνατότητα στα κράτη-μέλη να απαγορεύουν την καλλιέργεια των ΓΤΟ που έχουν εγκριθεί στο επίπεδο της ΕΕ. Με άλλα λόγια, από το 2010 γίνεται προσπάθεια τροποποίησης του καθεστώτος έγκρισης για την καλλιέργεια των μεταλλαγμένων στην Ευρώπη, με στόχο να επιτραπεί σε όσες χώρες το επιθυμούν να τα καλλιεργήσουν. Όσες χώρες δεν θέλουν, έχουν τη δυνατότητα να επικαλεσθούν ποικίλους λόγους (δημοσία υγεία, δημόσια τάξη, προστασία του περιβάλλοντος, χωροταξία) ώστε να απαγορευτούν οι καλλιέργειες αυτές. Σε αυτό αντιδρούσαν πολλές χώρες και ιδιαίτερα το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Γερμανία, η Σλοβακία, το Βέλγιο, η Κύπρος και η Βουλγαρία, που καταψήφισαν αντίστοιχη πρόταση της Προεδρίας της Δανίας πριν δύο χρόνια. Φαίνεται λοιπόν ότι η ελληνική πρόταση, εκφράζοντας τις χώρες που επιθυμούν να προχωρήσει η καλλιέργεια μεταλλαγμένων, κατάφερε να «πείσει» κι αυτές που διαφωνούν και φοβούνται ότι θα δοθούν εγκρίσεις για καλλιέργειες, οπότε θέλουν να διατηρήσουν το δικαίωμα να απαγορεύσουν τα μεταλλαγμένα τουλάχιστον στην επικράτειά τους. Η ελληνική προεδρεία ήταν αυτή που πήρε την πολιτική απόφαση να επιτραπεί η καλλιέργεια ΓΤΟ σε όσες κοινοτικές χώρες το επιθυμούν, δίνοντας άλλη τροπή στην εξέλιξη του ζητήματος πανευρωπαϊκά. Οι
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
μόνες χώρες που αντέδρασαν στην πρωτοβουλία της Ελλάδας ήταν η Γαλλία και το Βέλγιο, ενώ το Λουξεμβούργο εξέφρασε κάποιες επιφυλάξεις ως προς το περιεχόμενο της πρότασης. Η αλλαγή στάσης των Βρετανών και των Γερμανών συνέβαλε στο να ανοίξει η πόρτα για τη χωρίς εμπόδια καλλιέργεια ΓΤΟ.
Τι προβλέπει η τροποποίηση • Στο κείμενο συμφωνίας συνδέεται η πρώτη φάση της αδειοδότησης, δηλαδή το αίτημα της εκάστοτε εταιρείας βιοτεχνολογίας σε επίπεδο ΕΕ για να δοθεί εξουσιοδότηση για καλλιέργεια σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με τη δεύτερη φάση, δηλαδή την αίτηση σε κάθε κράτος-μέλος όπου σχεδιάζεται καλλιέργεια ΓΤΟ. • Για να προχωρήσει ένα κράτος-μέλος σε απαγόρευση καλλιέργειας ΓΤΟ, πρέπει να προσφύγει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και εκείνη θα αναλαμβάνει να ζητά από τις εταιρείες των μεταλλαγμένων να τα αποκλείουν όταν καταθέτουν αιτήματα για νέες καλλιέργειες. Στην περίπτωση που η εταιρεία δεν συναινέσει, το κράτοςμέλος προχωρά εντός τριών μηνών στην απαγόρευση, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της εταιρείας αλλά και χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η εταιρεία έχει πολύ στενά χρονικά περιθώρια (30 ημέρες) για να μην αποδεχτεί την εξαίρεση του κράτους από το γεωγραφικό πεδίο εφαρμογής της αδειοδότησης του ΓΤΟ, ενώ η μη απάντηση της εταιρείας εκλαμβάνεται ως αποδοχή της εξαίρεσης. • Η αιτιάσεις που θα μπορούν να χρησιμοποιούν τα κράτη-μέλη για να απαγορεύσουν μια καλλιέργεια ΓΤΟ μπορούν να αφορούν περιβαλλοντικούς, κοινωνικοοικονομικούς λόγους, χρήσεις γης, χωροταξικό σχεδιασμό, αγροτική πολιτική, θέματα δημόσιας πολιτικής. • Πρέπει να αναφερθεί ακόμα ότι οι χώρες δεν θα έχουν καν το δικαίωμα να απαγορεύσουν τη διέλευση των μεταλλαγμένων οργανισμών από το έδαφός τους. Με τον τρόπο αυτό ανοίγει διάπλατα ο δρόμος της διακίνησης των μεταλλαγμένων και της επέκτασής τους στη διατροφή ζώων και ανθρώπων. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι εισάγεται στην ευρωπαϊκή διαδικασία έγκρισης ΓΤΟ η διαπραγμάτευση κάθε κράτουςμέλους που επιθυμεί να απαγορεύσει την καλλιέργεια του ΓΤΟ στο σύνολο ή σε μέρος της επικράτειάς του με την εταιρεία που υπέβαλε αίτηση για την έγκρισή του. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα, για ποιο λόγο οι εταιρείες βιοτεχνολογίας καθίστανται ισότιμοι συνομιλητές με τα κράτη-μέλη. Είναι φανερό ότι η διαπραγματευτική τους ισχύς αναβαθμίζεται έναντι των κρατών-μελών και αποκτούν καθοριστικό ρόλο στην
απόφαση για το πού θα καλλιεργηθούν ΓΤΟ στον ευρωπαϊκό χώρο. Ακόμα θα πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι τα κίνητρα ενός κράτους-μέλους που δικαιολογούν την απαγόρευση καλλιέργειας ΓΤΟ δεν έχουν νομική ισχύ στις εμπορικές συμφωνίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Ο ΠΟΕ δέχεται ως έγκυρες μόνο εθνικές αποφάσεις που βασίζονται σε επιστημονικά επιχειρήματα που επικαλούνται την υγεία ή τις περιβαλλοντικές ανησυχίες. Κατά συνέπεια, η διαδικασία αυτή θα μπορούσε να προκαλέσει διαφορές που βασίζονται σε μη συμμόρφωση με τους κανόνες του ΠΟΕ. Η πρόταση που υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο των Υπουργών δεν εγγυάται στα κράτη-μέλη ότι οι απαγορεύσεις που θα εγείρουν θα έχουν νομική βάση και ως εκ τούτου θα είναι αδιαμφισβήτητες σε διεθνή δικαστήρια καθώς και έναντι του ΠΟΕ. Με την τροποποίηση του πλαισίου οδηγούμαστε σε μια κατάσταση όπου η μια χώρα θα καλλιεργεί μεταλλαγμένα και η γειτονική της όχι. Για την περίπτωση λοιπόν διασυνοριακών επιμολύνσεων δεν γίνεται λόγος. Ούτε ακόμα και για τη διασυνοριακή ευθύνη σε περίπτωση γενετικής ρύπανσης.
Προβληματισμοί Έχουμε δει το τελευταίο διάστημα να γίνονται προσπάθειες αλλαγής του καθεστώτος για το γενετικό υλικό εν γένει. Τον Ιανουάριο του 2014 υπήρξε η πιο πρόσφατη αλλαγή του θεσμικού πλαισίου εμπορίας σπόρων. Η πανευρωπαϊκή κινητοποίηση καταναλωτών, αγροτών, περιβαλλοντικών οργανώσεων και κινημάτων έβαλε ένα μικρό φρένο στον πλήρη έλεγχο του γενετικού υλικού από τις εταιρείες βιοτεχνολογίας. Η πρόσφατη τροποποίηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, προκάλεσε τη δυσφορία πολλών λόγω του εικονικού «πρασινίσματός» της. Σήμερα είμαστε αντιμέτωποι με το ζήτημα της αδειοδότησης της καλλιέργειας των μεταλλαγμένων στην Ευρώπη. Το ζήτημα της διαχείρισης του γενετικού υλικού είναι πρωταρχικής σημασίας τόσο για τους αγρότες όσα και για τους καταναλωτές. Παρατηρούμε όμως μια δυσανάλογη αντίδραση σχετικά. Αναρωτιέμαι για ποια ζητήματα τα ελληνικά αγροτικά σωματεία έχουν κινητοποιηθεί το τελευταίο διάστημα. Σε κανένα από αυτά δεν βρίσκω το θέμα των σπόρων και των μεταλλαγμένων. Αυτοί που θα κληθούν αύριο να δουλέψουν με πατενταρισμένους σπόρους και μεταλλαγμένα δεν έχουν ενδοιασμούς για αυτά; Μόνο κάποιες οργανώσεις αγροτών στην Ευρώπη αντιδρούν. Και πάλι όμως το στίγμα που δίνει ο αγροτικός κόσμος μέσω των ευρωπαϊκών θεσμικών του οργάνων COPA- COGECA (Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Αγροτικών Φορέων και Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Αγροτικών Συνεταιρισμών)
07
8 λόγοι για τους οποίους λέμε «όχι στα μεταλλαγμένα»: 1. Σ ε αντίθεση με την παραδοσιακή επιλογή και την υβριδοποίηση, η γενετική τροποποίηση παράγει νέες μορφές ζωής που δεν θα εμφανίζονταν ποτέ στη φύση. 2. Ο ι ΓΤΟ διασταυρώνονται με φυσικούς οργανισμούς, αναπαράγονται, μεταναστεύουν και μεταφέρονται, με απρόβλεπτες και μη αναστρέψιμες συνέπειες για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. 3. Υ πάρχει επιστημονική αβεβαιότητα για τους κινδύνους βλάβης της υγείας και του περιβάλλοντος. 4. Η καλλιέργεια ΓΤΟ καταστρέφει τη βιοποικιλότητα ενός τόπου, την οικολογική του ισορροπία και τη διατροφική του ασφάλεια. 5. Η καλλιέργεια μεταλλαγμένων απαιτεί αυξημένη χρήση φυτοφαρμάκων προερχόμενα συνήθως από την ίδια εταιρεία που παρήγαγε και τους ΓΤΟ. Με αυτό τον τρόπο αυξάνεται η αντοχή ζιζανίων και εντόμων σε εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα αντίστοιχα. 6. Ο ι ΓΤΟ μπορούν να επιμολύνουν συμβατικές και βιολογικές καλλιέργειες με τη μεταφορά γονιδίων και τη γενετική επιμόλυνση. 7. Ο αγρότης που καλλιεργεί ΓΤΟ εξαρτάται απόλυτα από την εταιρεία παραγωγής τους. Ακόμα πολλές ζωοτροφές προέρχονται από καλλιέργειες ΓΤΟ. Χάνεται έτσι η παραδοσιακή γεωργία και κτηνοτροφία. 8. Ο καταναλωτής δεν μπορεί να διασφαλιστεί για την καθαρότητα της τροφής του και περιορίζονται οι διατροφικές του επιλογές. Η διατροφή του εξαρτάται όλο και περισσότερο από τους κολοσσούς του αγροδιατροφικού τομέα εις βάρος της παραδοσιακής καλλιέργειας, της βιώσιμης γεωργίας και διατροφής.
είναι της σύμπλευσης με τις μεγάλες εταιρείες βιοτεχνολογίας - τουλάχιστον στη διαβούλευση για την εμπορία των σπόρων τον Απρίλιο του 2014. Και σε αυτούς τους φορείς συμμετέχουν και οι ελληνικές οργανώσεις των αγροτών και των αγροτικών συνεταιρισμών. Στα διλλήματα λοιπόν που θέτει το λόμπυ των εταιριών βιοτεχνολογίας: α) για να τραφεί ο πλανήτης χρειαζόμαστε φθηνή τροφή και αυτή μπορεί να μας τη δώσουν τα μεταλλαγμένα και β) για να υπάρχει πρόσβαση των αγροτών σε ποικιλία φυτικού γενετικού υλικού είναι αναγκαία τα ιδιωτικά δικαιώματα στους σπόρους και το πατεντάρισμα, οι αγρότες τι έχουν να απαντήσουν; Αν αυτά τα ζητήματα δεν είναι κορυφαία θέματα πανελλαδικής και πανευρωπαϊκής αγροτικής διεκδίκησης, τότε ποιος ο κοινωνικός ρόλος των αγροτών; Η καλή και καθαρή τροφή είναι δικαίωμα για όλους και δεν αποτελεί εμπορεύσιμο προϊόν για όποιον την παράγει και τη διακινεί. Γιατί από την πλευρά των καταναλωτών και των περιβαλλοντικών οργανώσεων και κινημάτων δεν υφίστανται τέτοια διλλήματα. Και για να μην αδικώ κανένα, και για μια μικρή μερίδα αγροτών ισχύει το ίδιο. Είναι λοιπόν ζωτικής σημασίας η δημιουργία συνεργειών του αγροτικού κόσμου με το κίνημα ενάντια στα μεταλλαγμένα (αλλά όχι μόνο). Θα πρέπει να βρεθεί από κοινού τρόπος προστασίας των εδαφών,
της γεωργίας και των κατοίκων του κάθε κράτους-μέλους. Είναι σίγουρο ότι το ισχύον νομικό πλαίσιο για τους ΓΤΟ πρέπει να αναθεωρηθεί συνολικά καθώς και ο τρόπος αξιολόγησης των επιπτώσεών τους στην υγεία και το περιβάλλον. Κι αυτά θα έπρεπε να συζητηθούν προτού φτάσουμε στο σημείο να αποφασίζουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες μια χώρα θα απαγορεύει την καλλιέργεια ΓΤΟ. Η όποια αναθεώρηση όμως θα έπρεπε, κατά τη γνώμη μου, να κινείται προς την κατεύθυνση της απαγόρευσης καλλιέργειας των μεταλλαγμένων στην Ευρώπη συνολικά. Να ισχυροποιεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αλλά και τα κράτη-μέλη απέναντι στις εταιρείες βιοτεχνολογίας. Θα περίμενε κανείς από την ελληνική Προεδρία, με την εμπειρία της κρίσης και των προβλημάτων της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας, μεγαλύτερη αγωνιστικότητα απέναντι σε ζητήματα όπως αυτό της καλλιέργειας των μεταλλαγμένων και μεγαλύτερη αντίσταση στις πιέσεις του αγροδιατροφικού λόμπυ. Γιατί είναι σαφές ότι η οικονομική και κοινωνική διέξοδος της χώρας μας αλλά και της Ευρώπης, δεν μπορεί να γίνει μέσα από το δρόμο της «βιώσιμης ενταντικοποίησης» και των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών.
ΙΩΑΝΝΑ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ
08
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
Ουκρανική κρίση και ΕΕ: το τανγκό της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα έχει δύο παρτεναίρ Το ξέσπασμα της κρίσης στην Ουκρανία θορύβησε τους ευρωπαίους ηγέτες και επανέφερε στην επικαιρότητα ένα παλαιό ζήτημα. Πώς μπορεί να θωρακιστεί η Ευρωπαϊκή Ένωση από πιθανό κλείσιμο της ρώσικης στρόφιγγας παροχής φυσικού αερίου; Ένα πιθανό μποϊκοτάζ από την πλευρά της Ρωσίας (όπως, άλλωστε έχει συμβεί δις στο πρόσφατο παρελθόν, το 2006 και 2009), θα στερήσει από την Ευρώπη περίπου το 15% της ποσότητας εισαγόμενου φυσικού αερίου που χρειάζεται για να καλύψει τις ανάγκες της, και το οποίο διέρχεται από τα εδάφη της Ουκρανίας. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, οι πλέον ευάλωτες χώρες θα ήταν αυτές της νοτιοανατολικής Ευρώπης, αλλά και η Ιταλία και η Γερμανία. Η Ελλάδα είναι και αυτή εθισμένη στα ρωσικά κάλλη, μιας και περίπου το 55% των εισαγωγών φυσικού αερίου προέρχονται από τη Ρωσία. Πρέπει να σημειωθεί πως, σε σχέση με το παρελθόν, χάρη στο πλήθος διασυνδέσεων και νέων αγωγών, όλες οι ευρωπαϊκές χώρες μπορούν να ανταποκριθούν ευκολότερα σε αντίστοιχα επεισόδια. Ίσως, βέβαια, τα λόγια του προέδρου Μπαρόσο να έκρυβαν μια δόση υπερβολής όταν αναφέρθηκε στην Ουκρανική κρίση ως τη μεγαλύτερη απειλή για την ευρωπαϊκή ειρήνη και ασφάλεια μετά την πτώση του «Σιδηρού Παραπετάσματος». Και αυτό διότι, αφενός το τανγκό της εξάρτησης θέλει δύο παρτεναίρ –σε περίπτωση μποϊκοτάζ, η Gazprom θα έπρεπε να στερηθεί των εσόδων από τις εξαγωγές φυσικού αερίου μέσω Ουκρανίας, περίπου $33δις μόνο για το 2013– ενώ η Ρωσία καλείται να δείξει το καλό της πρόσωπο και στα πλαίσια της προσέγγισης της Κίνας (με την οποία έκλεισε πρόσφατα το μεγαλύτερο deal πώλησης φυσικού αερίου, αξίας $400 δις). Εξάλλου, η ΕΕ αποτελεί τον πρώτο εμπορικό εταίρο της Ρωσίας, καθώς σχεδόν οι μισές εισαγωγές και εξαγωγές της τελευταίας, με κύκλο εργασιών περίπου €337δις, διεξάγονται με χώρες-μέλη της ΕΕ. Συνεπώς, η Ρωσία χρειάζεται την ΕΕ όσο και η ΕΕ τη Ρωσία. Τα αντανακλαστικά των ευρωπαίων πολιτικών λειτούργησαν άμεσα – προς ποια κατεύθυνση είναι, ωστόσο, το ερώτημα. Έπειτα από απαίτηση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ετοίμασε και έδωσε στη δημοσιότητα το σχέδιο για τη διασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης. Η στρατηγική απεμπλοκής της ΕΕ από το ρωσικό αέριο στηρίζεται, όσο απίστευτο κι αν ακούγεται, κυρίως στην περαιτέρω ανάπτυξη και ενίσχυση των υποδομών φυσικού αερίου (LNG, εγχώρια κοιτάσματα π.χ. σχιστολιθικού αερίου, νέοι αγωγοί μεταφοράς, αξιοποίηση τρίτων προμηθευτών κ.λπ.)! Τι σημαίνει αυτό; Η Ευρώπη, στην προσπάθεια να προσελκύσει τα υγραεριοφόρα πλοία μεταφοράς LNG, θα πρέπει να είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει το σκληρό ανταγωνισμό από τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις τιμές αγοράς καυσίμου, πέφτοντας ταυτόχρονα στην αγκαλιά λίγων κυρίαρχων εταιρειών στην παραγωγή LNG (Shell, Qatargas κ.ά.). Επιπλέον, θα κόψει τον ομφάλιο λώρο με την ασταθή περιοχή της Ρωσίας, βρίσκοντας απάνεμο καταφύγιο σε χώρες όπως η Νιγηρία, η Αλγερία και το Ιράκ – ο εμφύλιος που μαίνεται στο τελευταίο έχει για ακόμα μια φορά εκτοξεύσει τις τιμές
πετρελαίου. Για τη μεταφορά του ρωσικού αερίου, θα παρακάμψει την Ουκρανία, κυρίως μέσω των αγωγών South Stream και Nord Stream – μόνο που πίσω από τους δύο αγωγούς βρίσκεται, πάλι, η Gazprom! Η έλευση της ενεργειακής επανάστασης μέσω του σχιστολιθικού αερίου, από τους κακεντρεχείς αποκαλούμενη «πάρτι συνταξιούχων», μάλλον θα αργήσει, όχι μόνο λόγω του τεράστιου κόστους εξόρυξης σε σχέση με το αντίστοιχο των ΗΠΑ αλλά και απλούστατα, επειδή τα ευρωπαϊκά αποθέματα δεν επαρκούν για να εξαλείψουν την εξάρτηση από τις εισαγωγές – στο ευνοϊκότερο σενάριο εκμετάλλευσης σχιστολιθικού αερίου, η εξάρτηση αυτή μειώνεται στο 62% το 2035, από το 89%. Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας, οι εκπομπές CO 2 από τις μονάδες φυσικού αερίου πολύ σύντομα (2025) θα είναι υψηλότερες από τη μέση ένταση άνθρακα του παγκόσμιου μείγματος ηλεκτρικής ενέργειας, κι έτσι το φυσικό αέριο θα χάσει τον τίτλο του ως «καύσιμο χαμηλών εκπομπών». Δεν μπορεί να λογίζεται, συνεπώς, παρά μόνο ως μεταβατική εναλλακτική για την επίτευξη ενός συστήματος ενέργειας μηδενικών εκπομπών. Μια μεταβατική εναλλακτική η οποία θα κοστίσει περίπου €70δις –όσο δηλαδή απαιτείται για την κατασκευή νέων αγωγών, υποδομών αποθήκευσης και μεταφοράς φυσικού αερίου, σταθμούς LNG– και θα δεσμεύσει την Ευρώπη σε ένα καύσιμο η τιμή του οποίου έχει τριπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία. Το ερώτημα που τίθεται, είναι, ποια είναι η ενδεδειγμένη λύση που μπορεί να ικανοποιήσει το τρίπτυχο ανάπτυξη – προστασία του καταναλωτή – προστασία περιβάλλοντος; Την απάντηση δίνει η ίδια η ΕΕ μέσω της μελέτης αξιολόγησης της πορείας εφαρμογής της οδηγίας για την ενεργειακή αποδοτικότητα. Σε αυτήν, παρατίθενται οι επιπτώσεις από τη θέσπιση ενός στόχου ενεργειακής αποδοτικότητας 40% για το 2030: όχι μόνο μειώνεται η ανάγκη
εισαγωγών φυσικού αερίου σε ποσότητα τουλάχιστον ίση με τις εισαγωγές από τη Ρωσία, αλλά παράλληλα αναπτύσσεται η οικονομία κατά 4% ετησίως, αυξάνονται οι θέσεις εργασίας κατά 3,15% ετησίως και μειώνονται, συνολικά, οι εισαγωγές ορυκτών καυσίμων αξίας €505δις ετησίως - €315 δις ευρώ περισσότερα από το σχέδιο που είχε προτείνει η Επιτροπή τον Ιανουάριο. Είναι προφανές πως οι τολμηρές πολιτικές ενεργειακής αποδοτικότητας δεν αποτελούν πανάκεια. Το παζλ συμπληρώνεται με την αυξημένη διείσδυση ΑΠΕ, την αύξηση χρήσης ηλεκτρικής ενέργειας στα κτήρια και τις μεταφορές, την ανάπτυξη μέσων αποθήκευσης ενέργειας, την ανάπτυξη διασυνδέσεων, τη διαχείριση της ζήτησης κ.ά. Τα μηνύματα από τις Βρυξέλλες είναι διφορούμενα. Από τη μια, οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τονίζουν τα οφέλη από την εφαρμογή γενναίων πολιτικών στους τομείς της ενεργειακής αποδοτικότητας και των ΑΠΕ, οφέλη τα οποία συνειδητοποιούν και οι ευρωβουλευτές που ζητούν φιλόδοξα και δεσμευτικά μέτρα για το 2030. Από την άλλη, οι απερχόμενοι Επίτροποι και ο Πρόεδρος Μπαρόσο φαίνεται να προτείνουν έναν υπερσυντηρητικό στόχο ενεργειακής αποδοτικότητας 27% για το 2030. Ο στόχος αυτός θα απαιτήσει ελάχιστη προσπάθεια από τα κράτη-μέλη, και θα στερήσει από την Ένωση τη δυνατότητα να εξασφαλίσει την ενεργειακή της ασφάλεια και αυτοδυναμία, να γλιτώσει τεράστια κονδύλια από εισαγωγές ορυκτών καυσίμων, και ταυτόχρονα να προστατεύσει τους πολίτες της από τις κυμαινόμενες τιμές ενέργειας. Έχει έρθει, πλέον, η στιγμή για τους Ευρωπαίους ηγέτες να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και να αναλάβουν τις δικές τους πρωτοβουλίες.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
09
ΙΔΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ - SOS Τη στιγμή που στην Ελλάδα ιδιωτικοποιούνται τα δημόσια αγαθά, στην ΕΕ ετοιμάζουν την ιδιωτικοποίηση της νομοθεσίας. Η ιδιωτικοποίηση γίνεται κρυφά μέσω εμπορικών συμφωνιών ΕΕ με Καναδά (CETA) και με Αμερική (TTIP). Η πρώτη έχει ήδη εγκριθεί από τις κυβερνήσεις και το μόνο που μπορεί να την ακυρώσει είναι το Ευρωκοινοβούλιο. Η μάχη αυτή είναι η μητέρα τον μαχών. Και όμως, κανείς δεν ξέρει καν ότι εξελίσσεται. Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας η Ευρωπαϊκή Ένωση απέκτησε το δικαίωμα να συνάπτει συμφωνίες προστασίας επενδύσεων. Το ασκεί για πρώτη φορά στο πλαίσιο της συγκεκριμένης συμφωνίας με τον Καναδά. Στη συμφωνία αυτή εισάγεται το δικαίωμα οποιουδήποτε ιδιώτη επενδυτή που ενοχλείται από κάποιο νέο νόμο για την προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, του περιβάλλοντος ή της δημόσιας υγείας να ζητεί την κατάργησή του. Το δικαίωμα αυτό ορίζεται μέσω του ISDS (Investor state dispute settlement mechanism) – μηχανισμός επίλυσης διαφορών εταιριών με κράτη. Η προσφυγή γίνεται όχι σε εθνικά ή ευρωπαϊκά δικαστήρια, ούτε καν στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, αλλά σε μια εξωθεσμική ειδική επιτροπή δικηγόρων. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι σε κρίσιμες νομοθεσίες η απόφαση είναι υπέρ των εταιρειών. Με τον τρόπο αυτό οι εταιρείες αναλαμβάνουν το ρόλο του νομοθέτη. Είναι ένας έξυπνος τρόπος για να παρακάμψουν τη Δημοκρατία, την ανεξαρτησία και το κράτος δικαίου. Τέτοιες συμφωνίες υπάρχουν ήδη στην Ευρώπη, αλλά μόνο μεταξύ μεμονωμένων κρατών. Οι επιπτώσεις τους είναι χαρακτηριστικές για τι μας έρχεται στην Ευρώπη. Η σουηδική εταιρεία Vattenfall μήνυσε το 2009 τη Γερμανία σχετικά με τους περιβαλλοντικούς όρους λειτουργίας ενός εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο Αμβούργο ζητώντας αποζημίωση ύψους 1,4 δισ. ευρώ. Η διένεξη τερματίστηκε με υποχώρηση της Γερμανίας. Επιπλέον, η ίδια εταιρεία μήνυσε τη Γερμανία ξανά το 2012, αυτή τη φορά για την απόφαση της γερμανικής κυβέρνησης να κλείσει τα εργοστάσια πυρηνικής ενέργειας. Η Vattenfall αυτή τη φορά έχει ζητήσει αποζημίωση πάνω 700 εκ. ευρώ για το κλείσιμο δύο πυρηνικών της μονάδων στη Γερμανία. Η απόφαση εκκρεμεί. Έως σήμερα η ευρωπαϊκή όμως νομοθεσία ήταν στο απυρόβλητο, κάτι που προφανώς ενοχλεί. Στο πλαίσιο της εμπορικής συμφω-
Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας η Ευρωπαϊκή Ένωση απέκτησε το δικαίωμα να συνάπτει συμφωνίες προστασίας επενδύσεων. Στη συμφωνία αυτή εισάγεται το δικαίωμα οποιουδήποτε ιδιώτη επενδυτή που ενοχλείται από κάποιο νέο νόμο για την προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, του περιβάλλοντος ή της δημόσιας υγείας να ζητεί την κατάργησή του.
νίας ΕΕ - Καναδά, οι καναδικές εταιρείες θα είναι σε θέση να ακυρώσουν την ευρωπαϊκή, εθνική ή περιφερειακή νομοθεσία μας και να παρακάμψουν οποιοδήποτε νομικό περιορισμό που θα θεσπιστεί για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος μέσα από τη βελτίωση των εργασιακών και περιβαλλοντικών κανόνων, προκειμένου να αυξήσουν τα κέρδη τους. Η συμφωνία βέβαια με τον Καναδά, αν εγκριθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα αποτελέσει το πρότυπο που θα ακολουθήσουν όλες οι επερχόμενες εμπορικές συμφωνίες της ΕΕ με ΗΠΑ που είναι υπό διαπραγμάτευση. Αρκεί βέβαια μια τέτοια συμφωνία για να ιδιωτικοποιηθεί η ευρωπαϊκή, εθνική και τοπική νομοθεσία. Οι πολυεθνικές ανοίγοντας θυγατρικές στον Καναδά θα μπορούν να ακυρώνουν αποφάσεις και νομοθεσίες σε ΕΕ και Ελλάδα. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα της διαμάχης μεταξύ της καπνοβιομηχανίας Philip Morris και της Αυστραλίας. Η πολυεθνική του καπνού μήνυσε την Αυστραλία βασισμένη σε μια παρόμοια συμφωνία προστασίας επενδύσεων, που είχε περιληφθεί στη διμερή επενδυτική συνθήκη της Αυστραλίας με το Χονκ Κονγκ το 1993. Η Philip Morris, είχε μια θυγατρική στο Χονκ Κονγκ, η οποία άνοιξε γραφείο στην Αυστραλία. Ενεργοποίησε τη συμφωνία προστασίας επενδύσεων υποστηρίζοντας ότι το νομοσχέδιο θα μείωνε την αξία των επενδύσεών της στα εμπορικά σήματα και άλλα πνευματικά δικαιώματα. Δείτε όμως και άλλη μια υπόθεση που τελεσιδίκησε. Η υπόθεση της χημικής βιομηχανίας Ethyl εναντίον του Καναδά, που εκδικάστηκε με βάση αντίστοιχη διάταξη που υπήρχε στη Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου της Βορείου Αμερικής (ΝΑFTA). Ένα πρόσθετο βενζίνης, το ΜΜΤ, που πα-
ρήγαγε η εταιρεία, είχε απαγορευθεί στον Καναδά για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας. Η Ethyl, η οποία κατασκεύαζε το ΜΜΤ, μήνυσε τον Καναδά στην ειδική επιτροπή διαιτησίας, όπως προέβλεπε η NAFTA. Ο Καναδάς κατέληξε σε συμβιβασμό και πλήρωσε περίπου 16 εκατομμύρια δολάρια για ζημιά που υπέστη η υπόληψη της εταιρείας, ενώ υποχρεώθηκε να ζητήσει συγγνώμη για την άδικη απόφαση και να την άρει. Ανεξάρτητα όμως με την τελική απόφαση, κάθε προσφυγή κοστίζει σε μια κυβέρνηση 10 έως 15 εκατομμύρια δολάρια ανά υπόθεση για την υπεράσπισή της. Οι ειδικές αυτές επιτροπές αποτελούνται από δικηγόρους (διαιτητές) που λειτουργούν χωρίς τις εγγυήσεις του ευρωπαϊκού δικαστικού συστήματος. Παραδείγματος χάρη, οι διαιτητές μπορούν να συμμετέχουν ως διαιτητές σε μια υπόθεση, ενώ σε άλλη να εργάζονται ως δικηγόροι υπέρ των επενδυτών. Η εμπορική συμφωνία με τον Καναδά θα έρθει πολύ σύντομα προς ψήφιση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στα εθνικά κοινοβούλια. Έχω αγωνιστεί για να κινητοποιήσω τους συναδέλφους μου ευρωβουλευτές στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και υπάρχουν πλέον αντιδράσεις. Όμως το νέο κοινοβούλιο αν και θα διαφωνεί, δεν θα απορρίψει τη συμφωνία με τον Καναδά αν δεν πιεστεί από την κοινωνία να το κάνει. Εάν εγκριθεί η συμφωνία με τον Καναδά, οποιαδήποτε πολυεθνική θα μπορεί να αποτρέψει οποιαδήποτε νέα νομοθεσία που αυξάνει τον κατώτατο μισθό ή αποσκοπεί στην προστασία της δημόσιας υγείας, του νερού, της γης και του δάσους, του τουρισμού και της αγροτικής οικονομίας. Καναδικές εταιρείες θα προσπαθήσουν να εμποδίσουν την ακύρωση εξορύξεων χρυσού όπως
αυτή στις Σκουριές αυτή τη φορά μέσω της εμπορικής συμφωνίας. Παρόμοια για την ακύρωση ιδιωτικοποιήσεων. Πρέπει να υπάρξει κινητοποίηση και πίεση από όλους μας για να αποκρούσουμε τη συμφωνία αυτή. Χρειαζόμαστε ένα κίνημα για τη Δημοκρατία και το δικαίωμα των τοπικών κοινωνιών να αποφασίζουν εκείνες για το μέλλον τους. Η πρώτη μάχη δίνεται τώρα, καθώς διαβάζετε αυτό το άρθρο. Mέχρι την Κυριακή 6 Ιουλίου πραγματοποιείται δημόσια διαβούλευση για το ISDS. Όποιος συμμετέχει πρέπει να απαντήσει σε 13 τεχνικές ερωτήσεις. Γι’ αυτό τα αυστριακά συνδικάτα και η περιβαλλοντική οργάνωση Φίλοι της Γης ετοίμασαν μια εφαρμογή όπου μπαίνεις και υπογράφεις τις απαντήσεις που έχουν ετοιμάσει εκείνοι στις 13 ερωτήσεις και έτσι παίρνει μέρος κάθε πολίτης με το όνομά του υπογράφοντας αυτομάτως στην ιστοσελίδα αυτή. Είναι βέβαια στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά, αλλά είναι πολύ πιο απλό για έναν πολίτη που δεν είναι έτοιμος να απαντήσει σε τεχνικά ζητήματα. Αν διαδοθεί η είδηση, αν αντιδράσουμε με τη συμμετοχή μας στη διαβούλευση και στη συνεχεία όταν έρθει η συμφωνία προς ψήφιση στο ευρωκοινοβούλιο με την πίεσή μας στους ευρωβουλευτές, τότε θα χαρίσουμε ένα ηχηρό δια-ατλαντικό ξύπνημα σε όσους ονειρεύονται την ιδιωτικοποίηση της νομοθεσίας και νομίζουν ότι το έχουν ήδη πετύχει. ΚΡΙΤΩΝ ΑΡΣΕΝΗΣ
Το λινκ της καμπάνιας: www.no2isds.eu Το επίσημο λινκ της διαβούλευσης: http://trade. ec.europa.eu/consultations/index.cfm?consul_ id=179 και http://ec.europa.eu/yourvoice/ipm/forms/ dispatch
10
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
παραλίες: πολύτιμο κοινό αγαθό ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΦΕΡΕΝΙΚΗ ΒΑΤΑΒΑΛΗ
η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ της παραλίας και οι συνέπειες της επερχόμενης ΙΔΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ της Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα. Η ανάπτυξη του τραμ μεταφέρει την αναδυόμενη αστική ελίτ της πρωτεύουσας στη θάλασσα του Νέου Φαλήρου. Στην περιοχή αναπτύσσεται η πρώτη οργανωμένη παραλία στη χώρα με όλες τις ανέσεις και τις παρεμβάσεις του τοπίου που γίνονται σε αντίστοιχα παραθαλάσσια θέρετρα στη Δύση, με προεξάρχουσες μια επιβλητική, για τα μέτρα της εποχής, προβλήτα για ψυχαγωγικούς σκοπούς και του ποδηλατοδρόμιου που αργότερα έγινε το στάδιο Καραϊσκάκη. Σε αυτό τον τόπο έκανε τα πρώτα της μπάνια η ελληνική αστική τάξη ακολουθώντας ανάλογες εξελίξεις σε πλήθος ευρωπαϊκών και αμερικάνικων πόλεων. Η παραλία του Νέου Φαλήρου όμως σταδιακά παρακμάζει. Αρχικά με την εκβιομηχάνιση της περιοχής, στη συνέχεια με την καταστροφή της προβλήτας κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και τελικά ως αποτέλεσμα της ξέφρενης και άναρχης μεταπολεμικής αστικοποίησης. Οι αγωγοί με τις ακαθαρσίες μεταφέρουν τα λύματά τους στην περιοχή και έτσι η ακτή του Νέου Φαλήρου παύει να είναι «παραλία». Σήμερα που η συζήτηση για τις ελληνικές παραλίες έχει ανάψει για τα καλά η ιστορία του ξεχασμένου αυτού χώρου παραθερισμού είναι διδακτική. Και αυτό γιατί η παραλία του Νέου Φαλήρου δεν ήταν απλά ένας «φυσικός πόρος» που διαλύθηκε από την ανθρώπινη παρέμβαση. Ήταν εξ αρχής ένας κατασκευασμένος τόπος αναψυχής κομμάτι των παρεμβάσεων στο δημόσιο χώρο του 19ου αιώνα που νομιμοποιούνταν στο όνομα της αναγκαιότητας της επαφής των ελληνικών ελίτ με το φυσικό στοιχείο. Τότε, όπως και σήμερα, ο λόγος γύρω από την ανάγκη επιστροφής στη φύση και την απόλαυση του φυσικού περιβάλλοντος είναι και ο ίδιος εγγεγραμμένος στη σταδιακή γιγάντωση του τουριστικού κυκλώματος. Η παραλία εφευρίσκεται τον 19ο αιώνα από την ιατρική επιστήμη και κατασκευάζεται ως τόπος ανάρρωσης του πάσχοντος σώματος. Ως τέτοια σταδιακά μεταβάλλε-
ται, γίνεται χώρος κοινωνικοποίησης για τα ανώτερα στρώματα και βαθμιαία από το μεσοπόλεμο και μετά αποικιοποιείται από όλο και μεγαλύτερα τμήματα των δυτικών κοινωνιών. Ακόμα στις αρχές του 20ού αιώνα η ελληνική λογοτεχνία, όπως π.χ. το διήγημα «Όταν σκάνε τα λουλούδια» του Δημοσθένη Βουτυρά για τον απαγορευμένο έρωτα δύο γυναικών που δεν μπορεί παρά να κρυφτεί στην ερημιά δίπλα στη θάλασσα, αποκαλύπτει την παραλία ως τόπο απόμακρο, καταραμένο και αφιλόξενο. Η παραλία διά μέσου της κοινωνικής μίμησης των μεσαίων προς τα ανώτερα στρώματα και την καθιέρωση των πληρωμένων διακοπών γίνεται από τη μεσοπολεμική περίοδο πανευρωπαϊκά τόπος παιχνιδιού, χώρος στον οποίο τα πλήθη μιας αναδυόμενης «μαζικής κοινωνίας» θα διασκεδάσουν, θα παίξουν και θα αναπαραστήσουν τον εαυτό τους ως συμμέτοχους μιας καθολικής ισότητας. Ή, όπως το διατύπωνε ο Ανρί Λεφέβρ, «ο μοναδικός χώρος απόλαυσης που το ανθρώπινο είδος είχε καταφέρει να ανακαλύψει στη φύση». Η παραλία καθίσταται έτσι το αίτημα και η ουτοπία ενός συνολικού εκδημοκρατισμού της κοινωνίας, η φαντασίωση της άρσης ταξικών διακρίσεων και της καθολικότητας πολιτικών δικαιωμάτων. Η παραπάνω διαδικασία κοινωνικής κατασκευής της παραλίας δεν ήταν ουδέτερη, φυσική ή άμοιρη πολιτικών σχεδιασμών. Περιλαμβάνει διαχρονικά ένα σημαντικό βαθμό πολιτικού παρεμβατισμού και ρύθμισης. Πολιτικών, δηλαδή, που από τη μια χωροθετούν και κατασκευάζουν το νέο χώρο απόλαυσης δίπλα στη θάλασσα, όπως οι μορφές προστασίας της και οι επενδύσεις σε δίκτυα μεταφοράς προς τις ακτές. Και, από την άλλη, δημόσιων παρεμβάσεων ρύθμισης της νέας μορφής απογύμνωσης των ανθρώπινων σωμάτων, είτε για να γίνουν διαχειρίσιμες οι κοινωνικές αντιδράσεις εναντίον της, είτε για να γίνουν συμβατές με τους διευρυνόμενους κύκλους εμπορευματοποίησης της αναψυχής. Υπό μια έννοια, λοιπόν, η κοινωνική
Η παραλία διά μέσου της κοινωνικής μίμησης των μεσαίων προς τα ανώτερα στρώματα και την καθιέρωση των πληρωμένων διακοπών γίνεται από τη μεσοπολεμική περίοδο πανευρωπαϊκά τόπος παιχνιδιού, χώρος στον οποίο τα πλήθη μιας αναδυόμενης «μαζικής κοινωνίας» θα διασκεδάσουν, θα παίξουν και θα αναπαραστήσουν τον εαυτό τους ως συμμέτοχους μιας καθολικής ισότητας. τάση και η πολιτική μέριμνα για την προστασία των παραλιών δεν ήταν πάντοτε τμήμα κάποιας οικολογικής ευαισθησίας. Έχει κατ’ επανάληψη αποτελέσει, διεθνώς αλλά και στην Ελλάδα, κομμάτι της διαδικασίας προστασίας του περιεχομένου του ίδιου του τουριστικού προϊόντος. Δεν αποτελούσε πάντοτε μια τάση απο-εμπορευματοποίησης προς όφελος της προστασίας του δημόσιου χώρου, όπως είναι σήμερα για την αριστερά, αλλά κατά το παρελθόν έχει υπάρξει η προϋπόθεση της επιτυχούς εμπορευματοποίησης και της δημιουργίας ενός διευρυνόμενου τουριστικού κυκλώματος γύρω από τις παραλίες. Η παραπάνω αντίφαση είναι εγγεγραμμένη στην ίδια τη δομή του τουριστικού εμπορεύματος. Ο τουρισμός διέπεται από μια διαρκή ένταση ανάμεσα στα συμφέρο-
ντα του μεμονωμένου και του «συλλογικού» κεφαλαιοκράτη, ανάμεσα στο μελλοντικό επενδυτή και στο σημερινό επιχειρηματία. Ο σημερινός επιχειρηματίας και, υπό συνθήκες, το κράτος θέλει να εξασφαλίσει μακροχρόνια τους όρους αναπαραγωγής του κεφαλαίου στον κλάδο, την ικανότητα δηλαδή των καταναλωτών να χρησιμοποιούν π.χ. τις παραλίες περιοδικά και σε βάθος χρόνου ώστε να διασφαλίζεται η κερδοφορία και η ανταγωνιστικότητά του στο μέλλον. Αντίθετα ο μελλοντικός επενδυτής αδιαφορεί για ζητήματα χωροθέτησης και ενδιαφέρεται για την ικανότητα εμπέδωσης του συσσωρευμένου κεφαλαίου του στο χώρο. Έτσι στον τουρισμό, η κερδοφορία της μεμονωμένης επιχείρησης βρίσκεται σε σχέση δυνητικά ανταγωνιστική με αυτή του κλάδου συνολικά.
Ιούλιος 2014 - τ. 13
Στα παραπάνω βρίσκεται και ο λόγος που είναι τόσο παράδοξη και καταστροφική η σημερινή συντονισμένη απόπειρα εκποίησης πλήθος παραλιών μέσω του ΤΑΙΠΕΔ όσο, φυσικά, και ο νόμος περί αιγιαλού που αποπειράται να περάσει το υπουργείο Οικονομικών. Γιατί στο όνομα της ανάπτυξης της τουριστικής οικονομίας στη χώρα απαξιώνει την τεράστια συσσωρευμένη επένδυση που έχει πραγματοποιηθεί τα τελευταία 50 χρόνια για τη δημιουργία της υποδομής της σε τουριστικές υποδομές και ξενοδοχεία. Γιατί η απόπειρα συνολικής ιδιωτικοποίησης των παραλιών της χώρας θυσιάζει την ικανότητα της υφιστάμενης τουριστικής αγοράς να αναβαθμίσει το παρεχόμενο προϊόν της προς όφελος μεμονωμένων οικονομικών δρώντων, άλλοτε γνωστών στο ελληνικό επιχειρηματικό σύμπαν αδιαφάνειας και άλλοτε άγνωστων δυνητικών ξένων επενδύσεων, που ως φαντασίωση παρουσιάζονται να μας εξαγνίζουν από τη συλλογική ενοχή της έλλειψης ανταγωνιστικότητας. Δυστυχώς, όμως, οι κυβερνητικές αυτές πρωτοβουλίες είναι ενδεικτικές και βαθύτερων κοινωνικών μετατοπίσεων. Αντανακλούν τόσο την απόσυρση του δημόσιου από οικονομικές λειτουργίες στοιχειώδους ρύθμισης της ιδιωτικής οικονομίας όσο, όμως, και τη διάλυση της έννοιας της καθολικότητας των διακοπών ως δικαίωμα προσβάσιμο στο πολίτη ανεξαρτήτου οικονομικής κατάστασης. Η καθολική αναψυχή των εργαζομένων καταρρέει μαζί με το συμπληρωματικό ιδανικό της, αυτό της καθολικής εργασίας. Και μπροστά μας απλώνεται η έρημος του ιδιωτικού, του ιδιωτικοποιημένου και του μερικού. Του μερικού συμφέροντος, του μερικού δικαιώματος και του ολικού κατακερματισμού του δημόσιου χώρου. Η παραλία λοιπόν φτιάχνεται για να εξυπηρετήσει κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες. Και κάθε τι το ανθρώπινο που δημιουργείται καταστρέφεται κιόλας. Σήμερα, κάτω από την παραλία βρίσκεται το πλακόστρωτο της πλήρους ιδιωτικοποίησης και της κατάρρευσης του δημόσιου χώρου. Ας την υπερασπιστούμε.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΗΣ Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας
O
11
ικοτριβές
ΑΚΤΕΣ: σύμβολο, πηγή έμπνευσης, πλεονέκτημα της χώρας Το νομοσχέδιο για τον αιγιαλό αποτελεί την τελευταία λέξη σε μια σειρά νομοθετικών ρυθμίσεων που είδαν το φως στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και αποσκοπούν να καταστήσουν όσο το δυνατόν πιο «ελκυστική» την ελληνική δημόσια κτήση στους λεγόμενους επενδυτές. Σε πρώτη φάση, ολόκληρη η δημόσια περιουσία του κράτους, συμπεριλαμβανομένων δασών, ευαίσθητων οικοσυστημάτων, ακτών, μικρών νησιών, περιοχών φυσικού κάλλους κ.ο.κ., μεταβιβάζεται σταδιακά στην ανώνυμη εταιρεία ΤΑΙΠΕΔ, η οποία ιδρύθηκε με σκοπό να την εκμεταλλευθεί (με πωλήσεις, πολυετείς μισθώσεις και παραχωρήσεις σε επενδυτές), έναντι κάποιου, κατά κανόνα εξευτελιστικού, τιμήματος, που θα χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά για την πληρωμή του χρέους της χώρας. Σε δεύτερη φάση, ο επίδοξος επενδυτής απαλλάσσεται από τους χωροταξικούς και πολεοδομικούς περιορισμούς που έχουν θεσπιστεί με τις ισχύουσες για κάθε συγκεκριμένη περιοχή χωροταξικές και πολεοδομικές ρυθμίσεις και προικοδοτείται με δικό του, ξεχωριστό για κάθε ακίνητο, καθεστώς, το οποίο ουσιαστικά του επιτρέπει να αναπτύξει την περιοχή του όπως εκείνος θέλει, σύμφωνα με το επενδυτικό του σχέδιο (νομοθεσία fast truck, ΕΣΧΑΔΑ κ.λπ.). Παράλληλα εξουδετερώνονται για χάρη του όλες οι πάγιες διαδικασίες περιβαλλοντικής αδειοδότησης (εγκρίσεις αρχαιολογικής υπηρεσίας, δασαρχείου κ.λπ.), αφού οι αρμόδιες υπηρεσίες καλούνται πλέον να εκφέρουν τη γνώμη τους μέσα σε ασφυκτικές χρονικές προθεσμίες, σε περίπτωση δε που δεν προλάβουν, η έγκρισή τους θεωρείται δεδομένη και οι υπάλληλοι υπόκεινται σε πειθαρχικές κυρώσεις. Μέσα στα πλαίσια αυτά, εντάσσεται και το επίμαχο νομοσχέδιο για τον αιγιαλό. Δεδομένου ότι τα περισσότερα από τα ακίνητα, για το οποία υπάρχει επενδυτικό ενδιαφέρον, είναι παραθαλάσσια, το νομοσχέδιο παραχωρεί τμήματα του αιγιαλού και της παραλίας, καθώς και θαλάσσιους και λιμναίους χώρους, νησίδες, υφάλους σκοπέλους κ.λπ., στους επιχειρηματίες επενδυτές και επιτρέπει σε αυτούς χρήσεις γης και κατασκευές οι οποίοι παραβιάζουν τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, το άρθρο 24 του Συντάγματος, τις Διεθνείς Συμβάσεις για την προστασία του τοπίου, της βιοποικιλότητας και των ακτών, και την πάγια νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ειδικότερα: • Επιτρέπει τη δημιουργία κατασκευών σε ακτές και αιγιαλούς για κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα. • Καταργεί ουσιαστικά την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στις παραλίες. • Καταστρέφει ανεπανόρθωτα το τοπίο, το περιβάλλον και τις αρχαιότητες. • Παραχωρεί λίμνες, θάλασσες, νησίδες, υφάλους και σκοπέλους. • Επιτρέπει μπαζώματα για την εξυπηρέτηση στρατηγικών τουριστικών επενδύσεων. • Νομιμοποιεί αυθαίρετα ξενοδοχεία και επιχειρήσεις. Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες από την ψήφιση του νομοσχεδίου θα είναι καταστροφικές, ανυπολόγιστες και μη αντιστρέψιμες. Δεν πρόκειται μόνο για σοβαρότατο πλήγμα που θα υποστούν τα παράκτια οικοσυστήματα (αμμόλοφοι, υγρότοποι, ενδιαιτήματα προστατευόμενων ζώων και πτηνών). Ο αιγιαλός είναι ένα σύστημα δυναμικό και εξαιρετικά ευαίσθητο, λόγω του ευμετάβλητου χαρακτήρα του (φυσική ή ανθρωπογενής διάβρωση της ακτής, άνοδος της στάθμης της θάλασσας και αύξηση των ακραίων φυσικών φαινομένων λόγω κλιματικής αλλαγής, μεταφορά και απόθεση φερτών υλικών κ.λπ.). Οι ανθρώπινες παρεμβάσεις στην παράκτια / παρόχθια ζώνη παρεμποδίζουν τις φυσικές διεργασίες εξισορρόπησης του συστήματος του αιγιαλού και οδηγούν σε μορφολογικές αλλαγές και διαβρώσεις που θα θέσουν αργά ή γρήγορα σε κίνδυνο όχι μόνο τις πολυπόθητες επενδύσεις, αλλά και την ίδια την ύπαρξη των ακτών.
Παράλληλα, στις ελληνικές παράκτιες και παρόχθιες περιοχές βρίσκονται ακόμα θαμμένοι, περιμένοντας να αποκαλυφθούν, ανεκτίμητοι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι (προϊστορικοί, κλασικοί και ρωμαϊκοί οικισμοί, αρχαίες λιμενικές εγκαταστάσεις, ναυάγια πλοίων κ.λπ.), ενώ πολλά από τα νησιά που έχουν περιέλθει στο ΤΑΙΠΕΔ αποτελούν στο σύνολό τους κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους. Όλοι αυτοί οι αρχαιολογικοί θησαυροί θα κινδυνεύσουν σοβαρά, όπως εκτιμούν οι αρχαιολόγοι. Είναι επομένως φανερό ότι το νομοσχέδιο δεν πλήττει μόνο το δικαίωμα πρόσβασης των πολιτών στις ελληνικές ακτές, αλλά και πολλές πτυχές της βιώσιμης ανάπτυξης, δεδομένου ότι παραβιάζει, μεταξύ άλλων, την Παγκόσμια Διακήρυξη του Ρίο (ΟΗΕ, 1992) για τη βιώσιμη ανάπτυξη, το άρθ. 24 του Συντάγματος, τον ισχύοντα αρχαιολογικό Νόμο 3028/2002, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς του Λονδίνου (1969) που κυρώθηκε με τον Ν. 1127/81 και αναθεωρήθηκε με τη σύμβαση της Βαλέττα (1992), την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου (Ν.3827/2010), την Παγκόσμια Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα που υπογράφηκε στη Σύνοδο του Ρίο το 1992 (Ν. 2204/94), την Σύμβαση της Βαρκελώνης για την Προστασία της Μεσογείου κ.λπ. Οι νομοθετικές αυτές ρυθμίσεις προστατεύουν, η κάθε μια από το δική της σκοπιά, τα δημόσια αγαθά που σχετίζονται με τον αιγιαλό, την παραλία και την παράκτια και παραλίμνια ζώνη. Γι’ αυτό το λόγο άλλωστε, το νομοσχέδιο έχει προκαλέσει την έντονη αντίδραση όλων εκείνων, πολιτών, επιστημονικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών οργανώσεων, οι οποίοι ασπάζονται τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και πιστεύουν ότι οι αρχές αυτές πρέπει να αποτελούν τον οδηγό αλλά και το νομικό όριο για κάθε δημόσια πολιτική και κάθε ιδιωτική δράση. Ένα όριο που δεν επιτρέπεται να παραβιαστεί για κανένα σκοπό, πολύ περισσότερο όταν το διακύβευμα αφορά την απώλεια της πολύτιμης φυσικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Οι ακτές και ο αιγιαλός είναι το εθνικό μας σύμβολο, η πηγή έμπνευσης για την επιστήμη, την τέχνη και τη λογοτεχνία ανά τους αιώνες. Ακόμη και με στυγνή οικονομική λογική, αποτελεί το σημαντικότερο συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας. Είναι ένα δώρο που μας χάρισε η φύση και η καλή μας τύχη, για να το διαφυλάξουμε, να το προστατεύσουμε και να το διατηρούμε ελεύθερο στη διάθεση όλων, Ελλήνων και ξένων, ώστε να το απολαμβάνουν όπως είναι, χωρίς αλλοιώσεις και περιορισμούς. Είναι χρέος μας να το αφήσουμε να επιτελεί το φυσικό του προορισμό: απλά να υπάρχει. ΜαρΙα ΚαραμανΩφ Πρόεδρος του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητος, Σύμβουλος Επικρατείας
12
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
Η ΠΑΡΑΛΙΑ και τα σαράντα κύματα Το ένα μετά το άλλο κατατίθενται τους τελευταίους μήνες στη Βουλή, κατεπείγοντα πάντα, τα νομοσχέδια για τον αναπτυξιακό και για το φυσικό σχεδιασμό. Αποφάσεις με μακροπρόθεσμο, από τη φύση τους, ορίζοντα που όμως στοιχίζονται ρητά στο «εκάστοτε» μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής. Ανατροπές της λογικής και των προτεραιοτήτων του σχεδιασμού, αλλαγές των διοικητικών αρμοδιοτήτων, φωτογραφικές διατάξεις και ύποπτες τροπολογίες. Συστηματική κατεδάφιση του νομικού πολιτισμού και της συνταγματικής τάξης της χώρας με τα «έξυπνα όπλα» που χαλκεύονται από λομπίστες, εταιρείες συμβούλων και ακαδημαϊκούς με παρελθόν, στον πόλεμο εναντίον όλων για την εκπλήρωση των δικών τους «μνημονιακών υποχρεώσεων». Στα γρήγορα και στα σκοτεινά, στους γκρίζους χώρους όπου αποφασίζουν ένα μέλλον που δεν ανήκει σε όλους μας. Περνούν όλα. Όσο πιο μεγάλο είναι το διακύβευμα, τόσο μεγαλώνει και η κώφωση της κυβερνητικής πλειοψηφίας στον κοινοβουλευτικό διάλογο. Σχεδόν τελετουργικές έχουν γίνει πια οι διαμαρτυρίες των πολεοδόμων και των αρχιτεκτόνων, των επαγγελματικών ενώσεων, των εξειδικευμένων αρθρογράφων. Προσχηματική και πάντα συνοπτική η διαβούλευση. Στο διαδίκτυο βέβαια. Για να ξεχάσουμε ότι η δημοκρατία απαιτεί ενσώματη και συντεταγμένη συμμετοχή, όχι τους μοναχικούς σχολιαστές ιστοτόπων, όχι την προβληματική του καφενέ «τι θάκανα αν ήμουν πρωθυπουργός για μια μέρα». Για να ξεχάσουμε ότι η δημοκρατία ασκείται από πολίτες που αναγνωρίζουν τον εαυτό τους σε συλλογικότητες κι αυτές έχουν δικούς τους τόπους και τρόπους και χρόνους διαπραγμάτευσης της γνώμης, της επιθυμίας και του συμφέροντος, χρειάζονται και παράγουν υπεύθυνη πληροφορία κι όχι στάχτη στα μάτια, χρειάζονται κι αναζητούν προοπτική γι’ αυτούς εδώ τους ανθρώπους και τα παιδιά τους, όχι την έντρομη αίσθηση του αναπότρεπτου, την αποδοχή της σπάνης και της ανημπόριας, χρειάζονται και αναζητούν επιλογές εδώ και τώρα, όχι προαποφασισμένους μονοδρόμους. Οι πολίτες σιωπούν όσο αποκλείονται, όσο τρομοκρατούνται από τη βεβαιότητα ότι δεν έχουν λόγο σ’ αυτό που αφορά τους ειδικούς της πολιτικής και της επιστήμης, στο σχεδιασμό σαν διοικητικό πρωτόκολλο, σαν ευκαιρία για παζάρι και σαν μέσο κολασμού. Κι ωστόσο, οι παραλίες έκαναν τη διαφορά, με μια όσο ποτέ εκκωφαντική έκφραση της κοινής γνώμης, με συζητήσεις
Η τουριστική βιομηχανία θέλει τους παραγωγούς της να εξαπατούν και τους πελάτες της να ζουν με υποκατάστατα. Αν όμως στην Ελλάδα θέλουμε να ζήσουμε από τον τουρισμό δεν πρέπει να του προσφέρουμε την ψυχή μας, να του εκχωρήσουμε τη φύση που είναι η κληρονομιά μας, να σκηνοθετήσουμε τη ζωή μας για χάρη του.
και εκδηλώσεις, με διάλογο τόσο πλούσιο σε συνεισφορές, σε ιδέες και αξιώσεις που τρόμαξε αυτούς που «δε λογαριάζουν το πολιτικό κόστο»” τόσο ώστε να μην επιβαρύνουν το προεκλογικό κλίμα καταθέτοντας το νομοσχέδιο, παρά τη σκανδαλωδώς ασφυκτική προθεσμία διαβούλευσης. Δεν νομίζω ότι ήταν το περιβαλλοντικό διακύβευμα, μόλο που το θέμα σηκώθηκε πρώτα από τους πολεοδόμους και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις. Η κοινή γνώμη αντέδρασε όπως είχε γίνει και τότε με την ΕΡΤ, αναγνωρίζοντας ότι παίζεται κάτι που αφορά την καθημερινή εμπειρία των ανθρώπων, τις πολύτιμες λίγες μέρες ξεκούρασης τον Αύγουστο, τις παιδικές τους αναμνήσεις από το πρώτο μπάνιο με τον πατέρα σ’ εκείνη την αμμουδιά που δεν αναγνωρίζουν πια, από το ταπεινό αυθαίρετο στη Νέα Μάκρη, τη σωματική εμπειρία της θάλασσας και του ανοιχτού ορίζοντα, τα πρώτα ραντεβού, τα φυλαγμένα βαθιά μέσα στην καρδιά τους έναστρα βράδια της φοιτητικής ζωής, τα καράβια για τα νησιά, το βαθύ μπλε του Αιγαίου από το ύψος ενός ξωκλησιού μέσα στην ξεραΐλα με τον καλοκαιρινό αέρα να σφυρίζει. Η προγραμματισμένη εκχώρηση ενός χώρου που είναι τόπος της ζωής όλων μας, που συνδέεται με τις λιγοστές υλικές εκφράσεις της απόλαυσης, αυτό μας έκανε να καταλάβουμε ότι μας αφορά ο σχεδιασμός του χώρου, να καταλάβουμε τι παίζεται πίσω από την πλάτη μας.
Ίσως δεν είναι απαραίτητο να πω ακόμα μια φορά τι παίζεται, να μιλήσω για την προτεραιότητα που δίνεται στις μεγάλες τουριστικές και βιομηχανικές επενδύσεις, για την εκχώρηση των δημόσιων κτημάτων, για το τι σημαίνει για τη δημοκρατία να καταργείς το κοινόχρηστο του πιο συγκλονιστικού φυσικού πόρου, ειδικά στην Ελλάδα. Θάπρεπε τότε να μιλήσω και για το ζήτημα της συλλογικής ιδιοπροσωπείας, για το ζήτημα της φαντασιακής πρόσληψης της ιστορίας και του μέλλοντος του τόπου μας σε συνάρτηση με τον τρόπο που διαχειριζόμαστε και ζούμε από κοινού τον οριακό χώρο ανάμεσα στο στεριανό και το υδάτινο στοιχείο – στα «επιστημονικά» αναπτυξιακό πλεονέκτημα θα τόλεγα. Αξίζει όμως να αναφερθώ σε μια σκέψη που μου εμπιστεύτηκε αγαπημένη συνάδελφος, η Μαρία Καλατζοπούλου: Την ίδια στιγμή που τέτοιες ρυθμίσεις φωτογραφίζουν τους προνομιούχους παραλήπτες, στρώνοντας το δρόμο για εγκάρδια συνεννόηση ανάμεσα σε κυβερνητικά επιτελεία και μεγάλα συμφέροντα, κλείνουν το μάτι με νόημα και σε κάθε λογής μικροσυμφέροντα. Υποκλίνονται σ’ όλους τους αντικοινωνικούς συμβιβασμούς που επέβαλε στον καθένα μας χρόνια πολλά το πελατειακό κράτος, χρόνια πολλά παραιτημένο από την ευθύνη του για τη στέγη, τη δουλειά, την αναψυχή και την ασφάλεια των μη προνομιούχων, χρόνια πολλά συνδαυλίζοντας για δικό του όφελος την άνομη ελπίδα του αδύναμου
για ατομική διαφυγή προς ότι του υποσχέθηκαν σαν κοινωνική ανέλιξη. Τώρα που ακόμα και η επιβίωση γίνεται αβέβαιη, τώρα που αυτή η ελπίδα γίνεται βραχνάς, το ίδιο κράτος μας την πετάει κατά πρόσωπο. Μια κι έχεις ευθύνες, μας λέει, για τη λεηλασία της φύσης και για την καταστροφή των ακτών, πρέπει να συμμετάσχεις στην προσπάθεια για την αξιοποίησή τους, με το αζημίωτο. Μας αφήνουν όλους με δόλο να πιστέψουμε ότι θάχουμε θέση στο τραπέζι, θα περισσέψει κάτι και για μας από την ανάπτυξη, θα νομιμοποιήσουμε κάποτε το σπιτάκι μέσα στο χειμέριο κύμα, θα στήσουμε κι εμείς την παράνομη καντίνα μας ή τις ξαπλώστρες μας, τη μια πάνω στην άλλη, εκεί που είναι πιο πολλές από τα βότσαλα οι γόπες, εκεί που η μυρωδιά του αντηλιακού καλύπτει τη θαλασσινή αύρα. Μπορεί ένα πολυτελές ξενοδοχείο να κρατά κλειστή την πιο όμορφη παραλία της Αττικής μαζί μ’ ένα από τους μείζονες αρχαιολογικούς χώρους της κι ένα άλλο πολυτελές ξενοδοχείο, με την υπογραφή πρωτοπόρων αρχιτεκτόνων, να κατέλαβε το μισό αρχαίο φρούριο της Ακροναυπλίας, γκρεμίζοντας τον προμαχώνα Γκριμάλντι. Όμως είναι από το δικό μας αίμα οι εσωτερικοί μετανάστες που, με το μικρό απόθεμα από την οικογενειακή επιχείρηση, έστησαν μια θάλασσα από αυθαίρετα στις μοναδικές αμμοθίνες της Λούτσας. Ποιος θυμάται τα κρίνα της άμμου που φύτρωναν κάποτε εκεί; Είναι δικό μας αίμα οι βιοπαλαιστές που στρίμωξαν τα αποκρουστικά «τουριστικά δωμάτια» και τα ταβερνάκια της σαιζόν των δύο μηνών σε νησιωτικά ακρογιάλια μέχρι χτες ανεξερεύνητα. Για να συμπληρώσουν το μισερό εισόδημα και νάχουν κάτι για τα γεράματα. Είναι δικό μας αίμα οι υπάλληλοι που επένδυσαν το μισθό τους σε απόμακρα οικοπεδάκια χωρίς υποδομές και σε οικοδομικούς συνεταιρισμούς χωρίς τίτλους σε δασικές περιοχές. Με την ελπίδα ότι «κάποτε θα πάρει αξία», αρκεί κάποιος βουλευτής να το σπρώξει. Με τον τρόπο που ένα διεφθαρμένο κράτος οφείλει, για να υπάρξει, να διαφθείρει και τη λαϊκή συνείδηση και το καλό γούστο, να κάνει τους ανθρώπους συνένοχους στη δική του απληστία, συνένοχους στον ευτελισμό της καθημερινότητας και στην υποθήκευση του μέλλοντός τους. Όταν από την αριστερά διατυπώνεται η αξίωση για τη συγκρότηση μιας πολιτικής προστασίας των παράκτιων οικοσυστημάτων (κοινοτική πολιτική), μιας πολιτικής αποκατάστασης του τοπίου των ακτών (προωθείται από τον ΟΗΕ), μιας πολιτικής διαχείρισης των κινδύνων που απειλούν τις
O
13
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
παραλίες από την κλιματική αλλαγή (συνομολογείται σε διεθνείς συμβάσεις), μιας πολιτικής αποκατάστασης του κοινόχρηστου χαρακτήρα του αιγιαλού (το απαιτεί η βασική νομοθεσία του ελληνικού κράτους από την επαύριο της ανεξαρτησίας) τότε μας ρωτούν τι προτιμάμε. Τη συντελεσμένη από τη λαϊκή αυτοστέγαση καταστροφή ή την υψηλή αισθητική και την καθαριότητα ενός resort με κηπουρό και με ελεγχόμενη είσοδο; Τον χωρίς κανόνες ανταγωνισμό των μικρο-επαγγελματιών, ή την εταιρική ευθύνη μιας πολυεθνικής φίρμας; Φτηνά κόλπα. Μπορούμε να σχεδιάσουμε και μπορούμε να ονειρευτούμε μελέτες ανάπλασης των περιοχών αυθαιρέτων που θα σέβονται και θα δίνουν νέα αξία στη φύση και στο δημόσιο χώρο και θα τιμούν τον κόπο και τις προσδοκίες των ανθρώπων για απόλαυση και για δουλειά. Μπορούμε να ποντάρουμε σε μια μελετημένη διαβάθμιση των επιχειρηματικών μεγεθών, στην ενίσχυση της μικρής επιχειρηματικότητας, σε τουριστικούς συνεταιρισμούς λαϊκής βάσης που δεν θα χρειάζονται τα μονοπώλια για να είναι βιώσιμοι, στην καινοτομία που θα παράγεται από δικούς μας επιστήμονες και δημιουργικούς ανθρώπους, μέσα στο διεθνή διάλογο. Μπορούμε να μελετήσουμε οριζόντιες δικτυώσεις και συνέργειες σε τοπική βάση που, μαζί με τον τουρισμό, να δίνουν άλλη προοπτική και στην αγροτική και στην πολιτιστική παραγωγή και στη βιοτεχνία. Πάνω απ’ όλα όμως μπορούμε και οφείλουμε να παράγουμε ήθος και αισθητική, μορφές απόλαυσης και μορφές αλληλοσεβασμού που δεν μπορούν να υπάρξουν όταν οι άνθρωποι είναι κυνηγημένοι, τρόπους να ζούμε τον κόσμο που δεν μπορούμε να τους ανακαλύψουμε όταν σπρωχνόμαστε στο περιθώριο. Η τουριστική βιομηχανία θέλει τους παραγωγούς της να εξαπατούν και τους πελάτες της να ζουν με υποκατάστατα. Να τους περιποιούνται σαν πλούσιους, να χαζεύουν σκηνοθετημένα τοπία που είναι σαν αληθινά, να χαλαρώνουν σαν να μην έχουν έννοιες. Η τουριστική βιομηχανία μας κατασκευάζει σαν πλάσματα που προσφέρουν τον εαυτό τους σε θέα, σ’ ένα τυφλό βλέμμα που κατευθύνεται μόνο σ’ ό,τι έχει δει από πριν, σ’ ότι κάποια άλλα μάτια, κάποιος φωτογραφικός φακός με φίλτρο, έχει δει για λογαριασμό του. Μας κατασκευάζει σαν πλάσματα που κοιτάζουν χωρίς ν’ αγγίζουν, μιλούν χωρίς να επικοινωνούν, βαδίζουν χωρίς να διασταυρώνονται. Αν όμως στην Ελλάδα θέλουμε να ζήσουμε από τον τουρισμό δεν πρέπει να του προσφέρουμε την ψυχή μας, να του εκχωρήσουμε τη φύση που είναι η κληρονομιά μας, να σκηνοθετήσουμε τη ζωή μας για χάρη του. Γιατί αυτό δεν έχει μέλλον για μας. Γιατί αυτό θα εξακολουθήσει να μας λεηλατεί και να μας διώχνει. Πρέπει να μπορούμε να διαλέγουμε αυτό που θα μοιραστούμε και να το μοιραζόμαστε με αξιοπρέπεια. Αλλά γι’ αυτό θέλουμε δρόμο, σοφία κι εμπιστοσύνη. Θέλουμε μια άλλη πολιτική. ΜαρΙα ΜΑρκου Λέκτορας Πολεοδομίας ΕΜΠ
κριτική στο σχέδιο νόμου «οριοθέτηση, διαχείριση και προστασία αιγιαλού και παραλίας» Το ΕΛΚΕΘΕ είναι δημόσιος φορέας, με σκοπό, τη διεξαγωγή επιστημονικής έρευνας επί θεμάτων που αποτελούν βασικά στοιχεία στο παρόν σχέδιο νόμου και του οποίου η Πολιτεία αγνόησε τη γνώση και εμπειρία. Γι’ αυτό και είμαστε εδώ, γιατι πιστευουμε ότι το νομοσχέδιο θα ξανακατατεθεί με μικρές ΜΟΝΟ τροποποιήσεις ώστε να προκαλει λιγώτερο. Θα εξακολουθεί όμως να αντιμετωπίζει το ευαίσθητο οικοσύστημα της παράκτιας και παρόχθιας ζώνης υπό το πρίσμα του «πράγματος» προς οικονομική εκμετάλλευση. Αλλά η παράκτια και παρόχθια ζώνη αποτελούν ουσιώδη οικοσυστήματα - στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος που είναι ιδιαίτερα ευπαθή και δέχονται συνεχείς και εκτεταμένες πιέσεις λόγω της οικονομικής ανάπτυξης. Και γι’ αυτό το ελληνικό Σύνταγμα προβλέπει την κρατική προστασία τους. Το ίδιο προβλέπουν και συμβάσεις Διεθνών φορεων όπως τα Ηνωμένα Εθνη και η ΕΕ. Τα Ηνωμένα Εθνη στο πλαίσιο της Σύμβασης της Βαρκελώνης θέσπισαν το 2008 κοινό πλαίσιο για την ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων ζωνών της Μεσογείου το οποίο και συνυπόγραψε η Ελλάδα, αποφεύγοντας ωστόσο να το κάνει Νόμο του Κράτους. Προφανώς γιατι το πρωτόκολλο αυτό θεσπίζει το πλάτος της μη οικοδομήσημης παράκτιας ζώνης στα 100μ και όχι στο μέγιστο των 50μ του παρόντος νομοσχεδίου. Αντίστοιχα και η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει εκδόσει Σύσταση για τις αρχές που πρέπει να διέπουν την ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων ζωνών. Το νομοσχέδιο έχει πολλά προβλήματα που προέρχονται ακριβώς από το σκοπό που θέλει να καλύψει. Από τα βασικά είναι οι ορισμοί για παράδειγμα του αιγιαλού, της παραλίας κ.λπ. (άρθρο 1) και η οριοθέτησή τους. Και εδώ έχουμε το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα που είναι η μη λήψη υπόψη του ευμετάβλητου χαρακτήρα του αιγιαλού (μεταβολές σε πολύ μικρά χρονικά διαστήματα εξαιτίας φυσικών φαινόμενων και διεργασιών, όπως μεταβολές της στάθμης της θάλασσας, φυσική ή ανθρωπογενής διάβρωση της ακτής, μεταφορά και απόθεση φερτών υλικών, δράση τσουνάμι). Ενώ οι εμπειρικοί τρόποι εκτίμησης της οριογραμμής αιγιαλού μόνο σε λίγες περιπτώσεις μπορούν να θεωρηθούν ασφαλείς (π.χ. μόνο αν υπάρχουν μακροχρόνια στατιστικά δεδομένα) έτσι τελικά οι αποκλίσεις από την πραγματική κατάσταση μπορεί να είναι πολύ μεγάλες. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΜΕ ΤΑ ΔΙΚΑ ΤΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ: Τα παραπάνω, σε συνάρτηση με την κλιματική αλλαγή (άνοδος της στάθμης της θάλασσας, αύξηση των ακραίων φυσικών φαινομένων) και το εξαιρετικά μειωμένο προτεινόμενο πλάτος της αδόμητης παράκτιας ζώνης (μέγιστο μόνο 50μ.) θα έχουν δραματικές επιπτώσεις στις επιχειρούμενες οικοδομικές επενδύσεις. Τρίτο σημαντικό προβλημα: Η παράκτια/παρόχθια ζώνη είναι ένα δυναμικό σύστημα στο οποίο οι ανθρώπινες παρεμβάσεις με κτίσματα και δρόμους έχουν άμεση αρνητική επίδραση γιατί παρεμποδίζουν τις φυσικές διεργασίες, οδηγώντας την παράκτια/παρόχθια ζώνη μοιραία σε μορφολογικές και οικολογικές αλλαγές. Επιπλέον το παρόν νομοσχέδιο, σε αντίθεση με το πρωτόκολλο ΟΔΠΖ των Η.Ε, δεν λάμβάνει υπόψη οικολογικά, κοινωνικο-οι-
κονομικά και πολιτισμικά στοιχεία, καταγραφή των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και παρεμβάσεων και αξιολόγηση αυτών και τέλος, με την υποστήριξη των υπηρεσιών του Δήμου, προσπάθεια ώστε να αναπτυχθούν οι «συμμετοχικές διαδικασίες» και να επιτευχθεί η αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με τη φύση. Επιπλέον, στο παρόν σχέδιο νόμου παρατηρείται πλήθος από αστοχίες με περιβαλλοντικές επιπτώσεις όπως: • διευκολύνει τη δημιουργία μόνιμων κατασκευών σε παράλιες/παρόχθιες ζώνες (άρθρο 12 & 14) • προβλέπει την παραχώρηση θαλάσσιου ή λιμναίου χώρου χωρίς καν την απαίτηση τήρησης στοιχειωδών περιβαλλοντικών όρων (άρθρο 13) • επιτρέπει την επιχωμάτωση του θαλάσσιου χώρου για την εξυπηρέτηση επιχειρήσεων (άρθρο 13) • δεν θέτει προδιαγραφές για τον καθαρισμό με μηχανικά μέσα των παραλιών από «άχρηστα υλικά» και ούτε απαιτεί ειδική άδεια (άρθρο 13) • αποκλείει από το καθεστώς προστασίας πολλούς οικολογικά σημαντικούς υγρότοπους και παρόχθιες ζώνες (άρθρο 2) • καταργεί την υποχρέωση οριοθέτησης της παράκτιας ζώνης ως προϋπόθεση για την έγκριση ιδιωτικών ή δημόσιων αναπτυξιακών έργων (άρθρο 12) • επιτρέπει τη δίχως όρια κατάληψη παραλιών (άρθρο 11) • δίνει τη δυνατότητα νομιμοποίησης αυθαίρετων κατασκευών χωρίς να λαμβάνεται ουσιαστικά υπόψη η περιβαλλοντική επίπτωση των κατασκευών αυτών (άρθρα 12 &.15) • αγνοεί τη συνθήκη Aarhous (απομάκρυνση της Περιφέρειας & Τοπικής Αυτοδιοίκησης από τη λήψη αποφάσεων περιβαλλοντικού χαρακτήρα - άρθρο 10) • προβλέπει πολύ μικρό χρόνο τόσο για τον έλεγχο της ορθότητας των προσωρινών οριογραμμών (άρθρο 3), όσο και για την απάντηση σε αιτήσεις έργων (άρθρα 7, 12, 13), γεγονός που μπορεί να οδηγήσει τελικά σε παραβατικότητα και καταστροφή της παράκτιας ζώνης • δεν αναφερει τίποτα για την προστασία παράκτιων ζωνών με θίνες. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι το νομοσχέδιο έχει πάρα πολλά επιστημονικά προβλήματα και βάζει στο περιθώριο έννοιες όπως η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, η αειφορία και ο χωροταξικός σχεδιασμός προς χάρη της με κάθε τρόπο επιχειρηματικής εκμετάλλευσης, γι’ αυτό και πρεπει να αποσυρθεί. ΒΑΣΙΛΙΚΗ-ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΑΤΣΙΚΗ
ωκεανογράφος-οικοτοξικολόγος, διευθύντρια ερευνών στο ΕΛΚΕΘΕ
14
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
τα κοινά και η «δημόσια κτήση» του αιγιαλού
Σκαραμαγκάς, 1959
Για τους οικονομολόγους, «κοινά» είναι τα αγαθά που κανείς δεν μπορεί (ή δεν πρέπει) να στερηθεί την απόλαυσή τους, η οποία, σε κάθε περίπτωση, δεν μειώνει την διαθεσιμότητά τους. Όλοι δικαιούνται το κομμάτι τους, από μία πίτα που δεν μειώνεται ποτέ. Οι νομικοί συνήθως διακρίνουν σε κοινόχρηστα (άμεσα διαθέσιμα σε όλους) και σε κοινά (όσα δεν είναι, ούτε καταρχήν, δεκτικά ελέγχου – π.χ., ο ατμοσφαιρικός αέρας). Οι διεθνείς συνθήκες μιλούν για αγαθά που αποτελούν «κοινή κληρονομιά» της ανθρωπότητας: στο προοίμιο του Πρωτόκολλου την Συνθήκης της Βαρκελώνης για την προστασία του παράκτιου χωρου, «τα συμβαλλόμενα μέρη» αναγνωρίζουν «ότι οι παράκτιες ζώνες της Μεσογείου θαλάσσης αποτελούν κοινή φυσική και πολιτιστική κληρονομιά ... ότι πρέπει να προστατεύονται και να χρησιμοποιούνται με σύνεση προς όφελος των σημερινών και των μελλοντικών γενεών». Είναι εύκολο να βρει κανείς αδυναμίες στους ορισμούς αυτούς, που έχουν μόνο ευριστική σημασία. Αντίθετα, δύσκολα αποφεύγει κανείς τα κοινά: είναι παντού – στους οικισμούς (δρόμοι, πλατείες, άλση, πεζοδρόμια), στην φύση (αιγιαλός, παραλία, θάλασσα, αέρας, λίμνες, ποτάμια, ιχθυοτρόφα ύδατα, βιοποικιλότητα, κλίμα). Σήμερα, τα συναντάμε στις τεχνολογικές μας υποδομές (π.χ., το διαδίκτυο, οι συχνότητες) ή στον πολιτισμό (π.χ., τα έθιμα, την παραδοσιακή γνώση, τα μνημεία). Το «δικαίωμα» στα κοινά συνδέεται, συχνά με αδιόρατους τρόπους, με πιο γνωστά, και ευρύτερα αναγνωρισμένα, δικαιώματα: σε μεγάλο βαθμό, ταυτίζεται με το δικαίωμα σε ένα ισορροπημένο οικιστικό και φυσικό περιβάλλον·
η απόλαυση των κοινών είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποίηση δικαιωμάτων όπως αυτό της υγείας· επειδή (σχεδόν εξ’ ορισμού) είναι διαθέσιμα σε όλους, συμβάλλουν στην περιβαλλοντική δικαιοσύνη – την ιδέα μίας ίσης, δίκαιης πρόσβασης στους φυσικούς πόρους -, ή εξαφανίζονται μαζί της. Αποτελούν φυσικές ή τεχνητές κοινωνικές υποδομές για την ελευθερία της έκφρασης ή το δικαίωμα του συνέρχεσθαι. Σε μία από τις πολλές δικαστικές υποθέσεις που ξεπήδησαν από το κίνημα OWS (Waller κατά City of New York), το δικαστήριο ερωτήθηκε αν υπάρχει δικαίωμα διαδήλωσης σε έναν ιδιωτικό (αλλά κοινόχρηστο) χώρο, όπως το Zuccotti Park. Καθώς ιδιωτικοποιείται ο δημόσιος χώρος, παρόμοια ερωτήματα θα τεθούν ξανά. Από πού προέρχονται τα κοινά; Ήταν πάντα μαζί μας, συνυφασμένα με την ίδια την ιδέα της κοινότητας, παρόντα – αν και, μερικές φορές αόρατα - σε μία κοινωνία όπου η «οικονομία του ανθρώπου είναι βυθισμένη στις κοινωνικές του σχέσεις» (Polanyi). Η ιστορία τους είναι μία αλληλουχία από νίκες και ήττες, συμβιβασμούς και διαρρυθμίσεις, καινοτομίες και παραδόσεις, ανάμεσα στο τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. H Elinor Ostrom, η οικονομολόγος που βραβεύθηκε με το Nobel οικονομίας το 2009 για τις μελέτες της πάνω στην οικονομική διακυβέρνηση των κοινών, έγραφε στην μεταπτυχιακή της διατριβή (1964): «σε μία κοινωνία, οι ιδιωτικοί φορείς δεν μπορούν να παράσχουν πολλά από τα επιθυμητά αγαθά. Μερικά αγαθά δεν είναι δυνατόν να αποκλειστούν από όσους αδυνατούν να πληρώσουν για αυτά. Μερικά αγαθα έχουν ένα τέτοιο φάσμα κοινών και εναλλακτικών χρήσεων, που η προτεραιότητα των αιτημάτων για την μία ή την άλλη χρήση δεν είναι δυνατόν να καθοριστεί από την αγορά ... Η ύπαρξη επιχειρηματικότητας στον ιδιωτικό τομέα εγείρει το ερώτημα αν υπάρχει μία παρόμοια λειτουργία για όσους παρέχουν δημόσια αγαθά – μία δημόσια επιχειρηματικότητα...». Από τους βοσκοτόπους της Ελβετίας μέχρι τα αρδευτικά δίκτυα του Νεπάλ, η Ostrom πέρασε την ζωή της συνομιλώντας με αυτούς τους ανώνυμους διαχειριστές των κοινών – τον οποιονδήποτε. Στις σκανδιναυικές χώρες, αναγνωρίζεται το δικαίωμα της περιπλάνησης, της χρήσης του δημόσιου χώρου – allemansrätten στην Σουηδία- αυτολεξεί,
το δικαίωμα «του καθένα». Άθελά του (;), το δίκαο αναγνωρίζει ότι τα «κοινά» αποτελούν το υπόστρωμα αυτού που ονομάζουμε «προσωπικότητα», σημεία όπου τέμνεται το δημόσιο και το ιδιωτικό. Αναζητώντας τα ίχνη των κοινών στα νομικά κείμενα, κάποιος αρχίζει από το ρωμαϊκό δίκαιο: οι Ρωμαίοι νομικοί διέκριναν ανάμεσα σε πράγματα που ανήκαν στην ιδιωτική σφαίρα διάθεσης και όχι (extra commercium): σε αυτά, ανήκαν τα αδέσποτα (res nullius, διαθέσιμα σε όποιαν τα υποτάξει πρώτος, π.χ., τα άγρια ζώα), τα δημόσια (res publicus, τα πράγματα που ανήκουν στην ρυθμιστική αρμοδιότητα του δημοσίου), και τα κοινά (res omnium communia, όσα από τη φύση τους δεν μπορούν να υποταχθούν στην εξουσία του ανθρώπου). Ένα περίφημο χωρίο του Ιουστινιανού αναφέρει ότι «σύμφωνα με το φυσικό νόμο, ο αέρας, τα νερά που κυλούν, η θάλασσα και, κατά συνέπεια ο αιγιαλός, είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους κανείς, συνεπώς, δεν μπορεί να απογορεύσει σε κάποιον να πλησιάσει οποιοδήποτε σημείο του αιγιαλού». Το ρωμαϊκό δίκαιο δεν πρέπει να εξιδανικεύεται, και σίγουρα απηχεί μία εποχή που τα κοινά ήταν άφθονα, και η ζήτηση για μερικά από αυτά μικρή. Ωστόσο, η μακροβιότητα μερικών ιδεών του είναι αξιοσημείωτη. Στις αγγλοσαξωνικές χώρες – και, μέσω αυτών, σε χώρες όπως η Ινδία– υπάρχει η ιδέα του «δημόσιου καταπιστεύματος» (public trust): μερικοί φυσικοί πόροι είναι τόσο ξεχωριστοί, που η διοίκηση μπορεί να τους διαχειριστεί μόνο προς όφελος όλων των ανθρώπων – ακόμα και αυτών που δεν έχουν ακόμα γεννηθεί. Εκεί, το «δημόσιο καταπίστευμα» περιλαμβάνει και τον αιγιαλό.
Στη χώρα μας, μέσω του βυζαντινορρωμαϊκού και του οθωμανικού δικαίου, ο οθωνικός νόμος «περί διακρίσεως κτημάτων» αναγόρευσε τον αιγιαλό σε «δημόσια κτήση» - συνδυάζοντας την κοινοχρησία με την ιδιοκτησία του δημοσίου. Με αυτή τη νομική βάση, ο Άρειος Πάγος επανειλημμένα απέκρουσε αξιώσεις ιδιωτών στον αιγιαλό κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα. Οι ισορροπίες αλλάζουν με τη βιομηχανοποίηση και τον τουρισμό, που άλλαξαν την αξιολόγηση της μέχρι τότε λίγο-πολύ άχρηστης παράκτιας γης, και κίνησαν μία διαδικασία που ονομάστηκε αλλού «βαλεαριδοποίηση» (balearisation). Από την δεκαετία του ‘20 – με καινοτομίες όπως η Επιτροπή καθορισμού του αιγιαλού (1923), η παραχώρηση του αιγιαλού για την κατασκευή κέντρων αναψυχής, λουτρών και άλλων κοινωφελών επιχειρήσεων (1923) ή για άλλες επιχειρήσεις (1929), νέες οικονομικές χρήσεις μεταφέρονται μαζικά στην ακτή. Την ίδια δεκαετία, «εφευρέθηκε» και η ζώνη που «επαυξάνει» τον αιγιαλό, όταν ο τελευταίος δεν επαρκεί – σήμερα γνωστή ως «παραλία», μία λέξη παλαιότερα ταυτόσημη με τον αιγιαλό –, και με τον πρώτο νόμο για τον αιγιαλό (1940), που ίσχυσε επί 61 χρόνια, αναγνωρίστηκε και η κοινοχρησία της: «αιγιαλός, ήτοι η περιστοιχούσα την θάλασσαν χερσαία ζώνη, η βρεχομένη από τας μεγίστας πλην συνήθεις αναβάσεις των κυμάτων, είναι κτήμα κοινόχρηστο...[η] προσαυξάνουσα τον αιγιαλόν λωρίς γης καλείται εν τω παρόντι νόμω «παραλία»...». Όμως, τα μεταπολεμικά χρόνια ήταν ακόμα πιο καθοριστικά: με νέα νομικά έργαλεία - όπως τα τουριστικά δημόσια κτήματα (1946, σήμερα στην διαχείριση της ΕΤΑ), οι διμερείς επενδυτικές
Ηράκλειο, Κρήτη. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη μεταξύ 1935-1945.
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
συμφωνίες μεταξύ του ελληνικού δημοσίου και ιδιωτών (π.χ., για η σύμβαση δημοσίου – ΠΕΤΡΟΛΑ του 1972), «εξαιρετική» νομοθεσία για τα κεφάλαια εξωτερικού (1953) ή τις «παραγωγικές επενδύσεις» (1961), μαζί με σωρεία ειδικών νόμων (π.χ., για την παραχώρηση του πυθμένα της θάλασσας, στα πλαίσια των πρώτων πετρελαϊκών ερευνών, βιομηχανικές περιοχές, «αλλοδαπές επιχειρήσεις υγρών καυσίμων») - αποκλειστικές χρήσεις κατέλαβαν μεγάλα τμήματα του αιγιαλού. Η αδόμητη ζώνη, εφεξής 30 μέτρα, επεκτάθηκε από την χούντα (!) σε όλες τις εκτός σχεδίου παραλιακές ζώνες. Μόλις τον 21ο αιώνα, και μετά το άρθρο 24, ο ισχύων νόμος (2001) αναγνωρίζει τον αιγιαλό και την παραλία ως στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος, των οποίων η χάραξη πρέπει να είναι, σε μερικές περιπτώσεις, υποχρεωτική. Η περιοδοποίηση αυτή είναι σημαντική, καθώς υπάρχει η εντύπωση ότι υπάρχουν εκεί έξω άφθονες παραλίες - ανέγγιχτες, άσπιλες, άθικτες, και τίποτα δεν θα χαθεί αν διαμοιράσουμε μερικές από αυτές σε φιλικούς επενδυτές. Καθώς η αποκλειστική χρήση ήδη προβλέπεται για τις στρατηγικές επενδύσεις και για τα δημόσια ακίνητα του Μεσοπρόθεσμου, μπορεί να αναρωτηθεί κανείς τι άλλάζει με το πρόφατο νομοσχέδιο. Αλλάζουν πολλά: για παράδειγμα, η υποχρεωτική χάραξη παραλίας καταργείται, και η νομιμοποίηση αυθαιρέτων στον αιγιαλό και στην παραλία, και μάλιστα ιδιωτικών, γενικεύεται. Κάποια στιγμή πρέπει να παύσουμε να βλέπουμε την νομιμοποίηση αυτή ως μία «εξαιρετική» ρύθμιση: δεν είναι παρά ένα είδος κρυφής απορρύθμισης, με την μετατροπή ενός κοινού αγαθού σε αδέσποτο, το οποίο έχει ήδη κατακτηθεί από όσους έχουν επαρκή οικονομική, νομική και πολιτική εξουσία, για να παραμερίσουν τους θεσμούς που εγγυούνται το «δικαίωμα του καθενός» – όπως η αδειοδότηση, η διαβούλευση, η συμμετοχή. Τόσο με τα αυθαίρετα όσο και με τις επιχωματώσεις, θυμάται κανείς κάτι που παρατήρησε ο Marx, περιγράφοντας τις περιφράξεις (enclosures) των «κοινών» αγρών στην Αγγλία του 18ου αι., και την συμβολή τoυς στην δημιουργία μίας μάζας ανθρώπων που εξαρτάται, οριστικά αποκομμένη από τις πολιτισμικές της αναφορές, από τον μισθό: ο καλύτερος τρόπος να καταργηθεί η κοινοχρησία δεν είναι τόσο η αλλαγή του νόμου, αλλά η οριστική, υλική καταστροφή του κοινού αγαθού. Τίποτα δεν προδίδει καλύτερα τις προθέσεις του νομοθέτη από την «τεκμαρτή» (sic) ζώνη παραλίας 10 μέτρων ενώπιον των ιδιωτικών έργων: φθάσαμε λοιπόν, μερικούς αιώνες αργότερα, στο σημείο όπου ο χρήστης μίας παραλίας πρέπει, μπροστά σε ένα ιδιωτικό έργο, να «τεκμαίρει» (να φαντασιώνεται) δικαιώματα που επιβιώνουν μόνο στην μνήμη. Αυτό σίγουρα δεν είναι πρόοδος. ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ
15
σχόλια επί του σχεδίου νόμου Τι θα περίμενε κανείς από ένα Σχέδιο Νόμου για την «Οριοθέτηση, Διαχείριση και Προστασία Αιγιαλού και Παραλίας»; Σύμφωνα με τον τίτλο του Σχεδίου Νόμου θα περίμενε κανείς να δεί τους βασικούς άξονες πάνω στους οποίους θα αναπτυχθεί το σχέδιο νόμου: • αιγιαλός και παραλία (τι είναι και πως εντάσσονται στη δυναμική και λειτουργία της Παράκτιας Ζώνης;) • διαχείριση φυσικών συστημάτων (με ποιες αρχές και με ποιές κατευθύνσεις;) • προστασία (προστασία φυσικών συστημάτων ή προστασία των ανθρωπογενών παρεμβάσεων;) Πέραν αυτών θα περίμενε κανείς να γίνει στοιχειώδης αναφορά στη μέχρι σήμερα πρακτική και εμπειρία στον ελληνικό χώρο, στις κατευθύνσεις, προτάσεις και οδηγίες ευρωπαϊκών αλλά και ευρύτερα διεθνών οργανισμών. Ποιο είναι το πνεύμα του Σχεδίου Νόμου για την «Οριοθέτηση, Διαχείριση και Προστασία Αιγιαλού και Παραλίας»; Στον αντίποδα των όσων προαναφέρθηκαν ο νόμος δομείται στις εξής ενότητες: • καθορισμός οριογραμμών (άρθρα 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,) • παραχωρήσεις (άρθρα 10, 11, 12, 13, 14) και νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων (άρθρα 15, 16) • προστασία κοινοχρησίας (προστασία αιγιαλού) (άρθρα 17, 18) • διατάξεις για λιμάνια (άρθρα 19,20,21,22) και μεταβατικές διατάξεις. Περί καθορισμού οριογραμμών: ...βάζουμε όρια ...άρα αποκλείουμε... Η οριοθέτηση του αιγιαλού με βάση μια γραμμή η οποία για τις προσχωσιγενείς ακτές μεταβάλλεται διαρκώς • είτε λόγω αλλαγής του μηχανισμού τροφοδοσίας της ακτής • είτε λόγω αλλαγής του κυματικού καθεστώτος • είτε λόγω μιας πιθανής μελλοντικής μεταβολής της στάθμης της θάλασσας • είτε λόγω διάφορων ανθρωπογενών παρεμβάσεων δηλώνει εξαρχής τη μεγάλη σύγχυση, που θα φέρει το Σχέδιο Νόμου στην εφαρμογή του. Σχεδόν όλο το Σχέδιο Νόμου διαπερνάται από την τάση του “εκ-χωρώ”, “παρα-χωρώ”, “νομίμως αυθαιρετώ” επί του χώρου ...θεώρηση, που αποκόπτει τον “ομφάλιο λώρο” του κάθε πολίτη από το χώρο, αυτή την έντονη έλξη της φύσης του ανθρώπου στην αμεσότητά του, το χώρο... τη χώρα... το “πάτριο έδαφος”... που έχει οριστεί και ως “πατρίδα” και τον οδηγεί στην πλήρη αδιαφορία γι’ αυτήν... πράξη εγκληματική για τη συνοχή των κοινωνιών. ...αυτή η διακίνηση (της εκ-χώρησης. παρα-χώρησης, ...αυθαιρεσίας) ...χρειάζεται και ...προστασία. Παραχωρήσεις και προστασία (προστάτες)... το πνεύμα του Σχεδίου Νόμου.
Ο “λόγος” στον αντίποδα των “α-λόγων” Ως «παράκτια ζώνη» ορίζεται η γεωμορφολογική έκταση εκατέρωθεν της ακτογραμμής, στην οποία αλληλεπιδρούν θαλάσσιες και χερσαίες φυσικές διεργασίες. Η παράκτια ζώνη αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστημα αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων, που συνυπάρχουν και συνθέτουν τη χαρακτηριστική γεω-ποικιλότητα και βιο-ποικιλότητα της ζώνης. που αναγνωρίζεται με συγκεκριμένους τύπους γεωτόπων, υγροτόπων, βιοτόπων. Η παράκτια ζώνη βρίσκεται σε κατάσταση δυναμικής ισορροπίας που τις περισσότερες φορές είναι ευαίσθητη και εύθραυστη. Σ’ αυτό το ποικίλο περιβάλλον έχουν ενταχθεί μια πληθώρα ανθρωπογενών δραστηριοτήτων, ενίοτε σε αρμονία με τη φυσική λειτουργία, πολλάκις όμως σε δυσαρμονία και καταφανή περιφρόνηση προς τη φυσική λειτουργία του συστήματος. Οι κοινωνίες που περιφρόνησαν τη λειτουργία των φυσικών συστημάτων έχασαν ένα πλούτο αξιών, που είχαν από αυτά τα συστήματα. Οι κύριες διεργασίες που διαμορφώνουν τις ακτές (κυρίως τις προσχωσιγενείς ακτές) ανάγονται σε μια κατηγορία παρα-
γόντων που σχετίζεται με την τροφοδοσία της ακτής με υλικά (γεωλογία του ευρύτερου παράκτιου χώρου, γεωμορφολογία, υδρογραφικό δίκτυο, κλιματολογικές συνθήκες, φυτοκάλυψη) και μια άλλη κατηγορία που σχετίζεται με τους μηχανισμούς διευθέτησης των υλικών αυτών κατά μήκος των ακτών (ο κυματισμός είναι ο σημαντικότερος παράγοντας που δίνει μορφή στις ακτές). Μέρος αυτής της ολότητας του δυναμικού και πολύπλοκου φυσικού συστήματος της Παράκτιας Ζώνης αποτελούν και ο αιγιαλός και η παραλία. Ο αιγιαλός είναι ο χώρος απόσβεσης της κυματικής ενέργειας... είναι ο χώρος του κύματος... χώρος ευαίσθητος και ευμετάβλητος. Η παραλία... μια λωρίδα γης... μεταξύ αιγιαλού και χέρσου.... Αυτή την πολυπλοκότητα του φυσικού συστήματος... “φιλοδοξεί”... να δια-χειριστεί... το Σχέδιο Νόμου... χωρίς όμως να το θεωρεί ως πολύπλοκο σύστημα. Η δυναμική λειτουργία των φυσικών συστημάτων υπαγορεύει τις αρχές “δια-χείρισης”. Η ανεξέλεγκτη μεγέθυνση των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων στις ακτές έχει γίνει καταφανής ως παράγοντας σημαντικής πίεσης στο φυσικό σύστημα. Η πίεση αυτή έχει συντελέσει στην αλλαγή της κατάστασης της λειτουργίας του φυσικού συστήματος με σοβαρές επιπτώσεις και για τον άνθρωπο. Οι επιπτώσεις αυτές υπαγορεύουν την λήψη μέτρων για βελτίωση αυτής της κατάστασης με «Στρατηγικό Σχέδιο Διαχείρισης Παράκτιας Ζώνης» και εφαρμογή των αρχών της “Ολοκληρωμένης Διαχείρισης της Παράκτιας Ζώνης”. «Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παράκτιας Ζώνης» σημαίνει μια δυναμική διεργασία αξιοβίωτης (βιώσιμης, αειφόρου) διαχείρισης και χρήσης της παράκτιας ζώνης, λαμβάνοντας υπόψη την εύθραυστη λειτουργία των παράκτιων συστημάτων και των παράκτιων γεωμορφών, τις διάφορες ανθρωπογενείς δραστηριότητες και τις αλληλεπιδράσεις με τα φυσικά συστήματα (χερσαία και θαλάσσια). Η δυναμική λειτουργία των φυσικών συστημάτων υπαγορεύει τις αρχές “δια-χείρισης”. Η μετάβαση από τη νοο-τροπία του “καθυποτάσσω” τη φύση προς την αντίληψη του “προσαρμόζομαι” στη λειτουργία της φύσης, ως μέρος αυτής, είναι το σημερινό ζητούμενο. Δυστυχώς το Σχέδιο Νόμου διαπερνάται από πρακτική «μεσιτικού γραφείου» (real estate). Η φύση και ο άνθρωπος δεν εντάσσονται σε τέτοιες πρακτικές. Τα φυσικά συστήματα και τα φυσικά φαινόμενα δεν έχουν ανάγκη από προστασία ούτε από προστάτες... ο άνθρωπος όμως... Ο «άνθρωπος» αν δεν «οργανώσει» την ύπαρξή του με βάση τη θεώρηση της «προσαρμογής» στη λειτουργία της φύσης, ως μέρος αυτής, θα έχει διαρκώς ανάγκη προστασίας από απλά φυσικά φαινόμενα. Θα έχει πάντα ένα φόβο, ότι η φύση τον εκδικείται. Η φύση δεν... εκδικείται, ο άνθρωπος ο «άφρων» «αυτο»-τιμωρείται. Αντί επιλόγου: ...το Σχέδιο Νόμου να αποσυρθεί ...χτες. ΧΡΗΣΤΟΣ ΑναγνΩστου Γεωλόγος – Ιζηματολόγος, ερευνητής στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ
16
O
ικοτριβές
Παραλία Αγ. Κοσμά:
παραλία μου
μήπως ζούμε το τελευταίο καλοκαίρι μιας ελεύθερης πλαζ;
ιστορία μου
Έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια από τότε, αλλά καλό είναι να θυμόμαστε ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός ξεκίνησε από κάποιο ακρογιάλι της χώρας μας. Σε κάποια παραλία ίσως από αυτές που το ΤΑΙΠΕΔ έχει βάλει πωλητήριο, έφτασε πριν χιλιάδες χρόνια από την Ανατολή η τερατόμορφη/ ζωόμορφη θεά της μητρότητας /της μητέρας φύσης και έγινε Ήρα, Αθηνά, Άρτεμις, Αφροδίτη, Εστία. Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός, η φιλοσοφία ξεκίνησαν από αυτά τα ακρογιάλια. Από αυτά τα ακρογιάλια ανοιχτά και κοινά σε όλους ξεκίνησαν οι αναζητήσεις των ανθρώπων για νέους τόπους. Από εκεί έφευγαν τα εμπορεύματα, τα προϊόντα, οι ιδέες και εκεί έφταναν άλλα υλικά άγνωστα, που βελτίωναν τη ζωή των ανθρώπων, νέες ανακαλύψεις και νέες ιδέες που οργάνωναν τη σκέψη και τη ζωή. Σε κάποιο από αυτά τα ακρογιάλια έφτασαν στην Ευρώπη το αλφάβητο και οι αριθμοί. Έχει χαραχθεί βαθειά στην ανθρώπινη συνείδηση ότι η παραλία είναι η πόρτα της μεγάλης φυγής από την πείνα, την καταπίεση, τον θάνατο. Κοινόχρηστη ανά τους αιώνες ήταν ο στόχος από το «θάλαττα – θάλαττα» των αρχαίων μέχρι τους μετανάστες σε άλλες χώρες ή από άλλες χώρες, ελπίζοντας να μπουν σε κάποιο καρυδότσουφλο για το ταξίδι σε κάποιο απέναντι ακρογιάλι, ικέτες ζωής που καταλήγει σε στοίχημα ζωής ή θανάτου. Μικρό παιδί άκουγα τους μάγκες στον Πειραιά να αστειεύονται όταν ήθελαν να πουν ότι δεν κληρονόμησαν, να λένε «μου άφησε πέντε στρέμματα θάλασσα». Ο αιγιαλός και η θάλασσα για τη λαϊκή συνείδηση ήταν και είναι κάτι εκτός συναλλαγής. Στο μέλλον όμως, αν το σχέδιο νόμου γίνει νόμος του κράτους, θα μπορείς να ζητήσεις παραχώρηση θάλασσας, να κάνεις τεχνητά νησιά και πάνω να οικοδομήσεις. Πολιτισμικό σοκ για τους παππούδες και όχι μόνο του λιμανιού του Πειραιά.
Ιούλιος 2014 - τ. 13
Ζούμε εποχές catastroika. Δημόσια και κοινά σε όλους αγαθά εκτός συναλλαγής γίνονται αντικείμενα του πόθου των νέων ολιγαρχών. Οι παραλίες, η θάλασσα, τα δάση, τα φυσικά οικοσυστήματα από κοινόχρηστα απαραίτητα για τη ζωή και την ποιότητα ζωής των ανθρώπων, γίνεται προσπάθεια να μετατραπούν σε μέσο πλουτισμού της νέας ολιγαρχίας. Απέναντι σε αυτή την βάρβαρη επίθεση κατά της ζωής και του πολιτισμού οι πολίτες οργανώνονται. Ήδη λειτουργεί με τη συμμετοχή περισσότερων από εκατό συλλογικοτήτων η επιτροπή «Ακτές ώρα μηδέν», που οργανώνει τον αγώνα για κοινόχρηστες παραλίες στα πρότυπα του νικηφόρου αγώνα κατά της αναθεώρησης του άρθρου 24 του συντάγματος. Οι παραλίες το καλοκαίρι μας περιμένουν για τους νέους αγώνες. ΜΠΑΜΠΗΣ ΜΠΙΛΙΝΗΣ
ΥΓ1. Σημαντική η δράση της 29 Ιουνίου 2014 των νέων ΣΥΡΙΖΑ στην Μαρίνα Φλοίσβου ΑΕ στον Φαληρικό Όρμο. Ένα παράδειγμα για το τι μας περιμένει με την ιδιωτικοποίηση των παραλιών: πολύς δομημένος όγκος, εντατικές χρήσεις γης με καταστήματα εστίασης και διασκέδασης, ιδιωτική χρήση και όχι κοινόχρηστη στο δομημένο και στον αδόμητο χώρο, με έλεγχο από ιδιωτική φύλαξη, που απαγόρευσε σε πολίτες να μοιράσουν προεκλογικά φυλλάδια πριν μερικές μέρες. ΥΓ2. Διαβάσαμε στον τύπο ότι το καρτέλ με τον ένα τόνο ηρωίνη θα ξέπλενε τα μαύρα έσοδά του επενδύοντας σε τουριστική επιχείρηση στο παράκτιο μέτωπο του Σαρωνικού, στην Αττική. ΥΓ3. Το πρώτο μεγάλο στοίχημα για τις κινητοποιήσεις αποτελεί ο υπερμαραθώνιος «240 χιλιόμετρα για τον αιγιαλό» από τα Ίσθμια έως τον Μαραθώνα στην Αττική, που γίνεται από 8 έως 12 Ιουλίου 2014.
Για πολλά χρόνια η παραλία του Αγ. Κοσμά ήταν κλειστή για τους ανθρώπους που δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να πληρώσουν εισιτήριο. Η εταιρία που εκμεταλλεύονταν την πλαζ την είχε αποκλείσει εισπράττοντας εισιτήρια τη μέρα και μετατρέποντάς την, παράνομα, σε χώρο δεξιώσεων και νυχτερινής διασκέδασης τη νύχτα. Αυτά ως το καλοκαίρι του 2007. Όταν με μια πολυήμερη απεργία πείνας ο Δήμαρχος Κορτζίδης κατόρθωσε να συγκεντρώσει τις πιο ποικίλες δυνάμεις της αυτοδιοίκησης και των κινημάτων γύρω από το αίτημα της ελεύθερης πρόσβασης στη θάλασσα. Με τη συμπαράσταση πλήθους κοινωνικών φορέων ο Δήμος Ελληνικού συντόνισε την επιχείρηση αφαίρεσης των περιφράξεων της πλαζ. Ήταν εκεί δεκάδες Οργανισμοί αυτοδιοίκησης, το ΤΕΕ, ο Δικηγορικός Σύλλογος της Αθήνας, ο Πανελλήνιος Ιατρικός σύλλογος, το ΕΚΑ, συνδικάτα, πολιτικοί παράγοντες από όλους τους χώρους και βεβαίως κάμποσες χιλιάδες ενεργοί πολίτες των κινημάτων πόλης.
Ακολούθησαν τα δικαστήρια. Δήμαρχος, αντιδήμαρχοι, αιρετοί και εργαζόμενοι στο Δήμο στοχοποιήθηκαν από τις εταιρίες που παράνομα εκμεταλλεύονταν την πλαζ. Σύρονται ακόμη σήμερα αλλά και για πολλά χρόνια ακόμη θα ταλαιπωρούνται σε ποινικές και αστικές δίκες. Χαλάλι. Για το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης στη θάλασσα. Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες της εποχής όσοι ζήσαμε τα γεγονότα νιώθουμε τη συγκίνηση μαζί με την περηφάνια για ό,τι έγινε, να ανακατεύονται με τη ανησυχία για το τι πρόκειται να συμβεί. Διότι πέρασαν ήδη εφτά καλοκαίρια και μπαίνουμε στο όγδοο που χιλιάδες κάτοικοι του λεκανοπέδιου χαίρονται καθημερινά ελεύθερα την πλαζ. ΑΜΕΑ που δεν μπορούσαν για χρόνια να κολυμπήσουν, γιατί στις πλαζ δεν υπάρχει ο κατάλληλος εξοπλισμός, μπόρεσαν στον Αγ. Κοσμά, χάρις στις προσπάθειες του δήμου και των εθελοντών. Καθημερινά εκατοντάδες μέλη των ΚΑΠΗ διάφορων δήμων της περι-
οχής καταφθάνουν για να χαρούν λίγη θάλασσα. Του χρόνου όμως τι θα γίνει; Η δημοτική αρχή που θα αναλάβει το Σεπτέμβρη, στο πρόγραμμά της, μιλά για εφαρμογή «μικρού» εισιτηρίου για τους μη δημότες. Και η περιοχή προσφέρεται ήδη, μέσω ΤΑΙΠΕΔ στη Lamda του κου Λάτση. Μαζί με το Αθλητικό κέντρο του Αγ. Κοσμά και το πρώην αεροδρόμιο. Οι πολίτες θα χρειαστεί να υπερασπιστούν αυτό που καταχτήθηκε με πολύ αγώνα το 2007. Διότι, όπως έδειξε η ζωή και ιδιαίτερα η εμπειρία των τελευταίων χρόνων, όλα τα δικαιώματα, με όσο αγώνα κι αν καταχτήθηκαν, χρειάζονται αγώνες για την υπεράσπισή τους. Και οι βουτιές στον Αγ. Κοσμά θα χρειαστούν νέους αγώνες για να παραμείνουν ελεύθερες.
ΑΚΗΣ ΜΠΑΔΟΓΙΑΝΝΗΣ
O
17
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
Φρεαττύδα και Βοτσαλάκια: δυο παραλίες στο λιμάνι Φρεαττύδα και Βοτσαλάκια… δυο παραλίες του Πειραιά που στο διάβα του χρόνου αφηγούνται την ιστορία της πόλης, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αρκεί να ξαπλώσεις δίπλα στο κύμα, να φέρεις το τοπίο μια γύρα με τα μάτια σου και όλη η αφήγηση ξετυλίγεται μπροστά σου. Θα δεις το τείχος, τα σπήλαια, τις φυσικές ομορφιές, τον υδροβιότοπο, θα ακούσεις τις φωνές των χιλιάδων λουόμενων που βούτηξαν στα νερά τους, τις χαρές και τα παιχνίδια. Όμως, καθώς μπαίνεις στη θάλασσα, θα σκοντάψεις πάνω στα μπάζα που κείτονται ακόμα εκεί ζωντανά, να θυμίζουν πως έθαψε την πόλη και τα μνημεία της ο Σκυλίτσης. Ανάμεσα στα βότσαλα θα βρεις κομμάτια από πολύχρωμα μωσαϊκά και θα νοσταλγήσεις εκείνη την εποχή που βλέπεις μόνο στις cards postales. Τον Πειραιά με τα όμορφα νεοκλασικά, μια πόλη που χάθηκε στο χρόνο και έχει αφήσει πίσω της ετοιμόρροπα μελαγχολικά κουφάρια. Θα θυμηθείς έναν Πειραιά που αγάπησαν πολύ οι πειραιώτες, αλλά όχι οι Δήμαρχοι του. Αφού κάνεις τη βουτιά σου θα θελήσεις να απλωθείς στην παραλία για να στεγνώσεις κάτω από τον ήλιο, όμως ο ήλιος είναι δυνατός και θα αναζητήσεις σκιά. Θα τη βρεις κάτω από τις ομπρέλες που έβαλε η Δημοτική Αρχή για σένα. Και εκεί που θα βολευτείς και θα είσαι έτοιμος να κλείσεις τα μάτια, μια δυνατή μουσική θα σε προσγειώσει απότομα και ένας σερβιτόρος θα εμφανιστεί να σου πάρει παραγγελία... Και κάπως έτσι ξεκινά αντίστροφα η αφήγηση. Στις 30-1-2012 το Δημοτικό Συμβούλιο Πειραιά, αποφασίζει την αξιοποίηση και διάθεση των παραλιών Φρεαττύδα και Βοτσαλάκια. Ειδικότερα, η σύμβαση παραχώρησης, η οποία σε πολλά σημεία είναι αόριστη και ασαφής,
προβλέπει για την πλαζ Βοτσαλάκια τη δημιουργία χώρου αναψυκτηρίου και ανάπτυξη τραπεζοκαθισμάτων, χώρου για την τοποθέτηση ομπρελών και ξαπλωστρών, οργανωμένου ανοιχτού χώρου στάθμευσης, χώρου catering στο δώμα του κεντρικού κτιρίου του δημοτικού κολυμβητηρίου και του παράπλευρου δομημένου χώρου του ορόφου, θερινού κινηματογράφου και ένταξη εντός αυτού κυλικείου. Ενώ, για την πλαζ Φρεαττύδα ορίζει τη δημιουργία χώρου αναψυκτηρίου σε λυόμενη κατασκευή με παράπλευρο στέγαστρο για την ανάπτυξη τραπεζοκαθισμάτων, χώρου για την τοποθέτηση ομπρελών και ξαπλωστρών και οργανωμένου ανοιχτού χώρου στάθμευσης. Η παραπάνω απόφαση της Δημοτικής Αρχής και όσες ακολούθησαν πάρθηκαν κατά πλειοψηφία με την υπερψήφισή τους από την παράταξη του Δημάρχου και την καταψήφισή τους από τις λοιπές παρατάξεις της αντιπολίτευσης. Τα σχέδια του Δήμου για την αξιοποίηση των παραλιών πυροδότησαν αντιδράσεις από την πλευρά των κατοίκων της πόλης, οι οποίοι αποφασίζουν να μην επιτρέψουν την παραχώρηση των μοναδικών παραλιών του Πειραιά στους ιδιώτες. Στις 3-5-2012 πραγματοποιείται ο διαγωνισμός για την εκμετάλλευση με τη μορφή μίσθωσης αιγιαλού, παραλίας, κοινόχρηστων χώρων στις παραλίες, ο οποίος κατακυρώνεται με ετήσιο μίσθωμα 81.000 ευρώ για τα Βοτσαλάκια και 52.000 ευρώ για τη Φρεαττύδα. Οι πλειοδοτικοί διαγωνισμοί για τις δύο παραλίες είναι παράνομοι, καθώς οι αποφάσεις του Δ.Σ. στις οποίες στηρίζονται έχουν ακυρωθεί. Ο Δήμαρχος δίνει διαταγή να κλείσουν οι πόρτες του Δημαρχείου για να μην μπουν οι κάτοικοι. Τελικά οι 200 περίπου παρευρισκόμενοι κάτοικοι κατορθώνουν να μπουν και καταθέτουν 2.000 υπογραφές ενάντια στην ιδιωτικοποίηση, που σήμερα αγγίζουν τις 5.000. Οι δημότες αντιμετωπίζονται με τον πλέον απαξιωτικό τρόπο, απειλούνται με συλλήψεις, εξυβρίζονται και τελικά και οι δύο παραλίες δίνονται στον ίδιο γνωστό επιχειρηματία, που επί σειρά ετών διατηρεί κατάστημα υγειονομικού ενδιαφέροντος στην παραλία Βοτσαλάκια. Το τελευταίο λειτουργεί μέχρι και σήμερα με ευθύνη του Δημάρχου κ. Μιχαλολιάκου, χωρίς άδεια, ενώ έχει κριθεί αυθαίρετο τόσο από την Κτηματική Υπηρεσία, που εξέδωσε και πρωτόκολλο κατεδάφισής του από το 2005, το οποίο δεν έχει εκτελεστεί ακόμα, όσο και από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο του Υπουργείου Πολιτισμού, με απόφαση του στις 22.3.2013. Οι εγκαταστάσεις των δύο πλέον καταστημάτων, ένα σε κάθε πλαζ, όλο και επεκτείνονται, δημιουργώντας μια ανεξέλεγκτη κατάσταση εκμετάλλευσης των μοναδικών παραλιών της πόλης
από τους ιδιώτες, με την ευλογία των Δημοτικών Αρχών. Από την άλλη πλευρά η «Πρωτοβουλία κατοίκων για τα Βοτσαλάκια και τη Φρεαττύδα» εξακολουθεί να κάνει κινητοποιήσεις και μαζικές εκδηλώσεις με πολιτικό, επιμορφωτικό και πολιτιστικό περιεχόμενο μέχρι και σήμερα, με στόχο την οικειοποίηση των παραλιών και την ενημέρωση των κατοίκων της πόλης για όσα συμβαίνουν ( βλ. http:// freevotsalakiafreatida.wordpress.com) Η εδραιωμένη επί σειρά ετών κατάσταση αυτή, αλλά και η πρόσφατη υπογραφή της σύμβασης παραχώρησης κάθε άλλο παρά προφητικές ήταν. Καθώς, η ιστορία μιλάει και λέει ότι στην πολιτική σκηνή και δη στο πολιτικό παρασκήνιο τίποτα δεν είναι τυχαίο. Και αναφέρομαι στο νομοσχέδιο-έκτρωμα για τον αιγιαλό, που έρχεται μεταξύ άλλων να νομιμοποιήσει όλες τις παραπάνω αυθαιρεσίες, καθώς σύμφωνα με το τελευταίο αίρονται οι σημερινοί περιορισμοί που αφορούν στην έκταση της παραλίας που μπορεί να παραχωρηθεί για απλή χρήση, αλλά και παρέχεται η δυνατότητα νομιμοποίησης αυθαίρετων κατασκευών, που βρίσκονται στην παραλία και στον αιγιαλό, στην περίπτωση που εξυπηρετούν επιχειρηματικούς σκοπούς. Σε μια εποχή που μας καταδικάζουν στην ανεργία, μας κόβουν τους μισθούς και τις συντάξεις, μας στερούν βασικά αγαθά και υπηρεσίες, μας πετάνε έξω από τα σπίτια μας και μας φορολογούν ακόμα και για τον αέρα που αναπνέουμε, σε αυτή τη μυθική εποχή, που αγγίζει τα όρια της επιστημονικής φαντασίας, υπάρχει ακόμα παρακάτω… Οι δημόσιοι και ελεύθεροι χώροι δεν ανήκουν πια στην πόλη και στους κατοίκους της, αλλά στα μεγάλα συμφέροντα. Οι παραλίες των διακοπών μας, της ελευθερίας και της χαλάρωσης μας ανήκουν σήμερα στο «μεγάλο κεφάλαιο» της ιστορίας, στο οποίο ο λαός αποτελεί μια θλιβερή υποσημείωση. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι οι αντιφάσεις των συμφερόντων των διαφόρων κοινωνικών ομάδων δημιουργεί την ανάγκη διαρκούς διεκδίκησης του δικαιώματος στην πόλη, ιδιαίτερα όταν η σύγκρουση αυτή λαμβάνει χώρα την εποχή της κρίσης, όπου υπάρχει μια τοπική κοινωνία που δοκιμάζεται σκληρά. Θα επιτρέψουμε λοιπόν ένα τέτοιο τέλος; ΒΙΒΙΑΝ ΓΛΕΝΗ
18
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
ΟΙ ΑΚΤΕΣ ΩΣ ΚΟΙΝΑ ΑΓΑΘΑ
«Ο νεοφιλελευθερισμός έχει καθοριστεί από τη μάχη της ιδιωτικής περιουσίας, όχι μόνο ενάντια στην κρατική, αλλά -και αυτό ίσως είναι το πιο σημαντικό- κυρίως ενάντια στην «κοινή ιδιοκτησία» (common). [...] Συχνά οι επιλογές οι οποίες μας παρουσιάζονται είναι μεταξύ του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού, της κυριαρχίας μεταξύ ιδιωτικής και κρατικής ιδιοκτησίας, με την θεραπεία κατά τα δεινά του κρατικού ελέγχου να φαίνεται να είναι η ιδιωτικοποίηση, και κατά του κεφαλαίου, η κρατικοποίηση, δηλαδή ο κρατικός έλεγχος. Χρειάζεται να εξερευνήσουμε και μια άλλη πιθανότητα: ούτε την ιδιωτική ιδιοκτησία του καπιταλισμού, ούτε την δημόσια ιδιοκτησία του σοσιαλισμού, αλλά το κοινό στον κομμουνισμό*» (Michael Hardt, Reclaiming the common in communism. [1]) Ενέργειες όπως αυτή του πρώην Υπουργού Οικονομικών Γιάννη Στουρνάρα, ο οποίος κατέθεσε ένα νομοσχέδιο με το οποίο απειλεί την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στις ακτές, είναι μια πικρή υπενθύμιση ότι τυπικά οι ακτές δεν είναι ο «κοινός» μας χώρος. Είναι απλά ένας χώρος στην ιδιοκτησία του κράτους, ο οποίος παραχωρείται στους πολίτες, στους commoners, από το κράτος, μέχρις ότου εμφανιστεί η ευκαιρία για να μπουν στην αγορά. Το νομοσχέδιο, εκτός από το ότι θέλει να βάλει περιορισμούς στο μακρόχρονο δικαίωμα ελεύθερης πρόσβασης στις ακτές, προτείνει επίσης την ιδιωτικοποίηση των ακτών, αλλά και αμνηστία σε υφιστάμενες κατασκευές που δημιουργήθηκαν κατά παράβαση της ισχύουσας νομοθεσίας. Οι ακτές συχνά θεωρούνται ως μέρος των «κοινών» (commons), ενός χώρου όπου η πρόσβαση είναι δωρεάν και η ευχαρίστηση του να απλά να είσαι «εκεί» είναι η ίδια για όλους, ασχέτως κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης. Ακτές, αποτελούν για πολλούς (έστω και υποσυνείδητα) ένα ουτοπικό όραμα για το πώς θα μπορούσε να ήταν η κοινωνία στον γκρίζο εκείνο χώρο μεταξύ ιδιωτικού και κρατικού. Για να αντιληφθούμε την ιδεολογική ση-
μασία του νομοσχεδίου για τους αιγιαλούς είναι σημαντικό πρώτα να αντιληφθούμε τη σημασία των κοινών αγαθών ως απομεινάρια της εποχής όπου οι τοπικές κοινότητες ήταν υπεύθυνες για τη διαχείριση των δικών τους χώρων και αγαθών, μακριά από την κυρίαρχη ιδεολογία για τη σημασία της ιδιωτικής περιουσίας. «Κοινά» ονομάζουμε τα αγαθά τα οποία κληρονομήθηκαν από τις προηγούμενες γενιές, δημιουργήθηκαν συλλογικά ή που αποτελούν φυσική κληρονομιά. Η εφεύρεση του όρου «η τραγωδία των κοινών» (tragedy of the commons) από τον Garrett Hardin στο ομώνυμο κείμενό του στο περιοδικό Science το 1968, υπήρξε ορόσημο στην ιστορία της διαχείρισης των κοινών αγαθών, με τους υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού να χρησιμοποιούν τον όρο και τη θεωρία του Hardin για να δικαιολογήσουν τις προσπάθειές τους για ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση αγαθών που για χρόνια βρίσκονταν στα χέρια των τοπικών κοινοτήτων. Με αυτό τον τρόπο αν θέλετε, είχαμε ένα δεύτερο κύμα οικειοποίησης των κοινών, μετά από την «περίφραξη», όπως ονομάστηκε η μετατροπή των κοινών (συνήθως της κοινοτικής γης) σε ιδιωτική περιουσία π.χ. στην Αγγλία τον 18ο αιώνα. Στο κείμενό του ο Hardin προσπαθούσε να αναδείξει το πρόβλημα της ατομικής συμπεριφοράς απέναντι σε συλλογικά αγαθά: υποστήριζε δηλαδή, ότι όταν κάποια αγαθά δεν ανήκουν σε συγκεκριμένα άτομα αλλά σε όλους, η εκμετάλλευσή τους αποφέρει ατομικά πλεονεκτήματα και κοινά μειονεκτήματα, με αποτέλεσμα μεμονωμένα άτομα να το εκμεταλλεύονται. Όταν το 2009 η οικονομολόγος Elinor Ostrom βραβεύθηκε με το Νόμπελ Οικονομίας για τη θεωρία της για τη διαχείριση των κοινών πόρων, ήρθαν στην επιφάνεια εναλλακτικές θεωρίες βασισμένες σε επιτυχημένα και αποτυχημένα παραδείγματα αυτοδιαχειριζόμενων κοινοτήτων, αφοπλίζοντας έτσι κυρίαρχα πολιτικο-οικονομικά μοντέλα, όπως η «τραγωδία των κοινών» του Hardin. Ο
David Harvey ταυτόχρονα, στο βιβλίο του Rebel cities: from the right to the city to the urban revolution το 2012 υποστηρίζει ότι το πρόβλημα στην θεωρία του Hardin δεν είναι τα κοινά καθαυτά, αλλά η αποτυχία της ατομικής ιδιοκτησίας να ικανοποιήσει τα κοινά συμφέροντα. Ο Harvey δηλαδή, τοποθέτησε το πρόβλημα σ’ ένα πλαίσιο όπου το θέμα είναι η ατομική ιδιοκτησία των αγαθών και κατά συνέπεια η προσπάθεια για μεγιστοποίηση του ατομικού κέρδους. Φυσικά όμως και τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Σε μια εποχή όπου η επικρατέστερες ιδέες είναι βασισμένες σ’ ένα καπιταλιστικό μοντέλο, με ταξικό και πατριαρχικό υπόβαθρο, και όπου οι κυβερνήσεις δίνουν προτεραιότητα στην οικονομική ανάπτυξη, αντί στις κοινωνικο-οικολογικές ισορροπίες, όσοι έχουν πρόσβαση στα κοινά (commoners) παγιδεύονται στο «μαγκανοπήγαδο της παραγωγής» (treadmill of production) έχοντας το δίλημμα: εργασία έναντι της περιβαλλοντικής προστασίας [2]. Οι αιγιαλοί όμως φαίνεται να ξυπνούν τις συνειδήσεις μας και, παρόλη τη δύναμη των κυρίαρχων ιδεών της εποχής, οι πολίτες δεν αποδέχονται την οικειοποίηση της παραθαλάσσιας ουτοπίας από κανένα. Και δεν μιλούμε μόνο για το πρόσφατο νομοσχέδιο για τους αιγιαλούς. Το 2007, οι πολίτες και ο δήμος του αθηναϊκού προαστίου του Ελληνικού κινητοποιήθηκαν ενάντια στους νονούς της νύχτας, οι οποίοι οικειοποιήθηκαν αυθαίρετα δημόσια παραλία για τις ιδιωτικές τους επιχειρήσεις, εμποδίζοντας την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτή [3]. Σε μια άλλη υπόθεση, τον Μάιο του 2012, ήταν η δημοτική αρχή του Πειραιά, η οποία μίσθωσε δύο από τις δημοτικές παραλίες σε ιδιωτικές εταιρείες στην τιμή των €134.000. Για άλλη μια φορά, ένα ισχυρό τοπικό κίνημα δημιουργήθηκε για να αντισταθεί [4]. Σε αντίθεση με την τσιμεντοκρατεία που εισέβαλε στις ακτές άλλων (ευρωπαϊκών τουλάχιστον) τουριστικών προορισμών, η Ελλάδα έχει μέχρι τώρα προστατεύσει τις
φυσικές της ακτές, επιτρέποντας έτσι, στους ανθρώπους που έχουν πληγεί τόσο άσχημα από τα μέτρα λιτότητας, να βρίσκουν μια ουτοπία σε χώρους με εξαιρετική φυσική ομορφιά. Όπως και στην περίπτωση των Σκουριών στη Χαλκιδική, οι άνθρωποι της Ελλάδας δεν νοιάζονται για την τιμή του χρυσού και διεκδικούν το δικαίωμά τους στα βουνά. Με τον ίδιο τρόπο, οι άνθρωποι της Ελλάδας δεν νοιάζονται για τις οικονομικές δυνατότητες της χρυσής άμμου και πολεμούν για να κρατήσουν το δικαίωμα τους στις ακτές. Η οικονομική κρίση έχει γίνει δικαιολογία για την προώθηση μιας οικονομικής ανάπτυξης με την οποία βίαια οικειοποιούνται τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά μας δικαιώματα, με σκοπό την περαιτέρω εδραίωση μιας νεοφιλελεύθερης ατζέντας. Η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου πλούτου έχει γίνει προτεραιότητα για πολλές κυβερνήσεις. Στην Ελλάδα, από τα μεταλλεία χρυσού στη Χαλκιδική μέχρι το νερό και την υγεία, οι ιδιωτικοποιήσεις προσπαθούν να αφαιρέσουν από τους πολίτες, όχι μόνο το δικαίωμα στη φύση, αλλά και από άλλα ζωτικής σημασίας δικαιώματα. Η προσοχή της κυβέρνησης και των ιδιωτικών συμφερόντων βρίσκονται απροκάλυπτα πλέον και στις οικονομικές δυνατότητες της ακτογραμμής και της χρυσής αμμουδιάς. Γινόμαστε μάρτυρες στις προσπάθειες του σφετερισμού ενός από τους τελευταίους «κοινούς χώρους» (commons) από διαφορετικά επίπεδα εξουσίας: από το κράτος, μερικές φορές από τις δημοτικές αρχές, αλλά και το ιδιωτικό κεφάλαιο. Οι δούλοι του κεφαλαίου προσπαθούν να μεταμορφώσουν και να καλύψουν με τσιμέντο τις τελευταίες μας ουτοπίες. Αλλά οι ουτοπίες είναι αυτές που συγκροτούν τη ζωή των ανθρώπων, όπως το νερό και ο αέρας. Ο Εδουάρδο Γκαλεάνο (Eduardo Galeano) μας έχει διδάξει (και αυτό είναι που πρέπει να θυμόμαστε, καθώς πολεμούμε για το δικαίωμα μας στις ακτές) ότι ο σκοπός της Ουτοπίας “es para caminar”, είναι για να περπατούμε [5]. Η μάχη για τις ακτές ως κοινό αγαθό θα συνεχίζεται, καθώς παρακολουθούμε με οίκτο τους δούλους του κεφαλαίου, οι οποίοι στη μάχη τους για την προώθηση της νεοφιλελεύθερης ιδέας, έχουν εμπορευματοποιήσει και τσιμεντοποιήσει τις δικές τους ουτοπίες. ΜαρΙα ΧατζημιχαΗλ
Ερευνήτρια σε θέματα κοινών αγαθών και θαλάσσιας πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Άαλμποργκ στην Δανία
[1] http://www.theguardian.com/commentisfree/2011/ feb/03/communism-capitalism-socialismproperty [2] http://roarmag.org/2014/06/labor-environmentalmovements-coalition/ [3] http://unfollow.com.gr/web-only/8667courteu/ [4] http://freevotsalakiafreatida.wordpress. com/ [5] https://www.youtube.com/watch?v=mpgHlB8QdQ
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
19
ΤΟΥΡΚΙΑ: κύματα ιδιωτικοποιήσεων στις ακτές μας «Η Τουρκία συνορεύει στις τρεις πλευρές της με τη θάλασσα». Αυτό ήταν ένα από τα πρώτα πράγματα που μάθαμε στο σχολείο. Εμφανιζόταν σαν κάτι για το οποίο, μέσα από μια εθνικιστική οπτική, θα έπρεπε να μας κάνει περήφανους. Με συνολικό μήκος ακτών 8.333χλμ. (περισσότερο από το 74% των συνόρων της), ίσως πράγματι αντιστοιχεί στην Τουρκία αυτή η έμφαση στις ακτές. Αλλά τι σημαίνει αυτό για εμάς; Μπορούμε να απολαμβάνουμε τη θάλασσα που μας περιβάλλει ή πρόκειται για κάτι που δεν μπορούμε να δούμε ή να σκεφτούμε; Ξέρουμε ότι η θάλασσα είναι κάπου εδώ κοντά, αλλά για τους περισσότερους από εμάς είναι απροσπέλαστη. Μόνο για τρεις δεκαετίες οι παραλίες της Τουρκίας ήταν ανοιχτές στο κοινό. Ήταν καθαρές, ελεύθερες και – πάνω απ’ όλα – κοντά στα σπίτια και τα διαμερίσματά μας. Σήμερα, όσες παραλίες υπάρχουν στην Κωνσταντινούπολη είναι κατειλημμένες είτε από κτίρια, είτε από δρόμους. Και αν τύχει και κάποια παραλία ξέφυγε από αυτό το μοντέλο, τότε ούτε που θα τολμούσες να βουτήξεις μέσα στα τοξικά νερά της θάλασσας.
Η διάβρωση των ακτών Από τη δεκαετία του 1970 η παράκτια ζώνη της Τουρκίας, από τη Μαύρη Θάλασσα έως τη Μεσόγειο, πάσχει από εντατική αστική ανάπτυξη. Ο μαζικός τουρισμός παίζει βασικό ρόλο στην Αττάλεια και την Mugla. Σε αυτές τις παραθαλάσσιες πόλεις κυριαρχούν τα υδροπάρκα, τα γήπεδα γκόλφ, τα ξενοδοχεία και οι παραλίες που προσελκύουν τουρίστες. Ωστόσο, η αυξανόμενη αστική ανάπτυξη έχει αφανίσει τις ακτές της Κωνσταντινούπολης και της Kocaeli. Σε αυτές τις ζώνες οι αμμόλοφοι έχουν αντικατασταθεί από αεροδρόμια, γέφυρες, μονάδες επεξεργασίας λυμάτων, εγκαταστάσεις αναψυχής, συμπεριλαμβανομένων αστικών πάρκων. Σε άλλες περιοχές, όπως στα Άδανα και τη Μερσίνα, πρακτικές εντατικής καλλιέργειας (π.χ. εκκαθαρίσεις γης για καλλιέργειες και κατασκευή αρδευτικών καναλιών) έχουν προκαλέσει σοβαρές επιπτώσεις στις ακτές. Η βιομηχανική ανάπτυξη (π.χ. η κατασκευή θερμοηλεκτρικών σταθμών, αυτοκινητοδρόμων και ναυπηγείων) έχει επίσης καταστρέψει την παράκτια ζώνη στη Σαμψούντα και την Τραπεζούντα.
Η εξαφάνιση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Η αυξανόμενη πίεση από την αστικοποίηση και την εκβιομηχάνιση, σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή, απειλούν τα παράκτια οικοσυστήματα της Τουρκίας. Πα-
ράκτια και θαλάσσια οικοσυστήματα υποβαθμίζονται από οικιακά και βιομηχανικά λύματα, βλαβερές ουσίες που μεταφέρονται από την ενδοχώρα με τα ποτάμια, γεωργικές πρακτικές σε παράκτιες περιοχές, τουριστικές δραστηριότητες και υπερσυγκέντρωση παραθεριστικών κατοικιών, εμπορικών και τουριστικών λιμένων και αλιευτικών υποδομών. Σήμερα, πολλά είδη ψαριών που ήταν σε αφθονία τη δεκαετία του 1970 κινδυνεύουν με αφανισμό για λόγους που συνδέονται με την υπεραλιεία, τη ρύπανση των υδάτων και την καταστροφή των φυσικών ενδιαιτημάτων. Η ταχύτατη εξάπλωση των τουριστικών υποδομών και δραστηριοτήτων κατά μήκος των ακτών έχει καταστρέψει ενδιαιτήματα ειδών, όπως η θαλάσσια χελώνα, τα δελφίνια και η φώκια μοναχός. Τα πράγματα δεν είναι καλύτερα στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Φέροντας τη φήμη ενός τεράστιου υπαίθριου μουσείου, η Τουρκία βρίσκεται στο σταυροδρόμι πολλών αρχαίων πολιτισμών, αρκετοί από τους οποίους αναπτύχθηκαν στις ακτές. Πρόκειται για ζώνες που βρίσκονται κάτω από την αυξανόμενη πίεση του μαζικού τουρισμού και της αστικοποίησης.
Ενθαρρύνοντας την ανάπτυξη των ακτών Σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στην πράξη, το Άρθρο 43 του τουρκικού Συντάγματος του 1982 ορίζει ότι οι ακτές αποτελούν κρατική οντότητα. Το ίδιο άρθρο επίσης αναφέρει ότι η παραλία, ο αιγιαλός και η όχθη των ποταμών πρέπει να σχεδιάζονται και να χρησιμοποιούνται μόνο με βάση το δημόσιο συμφέρον. Ωστόσο, υπάρχουν δώδεκα κρατικοί φορείς και περίπου τριάντα νόμοι για τις ακτές. Πολλοί από αυτούς έρχονται σε αντίθεση με το στόχο της προστασίας, όχι μόνο των ακτών, αλλά και άλλων φυσικών πόρων. Για παράδειγμα, ο Νόμος 2634 για την Ενθάρρυνση του Τουρισμού (1982) του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού έχει συμβάλλει στην προώθηση της ανάπτυξης των ακτών μέσα από ιδιωτικοποιήσεις εκτάσεων. Ο Νόμος 3621 για τις Παράκτιες Περιοχές (1990) είναι ένα κείμενο για την προστασία των ακτών που, ταυτόχρονα, έχει νομιμοποιήσει σχεδόν όλες τις οικιστικές και βιομηχανικές εγκαταστάσεις και δραστηριότητες στις παράκτιες περιοχές μέσα από τροποποιήσεις του στα χρόνια που ακολούθησαν την ψήφισή του. Σύμφωνα με μία από τις τροποποιήσεις, οι ακτές και η γη που προκύπτει από επιχωματώσεις και αποξήρανση δεν υπόκεινται στις προστατευτικές ρυθμίσεις του Νόμου 2863 για την Προστασία της Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς. Η πιο πρόσφα-
τη τροποποίηση αλλάζει το πλάτος των ακτών από 50μ σε 10μ. Αυτό σημαίνει ότι ζώνη ακτής πλάτους 40μ μπορεί να πουληθεί σε ιδιώτες. Δημιουργείται έτσι μία νέα πηγή εσόδων για την κυβέρνηση, που μάλιστα παρουσιάζεται να λειτουργεί προς όφελος του δημόσιου συμφέροντος. Το χειρότερο απ’ όλα, όχι μόνο για το Νόμο για τις Παράκτιες Περιοχές, αλλά και για το Νόμο για τις Δημόσιες Συμβάσεις, το Νόμο για την Προστασία της Φύσης και της Βιοποικιλότητας, τον Κανονισμό για την Προστασία των Υγροτόπων και πολλές άλλες ρυθμίσεις είναι το γεγονός ότι τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν προσανατολιστεί στην ανάπτυξη ζωνών αντί της προστασίας.
Οι Στόχοι της Τουρκίας για το 2023 Οι ακτές είναι για την κυβέρνηση το φιλέτο από το οποίο μπορεί να αντλήσει έσοδα. Και όλες οι παραπάνω θεσμικές αλλαγές αποβλέπουν στην αξιοποίηση του φιλέτου αυτού. Το κυβερνόν Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (AKP) έχει το όραμα να κάνει μέχρι το 2023 την Τουρκία μία από τις δέκα ισχυρότερες οικονομίες στον κόσμο. Οι Στόχοι για το 2023 έχουν ήδη πολλές δυσμενείς επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και την κοινωνία. Ο Turhan Uslu, ερευνητής του Πανεπιστημίου Gazi της Άγκυρας, επισημαίνει ότι τα τελευταία 50 χρόνια 7.487χλμ των τουρκικών ακτών (90% του συνόλου των ακτών της χώρας) έχουν υπερδομηθεί. Σύμφωνα με ανακοινώσεις του Υπουργού Οικονομικών το 2013, οι δημόσιες εκτάσεις – οι περισσότερες από τις οποίες είναι αμμόλοφοι – είτε θα πουληθούν, είτε θα αναπτυχθούν με κερδοφόρες κατασκευές στη γη. Αυτό σημαίνει ότι αναμένεται να δούμε κι άλλες εγκαταστάσεις, όπως γήπεδα γκολφ, γήπεδα βόλεϊ, θερμοηλεκτρικούς σταθμούς, τουριστικές υποδομές, ενεργειακούς αγωγούς, αεροδρόμια, εργοστάσια, ανθρακωρυχεία, δρόμους και αυτοκινητόδρομους. Το χειρότερο είναι ότι παράκτι-
ες πόλεις όπως η Κωνσταντινούπολη συνεχίζουν να υποδέχονται μετανάστες που αναζητούν αστικές υποδομές και ευκαιρίες εργασίας, προκαλώντας μεγάλη αναπτυξιακή πίεση στις παράκτιες ζώνες. Ο ακτές είναι πολύτιμη πηγή ζωής για όλους και ιδιαίτερα σημαντικές για τη φυσική και πολιτιστική μας κληρονομιά. Μέσα σε μισό μόνο αιώνα η Τουρκία έχασε ένα μεγάλο μέρος αυτής της πηγής ζωής. Οι ακτές πρέπει να είναι υπό τη φροντίδα του δημόσιου, και όχι στα χέρια ιδιωτικών εταιρειών που έχουν ως στόχο το κέρδος. Εάν δε συμβεί αυτό, τότε –σε αντίθεση με το όραμα του AKP- είναι πολύ πιθανό η Τουρκία να γίνει μέχρι το 2023 μία από τις δέκα χώρες με τις μεγαλύτερες περιβαλλοντικές καταστροφές και συγκρούσεις στον κόσμο. Akgun ILHAN Ακτιβίστρια για το δικαίωμα στο νερό / Τουρκία
O
20
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
από τη λατινοποίηση στην κινεζοποίηση, μια ΚΡΗΤΗ δρόμος Η μετεκλογική σοδειά από τις προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν για ανατροπές στην τοπική αυτοδιοίκηση της Κρήτης, απέδειξε οτι αφενός το ντόπιο βαθύ σύστημα έχει τις αντοχές και τις ρίζες του άγρουστα και από την άλλη οτι ο σπόρος της εναλλακτικής πρότασης είτε ήταν τζούφιος είτε έπεσε κι αυτός θύμα της εξαιρετικής ανομβρίας που για δεύτερη συνεχόμενη χρονια ταλαιπώρησε τους αγρότες. Παρόλαυτά, ή ίσως και γι`αυτό, η Κρήτη αυτό τον Ιούνη ζει κατά κάποιο τρόπο την κινηματογραφική σκηνή όπου ένα Fast Truck (Track το γράφουν στο ΥΠ.ΑΝ) ευρωατλαντικής σχεδίασης αλλά made in China έρχεται καταπάνω της ενώ αυτή, χωρίς να έχει πάρει χαμπάρι, κοιτά με αγωνία ανάμεσα στις ξαπλώστρες με το λογότυπο της Invest in Greece μήπως έπεσε κάνα ευρώ από τους τουρίστες και ακούει στα ακουστικά του smartphone το success story του Σαμαρά, του Γιώργου. Εκτός όμως από τη συνηθισμένη για αυτή την εποχή μπάλα, τη συνηθισμένη επέλαση των τουριστών, και το συνηθισμένο μάπα καρπούζι, ο φετινός Ιούνης έφερε και επέλαση καινούριων σχεδίων για επενδύσεις, έργα υποδομής, κατεπείγουσες αξιοποιήσεις, κατεπείγοντα νομοσχέδια και άλλα φρούτα που επείγονται να ωριμάσουν μήπως κοψει κανείς το φυτό που τα τρέφει σύριζα. Η κάθοδος του Κινέζου πρωθυπουργού στην Κρήτη και η δήλωσή του οτι βλέπει στην Ελλάδα την πύλη εισόδου της Κίνας στην Ευρώπη, δείχνει οτι η διαδικασία Λατινοποίησης της χώρας μπαίνει στο διαταύτα, αρχής γεννομένης από το Νότο, με τη σημειολογία που κουβαλά ο όρος στο παγκόσμιο παιχνίδι της νεοαποικιακής εκμετάλλευσης ανθρώπινων και φυσικών πόρων. Και αν αυτή τη φορά το λιμάνι του Νότου δεν ήταν στην επίσημη ατζέντα, η κεντρική θέση του αεροδρομίου του Καστελίου στις συζητήσεις δείχνει οτι η οικονομική και εμπορική υπερδύναμη είναι πιο κοντά από ποτέ στο να αποκτήσει μετά το λιμάνι του Πειραιά και τις άλλες στρατηγικές μεταφορικές υποδομές-πύλες που χρειάζεται, με όπλα το τεράστιο Κινέζικο πλεόνασμα, τη γεωστρατηγική θέση της Κρήτης και το διακαή πόθο της Ελληνικής κυβέρνησης να απογειώσει από κάπου το δικό της success story. Στην ίδια λογική του είδα φώς και μπήκα, η χώρα με τη μεγαλύτερη εγκατεστημένη ισχύ βΑΠΕ στον κόσμο υπέγραψε συμφωνίες συνεργασίας με Ελληνικές αλλά και ξένες εταιρίες (EDF) για την εγκατάσταση ενεργειακών μεγαπρότζεκτς σε όλη την επικράτεια. Η ΤΕΡΝΑ συγκεκριμένα με φτηνό χρήμα από την Κινέζικη Βιομηχανική και Εμπορική Τράπεζα (1η κρατική στον κόσμο
σε κεφάλαια με $1.9 τρις) και αρωγό την Sinohydro, την κρατική μεγαεταιρία κατασκευής έργων υποδομής και φραγμάτων, έκανε το ντίλ για το υβριδικό στο Αμάρι Ρεθύμνου. Το πακέτο περιλαμβάνει και άλλα έργα αντλισιοταμίευσης σε όλη την χώρα (1.22 δις Ευρώ), ανοίγοντας το δρόμο για την ιδιωτική διαχείρηση των νερών. Αν πάνε καλά τα πράγματα πιθανά στο μέλλον να βοηθήσουν να ξεκολλήσει και το μεγαλύτερο (1077 MW, 359 ανεμογεννήτριες και καλώδιο διασύνδεσης) ενεργειακό έργο βΑΠΕ της ΤΕΡΝΑ στην Κρήτη που έχει κρυώσει κάπως απεντασσόμενο από το fast track ενώ πιθανά πάλι, ο Κοπελούζος να
υπερηφάνεια για το νέο γεωστρατηγικό μας ρόλο και τα δήθεν δισεκατομμύρια με την κάνουλα, θα είναι οι εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας (450.000 λένε μόνο για την Κρήτη!) στον τομέα των εξορύξεων που έπονται και η μετατροπή της Κρήτης από “υπερδήμο” σε “υποκρατική” οντότητα μέσω των ανταποδοτικών τελών, όπως προέβλεπαν προεκλογικά περιφερόμενοι στρατηγικοί αναλυτές στα γραφεία της επανεκλεγμένης περιφερειακής αρχής. Στο πλαίσιο αυτής της γεωπολιτικής αναβάθμισης της Κρήτης εντάσεται και η πρόσφατη αίτηση στην Invest in Greece από τη VOPAK, τη μεγαλύτερη εταιρεία απο-
περιμένει οι δικοί του στρατηγικοί εταίροι στην Προμηθέας Gas να ψωνίσουν με τη σειρά τους και να ξεκολλήσει και αυτός το δικό του έργο (1.005 MW, 437 ανεμογεννήτριες και καλώδιο διασύνδεσης). Όμως, το μεγάλο γεωπολιτικό και στα καθ` ημάς μικροπολιτικό παιχνίδι στα ενεργειακά της μεγαλονήσου, αναμένεται να συνεχιστεί τα επόμενα χρόνια με τους υδρογονάνθρακες, τα έργα διασύνδεσης και την καθιέρωση της ως ενεργειακού κόμβου της ανατολικής Μεσογείου, με ότι αυτό συνεπάγεται. Στην πρόσφατη αιτιολογική έκθεση για την σκανδαλώδη επιδότηση 6 θέσεων εργασίας μέσω 6 έργων ΒΑΠΕ με 93 εκ Ευρώ από τον επενδυτικό νόμο, περιλαμβάνεται ο κατάλογος των έργων που εντάσσονται στον ευρωπαϊκό κανονισμό για τις διευρωπαϊκές ενεργειακές υποδομές. Για την Κρήτη προβλέπει τo πέρασμα της ηλεκτρικής διασύνδεσης Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδας (Euro-Asia Interconnector) και του αγωγού φυσικού αερίου East-Med. Το τυράκι στη φάκα, πέρα από την εθνική
θήκευσης και διαχείρισης πετρελαιοειδών στον κόσμο, για τη δημιουργία σταθμού διαμετακόμισης στη νότια Σητεία σε έκταση 400 στρεμμάτων. Είναι αυτό που λέει ο λαός: τώρα που βρήκαμε παπά που θάβει αβέρτα στη Συρία, την Ουκρανία και το Ιράκ και που όλως τυχαίως είναι κομβικές χώρες για την ενεργειακή τροφοδοσία της Ευρώπης, ευκαιρία να θάψουμε πεντέξι και στη δικιά μας αυλή. Ένα εύλογο ερώτημα είναι πως όλα αυτά και άλλα πολλά θα χωρέσουν και θα συνδυαστούν με την άλλη μεγάλη ιδέα για μετατροπή των ελληνικών ακτών και νησιών και της Κρήτης ειδικότερα, σε Μαγιόρκα της ανατολικής Μεσογείου. Οι Κινέζοι επενδυτές υποσχέθηκαν να ξαναέρθουν σύντομα για να δουν και τα διαθέσιμα ακίνητα για τουριστική αξιοποίηση, αλλά θα πρέπει να ξέρουν οτι θα στριμωχτούν στα γραφεία του ΤΑΙΠΕΔ μαζί με τους άλλους διεθνείς και εγχώριους παίκτες του real estate και των κατασκευών που διαγκωνίζονται ήδη ποιός θα πρωτοχτίσει τις εκατοντάδες χι-
λιάδες νέες τουριστικές κατοικίες και συμπλέγματα με προυπολογισμό πάνω από 10 δις. Μέχρι τότε η κυβέρνηση τρέχει με διαδικασίες κατεπείγοντος να αμπαλάρει το πακέτο περνώντας από το θερινό τμήμα της βουλής το νέο χωροταξικό και εντάσσοντας στην πραμάτεια του ΤΑΙΠΕΔ όσα από τα παραλιακά “φιλέτα” της Κρήτης δεν έχουν ακόμα τσιμεντωθεί από τους ντόπιους παράγοντες του ΣΕΤΕ, όπως πχ η δημοτική πλάζ του Καρτερού και η πρώην αμερικάνικη βάση των Γουρνών. Και αυτό ενώ ήδη δρομολογούνται, βρίσκοντας ανέλπιστους συμμάχους σε τοπικούς φορείς και την απελπισμένη κοινωνία, οι τουριστικές μεγαεπενδύσεις στην ανατολική Κρήτη (Μονή Τοπλού, Καβο Πλάκο) και βάζοντας το νησί από τα ανατολικά στην κιμαδομηχανή της ιδιωτικής πολεοδόμησης και χωροταξίας. Στα ψιλά γράμματα του τουριστικού success story έχει περάσει οτι κάποιες τουριστικές επιχειρήσεις της Κρήτης έχουν πιάσει το νοημα της κινεζοποίησης και πληρώνουν πλέον με κουπόνια soupermarket και διαμονή/φαγητό τους υπαλλήλους, απαλλαγμένους βεβαίως από το βάρος των συλλογικών συμβάσεων και της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, αφού ετσι κι αλλιώς τα νοσοκομεία κλείνουν ή υπολειτουργούν. Το Fast Track που έρχεται καταπάνω στην Κρήτη ξαναθέτει το προεκλογικό ερώτημα αν υπάρχει πειστική και συγκεκριμένη εναλλακτική πρόταση. Η απάντηση που δόθηκε στις εκλογές του Μάη πρέπει να ξεβολέψει τους πάντες, κινήματα, πολιτικούς, κοινωνικούς και επιστημονικούς φορείς απο τα κλιματιζόμενα γραφεία της πολιτικής και επιστημονικής τους αυτάρκειας. Επείγει ο διάλογος και η σύνθεση για την επαναδιατύπωση και συγκεκριμενοποίηση αυτής της πρότασης. Αλλά όχι σύνθεση ισσοροπιστική και διαχειριστική ή πάνω σε μοντέλα που εφάρμοσε ο νεοαποικισμός στη Λατινική Αμερική με ακριβά δάνεια από την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ ή στην Αφρική με φτηνά δάνεια απο τις κρατικές κινέζικες τράπεζες. Ούτε με προτάσεις για αριστερόστροφή “πραγματιστική” διαχείρηση που καλλιεργούν αυταπάτες οτι οι ανεμογεννήτριες, οι εξέδρες φυσικού αερίου και οι τουριστικές επενδύσεις από την ντόπια ελιτ για την αλλοδαπή ελιτ με εργαζόμενους ντόπιους “νταλιτ” , θα γίνουν συστατικά της ριζοσπαστικής στροφής που απαιτούν οι καιροί. Αλλιώς οι σαμαράδες θα συνεχίσουν να φτιάχνουν μεγάλες ιδέες - σαμάρια για πειθήνια υποζύγια. ΚωστΗς ΔαμιανΑκης αγρότης - βιολόγος
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
21
περί της καταστροφής των ΧΗΜΙΚΩΝ ΟΠΛΩΝ της ΣΥΡΙΑΣ Την πολυαναμενόμενη ολοκλήρωση του χημικού αφοπλισμού της Συρίας με την απομάκρυνση και των τελευταίων φορτίων χημικών παραγόντων και πρόδρομων ουσιών ανακοίνωσε πανηγύρισε ο Οργανισμός για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων (OPCW) στις 23 Ιουνίου. Η καταστροφή του συριακού χημικού οπλοστασίου, που ευθύνεται για το θάνατο περισσότερων από 1.400 ανθρώπων τον περασμένο Αύγουστο, αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για την εξάλειψη των χημικών όπλων παγκοσμίως. Το Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS παραμένει σταθερό στην άποψη που έχει εκφράσει εδώ και δεκαετίες, μαζί με εκατοντάδες άλλες οργανώσεις από όλο τον κόσμο, για την επιτακτική ανάγκη να δοθεί ένα τέλος στην παραγωγή και χρήση χημικών όπλων, να γίνει εξουδετέρωση - καταστροφή όλων των υπαρχόντων και να επιβληθούν διεθνείς κυρώσεις σε όσους συνεχίζουν να κατασκευάζουν, χρησιμοποιούν ή κατέχουν όπλα μαζικής καταστροφής, χημικά, πυρηνικά, βιολογικά. Παράλληλα, προτάσσει ως αναγκαίους όρους τον έλεγχο, την αποδοκιμασία και την υποβολή κυρώσεων σε όλες εκείνες τις χώρες, κυβερνήσεις και εταιρείες που ενώ αρχικά εξάγουν τεχνογνωσία, τεχνολογία και πρώτες ύλες για την κατασκευή των οπλοστασίων, έρχονται μετά να «λύσουν» τα προβλήματα που έχουν οι ίδιες δημιουργήσει, συνήθως, με το χειρότερο τρόπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας βλακείας, αναλγησίας και στάσης απέναντι στη νομιμότητα και το δικαίωμα στην ειρήνη ενός ολοκλήρου λαού, παραμένει το Ιράκ και ο Σαντάμ Χουσεΐν. Την ίδια στιγμή που η διεθνής κοινότητα πανηγυρίζει τον αφοπλισμό της Συρίας, συνεχίζει να υπάρχει μια σειρά κρίσιμων ερωτημάτων που πρέπει να απαντηθούν, κυρίως όσον αφορά τα επόμενα βήματα της διαδικα-
σίας καταστροφής των χημικών Προτεραιότητας 1 (υψηλής τοξικότητας). Σύμφωνα με την ενημέρωση που υπάρχει, τα χημικά φορτώθηκαν από τη Latakia στο δανέζικο πλοίο “Ark Futura” με τελικό προορισμό το λιμάνι Gioia Tauro της Ιταλίας, όπου θα γίνει μεταφόρτωση 560 τόννων εξ αυτών στο “Cape Ray”. Το μετασκευασμένο φορτηγό πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού των ΗΠΑ θα καταπλεύσει το αμέσως επόμενο διάστημα σε διεθνή ύδατα της Μεσογείου, «κάπου» μεταξύ Κρήτης, Μάλτας και Ιταλίας - η ακριβής τοποθεσία δεν έχει γνωστοποιηθεί. Η εξουδετέρωση των χημικών θα γίνει εν πλω με τη μέθοδο της υδρόλυσης, η οποία έχει ευρέως χρησι-
μοποιηθεί κατά το παρελθόν για την καταστροφή χημικών και αναμένεται να διαρκέσει μέχρι 90 ημέρες. Για τις ανάγκες της συγκεκριμένης επιχείρησης, κατασκευάστηκαν το 2013 από τις ΗΠΑ δύο φορητά συστήματα (Field Deployable Hydrolysis Systems). Η συγκεκριμένη πλατφόρμα έχει δοκιμαστεί μόνο με υποκατάστατα, που προσομοιάζουν με τη φυσική και χημική σύσταση των –πιο τοξικών– «συγγενών» τους. Το σύστημα αυτό αδρανοποιεί τους χημικούς παράγοντες θερμαίνοντας και αναμιγνύοντάς τους (μεταξύ άλλων) με νερό, υδροξείδιο του νατρίου και υποχλωριώδες νάτριο, με αποτέλεσμα να μετατρέπονται σε λιγότερο επικίνδυνες χημικές ουσίες που δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή όπλων. Τα «προϊόντα» της υδρόλυσης θα αποθηκευτούν και, εν συνεχεία, θα μεταφερθούν σε κατάλληλες χερσαίες εγκαταστάσεις επεξεργασίας επικίνδυνων αποβλήτων για περαιτέρω επεξεργασία και καταστροφή. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του OPCW, η Γερμανία και το Ην. Βασίλειο είναι μεταξύ των χωρών που θα αναλάβουν την καταστροφή μέρους των προϊόντων αυτών. Η πληροφορία ότι τα χημικά όπλα ή τα προϊόντα της υδρόλυσης θα απορριφθούν στη θάλασσα που αναπαράγεται από πολλά εγχώρια ΜΜΕ, είναι ανακριβής και ένα από τα προϊόντα της παραπληροφόρησης που πυροδοτεί η απουσία οποιασδήποτε ενημέρωσης από τους αρμοδίους προς τους πολίτες. Από την ημέρα που έγινε γνωστό η επιλογή της εν πλω υδρόλυσης (μετά από πρόταση των ΗΠΑ), γεννιούνται φόβοι και πολλές ενστάσεις σχετικά με την επιλογή, για άλλη μια φορά, του ευάλωτου περιβάλλοντος της Μεσογείου για τέτοιου είδους προβληματικά και με μεγάλο κίνδυνο εγχειρήματα.
Την ίδια ώρα που πρέπει να εφαρμοστεί άμεσα η Οδηγία Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική και η ολοκληρωμένη διαχείριση και διατήρηση των θαλάσσιων και παράκτιων οικοσυστημάτων και ειδών, που η ΕΕ έχει θέσει ως προτεραιότητα τη «Γαλάζια Ανάπτυξη» προωθώντας τη ως έναν από τους βασικότερους άξονες για ανάπτυξη και έξοδο από την κρίση των χωρών της Μεσογείου, η επιλογή της εν πλω υδρόλυσης, με πλοίο μάλιστα που δεν διαθέτει τα χαρακτηριστικά ασφαλούς ναυσιπλοΐας και πρόσθετης ασφάλειας για τέτοιου είδους επιχειρήσεις, εντείνει τις ανησυχίες. Είναι δε απορίας άξιο πώς η Ελλάδα, που έχει αναλάβει την Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ κατά το πρώτο εξάμηνο του 2014 (αλλά και οι υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου ακόμα και η Ε.Ε) μένει για μια άλλη φορά απαθής, χωρίς να ενημερώνει φορείς και πολίτες, όπως οφείλει, για ένα τόσο σοβαρό γεγονός. Οι καθυστερημένες διαβεβαιώσεις από το Υπουργείο Εξωτερικών περί «…ύπαρξη[ς] όλων των εγγυήσεων ασφαλείας σε σχέση με το θαλάσσιο περιβάλλον της Μεσογείου…» (Μάρτιος 2014) χωρίς ωστόσο απτά στοιχεία και επιχειρήματα, τροφοδοτεί το κλίμα αμφισβήτησης (που δικαιολογημένα υπάρχει) και αφήνει χώρο για κινδυνολογία και τρομοκρατία. Οι θαλάσσιες δραστηριότητες ενέχουν πάντα το κίνδυνο ατυχήματος. Η επιλογή του πιο κατάλληλου και ασφαλούς- και όχι του πιο «βολικού»- σημείου στο θαλάσσιο (ή χερσαίο) χώρο και της αποδεδειγμένα ασφαλέστερης και πιο αποδεκτής μεθόδου καταστροφής σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς και την επιστημονική κοινότητα, καθώς και η λήψη όλων των απαραίτητων μέτρων πρόληψης, αλλά και άμεσης αντιμετώπισης σε περίπτωση έκτακτου περιστατικού, αποτελούν μονόδρομο. Τέλος, είναι αυτονόητο ότι βασικό στοιχείο αποτελεί η πλήρης διαφάνεια, η ενεργός συμμετοχή και συνεχή ενημέρωση των πολιτών. Περιμένουμε από τα αρμόδια ελληνικά υπουργεία Εξωτερικών, ΥΠΕΚΑ, Ναυτιλίας και Αιγαίου, να ενημερώσουν υπεύθυνα φορείς και πολίτες, να διαβεβαιώσουν με συγκεκριμένες επιστημονικές αναφορές για την ασφάλεια της μεθόδου και τις επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον της Μεσογείου και να απαιτήσουν την αναβολή ή ακόμα και την ματαίωση του εγχειρήματος αν θεωρήσουν ότι οι διαβεβαιώσεις που έχουν λάβει από τον OPCW και τον ΟΗΕ είναι ανεπαρκείς. δΙκτυο ΜεσΟγειος SOS
O
22
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
ΤΟΠΙΟ: Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη μας, ο χώρος διαμορφώνεται, όχι μόνο από φυσικές διεργασίες, αλλά και από ανθρώπινες παρεμβάσεις, άλλοτε άμεσες και άλλοτε έμμεσες. Στην εποχή μας, πολλές από τις ανθρώπινες δραστηριότητες –όπως η εκμετάλλευση των πόρων και η αστικοποίηση– εξαπλώνονται σε έκταση και αυξάνονται συνεχώς σε ένταση. Είναι συγκλονιστικοί οι ταχύτατοι ρυθμοί με τους οποίους συντελούνται τέτοιες διαδικασίες, αλλά και οι ριζικές τους επιπτώσεις. Οι έμμεσες επιρροές μάλιστα διαχέονται και καλύπτουν το σύνολο του πλανήτη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι επιπτώσεις στο χώρο από το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, αποτέλεσμα της αύξησης εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Ο χώρος, όπως διαμορφώνεται από τη Φύση και τον Άνθρωπο, αποτελεί τοπίο. Σύμφωνα με τον ορισμό του Συμβουλίου της Ευρώπης: «τοπίο» σημαίνει μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από τους ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και / ή ανθρώπινων παραγόντων. Αρχικά η έννοια του τοπίου, ως χώρου με έντονο τοπικό χαρακτήρα, αναγνωρίστηκε από τις καλές τέχνες και αποτέλεσε διαχρονική πηγή έμπνευσης για τη ζωγραφική και τη χαρακτική, τη λογοτεχνία και την αρχιτεκτονική και ίσως τη μουσική. Τον 20ο αιώνα όμως έγινε κατανοητό ότι το τοπίο, συνδυάζοντας τις μεταβολές των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας με τις επιρροές από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, μπορούσε να αποτελέσει χρήσιμο πλαίσιο για τη διαχείριση του χώρου. Άρχισε έτσι η διερεύνηση του τοπίου από περιβαλλοντική και χωροταξική σκοπιά. Στην Ευρώπη, μια ήπειρο με πλούσια ιστορία και πολιτισμό, της οποίας ο χώρος έχει υποστεί μακρόχρονες και συχνά βίαιες ανθρώπινες παρεμβάσεις, το τοπίο αναδείχτηκε σε αντικείμενο διεπιστημονικής έρευνας. Έτσι το 2000 υπογράφηκε στη Φλωρεντία η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, που τέθηκε σε ισχύ το Μάρτιο του 2004. Σήμερα στη Σύμβαση μετέχουν 38 χώρες, ενώ ετήσιες τεχνικές συναντήσεις έχουν επιτρέψει τη διερεύνηση πολλών πτυχών του τοπίου, τη διαμόρφωση, αλλά και τη διαχείρισή του. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η Σύμβαση για το Τοπίο αποδίδει μεγάλη σημασία στις διαδικασίες κοινωνικής ενημέρωσης και συμμετοχής, σε αντίθεση με άλλες, περισσότερο τεχνοκρατικές, προσεγγίσεις. Από τη μία πλευρά, αυτό αποτελεί θετική εξέλιξη ως προς τη δημοκρατικότητα των διαδικασιών, από την άλλη όμως δεν έχει διαμορφωθεί επαρκώς στο πλαίσιό της μια πραγματιστική και συστηματική μεθοδολογία στη διαφύλαξη και διαχείριση των τοπίων, που αποτελεί ακόμα στόχο πολλών προσπαθειών. Έχει όμως προωθηθεί σημαντικά η αναγνώριση του τοπίου στον Ευρωπαϊκό χώρο. Αντίθετα, στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η έννοια του τοπίου έχει παραμείνει ουσιαστικά στα αζήτητα, χωρίς να έχει ενταχθεί οργανικά στα περιβαλλοντικά και χωρικά της προγράμματα. Πιθανά αυτό να οφείλεται στη διχογνωμία που βασιλεύει στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως προς την αρμοδιότητά της για τα θέματα του χωρικού σχεδιασμού. Διχογνωμία που οδήγησε στην παραμέληση, ή και εγκατάλειψη, σημαντικότατων προγραμμάτων ευρωπαϊκής χωροταξίας που είχε προωθήσει παλαιότερα ο
Μάριος Καμχής, κύριο στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ίσως όμως η παραμέληση αυτή να οφείλεται και στην αδυναμία σύνδεσης του τοπίου με τις «αναπτυξιακές» ή και «οικονομίστικες» θεωρήσεις που δεσπόζουν στη σημερινή Ένωση. Τείνει να αγνοηθεί έτσι η καθοριστική συμβολή του τοπίου στην ποιότητα ζωής των κατοίκων, στις μνήμες και συνέχεια των τόπων, την πολιτιστική τους ταυτότητα, στην υπεραξία που αυτή δημιουργεί και στην ενίσχυση της τουριστικής έλξης. Έχουν χρηματοδοτηθεί κατά καιρούς Κοινοτικά προγράμματα που αφορούν το τοπίο, χωρίς όμως να αξιοποιηθούν τα αποτελέσματα τους και να οδηγήσουν σε συνεκτική Κοινοτική πολιτική για το τοπίο. Στο διεθνές επίπεδο, η Συνθήκη για την Παγκόσμια Κληρονομιά της UNESCO αναγνωρίζει πλέον τοπία στον κατάλογο των περιοχών της. Βέβαια, κατά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση, όλα τα τοπία μπορούν να θεωρηθούν ως πολιτιστικά και να απαιτήσουν ενασχόληση και μέριμνα. Αλλά αυτά που επιλέγονται από την UNESCO είναι μόνον εκείνα που χαρακτηρίζονται από εξέχουσες παγκόσμιες αξίες (outstanding universal values), και είναι μέχρι σήμερα μόνο 85, από τα οποία 79 πολιτιστικά και 6 μεικτά. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι η UNESCO, όχι μόνο ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τα τοπία με εξέχουσες παγκόσμιες αξίες, αλλά τα αντιμετωπίζει ως μία ακόμη κατηγορία παγκόσμιας πολιτισμικής (κυρίως) κληρονομιάς (heritage), κι όχι τόσο ως χωρικές ενότητες οι οποίες είναι ζωντανές και υπόκεινται σε συνεχείς αλλαγές ανάλογα με τις εκάστοτε περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες κάθε περιόδου. Η Ελλάδα υπήρξε μια από τις πρώτες χώρες που υπέγραψαν την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο το 2000. Χρειάστηκε όμως μια δεκαετία για να κυρωθεί η Σύμβαση αυτή από το Κοινοβούλιο, που έγινε με το Ν.3827/2010, ΦΕΚ Α 30/25.02.2010, δείγμα της έλλειψης ενδιαφέροντος για το τοπίο που είχαν οι μέχρι τότε πολιτικές ηγεσίες. Ένα χρόνο μετά, συγκροτήθηκε με υπουργική απόφαση η Εθνική Επιτροπή για το Τοπίο, με κύριο μέλημα την
εκπλήρωση των υποχρεώσεων της Χώρας που προέκυπταν από την εφαρμογή της Σύμβασης. Η Επιτροπή, στην οποία η συμμετοχή των μελών της δεν ήταν αμειβόμενη, λειτούργησε μόνο για ενάμισι έτος και μετά σταμάτησε τυπικά λόγω μη αντικατάστασης παραιτηθέντων μελών. Στο διάστημα λειτουργίας της, η Επιτροπή προώθησε δύο κυρίως θέματα. Με τη βοήθεια της Διεύθυνσης Χωροταξίας του ΥΠΕΚΑ, ενέταξε τη διαχείριση του τοπίου στις μελέτες για την επικαιροποίηση των Περιφερειακών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης που ανατέθηκαν το 2012 για τις 12 περιφέρειες της χώρας. Οι μελέτες αυτές περιλαμβάνουν την καταγραφή των τοπίων διεθνούς, εθνικής και περιφερειακής σημασίας, καθώς και όσων έχουν υποστεί ριζικές βλάβες, τη διαπίστωση των απειλών που προκαλούν την υποβάθμισής τους και τη διατύπωση γενικών κατευθύνσεων για τη διαφύλαξη ή αποκατάστασή τους. Αντίστοιχα, η έννοια του τοπίου εντάχθηκε και στην αναθεώρηση του Ρυθμιστικού Σχεδίου της Αθήνας / Αττικής. Ελπίζεται ότι τα αποτελέσματα των μελετών αυτών και η κτηθείσα εμπειρία θα μπορέσουν να αξιοποιηθούν και να αποτελέσουν εργαλεία για την καλή διαχείριση του ελληνικού τοπίου. Δυστυχώς όμως, η δεύτερη καίρια πρωτοβουλία της Εθνικής Επιτροπής Τοπίου δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί ακόμα. Πρόκειται για την εκπόνηση μελέτης βάσης, που θα περιλάμβανε την κατάρτιση τυπολογίας του τοπίου, την πιλοτική εφαρμογή προδιαγραφών σε επίπεδο Καλλικράτειου δήμου, την παροχή νομικής υποστήριξης για την εκπόνηση αναγκαίων νομοθετικών ρυθμίσεων, τη δημιουργία και λειτουργία Υποστηρικτικής Διαδικτυακής Γεωγραφικής Εφαρμογής και τη δημιουργία Βάσης Δεδομένων για το τοπίο, την πραγματοποίηση σχετικών εκδηλώσεων διαβούλευσης, την οργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου, την παραγωγή έντυπου υλικού και θα κατέληγε σε διατύπωση εθνικής στρατηγικής για το τοπίο. Παρά τη σοβαρή εργασία που έγινε από την Επιτροπή και τη Διεύθυνση Χωροταξίας του ΥΠΕΚΑ στην προετοιμασία των προδιαγραφών και των δελτίων έργου για χρηματοδότηση της μελέτης από το ΕΠΠΕΡΑΑ, γραφειοκρατικές διαδικασίες, ή και πολιτική αδράνεια, έχουν αναστείλει την προώθηση αυτής της τόσο χρήσιμης μελέτης. Σημειώνεται εδώ ότι τα αποτελέσματα της επρόκειτο να τροφοδοτήσουν τα περιφερειακά πλαίσια που αναφέρθηκαν πιο πάνω, πράγμα που δεν κατέστη δυνατό μέχρι σήμερα. Παρά τις κάποιες αρνητικές εξελίξεις και τη σημερινή δυσμενή συγκυρία, η κοινωνική συνειδητοποίηση για το τοπίο εξακολουθεί να ενισχύεται στην Ελλάδα, καθώς και η αναγνώριση της δυνητικής του συμβολής στις αναπτυξιακές διαδικασίες –κυρίως στον ελληνικό τουρισμό–, αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Παράγοντες που αργά ή γρήγορα θα ευαισθητοποιήσουν και την πολιτική ηγεσία της χώρας. ΘΥμιος ΠαπαγιΑννης Aρχιτέκτων
O
ικοτριβές
Ιούλιος 2014 - τ. 13
23
ΧΙΛΗ: η στρατηγική της Barrick Gold στο ορυχείο χρυσού Pascua Lama
Το εξορυκτικό έργο Pascua Lama είχε να αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες από την αρχή πέρα από τις κοινωνικές αντιδράσεις σε Χιλή και Αργεντινή. Οι εξελίξεις στη βιομηχανία του χρυσού παγκόσμια αλλά και οι ενδο-εταιρικές πολιτικές και οικονομικές αποφάσεις επηρέασαν ιδιαίτερα το έργο και τελικά οδήγησαν στην αναστολή του. Αυτά τα στοιχεία είναι σημαντικά για τον τομέα της Πολιτικής Οικολογίας καθώς αναζητούμε τι καθορίζει αυτές τις εταιρικές αποφάσεις και ποιών τα συμφέροντα τελικά εξυπηρετούνται. Σε αυτό το πλαίσιο η κάθε επιχείρηση δεν αντιμετωπίζεται ως μονολιθική οντότητα, αλλά ως ένα δυναμικό πλέγμα σχέσεων εξουσίας, αμφισβήτησης και συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων φορέων και εκφάνσεων του κεφαλαίου.Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τα κίνητρα και τις πολιτικές της (καναδικής) Barrick Gold στο Pascua Lama, της Χιλής πρέπει να «ανοίξουμε» το μαύρο κουτί των εταιριών χρυσού και να μπούμε στον απόκρυφο κόσμο των χρηματοδοτήσεων που είναι η «καρδιά» της εξορυκτικής βιομηχανίας.
έχουν ξαναμπεί στο παιχνίδι, όπως είναι και η περίπτωση του Pascua Lama. Εκμεταλλευόμενοι το ενδιαφέρον των επενδυτών, πολλοί από τους οποίους κερδοσκοπούν πάνω στις μελλοντικές αυξήσεις των τιμών, οι εταιρείες εκδίδουν νέες προσφορές μετοχών στις αγορές. Η Wall Street Journalσε άρθρο της το 2012 ανέφερε ότι κατά την τελευταία δεκαετία, οι τέσσερις μεγαλύτερες εταιρείες εξόρυξης χρυσού (BarrickGold, Newmont, Newcrest και Goldcorp) έχουν αυξήσει την έκδοση μετοχών κατά 117%. Μάλιστα, η Barrick Gold κατέχει το «βραβείο» των δύο μεγαλύτερων μετοχικών προσφορών στην ιστορία του Χρηματιστηρίου του Τορόντο για τη χρηματοδότηση της το Νοέμβριο του 2013. Οι θεσμικοί επενδυτές (που διαχειρίζονται κατά μίνιμουμ κεφάλαια της τάξης των 100 εκ. δολαρίων), όπως τα hedge funds, τα συνταξιοδοτικά ταμεία και τα αμοιβαία κεφάλαια είναι ανάμεσα σε εκείνους που κατέχουν σήμερα μεγάλο κεφάλαιο μετοχών στα μητρώα των εταιρειών εξόρυξης χρυσού.
Η έκρηξη της τιμής του χρυσού
Δημιουργώντας κέρδος για τους μετόχους
Ένα σημαντικό στοιχείο που συνθέτει το σκηνικό είναι η τεράστια αύξηση στις τιμές του χρυσού κατά την τελευταία δεκαετία, η οποία συνεπάγεται και αύξηση των εξορύξεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Μέσα από το πρίσμα αυτού που θεωρείται ως η μεγαλύτερη καταγεγραμμένη άνοδος του εμπορεύματος από τη μεταπολεμική περίοδο και έπειτα (2003-2012), μεγάλες εξορυκτικές εταιρείες χρυσού όπως η Barrick Gold, έχουν προχωρήσει σε μεγάλες εξαγορές και έχουν επεκτείνει τις δραστηριότητές τους. Συνεπώς, παλαιότερα αδρανή ορυχεία που δεν θα ήταν οικονομικά βιώσιμα να λειτουργήσουν με χαμηλότερες τιμές του χρυσού
Οι θεσμικοί επενδυτές, με το τεράστιο μέγεθος των επενδύσεών τους, είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν ενεργό ρόλο για τις επενδύσεις τους πολύ περισσότερο από ότι οι ιδιώτες επενδυτές. Οι μεγάλες συγκεντρώσεις της επένδυσης σε μια εταιρία τους δίνει μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ (και μάλιστα ψήφων) ώστε να πιέσουν σε εταιρικά θέματα. Οι θεσμικοί μέτοχοι της Barrick Gold προφανώς δεν αποτελούν εξαίρεση. Η μη απόδοση των αναμενόμενων μερισμάτων στους μέτοχους αποτέλεσε το βασικό λόγο για να πιεστεί η διοίκηση να εγκαταλείψει το σχέδιο αύξησης των επενδύσεων της «για χάρη της
ανάπτυξης» και να ιεραρχήσει πολύ ψηλά την απόδοση των κερδών στους μέτοχους. Μάλιστα στα μέσα του 2012, ο Διευθύνων Συμβούλος απολύθηκε με βάση την κακή απόδοση των μετοχών, ενώ συνεχείς ήταν και οι διαμάχες στο διοικητικό συμβούλιο καθώς έπρεπε να σηματοδοτηθεί μια νέα εποχή, όπου οι αποδόσεις των μετόχων θα έχουν τον πρώτο λόγο. Λόγω όλων των παραπάνω η Barrick Gold υιοθετεί πλέον μια πιο συντηρητική προσέγγιση στην κατανομή κεφαλαίων, μαζί με την υπόσχεση ότι «οι αποδόσεις (στους μετόχους) θα καθορίζουν την παραγωγή και όχι το αντίθετο». Η εταιρεία έχει αναβάλει, για παράδειγμα, 4 δισ. δολαρίων προγραμματισμένες κεφαλαιακές δαπάνες και έχει προχωρήσει πρόσθετες περικοπές των γενικών εξόδων. Επιπλέον, έχουν πουληθεί ορυχεία χαμηλής αποδοτικότητας και υψηλού λειτουργικού κόστους, όπως είναι τα ορυχεία Darlot, Granny Smith, και Lawlers στη δυτική Αυστραλία.
Το αίνιγμα Pascua Lama Το Pascua Lama, σε αυτό το πλαίσιο αποτελεί ένα γρίφο για την Barrick Gold. Καθώς έχει χαρακτηριστεί ως το «μεγαλύτερο ορυχείο χαμηλού κόστους στον κόσμο» θεωρείται η ναυαρχίδα των περιουσιακών στοιχείων της εταιρείας και αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της μελλοντικής παραγωγής χρυσού. Είναι από τα μεγαλύτερα ανεκμετάλλευτα κοιτάσματα χρυσού στον κόσμο κατέχοντας την 11η θέση και το τρίτο μεγαλύτερο στη Λατινική Αμερική. Για τη Barrick Gold, υπήρξε το επίκεντρο των κεφαλαιακών της δαπανών, με πάνω από 5 δις. δολάρια μέχρι σήμερα. Αποτελεί το σημαντικότερο λόγο συγκρούσεων μεταξύ της εταιρείας και των μετόχων της, με ορισμένους μέτοχους να αμφισβητούν ακόμα
το κατά πόσον θα πρέπει να συνεχιστεί το έργο στο σημερινό περιβάλλον. Σε αυτή τη διαμάχη ήρθαν να προστεθούν η διαρκής αντίδραση και αβεβαιότητα για την περιβαλλοντική συμμόρφωση του έργου με τους κανονισμούς της Χιλής, η χαμηλότερη τιμή του χρυσού σήμερα, και τα 15 δις δολάρια έλλειμμα στα οικονομικά της εταιρείας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες οδήγησαν στην αναστολή του έργου. Η Barrick Gold μπορεί να κατέφερε με αυτή την απόφαση να περιορίσει τη ζημιά της όμως το μέλλον της τίθεται υπό αμφισβήτηση. Η παραγωγή, η μεγέθυνση και η υπόσχεση της μελλοντικής ανάπτυξης παραμένει αναπόσπαστο μέρος της επιχειρηματικής δραστηριότητας της και βάσει αυτών καθορίζεται και η βιωσιμότητά της. Αυτό αναγκάζει την εταιρεία να δηλώσει ότι δεν έχει απομακρυνθεί ολοκληρωτικά από το έργο. Πράγματι, μια απόφαση να αναστείλει τις τωρινές δραστηριότητες δεν σημαίνει ότι χάνει τα μεταλλευτικά δικαιώματα (τα οποία δεν έχουν ημερομηνία λήξης, εφόσον οι ετήσιες πληρωμές γης καταβάλλονται).
Τι θα γίνει στο Pascua Lama; Προς το παρόν, η εταιρεία έχει μετριάσει το κίνδυνο έκθεσής της στο έργο εξόρυξης στο Pascua Lama. Όλα τα σημάδια δείχνουν μια επιβράδυνση στην εξορυκτική βιομηχανία εν γένει, η οποία επιδεινώνεται με την αύξηση της επιφυλακτικότητας εκ μέρους των χρηματοοικονομικών επενδυτών να συνεισφέρουν κεφάλαια στη βιομηχανία. Αλλά εκεί που οι μικρές εταιρίες εξόρυξης (εταιρείες που αναλαμβάνουν μόνο εξερεύνηση)είτε πωλούνται ή κλείνουν σε περίοδο ύφεσης, οι μεγάλες χρυσοθήρες δείχνουν αντοχή. Περίοδοι υφέσεις και πτώσης χαρακτηρίζουν τον κύκλο εξόρυξης: στο τέλος της προηγούμενης ύφεσης, για παράδειγμα, τα σχέδια της λειτουργίας του Pascua Lama είχαν για να ξανακκκινίσουν λίγα χρόνια αργότερα όταν οι τιμές του χρυσού ανέκαμψαν. Εκτός από το να περιμένει μέχρι να βελτιωθούν οι συνθήκες, η εταιρεία εξετάζει να πουλήσει μέρος του μεριδίου της στο Pascua Lama. Τέτοιες συμφωνίες συνεργασίας δεν είναι ασυνήθιστες στον τομέα των εξορύξεων με δεδομένη την υψηλή κεφαλαιακή δαπάνη που απαιτείται. Προς το παρόν, βέβαια, περιμένουν τη στιγμή που τα αποθέματα χρυσού στο Pascua Lama θα έχουν μεγαλύτερη αξία και χαμηλότερο επενδυτικό κίνδυνο αν εξορυχτούν από το να παραμένουν κάτω από το έδαφος. JULIE REYES
διδακτορική ερευνήτρια Πολιτικής Οικολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ
Μετάφραση: Δήμητρα Σπαθαρίδου Επιμέλεια: Γιώργος Βελεγράκης
24
O
ικοτριβές
είδαμε...
Ιούλιος 2014 - τ. 13
Ανεπαρκής ο περιορισμός της ΕΕ στα βιοκαύσιμα καταγγέλουν οικολογικές οργανώσεις
Ομπάμα – Νέο πρόγραμμα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής Στις 2 Ιουνίου, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπάρακ Ομπάμα ανακοίνωσε, μέσω της Υπηρεσίας Προστασίας του Περιβάλλοντος (EPA), ένα νέο, φιλόδοξο πρόγραμμα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 30 % μέχρι το 2030 (έτος βάσης το 2005). Το πρόγραμμα περιλαμβάνει σειρά μέτρων, όπως το κλείσιμο μονάδων ηλεκτροπαραγωγής από άνθρακα, την προώθηση της εγκατάστασης αιολικών και φωτοβολταϊκών μονάδων, την ενίσχυση πολιτικών εξοικονόμησης ενέργειας και την εισαγωγή συστημάτων ανταλλαγής ρύπων. Ο προσανατολισμός του προγράμματος είναι προς την υιοθέτηση στόχων μείωσης εκπομπών σε επίπεδο Πολιτειών (States) και όχι σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Βασικός στόχος του προγράμματος είναι η δραστική μείωση των εκπομπών από τα εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής που αποτελούν το βασικό παραγωγό αερίων του θερμοκηπίου στις ΗΠΑ. Η πρωτοβουλία Ομπάμα δέχεται σθεναρή κριτική από τη βιομηχανία άνθρακα και τους ρεπουμπλικάνους που θεωρούν ότι το πρόγραμμα αυτό θα περικόψει τις θέσεις εργασίας στον κλάδο και θα αυξήσει τα τιμολόγια του ρεύματος. Από την άλλη, το πρόγραμμα αντιμετωπίστηκε πολύ θετικά από τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, οι οποίες όμως επισημαίνουν ότι και πάλι υπολείπεται των προβλέψεων της Διακυβερνητικής του ΟΗΕ (IPCC) για τις αναπτυγμένες χώρες. Αντιδρούν τέλος στην υλοποίηση προγραμμάτων ανταλλαγής (cap and trade) και αντιστάθμισης (offsetting) των εκπομπών ρύπων μεταξύ των Πολιτειών, καθώς, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό μηχανισμό (ETS), ισχυρίζονται ότι τέτοιου τύπου μηχανισμοί που βασίζονται στους νόμους της αγοράς αποτυγχάνουν να οδηγήσουν σε πραγματικές μειώσεις εκπομπών. Σε κάθε περίπτωση, η εξαγγελία του συγκεκριμένου προγράμματος αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα εξέλιξη καθώς πρόκειται για την πρώτη εθελοντική δέσμευση των ΗΠΑ σε ένα φιλόδοξο σχέδιο αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής.
Αντιδράσεις για τα πρώτα φορτία ασφαλτώδους άμμου στην Ευρώπη Για πρώτη φορά, φορτία πετρελαίου ασφαλτώδους άμμου (tar sand oil) στάλθηκαν στην Ευρώπη και πιο συγκεκριμένα στην Ισπανία για επεξεργασία και διύλιση. 600.000 βαρέλια αργού πετρελαίου της καναδικής εταιρείας Western Canada Select (WCS) στάλθηκαν από την ισπανική πετρελαϊκή εταιρεία Repsol σε διυλιστήριο του Μπιλμπάο. Η εξέλιξη αυτή πυροδότησε αντιδράσεις και διαδηλώσεις έξω από το εργοστάσιο, το οποίο βρίσκεται σε μια ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη περιοχή. Οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας υποστηρίζονται από τοπικές κινήσεις πολιτών και από περιβαλλοντικές οργανώσεις που επισημαίνουν τους κινδύνους που δημιουργούν για τους κατοίκους και το περιβάλλον. Από τη μεριά της, η εταιρεία απορρίπτει τα ενστάσεις κατοίκων και περιβαλλοντικών οργανώσεων και ισχυρίζεται ότι ο συγκεκριμένος τύπος αργού πετρελαίου παράγει την ίδια ποσότητα εκπομπών με οποιοδήποτε άλλο είδος πετρελαίου. Παρ’όλα αυτά, μελέτες σε άλλες περιοχές του πλανήτη, έχουν συνδέσει την ύπαρξη διυλιστηρίων ασφαλτώδους άμμου με αυξημένα επίπεδα καρκίνου και αναπνευστικών νοσημάτων. Απόπειρες της ΕΕ να ποσοτικοποιήσει τις εκπομπές αερίων ρύπων από διαδικασίες εξόρυξης και διύλισης πετρελαίου ασφαλτώδους άμμου έχουν προς το παρόν εγκαταλειφθεί μετά τις έντονες αντιδράσεις του Καναδά και της βιομηχανίας πετρελαίου.
Στις 13 Ιουνίου και μετά από μήνες διαπραγματεύσεων, οι υπουργοί Ενέργειας της ΕΕ αποφάσισαν τον περιορισμό των βιοκαυσίμων στο 7% της ενέργειας της Ευρώπης για μεταφορές το 2020 και ενώ η αρχική πρόταση προέβλεπε όριο 5%. Οικολογικές οργανώσεις όμως προειδοποιούν ότι ο περιορισμός είναι πολύ ήπιος και έρχεται καθυστερημένα. Οι αρνητικές συνέπειες από βιοκαύσιμα θα αυξηθούν, καθώς το όριο του 7% σημαίνει 50% αύξηση του σημερινού επιπέδου χρήσης βιοκαυσίμων. Πώς όμως τα βιοκαύσιμα που αποτελούν ένα είδος ανανεώσιμης πηγής ενέργειας έφτασαν να αποτελούν κίνδυνο για το περιβάλλον; Βασικό επιχείρημα για την πολιτική υποστήριξης των βιοκαυσίμων στην ΕΕ (π.χ. βιοντήζελ) ήταν ότι έχουν ως αποτέλεσμα χαμηλότερες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου σε σχέση με τα ορυκτά καύσιμα, δεδομένου π.χ. ότι τα φυτά που καλλιεργούνται για να παραχθούν τα βιοκαύσιμα απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα. Ίσως σημαντικότερα κίνητρα όμως ήταν οι αυξανόμενες τιμές των ορυκτών καυσίμων και η ενεργειακή ασφάλεια. Καθώς όμως οι ευρωπαϊκές χώρες και οι προμηθευτές καυσίμων υλοποιούσαν τους στόχους για τα βιοκαύσιμα, το αποτέλεσμα ήταν η προώθηση σχεδόν αποκλειστικά βιοκαυσίμων που παράγονται από τροφικές και ενεργειακές καλλιέργειες, όπως φοινικέλαιο, σόγια, ελαιοκράμβη (βιοντήζελ), σιτάρι και καλαμπόκι (αιθανόλη). Η επιστημονική κοινότητα έχει προειδοποιήσει ότι η αυξημένη ζήτηση για βιοκαύσιμα στην ΕΕ οδηγεί στην επέκταση της παγκόσμιας καλλιεργήσιμης γης, σε βαθμό που μπορεί τελικά να αυξήσει τις εκπομπές που συντελούν στην κλιματική αλλαγή. Αυτή η έμμεση αλλαγή χρήσης γης (Indirect Land Use Change – ILUC) συντελείται ως εξής: Επιφάνεια γης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλλιέργεια τροφίμων, τώρα χρησιμοποιείται για καλλιέργεια καυσίμων. Αυτό έχει ως αποτελέσμα να χρειάζεται επιπλέον επιφάνεια καλλιεργήσιμης γης για τα τρόφιμα. Η «νέα» γη συνήθως βρίσκεται σε τροπικές περιοχές, όπου μεγάλα δάση κόβονται για να δημιουργηθεί χώρος για καλλιέργειες. Αυτή η αποψίλωση μειώνει τα δέντρα και γενικότερα τη βλάστηση που απορροφά διοξείδιο του άνθρακα και αποβάλλει τεράστια μεγέθη αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, αναιρώντας τον αρχικό στόχο της πολιτικής της ΕΕ για τα βιοκαύσιμα. Ταυτόχρονα, ο ανταγωνισμός μεταξύ καλλιέργειας βιοκαυσίμων και τροφίμων για εκτάσεις γης και για νερό ανεβάζει τις τιμές των τροφίμων και εντείνει τις διακυμάνσεις των αγορών γεωργικών προϊόντων, ενώ οι επιδοτήσεις στα βιοκαύσιμα κοστίζουν περίπου 6 δισ. € το χρόνο στα ευρωπαϊκά κράτη. Η Ευρώπη είναι ήδη η ήπειρος με την υψηλότερη εξάρτηση από εκτάσεις γης εκτός των συνόρων της και έχει το δεύτερο υψηλότερο επίπεδο «κατανάλωσης γης» κατά κεφαλήν. Σύμφωνα με μελέτη του Οικονομικού Πανεπιστήμιου της Βιέννης για την οργάνωση «Φίλοι της Γης» Ευρώπης: Το αποτύπωμα της κατανάλωσης βιοκαυσίμων σε επιφάνεια γης το 2010 ήταν 450 εκατομμύρια στρέμματα, ισοδύναμο με την επιφάνεια της Σουηδίας. Το 2030, αν η σημερινή τάση συνεχιστεί, η κατανάλωση βιοκαυσίμων της ΕΕ αναμένεται να αυξηθεί κατά 58%, χρησιμοποιώντας περίπου 700 εκατομ. στρέμματα, έκταση ίση με την επιφάνεια της Σουηδίας και της Πολωνίας μαζί. Η χρήση ξύλου για παραγωγή θερμότητας και ηλεκτρισμού προκαλεί το μεγαλύτερο αποτύπωμα, περίπου 300 εκατομ. στρέμματα δάσους το 2010 που προβλέπεται να φτάσουν τα 400 εκατομ. στρέμματα το 2030. Αν όλο αυτό το ξύλο προερχόταν από το εσωτερικό της ΕΕ, θα απαιτούσε σχεδόν το 40% όλης της παραγωγικής δασικής έκτασης της Ευρώπης. Η Ευρώπη πρέπει όχι μόνο να περιορίσει τη χρήση των βιοκαυσίμων για αυτοκίνητα, αλλά και να περιορίσει την τεράστια έκταση γης που χρησιμοποιείται γενικότερα από την ΕΕ, θέτοντας υποχρεωτικούς στόχους που περιορίζουν την υπερκατανάλωση. Τα βιοκαύσιμα μπορούν να παίξουν ρόλο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, όμως θα πρέπει αυτό να γίνει με χρήση υπολειμμάτων και αποβλήτων (βιοκαύσιμα δεύτερης γενιάς), αντί για την καύση δέντρων και καρπών.