Bibliotheek Vugh Dorpsstraat 22 5261 CK Vugjci Tel. 073 - 6563320
1 5 SEP. mn
t
Brieven van Fanny Philips 1942-1943
aan Ans Schreurs •
Deze uitgave werd mogelijk dankzij een financiĂŤle bijdrage van: -
De Ridder Beheer BV te Sint-Michielsgestel Stichting het Voormalig Roomsch Armenweeshuis te 's-Hertogenbosch Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening te 's-Hertogenbosch Joodse Gemeente Noord-Brabant Gemeente's-Hertogenbosch , ,, Gemeente Vught . . .
o p hoog bevel van elders Kinderen en het Kamp Vught
KiTidcrcn van de rLkt-iiini; ^ I I
4t^
1 1 1 n iĂŻ 11l
i
i r r o JI f
Kinderen van joodse alkomsi 3 Kindcrt-n .iLhicr prikkeldraad
15
Kinderen van foute ouders
24
I (
Kinderen \an tic oorlog
jo
W o o r d vooraf Op dinsdag I juni 1943 vertrok vanaf de Parade te 's-Hertogenbosch een autobus met als eindbestemming het doorgangskamp Westerbork in Drenthe. De joodse familie Philips zat hierin: vader, moeder, zoon Hans en de zussen Heleen en Fanny. Op de Graafseweg stopte de bus nog even: de 20-jarige Fanny mocht uitstappen en kort afscheid nemen van haar hartsvriendin Tiny, aan wie ze de dag daarvoor een klein pakketje met dierbare herinneringen had toevertrouwd. Na terugkeer zou ze het komen ophalen.
werd de familie Philips op transport gezet naar het vernietigingskamp Auschwitz. Vader, moeder, Heleen en Fanny werden drie dagen later direct na aankomst vermoord. Broer Hans Philips overleed op 24 januari 1944 in Auschwitz. Een groot aantal brieven van Fanny Philips uit de jaren 1942 en 1943 is bewaard gebleven. Ze correspondeerde met haar Bossche vriendin Ans Scheurs die op kostschool zat. Fragmenten uit de brieven werden in 1995 al gebruikt in een lesbrief 'Op Hoog Bevel'. Tijdens een 4 meiherdenking van een paar jaar geleden las RenĂŠ Kok geschiedenisdocent van het Sint-Janslyceum, een paar passages in de Hervormde Kerk voor. Iedereen was getroffen. Ik voelde me gegrepen door de indringendheid en directheid van de
Het zou echter een definitief afscheid zijn. Het laatste levensteken van Fanny Philips was een briefkaart uit kamp Westerbork, barak 55 op 25 juni 1943. O p dinsdag 14 september 1943
3
briefwisseling. Na afloop van de herdenking spoorde ik in mijn enthousiasme RenĂŠ Kok aan t o t integrale uitgave van de correspondentie. T o t mijn grote vreugde is de correspondentie van Fanny Philips nu uitgegeven. De uitgave, voorzien van een uitgebreide historische inleiding, v o r m t een belangrijke bijdrage t o t de geschiedschrijving van de stad 's-Hertogenbosch en omgeving. Na lezing valt me op, hoe compleet het beeld van Fanny Philips en haar grote vriendenkring is geworden en hoe het dagelijkse leven in oorlogstijd verliep. De foto's en de documenten geven een bijzondere dimensie aan de brieven. RenĂŠ Kok, geassisteerd door Jeroen van den Eijnde en Kees van den O o r d , is erin geslaagd om nieuw licht te werpen op de jodenvervolging in 's-Hertogenbosch en Vught. Van de joodse familie Philips die van 1914 t o t en met 1934 in 's-Hertogenbosch woonachtig was en daarna naar Vught verhuisde, was t o t voor k o r t niet veel meer bekend dan enkele statistische gegevens. Hun namen zijn wel vereeuwigd op de gedenkplaat in de Bossche synagoge. De familie Philips deelt dit lot met veel andere joodse Bosschenaren die door nazi-terreur zijn omgekomen. De geschiedenis van de joodse Bossche gemeenschap tijdens deze donkere periode moet echter nog altijd onderzocht en beschreven worden. De samenstellers van dit boek verdienen een groot compliment de historie van enkele joodse families en in het bijzonder van de jonge vrouw Fanny Philips opnieuw t o t leven te hebben gebracht. Het boek is een eerbetoon aan alle onbekende joodse Nederlanders, die door zinloos geweld van het nazi-regime om het leven zijn gebracht. Hun namen mogen niet verloren gaan. Mr. dr. A.G.J.M. Rombouts burgemeester van 's-Hertogenbosch
4
M
Inhoudsopgave: - Woord vooraf - Inleiding - De familie Philips in 's-Hertogenbosch, 1914-1934 - Een droompaleis op stand: Huize Muiserick te Vught, - Van kwaad tot erger, 1940-1943 - DE BRIEVEN VAN FANNY PHILIPS, 1942-1943 Noten - Verantwoording: Gebruikte Bronnen Geraadpleegde literatuur Dank aan Subsidiegevers Illustraties
5
^ V ^ ^ ^ ^ ^ \ \ * S - H e r t O g e n b O S C h '• P'^t^^grond 's-Henogenbosch 1. Koningsweg 38 2. Koningsweg 96 3. Sigarenfabriek 'Anton'id 4. Synagoge aan de Bernhardstraat 5. Het Maria-Lyceum 6. Joodsch Lyceum 7. Stedelijk Gymnasium 8. De tennisvereniging
iJwiÂť^ 2. Plattegrond Vught -
I. Muiserick
- 2. Taaistraat 24 -
3. Helvoirtse weg 33
-
4. Station
-
5. Kamp Vught
Inleiding
afgewisseld met verzuchtingen over de saaiheid van de zich almaar voortslepende Y/eek. In deze brieven komen echter ook zeer indringend de sluipende isolering van het joodse volksdeel, de alledaagsheid van de anti-joodse maatregelen, de toenemende spanning in het gezin Philips en het zich uiteindelijk sluitende net van terreur en vervolging naar voren.
fi .-v,,^,».
t i n s ü^cli'
Het verhaal van Fanny kreeg voor het eerst een plaats in het in 1994 verschenen boek Vught in de Tweede Wereldoorlog van Jeroen van den Eijnde. Uitgebreider, maar nog niet volledig, werd deze tragische geschiedenis (de hele familie Philips
3. Het naamkaartje van Ans Schreurs.
"Liefste Ansje! Hier ben /'k dan weer eens met m'n brief, jij allereerst heel hartelijk bedankt voor je kaart. Ja, en nu moest ik eigenlijk gaan vertellen wat voor nieuws ik heb, maar dat heb ik niet. En dat beetje wat er is zal ik je maar besparen, want dat is toch allemaal maar beroerdigheid".
f
Fanny Philips schreef dit op dinsdag 8 september 1942 aan haar vriendin Ans Schreurs. In dit fragment uit één van haar brieven is te zien hoezeer zij gebukt ging onder de dagelijkse ellende van die dagen. Vughtenaar Jan Boon kwam als eerste in aanraking met de brieven van Fanny. Een aantal jaren geleden had Ans hem deze brieven laten lezen en hij wees de Vughtse geschiedschrijver Henk van Stekelenburg op het belang van dit unieke bronnenmateriaal. Deze laatste maakte de historicus Jeroen van den Eijnde op zijn beurt weer attent op de bijzondere correspondentie van dit joodse meisje uit Vught. De inhoud van de brieven (alleen die van Fanny aan Ans zijn bewaard gebleven) is imponerend. Niet zozeer vanwege het literaire gehalte of omdat vanaf de eerste t o t de laatste zin verschrikkelijke gebeurtenissen de revue passeren. Het gaat hier om een alledaagse correspondentie, waarin roddels en bakvissenpraat worden
4. De vriendenclub van Fanny in de Bossclie Broek (polder/natuurgebied aan de rand van 's-IHenogenbosch), voorjaar 1942. V.l.n.r. Henk Schreurs, Fanny, Ans Schreurs, André van Helvoort, janine van Boekei, Anton Koene, en lielemaal rechts Jan Schreurs.
7
JtHij
suil
i^etitlici
Graaisrhe weg 27Ó, 's-Hettogenbosch
5. Fanny (I.) samen met Tiny in de Win van het ouderlijk huis van Tiny aan de Graafseweg, Pasen 1940.
6. Het visitekaartje van Tiny van Benthem (met envelopje).
zou uiteindelijk omkomen in de gaskamers van Auschwitz) verhaald in de in het jaar daarop verschenen lesbrief Op Hoog Bevel. In 1999 stapte René Kok, geschiedenisleraar aan het Bossche Sint-Janslyceum (via boven-genoemde lesbrief onder de indruk geraakt van de correspondentie) op Van den Eijnde af met het idee de brieven van Fanny Philips te gebruiken als basis voor een bijzondere publicatie. O o k collega Kees van den O o r d , docent geschiedenis aan het Rodenborch-College te Rosmalen, werd bereid gevonden mee te werken aan dit boek. Ans Smits-Schreurs beloofde direct alle medewerking bij de realisatie ervan. Hiervoor onze oprechte dank.
Over Fanny zelf en haar familie was in de archieven niet veel materiaal voorhanden. W i j waren daarom vooral aangewezen op Fanny's vriendinnen, klasgenoten en bekenden.
^ 1
Z o kwamen de samenstellers terecht bij Tiny Nijboer-van Benthem in Geldrop. Tiny was een hartsvriendin. Samen bezochten zij vanaf 1936 het Bossche Maria-Lyceum. Een dag vóór de deportatie naar Westerbork belde Fanny bij Tiny aan op de Graafseweg 276 met het verzoek om een klein pakketje met dierbare zaken te bewaren "tot zij het weer zou komen ophalen". Tiny heeft dit pakje bijna 60 jaar lang ongeopend bewaard. Zij nam het bij verhuizingen mee naar haar nieuwe adres. Totdat zij in december 1999 werd geconfronteerd met ons verzoek om nadere informatie en toen besloot, in overleg met haar kinderen, het pakketje te openen. Het bevatte precies 100 dierbare foto's en twee zakagenda's uit de jaren 1942 en 1943, met veel losse aantekeningen. Tiny heeft dit materiaal ter beschikking gesteld. Daarvoor zijn wij haar bijzonder erkentelijk.
7. Het pakketje van Fanny dat Tiny Nijboer-van Benthem bijna 60 jaar ongeopend heeft bewaard.
VEPJAAPSAGfN
8. Agendas en andere dierbare zaken van Fanny, in bewaring gegeven aan Tiny van èenthem.
Tijdens het onderzoek stuitten wij al vrij snel op de naam van Mary Bendiks. Mary was één van de vier joodse meisjes van het Maria-Lyceum. Na contact met mevrouw Verhaart-Bendiks in Woudenberg bleek zij, als hartsvriendin van kinds af aan, van groot belang voor de studie naar het leven van Fanny en het gezin Philips. De familie Bendiks heeft in de oorlogsjaren 194! en 1942 bij de familie Philips ingewoond in "Huize Muiserick" in Vught. Mary Bendiks heeft zelf een oorlogsdagboek bijgehouden. Zij was bereid bijzondere gegevens te verstrekken, die anders nooit t o t onze beschikking waren komen te staan. O o k daarvoor onze dank. Veel mensen waren bereid ons informatie te verstrekken over Fanny en het gezin Philips. Het zou te ver gaan om hier alle namen te ver-
melden. W i j verwijzen hiervoor graag naar de lijst met namen van personen met wie wij contact hebben gehad. Toch willen wij hier de heer Luc van Gent bedanken, altijd nauw betrokken bij de oorlogsgeschiedenis van onze omgeving, de heer en mevrouw Rits uit Breda, de heer Verlinden uit Helvoirt, mevr. Trimbos-Schifferstein uit Cromvoirt, mevr. Bergé-Slager uit 's-Hertogenbosch, mevr. Heesbeen-Van de W o u w uit Tilburg, en nog vele andere mensen, die Fanny en haar familie goed gekend hebben. Als je in een redelijk recent historisch onderzoek de schijnwerper richt op één bepaald persoon, dan blijkt hoeveel informatie nog steeds te achterhalen is.
9
10. Fanny met het jongste zusje van Tiny, Germaine.
9. Een kleine greep kiekjes uit het pakketje: Fanny, Pasen 1940, met twee zusjes van Tiny: Yvonne (I.) en Netty (r).
Z o hebben wij, dankzij "de kinderen van bakker Kuijpers uit de Taaistraat" mogen bladeren door de Bos-Atlas van Fanny en langs andere wegen zijn ons allerlei voorwerpen in handen gespeeld (bijv. een kistje en een tiental sigarenbandjes van het sigarenmerk "Antonio", van welke fabriek de heer Philips directeur was). Conrector Vincent Verstappen spoorde in het archief van het Maria-Lyceum (nu het Jeroen Bosch College) de originele "leerlingenkaart" van Fanny en een aantal andere archiefstukken op. Last but not least willen wij mevrouw Mieke Kolster (en haar dochter Loekie) bedanken voor hun hulp bij het uittypen van de brieven. Minstens ĂŠĂŠn keer hebben wij onbedoeld een boek proberen open te maken, dat voor betrokkene al definitief gesloten was. Hebben wij hiermee iemand toch verdriet gedaan, dan hierbij onze verontschuldigingen.
I t. Bergen aan Zee, 1929. V.l.n.r. F-leleen Philips, Mary Bendiks, Hans Philips en Fanny.
10
ANTONIO
12. Sigarenbandjes en 13. Sigarenkistje 'Antonio' uit de fabriek van Benjamin Philips.
W i j hopen met deze publicatie een bijdrage te kunnen leveren aan een beter inzicht in het leven van een joods gezin in de oorlogsjaren in de omgeving van 's-Hertogenbosch, belicht vanuit het oogpunt van de dochter Fanny. Welke onbegrijpelijke v^^aanzin aan de massale vernietiging van de joodse bevolking ten grondslag lag, behoeft geen verder commentaar.
li'
!i^
Juni 2000 Jeroen van den Eijnde RenĂŠ Kok Kees van den O o r d
II
LEERLINGENKAART.
,
— / / GYMNASIUM r^
Naam;
J Z . ,,<:1^i,-l^«>^
Voornamen:
"
„
-7^A-«-
Roepnaam^
' ^ ^ ,
Geboorteplaats: Geboortedatum:
'7
7^ i^^-t^^LA..^.
f vader; Woonplaats bij < moeder:
/ai.
3..../..,...
... .^r<^.
... _ ' Z ^ ' i^ X - ^ :
1
l
Naam van de Vader (ook indien deze overleden is) ,::r>:'!*!^.._
/
i^C^-^&^^Cro ,
Ambt of Beroep :
.'•'T-? . "-^rl^enL^
Naam van de moeder: Gekomen de
•
< t > ^ ' ' ^ — ^ - ' -
/ y ,;
?*w
19....^..,
Van: {Invulleo school plaats en klasse)
..: /±M/^ ^^'^
//h-i-t-^^ti*,
.
Klasse van die school, waarin de leerling laatstelijk was geplaatst: Vertrokken de
f J
-. /..
Ki^.^Lm.
19 W
Reden:
Naar:
"—?"l5"L-<-^ <!
(Invullen schooi plaats en klasscl
Bestemming :
BIEZONDERHEDEN. Vaccincbewijs: (Ontvangen):
(Teruggegeven):
Opmerkingen over Gedrag. Vlijt. Karakter, Levensloop van de Leerling, over Taak. Her-eksamen en Voorwaarden bij overgang, enz ::r::.--.; 7a„ y CIJFERS.
^ y:.:r KLASSF. EN KURSUS
H.„™.J(...
....^
_
Mt.Bv,.
'•—
••••-~
' . ' — >
^
.r.:".z>
- > - -
- M i - n i l i H , i :!!ni?H-^Ff|
0,™*,^,-
ip
K^i*
7 •-••
.•«.h«,rtrt.—
:
'
:
•
i
:
r
.
.
i
V..pK(.l.«,™.U-h.W
Vr«wE»l v-u.kh.-.
— ',,./ . . „ i,jf-,. li
;: \4. Leerlingen- en cijferkaart (1939-1941) van Fanny van het Maria-Lyceum te 's-Hertogenbosch.
B..h.-^
',r.KKH,!,
\\' ,;'
/ • ; ' • • - - • --''y^^i^-i^^if' ^'-d^-^^ kTtJ-.H
".,
\ . .
r
""":•"
>.•> M «riMe PK
j
. .
. ; ;
: :
'z::
i M
^
--••i^'ÈfMiii-iikstoss «*•
12
D e familie Philips in *s-Hertogenbosch, 1914-1934. O m een goed begrip te krijgen van het joodse milieu en de omstandigheden waarin de familie Philips zich vanaf 1914 in 's-Hertogenbosch vestigde, v^illen wij hier even stilstaan bij enige aspecten van het joods leven in die dagen. Het grootste deel van de joden in Noord-Brabant koesterde al vanaf de Franse Revolutie de wens geaccepteerd te worden, uit het isolement te treden en zich te ontworstelen aan de achterstandspositie, waarin zij al eeuwenlang verkeerden. Rond 1900 bestond de joodse gemeente in 's-Hertogenbosch (met meer dan 100 gezinnen) uit een zeer welvarende bovenlaag van ondernemers, fabrikanten, juristen en artsen. De wachtkamers van huisarts Diamant en tandarts Spiero zaten altijd vol. In de Bossche samenleving trof men in die dagen een groot aantal succesvolle joodse middenstanders aan. O o k de kleine neringdoenden in bijvoorbeeld de Kruisstraat deden er goede zaken. Daarentegen was er een aantal families die het minder voor de wind ging. Zij woonden vooral in de Tolbrugstraat. Kleurrijk waren ze wel. Er was natuurlijk niet zo'n rijke joodse traditie als in Amsterdam, maar toch kende het joodse 's-Hertogenbosch allerlei activiteiten. Er werden regelmatig feestavonden georganiseerd, kinderen konden de joodse les volgen en het armenbestuur bekommerde zich om de minder weigestelden.
bewust van hun jood-zijn. Door het succes deden de joodse ondernemers concessies, die hen van het traditionele jodendom en de godsdienst vervreemdden. Meer en meer hield men zich niet strikt aan de voorschriften betreffende het gebruik van voedsel, de zogenaamde spijswetten. De bedrijfsvoering maakte het veelal noodzakelijk dat de fabriek op sabbat, de zaterdag bleef doordraaien. O o k al kwamen bij hen de godsdienstige principes door vrijzinnige opvattingen steeds meer in het gedrang, deze burgers werden door de meerderheid van de leden van de joodse gemeenten als bestuurders getolereerd. Was de betrokkenheid bij het joodse leven zeer gering, zij voelden zich toch verantwoordelijk voor de plaatselijke gemeente. Uit bronnen blijkt duidelijk dat er zelden tevergeefs een beroep op hen werd gedaan. Bovenstaande analyse in de bundel "joods leven in Brabant" lijkt letterlijk geschreven te zijn op Benjamin Philips. Deze in 1889 in Amsterdam geboren zoon van een joodse arts bezocht bijna nooit de synagoge. Hoogstens twee maal per jaar: op Rosj Hasjana (joods Nieuwjaar) en Jom Kippoer (de Grote Verzoendag).
De joodse ondernemingen in 's-Hertogenbosch waren van grote economische betekenis. Zij zorgden voor werkgelegenheid. Als ondernemers werden de joden gerespecteerd. Doordat deze burgers meestal deel uitmaakten van de besturen van de joodse gemeenten, wonnen deze gemeenten ook in aanzien. De meeste ondernemers waren niet orthodox, maar zich wel
HELEEN F. PHILIPS
/ 5. Het visitekaartje van IHeleen Piiilips.
13
Het ging de familie Philips in die dagen financieel voor de wind. Dat kunnen we onder andere concluderen uit het feit dat Benjamin Philips in 1918 een contributie van ƒ 60,— aan de joodse gemeente betaalde. Slechts 12 personen betaalden op dat moment een hoger bedrag. In 1920 staat hij nummer negen (van de 94 betalende leden) met een jaarbijdrage van ƒ 120,—. In 1923 werd dit bedrag verhoogd t o t ƒ 140,— (nummer 7). Op 18 juli 1920 werd het tweede kind, HansSimon, geboren in 's-Hertogenbosch. Rond 1923 moet het jonge gezin verhuisd zijn naar de Koningsweg 38. Op de Koningsweg woonde de familie in een statig herenhuis. In deze buurt rond het station woonden veel joodse families, waaronder die van Salomon Heertjes, de in 1909 gekozen opperrabbijn voor Noord-Brabant en Limburg. Vader Philips woonde hier op loopafstand van "zijn" fabriek "Antonio" aan de Havensingel. Hij werd in deze tijd voor het eerst "Directeur Sigarenfabriek" genoemd. Op 2 februari 1923 deed Erna Kluge, verpleegster in het Protestantsch Ziekenhuis aan de Vughterbaan, aangifte van de geboorte van
16. De kinderen Philips, 1927. V.l.n.r. Hans, Fanny en Heleen.
O p 9 juli 1914 verhuisde Benjamin Philips vanuit Amsterdam naar 's-Hertogenbosch en vijf dagen later werd hij aldaar ingeschreven. Hij woonde eerst op het adres Markt 45, het hotel van D.A. Mulder en zn. Een jaar later is zijn naam als kiesgerechtigde terug te vinden in de archieven van de joodse gemeente te 's-Hertogenbosch. O p 24 januari 1916 t r o u w d e hij in Amsterdam met de uit de hoofdstad afkomstige Martha Boas.
ƒ 7. De welstand van de familie Philips is af te leiden uit deze foto. Hier staat Hans Philips op de treeplank van de auto van zijn vader. De foto is omstreeks 1924 genomen.
O p 30 november 1917 werd hun eerste kind. Heleen Fanny, in Amsterdam geboren. Dit terwijl het echtpaar zich al vanaf 22 februari 1916 in 's-Hertogenbosch gevestigd had. Als adres is Koningsweg 96 bekend. Vader Philips gaf als beroep "koopman" op. Heleen w e r d eerst ingeschreven in Amsterdam, maar vervolgens direct overgeschreven naar 's-Hertogenbosch.
14
Fanny Elisabeth (op I februari 1923 om 9.00 uur 's morgens). Over de kleuter- en de lagereschooltijd van Fanny is niet veel bekend. Ze ging naar de Nutsschool aan de van de Does de W i l leboissingel, die niet ver van haar ouderlijk huis gelegen was. Er zaten op deze "neutrale" school meer joodse kinderen, onder wie ook de dochter van de rabbijn, Hadassa Heertjes. Zij zou later, samen met Fanny naar het Maria-Lyceum gaan. Fanny's lagere-schooltijd viel in het begin samen met de crisisjaren. De economische crisis van 1929 deed zijn invloed gelden. Maar vooral de onrustbarende en zorgwekkende gebeurtenissen in Duitsland zouden voor een kentering zorgen. Al k o r t na de machtsovername van de nazi's in Duitsland in 1933 arriveerden de eer20. Fanny met teddybeer (ongeveer 1927).
/ 8. Het woonhuis van de familie Piiillps, Koningsweg 38, in 's-Hertogenbosch.
19. Geboortekaartje (met envelopje) van Fanny.
nv.
I J K I : U K ^ .'»«EVHi>r«- U . I ' l l I I..I I * H - l l 1 t A . H
• IKIIItrN
I»K
KKIï
IT KKN.MS TF. flKVIO'
i>r 4iiïii<MMtTr VAN m-NNK n o f i i x K H
VA?*
l-'A.:\NV
KI>IS-VI?1':TH. •H'IlRnTonR.NnnHrit.
1 F K T I I I I A M I lOft.T.
15
voortschreed. Van de tussen 1933 en 1938 naar Nederland gevluchte joden (ongeveer 15.000) verbleven er enige tientallen in 's-Hertogenbosch. In 1938 jaar werd in Den Bosch, na een ingrijpende restauratie, de joodse synagoge ingewijd. Benjamin Philips vervulde in de jaren twintig en dertig diverse functies binnen de joodse gemeente. Z o was hij lid van het armenbestuur en controleur van de kasboeken. In 1933 werd hij benoemd t o t lid van de "Kerkeraad van de Nederlands IsraĂŤlitische Hoofdsynagoge" te 's-Hertogenbosch. Vooral financiĂŤle zaken hadden zijn aandacht.
23. Mevrouw Marthe Philips-Boas (aan de Koningsweg).
21. Fanny met de twee honden op Muiserick, omstreeks 1934.
ste joodse vluchtelingen in ons land. O o k in 's-Hertogenbosch zochten zij hun toevlucht bij de joodse gemeente. Deze gemeente zag het ledenaantal enigszins toenemen. In 's-Hertogenbosch stonden de joden zelf aanvankelijk terughoudend tegenover hulp aan Duitse joden. Deze houding veranderde naarmate de tijd
22. Vader Benjamin Philips in de zitkamer op Muiserick.
16
24. De eerste steenlegging van de synagoge aan de Prins Bernhardstraat te 's-Hertogenbosch, 30 juli 1937, met o.a. burgemeester Van Lanscliot (staand, 9e v.l.) en de heer 6. Philips (staand 16e v.l.).
Op de lijst uit 1935 van de dameszitplaatsen in de synagoge werd geen plaats gereserveerd voor mevrouw Philips; een aanwijzing dat de familie Philips waarschijnlijk geen praktizerende joden waren. Dit is opvallend, maar niet onbegrijpelijk. Veel joden zijn en waren eerder traditioneel met hun godsdienst verbonden dan religieus. In het stadsarchief van 's-Hertogenbosch bevindt zich een brief van 19 november 1936, waaruit duidelijk w o r d t dat Benjamin Philips, samen met onder andere de burgemeester van die stad een aantal joden in het land bezocht om financiĂŤle steun te verkrijgen voor de nieuwbouw van de synagoge. Op 30 juli 1937 legde burgemeester Van Lanschot de eerste
Steen. Bij de loterij ter inzameling van gelden voor de inventaris schonk de heer Philips als prijs een bureau en een gasradiator. Philips was voorzitter van de bouwcommissie: op 10 februari 1938 werd de nieuwbouw voltooid. Het kerkbestuur betuigde hem zijn grote erkentelijkheid: "Aan zijn energie en doorzettingsvermogen heeft de Hoofdsynagoge onnoemelijk veel te danken. Geen moeite was hem te groot... Met recht kan de Heer Philips de ziel van de commissie genoemd worden".
17
25. Bij de bevrijding van 's-Hertogenbosch in olitober 1944 werd "Antonio" onherstelbaar beschadigd. Op de achtergrond de gehavende torens van de Leonarduskerk. Toentertijd was dit pand in gebruik als distributie-kantoor.
Kerkbestuur wenst u met deze herbenoeming geluk en spreekt de hoop uit dat U nog tal van jaren in de meest gelukkige levensomstandigheden uw krachten aan deze gemeente zult mogen wijden". Hoe bizar klinkt deze gelukwens ons nu in de oren. Geschrokken door het uitbreken van de oorlog tussen Duitsland en Polen, bracht het kerkbestuur van de Bossche gemeente in het najaar van 1939 de kostbaarste bezittingen in veiligheid in een bomvrije ruimte bij de hoofdsynagoge in Amsterdam.
In 1938 bereikten alarmerende signalen vanuit Duitsland de joodse gemeente in 's-Hertogenbosch. In november van dat jaar stonden, in wat later bekend werd als de "Kristallnacht", de synagogen en vele joodse winkels in brand. Een nieuwe stroom vluchtelingen kwam naar Nederland. Op 10 oktober 1939 werd de heer Philips herkozen t o t lid van de "Kerkeraad der Hoofdsynagoge om te fungeren tot 31 december 1945. Het
28. (Rechts) Een rondleiding door de zojuist geopende fabriek, 12 juni 1937. In het midden, v.l.n.r. de heer Philips, burgemeester Van Lanschot en Mevr. Philips-Boas.
18
"WW-.-
26. De opening van de nieuwe fabriek in Orthen, 12 juni 1937, met o.a. 6. Ptiilips (4e v.L), burgemeester Van Lansc/iot (6e v.l.) en mevrouw M. Philips-Boas (midden).
27. Het beeldmerk van de sigarenfabriek Mauritz later 'Antonio'. Ongeveer 1930.
19
Azijnman,
De sigarenfabriek Antonio in *s-Hertogenbosch
In het begin van de twintigste eeuw was de sigarenindustrie de grootste bedrijfstak in 's-Hertogenbosch. De sigarenindustrie is voor deze stad van grote betekenis geweest. Van de 17 fabrieken die de stad rond 1900 telde, was Goulmy en Baar de grootste. Kort na de Eerste Wereldoorlog vonden meer dan 1400 sigarenmakers werk in deze branche. D o o r zich toe te leggen op de wat betere kwaliteit probeerden de Bossche bedrijven de concurrentie van het goedkope platteland de baas te blijven. EĂŠn van die betere sigaren was het merk Antonio. In 1872 werd in 's-Hertogenbosch de Nederlandsche Havana Sigarenfabriek opgericht door de heer Mauritz Azijnman. De fabriek, gelegen aan de Havensingel, hoek Halve Maanstraat, groeide gestaag en dat was in hoofdzaak te danken aan de buitengewoon hoge kwaliteit van het product. De fabriek nam landelijk een vooraanstaande plaats in. In 1915 trok Mauritz Azijnman zich terug, waarna het bedrijf in 1918 in een Naamloze Vennootschap werd omgezet.
19. Gedenkplaat in de Bossche synagoge ter nagedachtenis van de 168 omgekomen joodse burgers in de periode 1940-1945. In de derde kolom de namen van het gezin Philips.
20
In een advertentie in het "Nieuw IsraĂŤlitisch Weekblad" van 20 januari 1933 werd de naam Antonio enigszins toegelicht: "De populaire toreador Antonio leende slechts zijn naam voor een goede sigaar, de bekende ANTONIO. De matador der Nederlandsche sigaren". De heer Anton Schifferstein was onderdirecteur op de fabriek. Mauritz Azijnman zelf zou naar deze "meneer Anton" de naam "Antonio" een dubbele betekenis hebben willen geven.
30. De sigarenfabriek "Antonio", gelegen aan de Havensingel, hoek Halve Maanstraat in 's-Hertogenbosch. In 1937 verhuisde men naar de nieuwe fabriek in Orthen.
De latere voorzitter van de Joodsche Raad in Vught, Max Cahen, schreef in zijn memoires een wat cynisch commentaar op het succes van deze fabriek en zijn directeur. "Het predicaat "Koninklijk" heeft hij nooit verkregen, wel de ridderorde van Oranje Nassau, naar verluidde, middels zijn connecties met de Gouverneur, Baron van Voorst tot Voorst en volgens boze tongen " door de vele goede sigaren, die hij ten geschenke gaf'!
met uitbreidingsmogelijkheden. Op de Havensingel bleef de verpakkingsafdeling. De afzet van het bedrijf was voornamelijk gericht op de Nederlandse markt, maar ook in Nederlands Oost-lndië kende men dit gerenommeerde merk. Daarnaast werd het geëxporteerd naar de Scandinavische landen en Palestina. Tijdens de bezetting nam, op bevel van de Duitsers, Michel Jamin het nieuwe directeurschap op zich als opvolger van de door de Duitsers uitgerangeerde Benjamin Philips. Vrij snel daarna al, mede ten gevolge van de oorlogsomstandigheden, ging "Antonio" failliet. Zelfs productie voor het Duitse leger kon dit faillissement niet meer afwenden.
In 1937 betrok Benjamin Philips een nieuw fabrieksgebouw in Orthen, waarvan twee jaar later (in het boekje "Zóó is Noord-Brabant") werd gezegd dat het "de meest modern en hygiënisch ingerichte sigarenfabriek in ons land" was. Burgemeester F.J. van Lanschot opende op 12 juni 1937 de nieuwe sigarenfabriek aan de Orthenseweg. In die tijd werkten er "honderden arbeiders" en bij de bouw al werd rekening gehouden
21
Een droompaleis op stand: Huize Muiserick te Vught, 1934-1940. Het gezin Philips was op IO april 1934 naar Vught verhuisd, naar de Dijk van Maurick nummer 13: beter bekend als Huize Muiserick. Dit was (en is) een mooi landhuis aan de Dommel. Muiserick grensde aan een bos en bezat een parkachtige tuin met heel grote vazen. De villa kent een lange historie: hij zou al op het eind van de dertiende eeuw in gebruik zijn geweest als jachthuis van kasteel Maurick. Aan het begin van de negentiende eeuw (1817) werd het geheel verbouwd in opdracht van de nieuwe eigenaar, Hugo van Beresteyn. In de grote salon werd een schitterend vier-jaargetijdenplafond aangelegd. Volgens kenners bestond dat plafond uit sierlijk Italiaans stucwerk van voortreffelijke kwaliteit. Vanaf 1884 was Muiserick in bezit van de bankiersfamilie Van Lanschot. Architect Cuy-
pers bracht er rond 1901 de nodige veranderingen aan. In 1909 werd het de ambtswoning van burgemeester A.W.J. van Lanschot, t o t 1923 burgemeester van Vught. Villa Muiserick was een droompaleis vol met luxe. De familie Philips was gefortuneerd en voelde zich er gelukkig. Het huis was voorzien van alle comfort. Dat is tenminste het beeld dat de toenmalige vriendinnen van Fanny hebben. De familie ging om met de Vughtse en Bossche elite, onder wie de burgemeester van 's-Hertogenbosch. Ze was zeer goed bevriend met de Bossche notarisfamilie Rits en de Vughtse familie Verlinden, die naam maakte in de wijnhandel. Het gezin had huishoudelijk personeel in dienst: Grada, Bertha en Gonda zorgden jarenlang voor alle huishoudelijke werkzaamheden en er was
Vught 31. Huize Muiserick te Vught, op deze ansichtkaart uit 1950.
22
H 1
H|
*
11-
^ 't ff
NI'
1 32. Familie-foto van de familie Philips, genomen op Muiserick in 1939. Op de foto staan veel zakelijke relaties van de heer Philips. In het midden, zittend, de heer en mevrouw Philips, met daarnaast (naar rechts) Fanny, Heleen en Hans.
Deze school bevond zich aan het Nachtegaallaantje. Heleen was zeer creatief en deed mee aan de toneeluitvoeringen van de school. O o k vinden wij haar nog vaak terug op foto's van de schoolreizen (zie pag. 26 en 27). Heleen ging haar eigen gang en wist precies wat ze wilde. Zij maakte het Stedelijk Gymnasium niet af en besloot in Parijs een secretaresse-opleiding te gaan volgen. In 1938 (zij was toen 21 jaar) was zij ingeschreven in Amsterdam (in de Vossiusstraat 52 hs). Op 10 september 1940 kwam ze weer terug naar Muiserick .In 1941 had ze haar eigen postbusnummer: 5999. In april van het daaropvolgende jaar verhuisde ze mee naar de Taaistraat. Uit informatie uit het bevolkingsregister op het Gemeentekantoor te Vught blijkt, dat Heleen op 25 mei 1943 werkte als secreta-
een tuinman. Mevrouw Philips bezat een eigen auto, een Fiat 500. In zijn vrije tijd reed meneer Philips in de omgeving van het landhuis regelmatig paard met zijn vrienden, onder wie de Vughtse familie Stibbe. In de vakantieperiodes bezocht het gezin ook de wintersportgebieden in Oostenrijk. Mevrouw Philips was een zeer bescheiden, modebewuste vrouw. Zij hield van pracht en praal. Zij instrueerde op rustige toon het huishoudelijk personeel. De oudste dochter Heleen bezocht vanaf het schooljaar 1929-1930 het Stedelijk Gymnasium te 's-Hertogenbosch.
23
-=35^'^e.^. 34. Heleen, aan de Koningsweg in 's-Hertogenbosch,
33. De heer en mevrouw Philips op het terras van Muiserick.
1932.
resse van de Joodse Raad aldaar. Volgens vriendinnen van Heleen, moet ze qua karakter erg veel op haar vader geleken hebben. De enige zoon van de familie, Hans, had een zacht karakter. Hij w o r d t door zijn toenmalige vrienden omschreven als een erg aardige jongen. In 1932 begon hij zijn middelbare schooltijd ook, net als zijn oudere zus, op het Stedelijk Gymnasium. In 1939 behaalde hij zijn gymnasium-diploma. Hij ging vervolgens rechten studeren in Utrecht. Als een echte student reed hij ietwat stoer in de auto van zijn moeder. Boven-
35. Mevr. Celine Rits-Goulmy en de heer Philips, 1939. Een escorte te paard bij een huwelijk.
24
dien was hij een stevige roker. Hans was erg op Mary Bendiks gesteld, maar dat speciale gevoel was niet wederkerig. Hans keerde bij het uitbreken van de oorlog weer terug naar Vught.
36. Schout en schepenen van de stad "Oud-'s-Hertogenbosch", zomer 1935 ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van de stad. De heer Philips (6e van r.) staat hier afgebeeld als schepen van de stad. Het bordes was opgebouwd aan de Hekellaan. Naast de heer Philips, links met hoed, de schout, de heer Van de Mortel.
37. Een gezelschapsfoto, genomen op de Distelberg, in de omgeving van Helvoirt-Cromvoirt. Op de foto staan de families Philips, Verlinden en Rits.
25
^^
' ^ ^
41. juli 1933: Forest Hills bij Londen. Heleen helemaal rechts vooraan.
38. juli I 933: Forest Hills, bij Londen. Heleen rechts onder, met vlechten.
39. 193 I: Een reisje langs de Rijn. Heleen, 3e v.l
40. Heleen en Hans in de auto van hun moeder, 1939.
42. rechts: 1931: bij het "Germania-Denkmahl" Heleen staat centraal, met vlechten.
(R端desheim).
26
43. juli 1931: Keulen. Heleen bovenste rij, 5e v.l
44. 1931: station 's-Hertogenbosch. Heleen, met vlechten, op de trap.
45. 1932: Scheveningen. Heleen onderste rij, 3e v.r.
27
Fanny was de jongste van het gezin, een heel lief en volgens velen een knap meisje. Zij droeg altijd mooie, chique kleren, het nieuwste van het nieuwste. Fanny fladderde wat door het leven. Zij was met van alles en nog wat bezig, maar school kon haar niet echt boeien. Na de lagere school bezocht zij een soort overbruggingsjaar op de Mulo: dat jaar was vooral gericht op het toelatingsexamen voor het Maria-Lyceum in 's-Hertogenbosch. Op school was ze zeker geen gangmaakster, maar ze was een prettige klasgenoot en had veel vriendinnen. Ze kon met iedereen prima opschieten. Fanny was erg gesteld op haar beide ouders. Van haar moeder kreeg ze wat ze wilde en tegen haar vader keek ze op.
Ze was bijzonder sportief en goed in hockey. Ze was ook heel vaak op de tennisbaan te vinden. Regelmatig ging ze met haar ouders mee op wintersport. Fanny sprak bijna nooit over religieuze of joodse zaken. Hoewel ze af en toe naar joodse les ging, bezocht zij, voor zover is na te gaan, nooit de synagoge. Voor Fanny was het leven op Muiserick een droom. Een landhuis, diep verscholen in het groen, gelegen aan de dode arm van de D o m 46. Fragment uit de schoolfoto van de RK-Lycea te 's-Hertogenbosch, bij het 20-jarig bestaan, voorjaar 1939. Centraal op de foto, boven de docent met bril, staat Fanny. Rechts van Fanny staat Tiny van Benthem, links van haar Ans Cox, Tineke Verberk en Enny van de Wouv^.
28
47. Fanny op het terras, samen met haar vader, Muiserick 1938.
48. Hockey-foto, thuis bij de familie Konenhorst aan de Heer en Beeklaan te Rosmalen, september 1939. Zittend, v.l.n.r. Carlo Kortenhorst, Fanny, Tineke Verberk en Tiny van Benthem. 49. Lustrum-hockeyelftal, klas II, bij het 20-jarig bestaan van de RK-Lycea te 's-Hertogenbosch, 11 maart 1939. Fanny: op de voorgrond, 3e v.l.
29
50. Op het hockeyveld van MOP in Vught (1942). Fanny, rechts, heeft een fototoestel in haar hand.
52. Hans Philips en Fanny (ongeveer 1941), aan de Dommel, achter Muiserick.
mei. Hier bracht zij tussen haar elfde en haar negentiende levensjaar de mooiste jaren van haar leven door. Er moet een heel mooi veelkleurig schilderij van Fanny "ten voeten uit" gehangen hebben. Ze was daarop afgebeeld in een Chinese jurk t o t op de grond. Ze had, volgens ĂŠĂŠn van haar vriendinnen een afschuwelijk hekel aan het poseren, maar ze vond het resultaat niet onaardig.
53. Fanny op bezoek bij de huishoudster van de familie in Kerkdriel, 1938.
Bij de vriendinnen van Fanny overheersen de herinneringen aan een imposant landhuis. Muiserick bezat een enorme grote hal met tochtdeuren. Alles was groot en luxe. Een gebeeldhouwde trap kwam in de hal uit. Er la51. Fanny op Muiserick, tussen de lupines.
gen grote Perzische tapijten. In de eetkamer stond een mahoniehouten kast met grammofoon. De familie Philips had een enorme collectie Duitse schlagermuziek. Stiekem zette Fanny soms platen op en danste dan met haar vriendinnen op de muziek. Zij verbaasden zich over de aanwezigheid van een salon (met een grote open haard) en een aparte zitkamer. Het geheel was luxueus ingericht: veel zilver, grote tinnen borden, veel antieke meubelen. EĂŠn van de vriendinnen weet zich nog het belletje te herinneren onder de rand van de eettafel. Daarmee werd het bedienend personeel (ook inwonend) geroepen. Er was zelfs roze w.c.-papier in het toilet.
54, 55. Een foto van de zij- en een foto van de achterkant van huize Muisericl<, zomer 1939. Te zien is de auto van mevr. Philips.
31
V a n kwaad t o t erger, 1940-1943. Aanmeldingsplicht wan personen wan geheel off eedeelleliik ioodschen bloede.
V o o r een goed beeld van de omstandigheden waarin de familie Philips kwam te verkeren na de inval van de Duitsers, is het van belang aan te geven, op welke manier de Duitse overheid in Nederland en dus ook in Vught en 's-Hertogenbosch te werk ging. De joden werden in een stapsgewijs uitgevoerde procedure eerst geregistreerd, vervolgens geïsoleerd en economisch en moreel verzwakt. T o t slot werden ze opgejaagd, verzameld, gedeporteerd en vernietigd. Begin september 1940 beschikte men in Vught al over een lijst met "Opgaaf van de in de bevolkingsregisters ingeschreven Israëlieten". Deze lijst bevatte de namen van in totaal 38 personen, onder wie die van het gezin Philips. Een onophoudelijke stroom van allerlei circulaires zou de gemeentelijke overheden nog bereiken.
VUGHT
OE BURGEMEESTER DER OEMEENTE
mfttm oeksnd, dal ingevolge de varoraenmc) van den ri)kscornrniksarift «oor het bezette NederlandBche gebied d.d. 10 Jaiiuan 1941' no 6^1941 alle personen. <]>« gehesl of gedeettelijh van loodachen bloede ii|n en hun verDli|! hebben m hel beieite Nederlandache gebied, aangemeld moeten worden overeenkometig de navolgende bepalingen Een peraoon wordt ala geheel ol gedeeltelijk van joodachen bloede beachouwd. i d i e n ni) van ten minate één naar het rae volioodachen grootouder etamt Een grootouder wordt londer meer al6 voljoodach aangemerht, wanneer deia lot de joodach—kerkelijke gemeenschap behoord heeft o( behoort. Bij twijfel at een persoon ale geheel oi geoeeKelijk van joodechen bloede moet •vorden aangemerkt, beshat daarover op gedaan verioek de njkacommiaaaria voor het belette NeOerlandtche gebied of de door hem aangewezen mstanne. Tot het doen van een dueaanig venoek <a gerechtigd: 1. iedere Duitache instantie m het beiette Nederlandtche gebied, 2. da ambtenaar voor de aanmelding; 3 de betrokkene Tegen de m het eerste lid bedoelde beslissing ia geenerlei voomemng toegelaten. Tot aanmelding ie gehouden de persoon, die aangemeld moet worden. Moet een handelingsonbekwame o< een persoon, wiens handelingabekwaamheid beperkt is. worden aangemeld, dan iijn in diena plaats zijn wettelijke vertegenwoordiger en degenen, die de daadwerkelitke zorg voor dien persoon op nch nebben genomen, tot de aanmelding gehouden. Oe aanmelding moet geschieden voor 24 Februari a a. De aanmelding geschiedt schnfteliik bi| den burgemeester, U I T S L U I T E N D met gebruikmaking van een door den secrstarie-generaai van het departement van bmnenlandache laken vaatgesUld formulisr. Deze formulieren zijn koalelooa verkrijgbaar ler secretarie dezer gemeente
cp a l l e werkdagen van dee vccrmlddafis 9.30 t o t dea namiddags 1 uur en van des namiddags 2 t o t J u u r , b e h a l v e dea
Zaterda^siniddags
Voor elk formulier, dat ingevuld wordt ingeleverd, wordt een ten name van dan aangen^elden persoon gesteld bewijs afgegeven, waaruit btijkl dal deze aan zifn verplichtingen heeft voldaan De aangemelde persoon moet voor de uitreiking van hel aanmeldingebewijs één gulden aan leges vooruitbetalen. Is hij met in etast deze koeten te belalen. dan ia, al naar gelang tot welke hij behoort, de plaataelijk <n aanmerking komende IsraéNetiech kerkelijke gemeente toi betaling der legea verplicht; behoort hij tot geer dezer gemeenten, dan kan van de betaling van de leges vermindering of vrijstelling worden verleend, In geen ensei ander geval mogen de lege* worden verminderd ol mag vntstaMing van oe betaling daarvan worden verleend Hii, die tot aanmelding i« gehouden, ie, ingeval de leges mei op den aangemelde Kunnen worden verhaald, met overeenkomstige loepaaamg van hef m de vorige almea bepaalde eveneens aansprakelijk voor de betaling der leges, rtirts hij ook ten aanzien van zijn eigen persoon onder de verplichting lot aanmelding valt. De oetaling Oer verschuldigde leges kan geachieden: a m geld bi| de inlevering van hel aanmeldingsformulier, tx qaiM!agiTlnivrtMiMwy«aft^^^ifHyBF-V''tpna*n%»»frTTMiixminirirjCTimJ^^
Z o ontving men in Vught van het departement van Binnenlandse Zaken de op 30 september 1940 gedateerde circulaire, waarin onder meer aan de Nederlandse bestuursorganen werd verboden om "personen, die geheel of gedeeltelijk van joodsche bloede zijn" in vaste of tijdelijke dienst aan te nemen. Enkele dagen later moesten de gemeenten een opgave verstrekken van alle in dienst van de overheid zijnde personen, die aan de hierboven genoemde omschrijving voldeden. Alle ambtenaren moesten nu een verklaring ondertekenen (later bekend geworden als de "Ariërverklaring") waarin werd aangegeven in hoeverre zij al dan niet joods waren. In Vught retourneerde iedereen de ingevulde verklaring: er kwam, zoals vrijwel overal, geen protest.
Binnen vier weker na de aanmeidina en de betaling van oe verschuldigde legee, wordt net bewija van aanmelding aan oelanghebbende toegeionden ol uitgereikt. leder aangemeld persoon >e verplicht het ie zijnen name afgegeven bewije van aanmelding zorgvuldig te bewaren en deagavorderd te vertoonen aan lederen opepormgsambtenaar, alsmede ter wijzigmg, aanvulling ol vervanging over ie leggen aan den burgemeeeter ol het hoofd der njksinapectie van de bevoikingsregiatera of aan den door dezen daartoe aangawezen ambtenaar. Indien da voorwaarden, welke aan Oe verplichting tol aanmelding ten grondslag liggen, eerst na 27 Januari 1940 ontstaan, dan moet de aanmelding binnen twee weken na het feit. dat de aanmelding doei ontslaan, worden gedaan. Deze termijn verstrijkt evenwel niet eerder dan op 24 Februari a.a. HIJ. die door zijn achuld niet aan de 00 hem roeiende verplichting lot aanmelding voldoet, worot gestraft mei gevangerysatra* «an ten hoogste vijl jaren. Feiten al» m de vorige alinea bedoeld z^jn miaanjven i Verbrecheni. Het vermogen van dengene, die overeenkomstig het voorgaande «trafbaar is, is onderworpen aan de bepalingen van oe verordening 33 1940 betreffende het verbeurd• erkisren van vermogens
VUOHT
Fefcruaxl
1941.
De burgemeeeur voorn
^ 56. Aanmetdingspllclit van personen van geheel of gedeeltelijk joodschen bloede, 7 februari 1941.
Nederlandse gemeenteraden en de Provinciale Staten verwijderd. In januari 1941 bepaalde de Bioscoopbond dat joden niet langer in bioscopen zouden worden toegelaten. W e e r een maand later volgde de maatregel, dat joodse studenten niet langer
Eind oktober moesten alle joodse bedrijven apart bij een Duits bureau worden aangemeld. Nog geen maand later werden alle joodse werknemers in overheidsdienst ontslagen. Begin december 1940 werden alle joodse leden uit de
32
dat iedereen van joodse afstamming zich vóór 24 februari diende te melden bij het bevolkingsregister om daar een speciaal registratie-formulier in te vullen. Niet aanmelden was strafbaar en kon leiden t o t een gevangenisstraf van ten hoogste vijfjaar. Op 7 februari werd deze maatregel in Vught gepubliceerd. Kosteloze formulieren hiervoor waren bij de gemeentesecretarie te verkrijgen. Voor het verkrijgen van een schriftelijk bewijs dat men aan de aanmeldingsplicht had voldaan diende één gulden leges-kosten te worden betaald. De hele operatie verliep zonder problemen. Nergens in het land werd de registratie tegengewerkt. Met ingang van 4 juni 1941 werd het joden onder meer verboden zwembaden en stranden, openbare plantsoenen en lokalen (waaronder
TEHBODSEEFALISGEB VOCE JODSH. OPTBELES 15 RET CPEITaAJLR. Bet H i j k S v O m z l s s a x i a a t maRjtt b e k e n d : De ^ c a m l e a a r i a - G e n e r a a l T o c r de T e l i i g h e i d h e e f t de v o l g e c d e T e r o r d e n i n g o * e r h e t o p t r e d e n var. j o d e n I n h e t o p e n b a a r u l t g e r a a r d i g d : t r a c h t e n s p a r . 4 5 d e r V e r o r d e n i n g H o . 1 3 8 / 1 9 4 1 van den RlJkBcoimEiaaarie • o o r h e t b e z e t t e j W / N e d e r l a n d a c h e G e b i e d b e t r e f f e n d e h e t h a n d h a v e n van d e O p e o b a r e o r d e , b e p a a l i k , met g e l i j k t i j d i g e o p h e f f i n g v a n ailjr. m e d e d e e l i n g v a n 4 J o n i 1941 o v e r de b e p e r k t e b e w e g i n g s v r i j h e i d v o o r j o d e n , h e t volgende: AHTIKEL 1 . 1. E e t 13 J o d e n v e r b o d e n d e e l t a n e o e n aan o p e n b a r e b l j e e n k o a a t e n en g e b r u U c t e maker, van o p e n b a r e i n r i c h t i n g e n v o o r B o o r e r zIJ b a a t a a d sijn om de b e v o l k i n g o n t s p a n n i n g , t i j d v e r d r i j f en v o o r l i c h t i n g t e b i e d e n . 2. I n h e t hljeonder i s aan Joden verboden: 1) b o t b e z o e k aan o p e n b a r e p a r k e n en d i e r e n t u i n e n , 2) h e t b e z o e k aar. z&té's en r e a t a u r a n t e , met i n b e g r i p van d i e op a t a t i o n s , a l s m e d e h e t v e r b l i j f i n h o t e l a en p e n s i o n a , 3) h e t g e b r u i k var. s l a a p - en r e s t a u r a t i e w a g e n a , 4) b e t b e z o e k a a n s c h o u w b u r g e n , c a b a r e t s , v a r i e t y ' s en b i o s c o p e n , 5) h e t b e z o e k a a n s p o r t i n r i c h t i n g e n , met i n b e g r i p var, z e e b a d e n , o v e r d e k t e en n i e t o v e r d e k t e s w e m i n r i c h t l n g e c , a l a a e d e h e t d e e l n e n e n aan o penbare sportverrichtingen, 6) h e t d e e l n e m e r a a n o p e n b a r e a r t i s t i e k e v e r t o o n i n g e n , met i n b e g r i p van c o n c e r t e n , 7) h e t v e r b l u f i n e n b e t g e b r u i k o a k e n van o p e n b a r e b i b l i o t h e k e n , l e e e s&len en musea. ARTIKZJ. 2 . Voorts IS aan joden het directe of indirecte deeXfneaen aan openbare markten, met inbegrip van de veemarkten, openbare veilingen en goederenbeurzen, alsmede het betreden van abattoirs verboden. ARTIDÏL ?. Voor b e t b l i j v e n d o f t i j d e l i j k v e r a n d e r e n v a n w o o n p l a a t s o f van de gewone v e r b l i j f p l a a t s d o o r j o d e n i s een v e r g u n n i n g v e r e i s c h t . ARTIKEL 4 . 1. Op de b e p a l i n g e r . van a r t t . 1 en 2 k u n n e n u i t z o n d e r i n g e n worden t o e g e s t a a n , w e l k e met k o e t e n g e p a a r d kruimen g a a n . 2. Voor h e t v e r s t r e k k e n van u i t z o n d e r i n g e n ( a l i n e a 1 ) , a l s m e d e v o o r h e t u i t r e i k e n van v e r g u n n i n g e n ( a r t , 3 ) i s de C o n u B i a s a r i s - G e n e r a a l , r e s p . dB d o o r hem a a n g e w e z e n i n s t a n t i e b e v o e g d . ABTIKZI. 5 . Worden uitzonderingen voor bjeenkoaaten of inrichtingen verstrekt, dan moeten de daartoe dienende lokalen of inrichtingen kenbaar gemaakt wor4 den door borden, biljetten of opschriften met den tekat: "Joodsch lokaal (resp. Joodscbe bijeenkomst), alleen voor Joden toegankelijk." Aan niet Joodscbe personen is het betreden van dergelijke lokalen of inrichtingen verboden. ABTIKEL 6. Jood m den zin van deze Verordening ia wie volgens art,4 van de Verordening tio.189/1.940 over de aarjaelding van ondernesingen Jood ia of als Jood geldt.
58. Diverse documenten betreffende het inleveren van radio-toestellen, onder andere betrekking hebbend op de familie Philips. GEMEENTE-POLITIE
ART1K3I. 7. \. lie in strijd handelt met de bepalingen van artt.l en 3 en J en 5 of deze ontduikt, wordt - voor zoover niet krachtens andere voorschriften een zwaardere straf wordt toegepast - beetraft met hechtenis met een maxianim vaj. zes maanden en boete mat een aailnrua van 1000 gulden of met een var. deze straffen. .\an dezelfde straf ia onderhevig by, die een ontduiking var. deze bepalingen in de hand werkt, mogelijk maakt of daarbij zijn medewerking verleen*. ?. De volgene alinea 1 strafbare handelingen zijn overtredingen. 5. Het nemen van maatregelen Joor ie Sicherheitapolizei blijft hierdoor onaangetast.
hat
VUGHT
DlractoraAt-<}anara«l £on4.nglnnagr&oht
TBS Polltla,
So.21
AJITIK£L 6. Deze Verordening treedt In werking, met uitzondering van art. 2, op don dag barer afkondiging. Art. "? treedt 14 dagen na de afkondiging in werking.
^fwr
VOOR EEHSLÜIDSSD KySOi&i)?Ti DE IH3PECTSIIR 7AN P q l I I i S ,
6
lrfï"l941.
Innan* dar Radlo-ontrmngt o a a t a l l a n van j o d a n . Baar a a n l a l d l n g ta&sawoon F o l l t l a b l a d ,
dd.??
radlfr-ontraac-toaBtallaB tan,
57. Verbodsbepalingen voor joden, 15 september 1941.
dat
•ohrljran baelt
tk
aan da
ran
April Jodan,
h a b VL d a
houdanda
Terpliohting
r o o d * A . hlAT-rtAVMnn
ta
onrarwUld aan
dar
d«
barlok aan In
hm
axviplaax
Radlo-ontvang-toestelfBerk P h l l i p B . T T p a 900 I . , Ho, E 12757. Kadlo—ontvang-toastel,oezï P h l l i p a . T y p e 796 A . , H o . 17 752.
13.iMiiJüt» B ' . S i g a r e n f a b r l k a n t , won a n d a a l h i e r , Uyk v a n ü a u r l o k n o . l j .
Auto-radlo-ontrang-toeatal, Berk P h l l l p a , T 7 p « 26« B . , B o 55112 E.
K . V a a n i a a . J . » t a n d a r t s , wonende b l a r , HalTolrtaobawag Ho.37.
Radio-ontvang^toastal, Radio-Bel, 5 e . 11507.
Sob
ir
jodan
Inlararlng
Bui-
Innaaa
«'nat.
larard v.t-nivh ^ 2 ' ^ I U - l i P » . B . , S l s a r e n f a b r l k a n t , mo~ ° " " ° n « n d « a l b l t r . Dyk T a n M a u r i o k B o . 1 5 .
m
tot
r a n «aUc aohrl^ran
Op er i i . E < r t » b a r g a r . J . , :T a o h n i s o b - t e z t l a l adViii«ur"iionende a I h l e r , Z £ o l e a g r a a f n tan a n 44
meer werden toegelaten op universiteiten en hogescholen. O o k werd bekend gemaakt dat joden niet langer bloeddonor mochten zijn bij de bloedtransfusiedienst van het Rode Kruis. In diezelfde maand januari werd verordonneerd
In bat
batraffanda
t a r Ü baXaafd
I n da>a gamaacta w o o n a c h t i g *
bab g a r i a b t ,
s^nda r a d l o - o n t r a n c - t o a a t a l l a n ,
gamarkt nat
Tan b a t f a a t a l d *
1941, Bo.lT,
al-
mark
?.
3nlppa. K.L.J., Tartagenwoordigsr, RadlD-ontTane-to«atal,aarlc Phiwonanda a l h l a r , l C l d d a n w a g S o . ? . lips,Typa 0etod*-8np«r,Io.?869fl
4.
liaTT. !!••
570,
33
raialjcar*
«onanda
al-
ElKanboinH-radlo-oatTaajt*toaatal
59. De vrienden en vriendinnen van tar.ny, op de stadswallen aan de Hekellaan te 's- Hertogenbosch, voorjaar 1942: zittend v.l.n.r. Anton Koene, Fanny, Ans Schreurs, Leny de Bock en jan Schreurs. Staand AndrĂŠ van Helvoirt (I.) en janine van Boekei (r.).
34
60. De vriendenclub aan de Hekellaan, voorjaar 1942. V.l.n.r. Ans Schreurs, Leny de Bock, Anton Koene, AndrĂŠ van Helvoirt, Fanny, janine van Boekei en Henk Schreurs.
62. Het Maria-Lyceum te 's-Heitogcnbosdi, aan de Hinthamerstraat (voor 1940).
schouwburgen en cafe's), hotels en pensions te bezoeken. In hun persoonsbewijzen werd een "}" gestempeld. Op 2 augustus 1941 werd aan de plaatselijke politie in Vught opgedragen duidelijk zichtbare verbodsborden te zetten op plaatsen waar joden niet meer mochten komen.
leven speelde zich af op en rond deze school. Bijna vanzelfsprekend had Fanny vrienden op het ernaast gelegen Sint-Janslyceum, de school voor de jongens.
Al deze anti-joodse maatregelen hadden uiteraard grote gevolgen voor het leven van Fanny. Ze was vanaf september 1941 niet meer welkom op het Maria-Lyceum. Dat was een geweldige klap voor haar, want bijna haar hele sociale
Het Maria-Lyceum was een katholieke school voor Gymnasium en MMS in het centrum van 's-Hertogenbosch, dicht bij de Sint-Janskathedraal. Waarom Fanny (of haar ouders) voor deze katholieke school gekozen hebben en niet 61. Links onder: Het Sint-janslyceum "In den Boerenmouw" te voor het godsdienstig neutrale Stedelijk Gymna's-Hertogenbosch, met op de achtergrond de Sint-janskathesium of de Rijks-HBS, is niet bekend. Deze vraag draal (voor 1940).
35
is des te interessanter omdat ook de dochter van de opperrabbijn van Noord-Brabant en Limburg, Hadassa Heertjes, op het Maria-Lyceum zat. Er zijn een paar mogelijke verklaringen te geven. Wellicht had het iets met het intellectuele niveau van Fanny te maken: Fanny v/as geen hoogvlieger en de MMS v^as voor haar het hoogst haalbare. Of speelde een rol, dat er op het Stedelijk Gymnasium een fanatieke NSBleraar les gaf? Als derde mogelijkheid gold misschien wel het liberale klimaat op de school. De joodse kinderen hoefden op zaterdag niet naar school en tijdens de godsdienstlessen kregen zij toestemming om Hebreeuwse les te volgen bij de heer De Lieme boven de synagoge in de Prins Bernhardstraat.
63. Fanny met haar klasgenoten tijdens het 20-jarig bestaan van de RK-Lycea (II maart 1939). Fanny staat helemaal links met foto-toestel. 64. Op t-lemelvaartsdag (mei 1941) fietste de vriendenclub, op tandems, in ĂŠĂŠn dag op en neer naar de Grebbeberg. Op de foto o.a. Henk Schreurs (I.) en Tiny van Benthem (4e v.r.). Naast Tiny (3e v.r.) Matthieu Schreurs en helemaal rechts de jongere broer van Tiny. Ans Schreurs staat ook op de foto, en wel Se v.r. Fanny heeft deze foto gemaakt.
Opvallend daarentegen zijn dan weer de opmerkingen in het notulenboek van de docenten-
36
vergadering van deze school van 18 maart 1940. Mary Bendil<s, één van Fanny's joodse vriendinnen en leerlinge van de tweede klas van de onderbouw, mag plotseling géén MMS meer volgen "daar wij daarop alleen katholieken toelaten volgens de beslissingen van het curatorium". Op 8 juni 1940 kreeg Mary wel weer toestemming de MMS-richting te volgen "omdat bij haar komst op onze school het verbod nog niet bestond". Als toevoeging staat er nog te lezen: "zij zal worden vrijgesteld van kerkgeschiedenis en godsdienst". Voor zover bekend, heeft Fanny t o t op dat moment van beperkende maatregelen geen last gehad. Na schooltijd fietsten Fanny en haar klasgenootjes vaak naar Muiserick en doken direct de keuken in: er was altijd limonade en van één van de huishoudsters kregen ze goed belegde boterhammen. Vervolgens gingen de vriendinnen naar de zolder-slaapkamer van Fanny om te oefenen voor de dansles. Daar had ze ook haar eigen theehoek: of er nou echt veel van huiswerk maken terecht kwam... Dat laatste spoort wel enigszins met de opmerkingen in het notulenboek van 18 maart 1940: de docenten maakten zich ernstig zorgen over de studiementaliteit van de leerlingen uit de derde en vierde klas MMS: " Sommige dezer kinderen tonen erg veel belangstelling voor jongens". Fanny werd hier (samen met nog een ander meisje) met name genoemd. Op 8 juli 1940, bij de eindvergadering van de derde klas MMS, werden negen leerlingen bevorderd, twee afgewezen en vijf, waaronder Fanny, moesten herexamen doen. Uiteindelijk werd ze toegelaten tot de vierde klas, na een herexamen algebra. Haar taak voor Latijn was echter "zeer onvoldoende". Op het paasrapport van april stonden nog vijf onvoldoendes, maar op het eind van het schooljaar 1940-1941 werd Fanny bevorderd naar de examenklas.
In de notulen van de vergadering van 3 september 1941 werd voor het eerst melding gemaakt van het feit, dat "joodse leerlingen onze school niet meer mogen bezoeken". Opvallend genoeg werd er in die dagen geen enkel commentaar bij geleverd. Een dag later schreef de toenmalige voorzitter van Ons Middelbaar Onderwijs (O.M.O.), de heer F.G.C.J.M. Teulings, aan de rectoren en directeuren van "onze" scholen het volgende: "Burgemeester en Wethouders Uwer gemeente hebben U dezer dagen op last van de Sekretaris-Generaal, (j. Van Dam) opdracht gegeven aan joodse leerlingen de toegang tot de scholen te verbieden. Naar aanleiding daarvan delen wij U mede, dat de verwijderde joodse leerlingen voor de telling per 15 September 1941 mogen worden meegerekend". Hij vervolgde: "Gaarne zullen wij spoedig worden ingelicht hoeveel joodse leerlingen op onze scholen waren ingeschreven". Die zelfde Secretaris-Generaal Van Dam voegde er in zijn schrijven nog aan toe: "dat mijnerzijds wordt gestreefd naar een zoodanige oplossing, dat de leerlingen van Joodschen bloede in staat zullen blijven om, zij het in een andere omgeving, het onderwijs te genieten, dat zij thans volgen". Rector Bauwens van het Sint-Janslyceum uit 's-Hertogenbosch antwoordde op I I septem-
37
ONS MIDDELBAAR ONDERVv'IJS IN NOORD-BRABANT Nr 36/1/7
meer op school. In juni 1942 zou zij eindexamen M.M.S. hebben moeten doen. W e l weet een aantal klasgenoten van haar zich te herinneren, dat zij bij de diploma-uitreiking in juni 1942 buiten het schoolgebouw stond te wachten om de geslaagden te feliciteren. Fanny had haar gele ster op en mocht het gebouw niet binnen. Kwam er dus voor Fanny Philips, Hadassa Heertjes , Mary Bendiks en Anny Godlieb (het vierde joodse meisje) in augustus 1941 een einde aan de schoolloopbaan op het Maria-Lyceum, hun leven moest vanaf september 1941 toch zoveel mogelijk een vervolg krijgen. Mary Bendiks heeft in die tijd een dagboek bijgehouden, waardoor wij over die periode goed geïnformeerd zijn. Zij vermeldt, dat er op I november 1941 bij hen thuis op de Koningsweg 62 in 's-Hertogenbosch werd aangebeld en dat er twee Duitsers in de vestibule stonden. Zij kwamen met het "Befeh/",
Vu/int, 8 Ajjrll ia41.
Urde en rust In de scholen. I i'"C«t-Li\0'\-y.-N;.....,'.-_( .^LuorBresoor. «n Loororan van di; sch:>l!!n van T!?. . Y / -.'-'i*^-.- "C;ns IlJdolbüer OK^icr-^-iJs In Wujrd Brabunf;
R.K. \::\Ai\-K !..^>k/iJe ontwikkeling ver: den toestuad .n von de vorhoudln;;en nopen ons ortoc findermaai m>;'t den meestem nwdruk Uw a l l o r modewerklns dringend te verisooken ton einde in onzt; schclt-^n olke aanloiding tot mouilijkhwdon met ie bezettondc ovRrhaden, en/oi' iinnhunz-ers vor. boj^ooido politiako ovortulgintjon te vcncijdon. l i j wiilen b i j deze hurni^iuv/du ucnaporing - op 13 November 1^4^ veri door ur.i,oller z.g. In volkomen gclijhcn geeat reeds oen rondschrijven tot U g e r i c h t , - volstrekt duidelijk z i j n . o% éénige r i c h t l i j n , wcike Uw houding in do 3Cho41 kan ?n moet beiiQlrtn, la dczD: dot do^r Uw gBdregin,v;s:i het vüurtbestaan onzer acholnn niat in fjOVBer v.':)rdt gobrticht. Het la een iador Uv/or hakend, hoc de toegespitste verhoudingen dat ;evBar DÜ veel acuter nuiKon dan in November J . l . i J d é n ^ r j u l c t t"; ni er i s d^' u l t o r a t e voorilc:-,tl",hoi i '^n d*! er-^-aatc zolfbetieerschlng Uwer/.ljds geboden. In al üljn uitlBtingcr., zoowel in hot K&der van h^'t ij:merv.i,'s hlv. b J den oniganE mot de ioerlinccn en onder elkaar op de acnolt-n, vormijde mon bealist a l l e s , v/et tot bovunbcdoelde coodilljkbcden kan lelden. Vooral tfig^"" over do l o e r l l n e « i | "ü® zalf op grond reeds van hun l e e f t i j d z\xl'. eon u i t e r s t prlkkelendor. en voor hen zjso apeanondun tijii doorleven moetjii. Is een waerdl^;", rustige houain,_' dor leeraren het boste tniddelA or: het /,oo noodzakeiijk>. evamvlcnt en Je Vüor hun studie onontb'^.erlijko ruet te bewaren. Ue idealen, waardoor "üns Uddelbaar Ondervije In Noord Srabatit" v.urdt bezield en gedregs.", an da belangTi van het Vaderlp-nd worden In de gegeven onstundigheden door zulk een waerdige un rustige houdin-, hot teate gediend. Uf zou iemand Uv.er meenen, aat het o^; derg-iiljka wij;i,u in ijsvaar bren«en VB:I het vü^rtbeotusn on^'31- sohülen, ideSet gezlon, eenie poaitief nut zou kunnen ai'werpen ? Watuurlijr; n i e t I Lsirs buiten de school nwet door U worden trr;dBoht, welko hoo^,a Lolfmgen door onv6rantwjyrdüliJk& onvourzlchtighold en losllppir^heid,- went soma i s hot niet andurs dan ondoordaohto loaliptlr'^heid,- kunnua worden gcaohead. in behalve de idiBele bclnngLn, oo'-. do matorlBelr' püEitl-^ ven zichzelf en van zijn collwga's vmrdcn door het door on'^ ;*«wBn(;kt'- Oi.trv<i<;n In .root
11
Se:;trmoer i'?41.
\nt ;, o; ooi-.r. Cd, •! Se:i'-ei.-.:jOi" 1--11 30, •:n,'l/t Cndür":'Jtry; j^jücfl» l a o r l l n a e n .
.-cvf-rr -. \V\-K:- t.
bb. Brief van Ons Middelbaar Onderwijs in Noord-Brabant, Vught 8 april 1941, over orde en rust in de scholen.
•.7el-Hiel2 Hosr, ,derby de«l iu U in«di, d t js.-ri Joodje leerliiL"^.': /Ji;*- i.e'. Sint janoiyofmn ^-i-n injeachreTön Ji' Ingeaohreven ^vv.'CHBt. lioo)ja,clitend.
ber 1941 dat er géén joodse leerlingen stonden ingeschreven. Uit een officieel schrijven van het departement van Onderwijs, Kunst en W e t e n schappen van 23 oktober 1941 echter blijkt, dat er toch vier joodse jongens op het Sint-Janslyceum ingeschreven vs^aren. Zou rector Bauwens opzettelijk een daad van burgerlijke ongehoorzaamheid hebben willen stellen in zijn brief van I I september 1941? Daarentegen gaf op 27 augustus 1941 rectrix Van Mackelenbergh aan de gemeente Den Bosch vier namen door van de joodse meisjes op het Maria Lyceum. Daaronder ook die van Fanny Philips uit Vught. Vanaf september 1941 kwam Fanny daadwerkelijk niet
:!(.;; t.or.
d«n ;'8or ,',ecret;-.?iJ vaji 0.;;.0, 'ö.^.'lercmanoatr-at 4 T I I B L* R U.
b7. Brief van de rector van het Sint-janslyceum, j. Bauv^ens, aan O.M.O. in Tilburg, van I / september 1941.
38
R. K. LYCEA •S.HERTOG6NBOSCH lElïFOON siia
Ausuatus
7el3clele
68. Brief van de rectrix van het Maria-Lyceum, T. van Moekeienbergh aan de afdeling onderwijs van de gemeente 's-Hertogenbosch, van 27 augustus 1941.
1541.
Heer,
Onderstaande ..;c:.;9 l'< U een noninatleve on^aTe
namens de Ortskommandant, om binnen 24 uur het huis te verlaten met, zoals gebruikelijk, achterlating van het gehele meubilair. De Duitsers postten zelfs om er op toe te zien dat er niets zonder hun toestemming werd meegenomen. Slechts een karig deel van de inventaris en een paar koffers met de meest noodzakelijke spullen mochten mee. Aan de achterkant van het huis
doen toekoraen van de Joodse leeriin^-en die h e ; 31nt -^rialyoeun te '3-:-:erto?en'co3ch 'oezoeken : i^
/r
'••'.
irary
B&ndilo,
-T Anny Godlieb ,
Konia^awes S2
'3-:-:ert ojsn.boech
'ff.T.Oranj elaan 26
//
Hadassa KeertJ ea ,Konin?9''''ei' 5
,^.
Fanny P h i l i p s ,
Huize iiuizerik
(7a.aer:
""
•
""
"
.
Vujht
•
;
69. De eindexamenklas MMS-5, met 11 leerlingen, zonder de inmiddels verwijderde Fanny, Juni 1942. Bovenste rij v.l.n.r.: let Schonk, Tiny van Benthem, Carla Kortenhorst, Addy Schrauv/en. Middelste rij v.l.n.r.: R/o Giller, Hans Balk, Stien Banning en Phia Verheugen. Voorste rij v.l.n.r: Corry Vrehen, Mia Vis, Trees van de Vaart.
AM den 'ieer chef afd .obder".7ys Oeiieentehuis -'3-v:ertj-en'ooach.
39
O.M.O. Na afloop van de oorlog zwegen de O.M.O.scholen over het lot van de joodse leerlingen. De vreugde over de eigen bevrijding overheerste. De voorzitter van O.M.O. schreef op 12 december 1944 : "(...) was dit mijn grote zorg en vurige bede liet schip van O.M.O. in wezen onaangetast en veilig langs de telkens dreigende klippen der duitse bezetting en door het oorlogsgevaar bij de bevrijding henen te kunnen loodsen. Gelukkig zijn wij thans zover en daarom mogen wij allen in dankbare vreugde ons verheugen over de bevrijding, welke ook aan O.M.O. thans ten deel is gevallen. Ontegenzeggelijk wordt die vreugde getemperd door de offers en de schade welke in menigerlei opzicht ook O.M.O. hebben getroffen". Als voorbeeld noemde de voorzitter het overlijden van een leerkracht uit Eindhoven. "Hoezeer wij het verlies van Drs. Coolen z(aliger) g(edachtenis) betreuren, toch mogen wij dankbaar zijn, dat de Voorzienigheid al onze overige leerkrachten (in totaal ongeveer 300) ongedeerd heeft willen laten." In het notulenboek van het Maria-Lyceum schreef de secretaris op 27 maart 1945:
gingen kostbare spulletjes van hand t o t hand onder het m o t t o "alles beter dan aan de Moffen". De familie Bendiks belde als eerste naar de familie Philips in Vught. Zolang de Philipsen zelf in "Huize Muiserick" mochten blijven wonen, was het gezin Bendiks daar van harte welkom. Vanaf de eerste november 194! zaten de beide families bij elkaar in Muiserick. Vader, moeder en Mary hadden een eigen zit-en slaapkamer. Fanny en Mary deden in deze tijd erg veel samen. W e l leefden ze bij de dag. "Vanaf mijn derde jaar is Fanny al mijn hartsvriendin, dus het iedere dag bij elkaar zijn is voor ons een feest". De levensstijl
"Spreekster (= de rectrix T. van Mackelenbergh) werpt een terugblik op de achter ons liggende moeilijke maanden en stelt met genoegen vast, dat al die onhebbelijke maatregelen van den bezettingstijd nu tot den verleden tijd behoren. EĂŠn leerling van het Maria-Lyceum (= Rietje Ravensloot) kwam in de dagen van de bevrijding om het leven: de moderator bidt een weesgegroet voor haar zielerust". Geen w o o r d dus over het lot van de omgekomen en/of ondergedoken meisjes, waaronder ook Hadassa Heertjes, toentertijd leerlinge van de vijfde klas van het Gymnasium. Op 17 juli van datzelfde jaar staat te lezen dat er de volgende dag in de Sint-Jan een Heilige Mis zal worden opgedragen voor de "bij de bevrijding omgekomen leerlingen der beide Lycea". Dat de school de oorlogsjaren relatief zo goed is doorgekomen, schreef de rectrix toe aan de "opgewektheid, waarmee de docenten, ondanks de deprimeerende omstandigheden hun taak hebben verricht". Zij constateerde t o t slot, dat de geest onder de leerlingen goed was gebleven.
van "tante Map en Oom Ber" (de heer en mevrouw Philips) was compleet anders dan die van de familie Bendiks. Mary schrijft "Alles ademt hier luxe uit. Het grote buitenhuis met een tuin als park, de schitterende inventaris, twee dienstbodes, een tuinman, een vroegere kinderjuffrouw die af en toe komt strijken En daar tussendoor zweeft tante Map in beeldige modieuse gewaden, die quasi verstrooid haar personeel op lieve manier instructies geeft en haar kinderen op zachte toon terecht wijst, zonder enig resultaat overigens!!". Mevrouw Philips had het dan bijvoorbeeld over de "Herenkamer", "het dienstkamertje" en de "Appelkamer"
40
70. Fanny (r.) voor het ouderlijk huls van Bep Vaessen (m.), Taaistraat 52 in Vught. Op deze opname uit 1941 staat links een andere klasgenoot: Stien Banning.
Fanny was woedend over deze bemoeizucht van mevrouw Bendiks. O o k vader Bendiks vond dit niet verstandig van zijn vrouw en vond dat zij zich hier niet mee moest bemoeien: het waren de kinderen van mevrouw Philips en zij moesten dankbaar zijn dat ze onder hun dak mochten leven.
(dat was een klein kamertje waar de goudrenetten lagen te drogen). Een gedeelte van haar leven had de moeder van Fanny doorgebracht in Frankrijk. Daar had ze wellicht een heleboel van die manieren aangeleerd. O o k waren er af en toe Franse gouvernantes in huis.
In februari 1942 sprong in Muiserick de verwarmingsketel. Dat kwam heel slecht uit, want er was op dat moment een periode van strenge vorst. De keuken met zijn grote kolenfornuis was het enige vertrek waar het nog warm was. Dat was op dat moment zeker niet het enige probleem. Vanaf januari 1942 was het ook verboden voor joden om niet-joods huispersoneel in dienst te hebben. Onder veel tranen waren de twee dienstmeisjes uit Muiserick vertrokken en ook de tuinman zou in het voorjaar niet meer verschijnen.
De karakters van de beide moeders verschilden enorm. Het kwam dan ook wel eens t o t een aanvaring. Mary beschreef het volgende incident: "Map, (zo zei de moeder van Mary) je verwondertje er over dat Fanny aan tafel zo slecht eet, maar ik weet wel hoe dat komt. Zodra ze uit school thuiskomt, vliegt ze naar het dienstkamertje en stopt zichzelf vol met beschuitjes met dik boter en hagelslag, stukjes koek en meer van die dingen".
41
GEMEENTE No.:
VUGHT
'^'".
Antwoord op brief van :
Aan den Heer I n s p e c t e u r van l o l i t i e te Vu g h t .
Onderwerp :
Bevolking,
^
Bijl. :
VUGHT,
/ö / /
t>*
y
10 November 1941
'7
Ik heb de eer U mede te deelen,dat zich op heden alhier heeft aangemeld voor vestiging in deze gemeente Dijk van Maurick 15 : S^el Jacques BEKDIZ,geboren te Veendam 18 April 1884 met echtgenoote en één kind hun kerkelijk gezindte is N.I, (J.). Bedoelde personen zijn niet in het bezit van een vereischte vergunning als bedoeld in artikel 3 der bekendmaking van den Rijkacommissaria van 15 September 1941. Volgens mededeeling van den Chef der afdeeling Bevolking te 's-Hertogenb03ch,zou voor deze verandering van verblijf bedoelde vergunning niet noodig zijn,daar het hier een gedwongen evacuatie betreft . GerP9enf".=?crelti; te v'u'JH'? A-fft, BuraerHIke Stand,
'<^'
42
11. Op deze opname van rond 1920 bakkerij Th. Kuijpers aan de Taaistraat 22-24 te Vught. De familie Philips kwom later te wonen op de eerste verdieping, de drie rechtse ramen.
Op 9 januari 1942 schreef Mary: "ik ga ook niet meer naar school.... Die laatste dag was wel rot. Eerst dacht ik dat het me niets kon schelen, maar toen alle leerkrachten me goeiendag kwamen zeggen en bijna niet uit hun woorden konden komen, kreeg ik het te kwaad". In die strenge wintermaand februari moest de familie Philips haar auto's inleveren, want autorijden was vanaf dat tijdstip voor joden verboden. O o k werd toen bepaald, dat er op het persoonsbewijs van joden een "j" gestempeld moest worden.
De correspondentie tussen Fanny en Ans Schreurs startte op 2! april 1942: op die dag hadden de Duitsers de villa "Muiserick" van de familie Philips gevorderd. In Fanny's zakagenda staat op 23 april 1942: "5 uur uit huis". Fanny verhuisde op die dag tijdelijk, samen met haar zus Heleen, naar het huis van haar voormalige kinderoppas, juffrouw Morelisse op de Maastrichtscheweg in Den Bosch. De honden en de poes gingen ook mee. Haar vader en moeder verbleven bij de familie Rits op de Parade. Op
7 /. Brief van de gemeente-secretarie Vught, afd. Burgerlijl<e Stand, van 10 november 1941, over de vestiging van de familie B>endik(s) te Vught op Muisericli.
43
bevel van de Duitsers zijn functie als directeur had moeten opgeven. De bij bakker Kuijpers inwonende moeder Jamin was net gestorven en dat gedeelte van het huis kwam dus vrij. De familie Bendiks verhuisde naar de familie Cahen aan de Marggraffstraat 14 in Vught, een echtpaar zonder kinderen. Max Cahen was in die tijd hoofd van de Joodse Raad in Vught, "een functie tegen wil en dank. Niemand wil zo iets, maar men heeft geen keus als men wordt aangewezen". Het is niet duidelijk wat er precies met Muiserick is gebeurd: er zouden "hoge Duitse militairen" in gewoond hebben. Daarnaast zouden er regelmatig bijeenkomsten hebben plaats gevonden van de "Hitlerjugend".
(1942). zaterdag 9 mei 1942 (bijna "twee jaar na het begin van de oorlog", zo staat in haar agenda te lezen) betrok de familie Philips een "heel klein bovenhuisje boven de bakkerij van Kuijpers", in de Taaistraat 24 te Vught. "je moet er je niet al te veel van voorstellen, want 't is 'n reuze klein pieterig huisje. Dat zal ons wel afvallen, nu we zo'n groot huis gewend zijn, maar ja, we hebben tenminste weer 'n dak boven ons hoofd, en dat is al heel wat". Mary schreef hierover nog in haar dagboek: "Het is bewonderenswaardig hoe deze mensen zich nu hebben aangepast, terwijl ze zo gewend waren in luxe te baden. Die bakker is ongelofelijk aardig en 's avonds kunnen ze binnendoor naar de huiskamer beneden bij die mensen komen thee drinken, als ze willen en wordt hun van alles toegestopt. Het is trouwens opvallend hoeveel mensen, waar je vroeger bijna geen kontakt mee had, nu hartelijk en behulpzaam zijn, zomaar uit zichzelf'.
Vanaf 2 mei 1942 moesten de joden een gele "jodenster" zichtbaar op hun kleding dragen. Fanny tekende hem uit en schreef: " 't Is een pracht exemplaar. Ik zal 't eens tekenen. Wat een mooi ding hè? En 't leukste is nog dat ze knal oranje zijn. Dus iedereen die je tegenkomt roept "Oranje Boven" of "Leve de Koningin". Er is afgesproken dat iedereen die iemand met zo'n ster tegenkomt z'n hoed voor hem afneemt. Ik vind 't helemaal niet erg om met zo'n ding te lopen, alleen is 't wel vervelend dat ik nu helemaal niet iets kan doen wat niet mag". In het voorjaar van 1942 werd voor de joodse leerlingen uit 's-Hertogenbosch, Eindhoven, Tilburg, Oss en Zaltbommel hetjoodsch Lyceum in de provincie-hoofdstad opgericht. De school was gevestigd in een onbewoond oud gebouw (de voormalige "Normaalschool"), aan de Papenhulst. Drs. Benjamin Gokkes werd aangesteld als rector van het Lyceum. Vader Bendiks schreef zijn dochter in voor deze school. Mary schreef hierover: "ik wil helemaal niet... maar hij houdt voet bij stuk. Het zal daar wel een hele vrome boel zijn, net als vroeger bij de joodse jeugdver-
Hoe is de familie Philips aan de huisvesting op de Taaistraat gekomen? Dat lijkt niet zo moeilijk te verklaren. De echtgenote van bakker Kuijpers heette Johanna Cornelia Christina Jamin. Zij was een zus van de heer Michel Jamin, die zaakwaarnemer/boekhouder was bij de sigarenfabriek "Antonio", nadat de heer Philips op
44
rwrWTSHr •••iiii
• • • • -• t,n (l 'S! •
k
'III
»i^5a5'^©rï:i
74. Laatste schooldag van het eerste schooljaar van het Joods Lyceum. 31 juli 1942. Fanny is nooit leerlinge geweest van het joods Lyceum.
nietigingskampen. Voor zover bekend zijn de overige 54 leerlingen ondergedoken, teruggekeerd of op een andere manier toch nog om het leven gekomen. Zo is bekend, dat er ook nog leerlingen bij het bombardement van Nijmegen in 1944 en in de trein op weg naar huis zijn omgekomen. Zeker elf (van de ruim 20 bekende) personeelsleden van het Joods Lyceum werden in de vernietigingskampen vermoord. Op 5 januari 1942 vond een eerste bespreking van docenten plaats en op 18 januari de eerste officiële vergadering. Vanaf 26 januari t o t en met februari 1942 werden er wegens kolenschaarste en de voortdurende kou geen lessen gegeven. Deze werden uiteindelijk pas op 13 april hervat. Eén jaar later, in april 1943, was de feitelijke situatie zo, dat bijna alle leerlingen en leerkrachten in Nederlandse kampen waren op-
eniging, waar ik van vader ook naar toe moest... Al zijn we nog zo liberaal, zei hij altijd, je zult weten wat het jood-zijn betekent". De naam van Fanny komt op de leerlingenlijsten niet voor. Zij is nooit leerling geweest van het Joodsch Lyceum. Ze ging privé-lessen volgen om haar diploma apothekers-assistente te halen. Zij kreeg haar opleiding bij de joodse apotheker H. Gersons op de Markt in Den Bosch. In het hele land verrezen vervolgens negen joodse lycea voor voortgezet onderwijs. Tussen eind maart 1942 en april 1943 hebben er 104 joodse kinderen op de Bossche school gezeten. Van hen kwamen er meer dan 50 om in de ver-
45
baar droeg. Die vrouw had ook haar naam en adres gevraagd: "Je kunt begrijpen hoe ik geschrokken was".
gesloten, gedeporteerd of ondergedoken. Daarmee hield de school ook formeel op te bestaan. De foto van afbeelding 74 is genomen op 3 I juli 1942, de laatste schooldag was van het eerste schooljaar van het Joods Lyceum. Vanaf half maart 1942 zat Mary op hetjoodsch Lyceum. De eerste lessen vielen reuze mee: bijna iedereen bleek even liberaal als zij. Alle leraren waren ontzettend aardig: "Ik heb ergens opgevangen, dat ze het ons, kinderen, zo aangenaam mogelijk willen maken, omdat ze ernstig betwijfelen of we deze school ooit kunnen afmaken".
De ellende ontwikkelde zich verder voor Fanny en haar familie. Ze hadden bericht gekregen, dat ze voor 30 juni alle fietsen moesten aangeven. Ze reageerde spontaan naar Ans: "Als ik hem nu kwijt ben, ga ik van iemand een autoped lenen... dan kom ik daarop naar Den Bosch. Mooi idee hè? Maar ik doe 't beslist hoor, al lacht iedereen me nog zo uit. Ik ben niet van plan om ieder ogenblik naar Den Bosch te lopen..." Uit haar agendaatje blijkt, dat ze hun fietsen op 24 juni 1942 hebben ingeleverd. Daarover schreef ze ook in haar brief van 24 juni: "dan moeten we vandaag voor I uur onze fietsen inleveren, dus zal ik de wandelsport maar gaan beoefenen. Wat zal ik slank worden, hè?". Fanny voorzag problemen met haar lessen bij apotheker Gersons: "want ik mag denkelijk niet meer zonder vergunning naar Den Bosch...". Fanny kon niet vermoeden dat de het al snel nog erger zou worden: een week later al mocht ze niet meer naar de kapper, op visite bij anderen, niet meer tennissen, en alleen nog maar tussen "3 en 5 uur boodschappen" doen. O o k de telefoon werd afgesloten. Zij sprak bijna niemand meer, zorgde thuis voor het huishouden en alleen het schrijven van brieven aan Ans en het lezen van haar antwoordbrieven gaven nog enige afleiding. Op 21 juli schreef ze haar laatste brief voor de grote vakantie van Ans: "Mijn Pa is opgeroepen voor de keuring voor de werkkampen in Drente. We/ erg, maar we zullen maar goeden moed houden". Omdat Ans tijdens de vakantie thuis was hadden ze de gelegenheid om elkaar die tijd vaak te ontmoeten.
Fanny ging in haar correspondentie over tot alledaagse zaken als de school, de nieuwtjes over de vriendinnen, de familie van Ans, het winkelen bij C&A en het werk in de apotheek van Gersons. Op 27 mei 1942 schreef ze, dat ze zich al een tijdje niet had laten zien bij de familie van Ans, omdat ";7c hoorde datje Vader liever niet had dat ik kwam met 't oog op dat stukje in de krant". Fanny relativeerde die verordening: "ik geloof dat je Vader 't te ernstig heeft opgevat 't is alleen maar een waarschuwing, en 't slaat op de overdreven vriendelijkheid die de mensen tegenover de joden hadden". Verderop in diezelfde brief, schreef ze nog: "van mezelf heb ik niets te vertellen, alleen dat 't beroerd met ons gaat. Er is nu weer een verordening dat we al 't goud en zilver in moeten leveren, en al je geld Verder zijn er nog meer verordeningen op komst o.a. dat we de fietsen moeten inleveren en 's avonds na acht uur binnen moeten zijn en dergelijke fraaie dingen meer". Intussen verveelde Fanny zich "letterlijk dood". Het enige wat haar wel wat voldoening bezorgde, was haar opleiding als apothekers-assistente. Alle gemiste lessen ten gevolge van de verhuizing haalde ze plichtsgetrouw in. W e l vertelde ze Ans, begin juni, dat ze door een Duitse dame was aangehouden omdat ze haar ster niet zicht-
Vanaf begin september schreven ze elkaar weer. De moed begon Fanny toen al duidelijk in de schoenen te zakken. In de periode juli 1942 -
46
Toor i e d e r e f a m i l i e een formulier •ohriifmaohine in t e v u l l e n door de p o l i t i e ( i n duplo) Plaatfliiaam
Op 7 september 1942 maakte de politie-beambte H.B. Verheijen rapport op voor de "6efehlshaber der Sicherheitspolizei u.d. SD für die besetzten niederlandischen Geblete. Afdeeling: Zentralstelle fürjüdische Auswanderung". Deze dienstdoende politie-beambte had op 2 september daaraan voorafgaand een controle gehouden "in verband met de van hier te evacueeren nader te noemen personen". Het afschrift w o r d t nog bewaard in het Vughtse gemeente-archief. De namen van de familie Philips zijn keurig ingetypt en als adres w o r d t Taaistraat 24 genoemd.
v u « h t
H A 1' ? ü n T voor den Befohlshaber der S i c h e r h e i t s p o l i z e i u . d . ,^? . f b e e e t z t e n niederlandlijohen Geblete. Afdeelingi ï e n t r a l s t e l l e filr jildluohe iu«»;ander-an«. Ik, ondergeteekonde, _ i . i U a _ l a i , ^ . ^ ^ . (naM v..r,olitiebe^SKiT
heb op heden
2 Sent.'42 )uafain) ~
^ ï S f ^ e ^ e o n e n ! ' ' - ' " ''°="'°"' " " " '= ^"^ ' ' ' i " * ' " a o u e e r e n nader t e n^^ta: 7 u ,' :. t straa' 1 . Hamen van de te evacueeren personen: 3c:. :a::-in r h i l l ; s , s e b . 16-S-'89 J.artha I h i l i p s s ° b . Boas , e e b , 5 - 1 Beleen Fanny P h i l i p s , üans Si.jon I h t l i p s , yariny E l i s a b e t h 1-hllips. ^' v S l i t l S " ^^ *° evaoueeren personen, welke daartoe de woning bobben
3. Kaaen van de ta evaoueeren personen, welke door Eiekte n i e t kunhen jtorden vervoerd ( a l l e e n volgens opgave v . d . Befehlahaber der Sloherh e i t s p o l i z e i , Amsterdam):
De gedwongen verhuizing was een beslissend moment in het leven van de beide families Philips en Bendiks. Ze werden wederom met de neus op de feiten gedrukt. Ze moesten gaan nadenken over hun toekomst op korte termijn in Nederland. Een ingewikkelde kwestie. De beide gezinnen waren zeer geassimileerd en zich ook van geen kwaad bewust. Hans Philips zou al in mei 1940 tegen een vriend gezegd hebben: "Wij blijven hier in Nederland, want wij hebben toch niets verkeerd gedaan?". Toch is bekend via Max Cahen, dat de familie Philips in mei 1940 tevergeefs heeft geprobeerd vanuit IJmuiden naar Engeland te vluchten. Er bleek geen plaats meer op de boot. O o k is er sprake geweest van een vlucht, per rijnaak, naar Zwitserland, verstopt in grote vaten of opslagtanks. Dat ging niet door omdat vader Philips het risico te groot vond. Het blijft een groot mysterie waarom de familie Philips toch in deze kwestie de knoop niet doorgehakt heeft. Aan de financiële situatie heeft het zeker niet gelegen.
4 . KMen van de t e evaoueeren personen, welke n i e t i n de woning werden aoBgetro^-en (onder vermelding van rodenon na t e vragen b i j overige hulegenooten of andere daarvoor i n sa."Jiierking komende p e r s o n e n ) :
5. Namen van do t e evaoueeren personen, welke een eigen b e d r i j f of l e i d e r van of i n een b e d r i j f a i j n ;
hebben
6. Aard van het b e d r i j f : Gelegen: Aantal t e wer!; g e s t e l d e personen - A r i e r a : Joden: ïïle i s de eigenaar van het p e r c e e l :
,.• , ......c T a a i s t r a a t 22
75. Document van 1 september 1942 over de "verhuizing" van de familie Philips naar de Taaistraat 24 in Vught.
september 1943 kreeg de kern van de Duitse anti-joodse politiek, de "Endlösung", zijn beslag. In dit tijdsbestek werd het overgrote deel van de joden op enkele plaatsen geconcentreerd en weggevoerd naar de vernietigingskampen. Op 8 september 1942 zat Fanny echt diep in de put. Het was "allemaal beroerdigheid". Er waren "een paar "heren" langs geweest onri de gehele inboedel te inventariseren en dan nemen ze direct mee wat ze graag hebben.... een scheerapparaat, een leren actetas, 2 leren koffers, een bontvos van mijn Moeder, een trouwring van mijn Vader, verder nog een verrekijker van Hans en 'n handvol sigaretten... De volgende dag kwamen ze terug om nog een paar flessen wijn te halen".
Wellicht dat het volgende hier wel een belangrijke rol heeft gespeeld. Vader Philips had geregeld contact met de directeur van de sigarenfabriek Goulmy en Baar. Zij waren ook bridgevrienden. Die man. Jaap S., was lid van de met
47
Op 22 september 1942 ontstond wederom een spannende situatie. Ze moesten zich melden bij de Sicherheitspolizei in Amsterdam "voor eventuele vrijstelling van tewerkstelling in Duitsland. Zodoende zijn we dan met z'n vijfjes naar Amsterdam geweest. We hebben nu allemaal een stempel op ons persoonsbewijs staan, waarop staat dat we voorlopig vrijgesteld zijn. Fijn hè?" Verder bleef de situatie slecht. In november 1942 raakte Fanny betrokken bij de werkzaamheden van de Joodse Raad in Vught, zo schreef ze op 12 november. In alle brieven komt naast de algemene gebeurtenissen, die alle joden in Nederland raakten, ook een heleboel min of meer triviale zaken aan de orde. Deze hebben dan betrekking op het privé-leven van Fanny en geven verder inzicht in haar alledaagse beslommeringen. Het gaat dan specifiek om haar Bosch-Vughtse leefwereld met alles erop en eraan, roddels, verjaardagen, ruzies, nieuwtjes over trouwpartijen en verlovingen, de thuissituatie van het gezin Philips, en de allesoverheersende verveling. De brieven fungeren voor Fanny als een soort dagboek: Ans kreeg alles te horen over de laatste Bossche nieuwtjes. Maar tegelijkertijd w o r d t schrijnend duidelijk, dat haar leefwereldje, letterlijk en figuurlijk, steeds kleiner wordt. Illustratief is in dit kader bijvoorbeeld haar brief van 17 november 1942, waarin ze dol-enthousiast schrijft dat ze voor de kinderen van de benedenburen voor Zwarte Piet had gespeeld. "Ze hebben me niet herkend, 't Cing reuze. M'n gezicht had ik ingesmeerd met zwarte schoensmeer, je kunt je indenken wat ik heb staan boenen voordat er alles af was." Daarnaast geeft het gewone alledaagse leventje een triest beeld. Misschien wel door de oplopende spanningen had Fanny enorm veel last gekregen van haar rug. Ze moest daarvoor behandeld worden. In haar agenda staan diverse afspraken bij de fysiotherapeut. Vanaf die periode gaat het ook steeds slechter met haar moeder. Op 20 januari 1943 schreef ze: "Ze heeft
de Duitsers samenwerkende N.S.B. Deze S. nu zou de familie vrijwaren tegen wegvoering: "Jou en je gezin krijgen ze nooit, kerel, over mijn lijk, je kunt op me rekenen. Ik zorg dat jullie in Barneveld komen", zo citeerde Mary Bendiks S. in haar dagboek. (In Barneveld verbleven onder andere in het kasteel "De Schaffelaar" en in een werkverschaffingskamp ruim 600 maatschappelijk of cultureel vooraanstaande joden met hun gezinsleden.) Zou vader Philips, achteraf gezien natuurlijk naïef, op deze man vertrouwd hebben? Het heeft er alle schijn van! In ieder geval blijkt nog uit het dagboek van Mary, dat Philips woedend was op haar moeder, toen zij tegen hem zei dat ze niet begreep dat hij geloof hechtte aan die "brallepot". De reactie van Benjamin Philips was heftig: "jij bent oer-stom; laat jij je maar zo naar de slachtbank brengen, ik niet, ik accepteer iedere hulp om mijn leven en dat van mijn gezin te sparen". De Bossche firma De Gruyter, waar de heer Bendiks al heel lang werkte, was in 1942 nog enige maanden actief om via advocaten en bepaalde Duitse instanties legale emigratie te bewerkstelligen naar Argentinië. Zowel het gezin Philips, alsook de familie Bendiks kwamen hiervoor in aanmerking. Dat kostte wel het een en ander, maar dat leek niet zo'n probleem, omdat "Oom Ber in het buitenland nog over kapitaal kan beschikken". Maar ook deze officiële emigratiepoging liep uiteindelijk op niets uit. W e l konden ze gedurende deze periode beschikken over een speciale stempel van de "Zentralstelle für jüdische Auswanderung" (van Hauptsturmführer Aus der Fünten) op het persoonsbewijs, waarbij zij tijdelijk waren vrijgesteld van deportatie. Deze stempel zal wel niet gratis geweest zijn. De familie Philips wilde bewust niet onderduiken en besloot als gezin bij elkaar te blijven. "Wij kunnen het niet", vertrouwde zus Heleen haar vriendin Suzy Slager toe.
48
auto voorbijkomen "met een dame en een chauffeur erin. Was gewoon woedend. Het nummer zat er ook nog op"!!
Archiel gemeente Vughl W-i
Vught, 5 April IS' Bosschtweg I.A. ^.•'0.4.37.
ê'-reffer^de: verv/ijdering van Jo(^en SPOS', u i t de provincies. .--:: zT'oij heb ik öe eer U te berichten, dat ik var. -in Ausienstellsnlsie.- rl-ir sicl-i^rheitsDoliïei und diS SD te 's-Hörtogenbosth «en scliri^veii htb r.-cvziii^en titi-effende bover.ven.'.eld onuer-verp waai-van de inhoud hieronder r. var-valing vol^t: "In vfcrbar^ net de 'aescliikxiRfe var. den Cc:iii'J.j;Lai'is-Ge.ieraal voor iis Oatnbarc Vtiligïieid, betreffende de vei'wijd-riri van Joden i:lt do ^^rovincies, verzoek ik U, Uv; oniarheboende Politie-instanties alE •. cl^t. t t instrueeren: 1. Tct uitfcr"'jjj_jpj^pril 1943, 12 uur, iioeten alle /s&zonde en v:.llie, jsc^aiT^eh naar'het Kamp Vu&ht, alle anderen ..^lcli.r.aar._l'.5.t. Kan? .'.r'^sttr^ . Soi*.^ ufc^-Qveh. "' • 2. Voir hun vertrek uoetea C' Joden zich aSnöÜen b-j ae.-i i-oliti*gizagsdragar hunr.cr wsonjlaats en hun huisslaut-jl (van «en naas^-taart^e voorzien) bij dezen inlsv=ren.3ij hun afcelCing behoort a::Ji betrokk6;ien de :-óisvLV3uiinir^ ea een in dw Duitschs taal. gestelde Virklaring v&n den ncLVclger.den inhoud ta worden verst--jict: "Dar Jude hat sich :n ordiiuni,sgeo5ss ab6;;.j-15t.t und i s t angewi^s^n v c - o n , sich bis z-j.-3 IC.April 1943, 12 UVir, z\i:ii La£ciin Uarsch zu .=i-tzenOiïEÊ BtJBCheinirang i s t bEi:a 3etr.-ier. ;." .6 Lage; e abz'OeCbvn. Unt:;-.ic:;.-ift." 3. Van eventueel vooi-tvluchtige v'cden rno^t C-.i. n..B:jo-ins onriiddélli^.k tar liand worden genomen.Hierbij wonat lan pêi-aonen. die aanvrijzingen virsti-c;±GD, dii tot opsporing van ondergedoken Jo_:^i iLi&an, tan btlocnin^ ir. uitzicht gesteld, v/aa:.-^an het biC-i'ag' van yeval tot z-ivs.1 docv da Sichtrheitsooliaei te '^-Kertogfenboach "..oi-dt bepaald.Deze beloo.-^.T3- v:o;dt 0 ^ i^n KÈi-trlarx^che Politi-imbt'-rjirsr. uitbetaald.Aritrs, d i i Jode:; varborgin houden, wordt strafieloojil.-iil js-v/aarborgd, indien lir. feüilielid 6e Joden bij de.PolitiL- aanieLrt.Oo:: in andere gevallen lean cntitr beoEiildc oni6tandiüh*^6n van i^^n bcstraJ-Iing d«r arische .ïi.;.-u;i;iti3^r8 •«/örduTi afgezien. 4. Het i s te verwachten, dat veel Joden uit li. c h; .Ie land sullen -robcz-rsn dé Belgische grens illagacl te ovfirac/uljden.In verband hi=rrieds ï<oi-dt voor dangene, die de illegale ^C;n30V=-rsc:irijdir.S vji aan Jood v^i'hindert of eer. htis. ter ke.-j.i3 gekonEn fcrfcnscv^rschrijding meldt, zoodat de in overtrcCi.-.g zijnde Joden •kur.;:5n worden geEXresté-j:d, d^ sub 3 in uitzicht gssteldi belooning verdubb3ld.Di uitbctaj.ing ï^^rvar. geschiedt ook aaji Nederlandsche Politiisüibtcnartn." Ik verzoek U aan de h£.id va.-, dan i.ihoud van dit scitrijvan onvaivijld r t noolise te verrichten c.q.te aoan verlichten. , ,, j De wnd.gewestalljk poliiiapresii-cnt I Uih\ * C? API?
Op 3 I maart 1943 begon min of meer de laatste fase van de Duitse vernietigingspolitiek. "Dan moet ik je iets vervelends schrijven en dat is dat alle joden vanaf 10 april hier in het kamp Vught moeten zijn Dit zal dan ook denkelijk wel m'n laatste brief aan jou zijn. O Ans, ik weet niet hoe ik je alles moet schrijven.'t is alles even beroerd"! Misschien is er nog een kans dat we naar Amsterdam mogen maar daar is het ook vreselijk en heb je ook iedere dag kans om weggehaald te worden. Mocht ik eventueel nog in A'dam terecht komen dan schrijf ik je natuurlijk... Mijn Moeder ziet er verschrikkelijk uit, maar we houden ons maar allemaal flink, want anders zijn we verloren. Iedereen die ik vanmiddag sprak heeft beloofd om pakjes te sturen. Dat is wel fijn dan krijgen we genoeg te eten". Op 5 april vervolgde ze: "je begrijpt verder wel Ans, dat we het hier ontzettend druk hebben. De hele dag is het een geloop van vrienden en kennissen, die allemaal nog eens een keertje komen kijken om goedendag te zeggen, 't Is in één woord vreselijk. We hebben nauwelijks tijd om te eten, en daarbij komt dan nog dat er van alle kanten moeite voor ons wordt gedaan om hier te mogen blijven, of wel naar Amsterdam te mogen verhuizen, of naar Barneveld te mogen. Dat is een tehuis waar joden de duur van de oorlog mogen afwachten".
I üc^.ren (Stcj.ts-/ POTitiagtizassarage-.-s Ja Provincie :;oori.'.-Brabant. • k^nr.is.ne..iing a^n dtn Heer Connandant van het ;.!ardchausse^ •!-;3rtogónbosch on voor zoover noodli ook zijn o.h.pórson^;! •;;!';«>(.'-tt-7ikorr.8ti5 te inatruaeren.
76. Document van 5 april 1943 van de waarnemend gewestelijk "Politiepresident" over de vervolging van de joden uit de provincies.
griep of zoiets en voelt zich niets lekker. Ze trekt zich de toestand veel te veel aan. Er moet gauw verandering komen anders weet ik niet hoe dat gaan moet". In deze zelfde brief maakte ze ook nog melding van "dat kamp in Vught": het werd al bewoond. "Die mensen komen dan wel eens langs gelopen door 't dorp. Dat is 'n akelig gezicht Ook joden zijn er in dat kamp". Bijna twee weken later, op I februari, werd Fanny 20 jaar. In een volgende brief vertelt ze aan Ans, dat ze het huishouden aan het doen was en even naar buiten keek. Toen zag ze hun
Diverse families zouden hebben getracht om het gezin Philips af te houden van vertrek naar het doorgangskamp Westerbork. De familie had vele vooraanstaande vrienden en kennissen en het lijkt moeilijk voor te stellen dat er niemand was, bij wie zij een onderduikadres hadden kunnen vinden. Waarschijnlijk heeft de hoop op toestemming voor Barneveld hen tot het laatst toe weerhouden van een dergelijke stap.
49
horen maar steeds niets over Barn(eveld)". Nog geen week later, op 3 I mei, werd bekend dat haar familie vanuit Vught rechtstreeks naar Westerbork moest vertrekken. Fanny bleef nog vol goede hoop: "We gaan namelijk naar Westerbork, waar we kunnen blijven tot we naar Barneveld kunnen gaan. Men zegt dat we daar veel kans op hebben. We kunnen niet langer in Vught blijven". In haar agenda staat op I juni 1943, kort en krachtig, geschreven: "Naar Westerbork". Vanaf dat moment was het een tijdje stil. O o k in haar zakagenda staat vanaf die dag niets meer geschreven.
Half april (op de elfde) schreef Fanny haar volgende brief: "je zult wel gedacht hebben dat ik werkelijk al weg was maar dat is nog niet zo. Maar de reden waarom ik je nog niet terug geschreven heb is dat ik het deze week zo ontzettend druk heb gehad, dat ik heus geen tijd heb gehad om je terug te schrijven. Ik heb namelijk deze week aan 't station hier geholpen met al die mensen die aan kwamen en hun bagage.'t Was ontzettend druk, dat begrijp je zeker wel. We hebben hier van 's morgens 9 tot 's avonds 8 gewerkt en niet op een stoel gezeten, je snapt hoe moe ik was. Al die duizende mensen die aankwamen". In haar zakagenda staat op 7, 8 en 9 april inderdaad te lezen: "Hulp bij transporten". Fanny deed dit w e r k op verzoek van de Joodse Raad in Vught. Verder staat in diezelfde brief nog te lezen: "Maar nu over ons verteld. Wij hebben even uitstel gekregen totdat we antwoord hebben of we naar Barneveld mogen.... Eén ding is zeker dat we hier niet zullen blijven!" O p 14 april 1943 schreef Fanny in haar boekje: "rugzak klaarmaken"!! Maar, zo sluit ze de laatstgenoemde brief af, "We houden de moed erin!! Mijn Tante uit Amsterdam is ook al weggehaald. Wat erg voor die oude mensen".
De familie Bendiks wist te ontsnappen aan de Duitse terreur. Zij zouden via Maastricht naar België vluchten. Op 30 mei 1943 namen de beide vriendinnen emotioneel afscheid van elkaar in het huis van de familie Cahen. Tranen vloeiden volop. De familie Philips durfde deze zelfde vlucht niet aan. Fanny vertelde nog dat zij met z'n allen naar Westerbork zouden gaan en dat zij zich er wel doorheen zouden slaan. Ze zei tegen Mary: "Moed houden, we zullen elkaar terugzien!". Alléén de families Philips en Cahen wisten van het vertrek van de Bendiksen. Verder mocht het absoluut aan niemand anders verteld worden. Met behulp van de firma De Gruyter (die onder andere had meegeholpen om in hun kluis valse persoonsbewijzen te bewaren) en mensen uit het verzet (waaronder vriend én verzetsman Harry Holla) is de familie Bendiks er in geslaagd een veilige onderduikplek te vinden in het Belgische Banneux, zo'n 20 kilometer buiten Luik. Zij overleefden de oorlog. O o k Hans Philips kwam nog afscheid nemen. Hans betreurde het wel dat zij niet mee durfden/konden gaan. Hij deed een opmerkelijke uitspraak: "Voor mij zit er niets anders op dan me af te laten maken in Polen. Wij gaan naar Westerbork. Pa vertrouv/t op die rot NSB'er. Nee, dat wordt voor alle vijfde gaskamer". Hans zei de fa-
In een volgende, ongedateerde brief verklaarde Fanny aan Ans waarom ze zo lang niet meer geschreven had: "Ik had er alleen de moed niet om je te schrijven.... Ik verveel me de laatste weken zo ontzettend Een enkele keer komt er nog wel eens een transport aan, waar bij we dan moeten helpen, maar dat is natuurlijk beroerd werk." In haar zakboekje staan ook nog wat verwijzingen naar dit w e r k op 22, 23 en 24 april. O p 25 mei 1943 moest de familie Philips ineens de bovenwoning aan de Taaistraat verlaten, omdat ook dit huis door de Duitsers werd gevorderd. De familie t r o k in bij de eveneens joodse tandarts Veerman "op de Helvoirtscheweg". "Voor hoelang weten we niet", schreef Fanny, "want we
50
77. jodentranspon op het Versterplein in Vught, april 1943. Deze foto is clandestien gemaakt door de heer Van Heel uit Vught.
mille gedag en verliet hun huis zeer bedroefd. Vader Philips wenste de Bendiksen alle goeds en sterkte: "ik durf niet, ik durf het niet aan: ik vertrouw op die rot-NSB'er".
gewekt woordje. Het viel eigenlijk daar allemaal wel mee; iedereen had zo zijn eigen werk: "We maken het hier allen goed"
Zeer spoedig daarna, op dinsdag I juni 1943, vertrok de familie Philips naar Westerbork. De bus daar naar toe vertrok vanaf de Parade in 's Hertogenbosch, precies voor het huis van de toenmalige notaris Rits. Men stopte nog even bij Graafseweg 276. Fanny mocht van een aardige buschauffeur nog even afscheid nemen van haar andere vriendin. Tiny van Benthem.
Het Nederlandse Rode Kruis heeft op 15 september 1994 vastgesteld dat, "met betrekking tot de oorlogslotgevallen van de familie Philips: - Benjamin Philips - Martha (Map) Philips-Boas - Heleen Fanny Philips - Fanny Elisabeth Philips allen destijds (laatstelijk) gewoond hebbende op de Helvoirtscheweg 33 in Vught, op I juni 1943 het Lager Westerbork werden binnengebracht, waar zij
Het laatste teken van leven is een briefkaart van Fanny uit Westerbork, uit Barak 55. Zij schreef op 25 juni 1943 aan de broers van Ans een op-
51
den direct naar de gaskamers gebracht en vermoord, Hans Philips is samen met zijn vader, moeder en beide zussen ook op I juni 1943 naar Westerbork gebracht en is eveneens op 14 september 1943 op transport gesteld naar Auschwitz, Hij is niet direct op de dag van aankomst vermoord. Uit het gedenkboek "In Memoriam" (met alle namen van de joodse slachtoffers uit Nederland) blijkt, dat hij op 24 januari 1944 is gestorven in Auschwitz, Over de omstandigheden waaronder hij stierf, is niets bekend, maar die laten zich raden,
['. üntfjolilie ï.. Ï.-ÏSTÏIIJK K/LITI5FH ïliJHOTBU
uiJr
.AI'H.l'i
mdlioven 19 A p r i l 1943,
Ag.i;r.137. B e t r e f f e n d e : VerblijfBVerbod voor Joden in de p r o v i n c i e a . In verband met het u i t g e v a a r d i g d e v e r b l i j f a v e r b o d voor Joden in de o r o v i n c i e a jHC.!li.f>3i., i1iI133L*^D, DR2JTHE, CHSilJSó^L, GELDSHUÜSD, Z?3SÏAKD, KÜORD-BRiVbALT en LI13URG, hetwelk op 10 A p r i l j . L . i n werking i s g e t r e d e n , h e e f t de HBhere SS- u.-.d P o l i z e l f O l i r e r , Befehlahaber der S i c h e r h e i t s p o l i z e i , nadere r i c h t l i j n e n en b e p a l i n g e n vastê;c3teld, waar van de li'ederlandache v e r t l . n g a l s v c l g t l u i d t t "Het v e r b l i j f s v e r b o d g e l d t eveneens ten ;.anzien van f u n t i o n a r i s s e i van den Joodschen Raad en z . g . p r o t e s t a n t a c h e Joden {d.2.Joden, die zl^ overgegaan naar een andere kerkgenootachapf. Sonimige groepen van Joden, die t o t nu toe ongerjoeid z i j n g e l a t e n , b . v . d i e g e n e n , die werkzaam z i j n b i j de Duitache ?/eemacht, b u i t e n l a n d BChe Joden en Joodsche persone;., wier afstaiimilngaonderzcel: nog gaande i a , z u l l e n in het b e z i t worden g e a t e l d van een s p e c i a l e vergunning, afgegeven door de " Z e n t r a l o t e l l e für JGdiache Auswanderung" ( C e n t r a a l ïiureau voor Joodach2 3 m i g r a t i e i t e . ^ s t e r d a m , die s l e c h t s een d a a r i n vermeldeu g e l d i g h e i d a d u u r b e z i t t e n , op grond daarvan bedoelde Joden nog eei:lge '. i j d in de genoemde p r o v i n c i e a kunnen v e r b l i j v e n . De Joden, die t o t nu toe van de te*.7erkste'lling warei. v r i j g e s t e l d , doch die op IC A p r i l 1945 n i e t i n h e t b e z i t ware;. ve.n een s p e c i a l e vergunning, v a l l e n eveneens onder de bepLling van d i t verbod, en d i e n e n . Indien z i j worden r a n g e t r o f f e i - , o n n i d d e l i j k te worden g e a r r e s t e e r d . De bepaliTig van d i t verbod z i j n n i e t van t o e p a s s i n g op Joden vai, een gemengd huv-elijk. Ik verzoek U b i j e v e n t u e e l s o v e r t r e d i n g van h e t ontruimingsbevel, a l dan n i e t door Joden begaan, deze personen onmiddelijk t e doen e r r e s t e s r e n e., hen t e r b e s c h i k k i n g t e s t e l l e n van de bevoegde aussens t e l l e der S i c h e r h e i t s p o l i z e i , 3 i j h e t v e r i r e k der Joden naar h e t kamp te Vught, dienen de dcor hen verlp.ten v/oningen volgens v o o r s c h r i f t te worden: a f g e s l o t e n en v e r zegeld, waarbij i n de b e t r o k k e n woningen de a a n s l u i t i n g e n van t,a3, w?t e r en e l e c t r i c i t e i t moeten word;n a."gesloten. De v e r l a t e n wo-.ingen dienen t o t h e t t i j d s t i p waarop de inboedel wordt wegGSharld, g e r e g e l d door s p e c i a l e p a t r o u i l l e s t e T,ords;. gecont r o l e e r d cm eventueelen d i e f s t a l tegen te gaan. De h u i n s l e u t e l s :noeto;. door de - l n a t s ? l i j k e p o l i t i e zoodanig worden be^.'aard, dat me;., i;idien l c t 2 r re i..boedel wordt "^Dé^i^--"---!^» t'sze t e a l l e n t i j d e t e r b^schikkii. heeft, I.^. g e n ; e n t e n , w-ar g s l e g e . i i e i d beatf.at om de l..boedels c e n t r a a l op t e s l e a n , t e r voorko:;iing van d i e f s t a l of vervr-jemding, d i e n t met de bevcside A u s s e n s t e l l e der S i c h e r i i e i t o p o l i z e i t e dezer zake overleg t e worden ge l e e g d , " Ik verzoek ö met het bovenstaa-ide rekenirig te houdjn en te doen houden. De Gewestelijk p o l i t i e p r e s i d e n t , P.J.KooiJmans, voor eensluidend a f s c h r i f t , De Inspecteur van P o r t i e ,
In 1940 woonden er op een bevolking van ongeveer 9 miljoen, ruim 160.000 joden (inclusief Duitse vluchtelingen) in Nederland. Na 1945 bleken er van de 140.000 joodse Nederlanders meer dan 100.000 door de nazi's te zijn vermoord. Op 16 juli 1942 vertrok de eerste trein met Nederlandse joden vanuit Westerbork naar Auschwitz. De laatste trein verliet Westerbork op 13 september 1944. Van de ruim 100.000 Nederlandse joden die via Westerbork zijn gedeporteerd, is meer dan de helft naar Auschwitz overgebracht; slechts 1052 overleefden het kamp. Verder vertrokken er treinen naar kampen als Sobibor en Theresienstad. Uit Sobibor, waar bijna 34.000 Nederlandse joden zijn omgekomen, keerden nog geen twintig overlevenden naar Nederland terug. Na de bevrijding keerden de weinige overlevenden terug in een land, waar ze over het algemeen onverschillig, met verbazing of zelfs met irritatie werden ontvangen. Velen die terugkeerden, hadden al hun familieleden verloren en waren al hun bezittingen kwijt geraakt. Bij de terugkeer uit de kampen of uit de onderduik trof men andere bewoners in de w o ning aan. Het kwam ook voor dat meubelen, huisraad en andere eigendommen in beslag waren genomen. Men moest van voren af aan beginnen met het opbouwen van een nieuw leven.
78. Document van 19 april 1943, van de gewestelijke Politiepresident uit Eindhoven, over het verblijfsverbod voor joden in de provincie.
tot 14 september 1943 hebben verbleven. Op laatstgenoemde datum werden betrokkenen vanuit Westerbork gedeporteerd naar het concentratiekamp Auschwitz". Hier zijn zij op 17 september (direct na aankomst dus) vermoord. Over dit transport is nog bekend dat er vanuit Westerbork op die dag 1005 joodse gevangenen zijn aangekomen in Auschwitz. Onder deze ongelukkigen bevonden zich I 19 kinderen, alsmede 302 mannen en 330 vrouwen in de leeftijd t o t 50 jaar. 254 mensen waren ouder dan 50 jaar. Bij de selectie op het perron werden 233 mannen en 194 vrouwen als gevangenen naar het kamp verwezen: de overige 578 mensen wer-
52
DE GEVALLENEN VAN VUGHT /I) DIE STIERVEN TOEN ZI} IN I 9 4 0 HUN VADERLAND V E R D E D I G D E N T E G E N DE BINNENGEVALLEN V I J A N D * ZIJ DIE O M K W A M E N IN ' - " ^v CONCENTRATIEKAMPEN Bijl [ B O M B A R D E M E N T E N EN TH-/ DENS DE BEVRIJDINGSDAGEN >--**. V " ^ IN 1 9 4 4 EN ZIJ DIE WEGGEVOERD E N ELDERS OMGE-fc.ji • i A , BRACHT WERDEN OMWI LLE (iiVilfillI - ' V A N H U N J O O D S E GELOOF^'' '
119. Natuurstenen gedenkplaat met de namen van de gevallenen in Vught, aangebracht in de Lambertus-toren te Vught. Ook de namen van de familie Philips komen er op voor.
F N M BAKKER-AVBREUGEL*AAVDBRUGGEN*C A V D B R U G G E N ^ I Bv ü B R U G G E N * C G A C A L L U I | - J | v
D I N T H E R ^ F D R I E S S E N * M W v D U N * L P J M DUIIS-GEIKEMANS*! P W V E S C H * P F A M V E S C H ^ P F L A V E S C H GVEI)NDHOVEN-GIFOLLENDER^LHFOLLENDER
VOS*PFGEUS'GrivGLABBEEK*MGOSMA<LGROENEVELD-LWHABERKORN-PHVHATTUM^CAVDH EUVEL I M VD HEUVEL-V MI ERLO* F J A N S E N - M H KALBERGNIVARD-PHKOPERBERG-CKOPERBERG
WIINBER-
GEN-ESKOPERBERG-JEKOPERBERG-JLEEFMANS GLv LEEU W E N - M v L E E U W E N - A L v L E U R - M LEVY-) VDLOO-PMMARIJNE-HI HVDMERKHOF-) MEULEN-
BROEK-AWvMIL-HGMORSSINK-WGAM MORSSINK MVNES-GI)SBERS-M)MNOGAREDE-WNOOI)ENS A v O O R S C H O T - E AFM P E L G R O M V M O T Z - B P H 11 I P S HPHILIPS B O A S - H F P H I L I P S - H S P H I L I P S - F E P H I L I P S — ^nrr^ W P H O E L I C H - H M IS PiTLO-w , - ^ ~ ^ P I J N E N B U R G WEIjERS-M AM ,
i
tl
i.J RAVENSLOOT-JvROOSMALEN ICV
GVRUN-ACVDRI|T-)SCHEPP-H
; 1 SCHEPP-APSCHELTUS-GSPANfi
DONK-MC SP00REN-V)MSWAC
^
LAi NE-CvTILLAART'PJMCTlLMAN i M T R O M P E T T E R - V - T R O M P E T T E R-HAM ME L B U R G H T R O M P E T T E R - N T R O M P E T T E R - L LA v V U G H T A W E D D E P O H L ALLARD - S M o WERDT-v ENG E LEN
VOOR HET BARRE GELID VAN DEZEN BUIGT GANS EEN VOLK DIEP IN HERDENKEN 53
80. Compositie van enveloppen en een brief van Fanny aan Ans
54
Z{/y\ J ^ - : ^ ^ 'Z
M^^,
i
O: ^'-xi/)e,*^.^*^'^
>t^
Ü.
e-t«j > ^ . < ^
CL*, ,k^9^^ .c^.^^^1 sMi>>^ /^-ec^ js^c^-^iu
^/«irlb^I^'S' & J ? ^ ^ ^
'S^
^>'. -c^t A > * * ^ ^ . i . , ^ , ^ X É - i — t i ^ - < - * ^ ' i - ^ - ^ s . ^^''•0.41.1 /i
55
^ //i?
81. Fanny Philips, zomer 1940, op de dijk bij Muiserick.
56
DE BRIEVEN V A N F A N N Y PHILIPS, 1942-1943. De samenstellers hebben alle originele brieven in handen gehad en hun authenticiteit vastgesteld. O o k de transscriptie is door henzelf verzorgd, inclusief alle taal- en spelfouten. Het handschrift van Fanny v^as niet altijd even duidelijk. Soms schreef zij haar brieven onder ongemakkelijke omstandigheden (bijvoorbeeld op haar schoot) of met gebrekkig materiaal: zowel haar pen alsook het papier waren op het laatst van slechte kwaliteit. Helaas heeft Fanny niet alle brieven van een datum voorzien. Daardoor deed zich soms een probleem voor bij het vaststellen van de juiste volgorde van de brieven. In de loop der jaren zijn de brieven door elkaar geraakt en hebben de kinderen van Ans de postzegels, een mogelijkheid om de juiste volgorde te bepalen, van de
enveloppen gescheurd. W i j hebben getracht, mede met behulp van haar zakagenda's, de juiste volgorde van de brieven te reconstrueren. W i j hebben de indruk daarin geslaagd te zijn, maar helaas ontbreken de brieven van Ans aan Fanny. Waar zijn die gebleven? Achtergelaten op de Taaistraat? Bij iemand in bewaring gegeven? W i e weet. Misschien dat door deze publicatie er toch nog meer gegevens over Fanny te voorschijn komen. Fanny was bij het uitbreken van de oorlog 17 jaar. Haar vriendin Ans, aan wie zij de brieven schreef, moest in de oorlogsjaren van haar ouders naar een meisjespensionaat in Reusel, bij Eindhoven. Zij zat bij de zusters van Franciscus van Sales. Van haar studie in 's-Hertogenbosch kwam niet veel terecht. In de vakanties kwam
57
82. Henk Schreurs.
^-^^^i-A^-OULC eU'tH^JZ
• ü^.- J - / ' . iijiu-t
JUJlt, ^^^%J^"'^^
CL^'
/È^-a.a-1 , , ^ ^ < ^ .c-^oe^
'P^c «fe^iie
Ans naar huis. Dan werden er vanzelfsprekend geen brieven geschreven en wisselden de beide vriendinnen elkaar "live" alle nieuwtjes uit. Fanny zat in de tijd van het schrijven van de brieven niet meer op school. Zij verveelde zich vaak dood en vond in het schrijven met Ans een welkome afleiding. Ans en Fanny kenden elkaar van de tennisbaan. Daar kwam geregeld een groep jongens en meisjes bij elkaar om de tijd zo gezellig en aangenaam mogelijk door te komen. Een ander bindende factor tussen de beide vriendinnen was Henk, een broer van Ans. Fanny was nogal verkikkerd op hem. Via haar vriendin was zij dan ook steeds op de hoogte van alle ontwikkelingen. Ans kwam uit een groot gezin: er waren acht kinderen thuis.
At, \,c.,uuJi O/jQe&t^nt^jf^
•<*t-i^ia!<_
^,£*^l&^
>*«-ji. , < ^ % e ^ .
^ ^ ' '
82. Fragment van de eerste brief van Fanny aan Ans van 21 april (1942).
84. De vriendengroep van Fanny op de tennisbaan (1942). Staand v.l.n.r. jan van Aert en Matthieu Schreurs. Zittend v.l.n.r. Hans Balk, Fanny, Henk Schreurs, Ans Schreurs, Euske Lathouwers en Leny de Bock.
58
[Muiserick-Vught]
Maandag avond 21 April [1942]
jfl|^fc( -^.*^C. .
^
,
Lieve Ans ! Je zult wel verwonderd zijn dat je al zo gauw 'n brief van me krijgt. Maar dat komt omdat de Duitsers vanmiddag ons huis gevorderd hebben. Je begrijpt dat w e ' t nu hier erg druk hebben met inpakken en dergelijke. W e moeten er Donderdag om 5 uur uit zijn. Ik schrijf je zo gauw om je te zeggen waar je nu naar toe kunt schrijven. Voorlopig ga ik met Heleen bij de Juffrouw. ' Je kunt dan schrijven naar:
[H^gggw i^^^BĂ&#x2030;HHl Hg!L l |Mi||^^Hj|^^^9^2
JBli^HH 85. Mu/ser/ck, in de tijd dat Fanny en het gezin Piiilips daar woonden (1934-1942).
F. Philips p/a Den Heer Morelisse Maastrichtsche weg 15 Den Bosch. Nu zal ik je eens regelmatig vertellen hoe't ging. Ik was vanmiddag in Den Bosch, en had 'n lekke
86. Een afbeelding van 'juffrouw" Morelisse uit 1935. Fanny staat in het midden als bruidsmeisje (op kasteel Maurick) bij het huwelijk van mevrouw Van Lanschot met August van Lanschot. Achter Fanny is mej Morelisse te zien.
59
band. Toen ik naar huis wilde opbellen dat ik later thuis kwam kreeg ik maar steeds geen gehoor. Ik heb toen 'n tijd gewacht en heb om kwart over zes weer opgebeld, toen vertelde mijn Vader me dat we eruit moesten. Ik schrok me natuurlijk lens. Ik moest toen van Vader met de bus van halfzeven thuis komen. Ik moest nog helemaal naar de markt lopen. (Ik zat bij de Juffrouw thuis) en kon't niet meer halen. Ik ben toen naar jullie thuis gerend en heb daar de fiets van je Moeder (de nieuwe nog wel!) mogen lenen om naar de markt te rijden. Henk heeft me er heen gebracht en is met twee fietsen naar huis gereden. Toen ik thuis kwam heb ik vlug gegeten en ben aan 't inpakken geslagen. Al m'n leerboeken heb ik ingepakt, 't Was 'n ontzettende zware koffer. Ik heb hem vanavond nog naar de Juffrouw gebracht. Eerst ben ik nog bij jullie geweest en hebben we wat staan praten. Ik ben van dat gesjouw zo doodmoe geworden, dat ik nu maar gauw naar bed ga. Maar ik wilde je toch nog maar even gauw schrijven, 't Is geen lange brief, maar de volgende keer schrijf ik meer hoor! Ik hoop dat je m'n slordig schrift kunt lezen, maar, ik [kan] heus niet helpen dat ik zo smerig schrijf wa[n]t ik zit hier zo ongelukkig. Ben je al 'n beetje gewend op je school? Nu Ansje ik zal maar eens eindigen, want ik tol nu van de slaap. Dag! Heel veel hartelijke groeten en een pootje van
&1. Henk Schreurs.
Je vriendin Fanny P.S. Als ik tijd heb zal ik nog iets voor je kopen hoor! Je krijgt in ieder geval iets. En aan 't pak zal ik ook denken.
Dag!
60
Zaterdagavond 25 April [1942] Lieve Ans. Allereerst heel hartelijk bedankt voor je leuke brief. Mijn brief heb je zeker pas later gekregen, want je schreef nog naar Vught. Hij is toen doorgestuurd naar Rits^, waar m'n Vader en Moeder op 't ogenblik zijn. Zodoende kreeg ik hem pas later en schrijf ik ook pas zo laat. Ik hoorde van Janine dat je een ander adres hebt om naar te schrijven. Dat is fijn, dan kun je tenminste schrijven wat je wilt. Je hebt naar mij z o n keurige brief geschreven, zonder te klagen, maar ik hoorde van de anderen dat je vreselijk aan 't schelden bent geweest op die school. Ik heb werkelijk heel veel medelijden met je, dat je 't er zo beroerd vind. 't Is dan ook maar te hopen dat je weer gauw terug kunt komen.
88. Fanny met de andere hond, de fox-terriër.
hij niet goed zou wennen in 'n vreemd huis, maar 't valt reuze mee. Je begrijpt zeker wel dat ik veel met de honden ga wandelen. Jaquie is dol op de honden en gaat dan ook dikwijls met me wandelen. Hij vraagt steeds wanneer ik de hond weer kom brengen. Jullie Treesje komt dikwijls bij de Juff. aanbellen of ze 't hondje uit mag laten. Dus ik heb belangstelling genoeg hier. Vanmiddag hebben we (Henk"*, Thieu, Anton, Janine, Leny en Jan Trimbos, die weer in Den Bosch is sinds gisteren en ik) een beetje boven bij de tennisbaan^ staan vervelen. Ik heb toch zo vreselijk de pest in dat ik van de zomer niet kan tennissen. Ik weet niet hoe ik de zomer door moet komen, maar ja ik hoop nog maar steeds dat er voordat de zomer voorbij is nog een eind aan komt. W a t zullen we dan fuiven met ons konijnenhol hè?! Hè Ans ik mis je toch echt als we zo met elkaar zijn, je kunt altijd zo gezellig gijn maken. Je moet maar gauw maken dat je weer terug bent hoor! Ik heb deze hele week door de verhuizing geen spat gewerkt, maar ik zal volgende week toch maar weer eens beginnen. W a t jammer dat je dat pak niet nodig hebt zeg! Ik heb nog geen tijd gehad om iets voor je in de stad te gaan kopen, maar ik zal 't heus doen hoor. Je weet als ik iets beloof, dan doe ik het. Ik was gisteren bij Tiny^. Ze is ziek, en ligt zich
89. De bouvier "Black" op het terras van Muiserick, zomer 1939.
W e hadden erover gedacht om 14 Mei (Hemelvaartsdag) met 't hele hoP naar jou te komen. Je zult er zeker wel met verlangen naar uitzien hè? W e zijn sinds Donderdag middag ons huis kwijt. Ik zit nu met Heleen bij de Juff. De twee honden en de poes zijn hier ook. Ik heb ze alle drie naar hier versjouwd. De kat in een boodschappen tas. W e dachten eerst dat
61
90. Fanny en Tiny (met Black) op Muiserick, rond 1939.
91. Tiny van Benthem in de tuin van Muiserick, rond 1939.
nu in bed op te eten van de zenuwen voor haar eindexamen. Kom Anneke, m'n blaadje is vol en ik heb verder geen nieuws meer. Schrijf je me gauw terug? Schrijf dan naar de Juff.? Dag. Hartelijke groeten plus een pootje van je vriendin. Fanny.
62
Dinsdag [1942] Lieve Ans. Vanmiddag was ik bij jullie thuis en heb toen je Moeder gesproken. Ze vertelde me dat ze Donderdag met Trees naar jou toe ging. Dat zul je wel leuk vinden hè? Ik heb toen beloofd dat ik een brief voor jou zou meegeven. Dus ben ik aan 't schrijven geslagen. Ik heb er nog wel geen meer van jou gehad, maar ik hoorde van Janine dat je geen tijd en geen postzegels meer had. Maar als je Moeder nu komt krijg je misschien wel weer wat geld voor postzegels en dan krijg ik ook wel weer eens 'n brief hè? Nu zal ik je eens vertellen waar we komen te wonen n.l. in de Taalstraat^ op 'n heel klein bovenhuisje boven de bakkerij van Kuijpers. Je weet wel daar in de buurt van de Loonsche Baan. Je moet er je niet veel van voorstellen, want 't is ~n reuze klein pieterig huisje. Dat zal ons wel afvallen, nu we zo'n groot huis gewend zijn, maar ja, we hebben tenminste weer 'n dak boven ons hoofd, en dat is al heel wat. O p "t ogenblik zijn de behangers en metselaars met man en macht bezig 't huisje weer wat op poten te brengen, want 't zag er verschrikkelijk uit. Vanmorgen zijn we naar de opslagplaats van Sars^ geweest om wat van onze meubelen en rommel uit te zoeken. Je begrijpt wat 'n werk 't is om al die kisten uit te pakken en weer in te pakken wat je niet nodig hebt. M'n Vader maakt erge haast met 't inrichten van ons huisje, want hij wil er deze week nog intrekken. Ik ben benieuwd of dat lukken zal. Verder heb je misschien al gehoord dat alle Joden in Nederland met 'n zogenaamde Jodenster op moeten lopen, 't Is een pracht exemplaar. Ik zal 't eens tekenen.
92. Eén van de zeer weinige foto's van de Taaistraat 24, toen de familie Philips daar woonde, april 1942-mei 1943. Vanuit het raam zijn te zien, v.l.n.r. Hans, Heleen, Mevr. Philips en Fanny.
W a t 'n mooi ding hè? En 't leukste is nog dat ze knal oranje zijn. Dus iedereen die je tegenkomt roept "Oranje Boven" of "Leve de Koningin". Er is afgesproken dat iedereen die iemand met zo'n ster op z'n jas tegenkomt z'n hoed voor hem afneemt. Ik vind ' t helemaal niet erg om met zo'n ding te lopen, alleen is 't wel vervelend dat ik nu helemaal niet iets kan doen wat niet mag.
93. Gedeelte uit de brief van begin mei 1942, met de door Fanny getekende ster.
63
Zij zijn bij de tennisbaan daarboven dat wandelpad aan 't verleggen, 't W o r d t zo dat niemand meer achter de muziek tent mag komen, en dus ook niet meer naar 't tennissen kan kijken zonder op de baan te komen. Dat is 'n grote strop voor mij, want dan kan ik helemaal niet meer komen kijken! 't Is wat moois, ik vind dat die oorlog maar gauw afgelopen moest zijn, jij ook niet? Janine en Leny spreek ik niet zo dikwijls meer. Ik ben een week geleden nog eens 's avonds bij Leny geweest. Krijg je veel brieven van hen? Nu, Ans, ik heb verder geloof ik geen nieuws meer, dus zal ik er maar 'n eindje aan maken. Ik krijg wel eens gauw 'n brief hè? Dag. Heel veel hartelijke groeten en een pootje van je vriendin Fanny 94. Jodenster.
P.S. je kunt nu schrijven naar Taaistraat 24 Vught
Hoe maak jij 't anders op je schooltje'? Ik hoorde van je Moeder dat je al aan 't feesten bent geslagen. Bof jij even! Ik hoorde ook van je klaagbrieven, en dat je wel met je koffertje naar huis zou willen kruipen. A r m e ziel. Vind je het er zo naar? Ik zou toch nog maar even volhouden, want 't is toch zo grote vacantie en dan ben je weer voor 'n poosje thuis, en gaan we weer pret maken hè? Je moet maar zo denken, er is hier ook niet veel te beleven, want iedereen is hard aan 't werk voor de compo's'°. Alleen ik luier maar een beetje, maar dat komt door de verhuizing. Als jij dan thuis komt kun je weer gaan tennissen en hebben de anderen vacantie, terwijl ik arme ziel de hele zomer met m'n grote teen kan gaan zitten spelen, want verder mag ik zowat niks. Heb je al gehoord dat je Vader van z'n fiets is gevallen? 't Is gelukkig nog goed met hem afgelopen. Hij had wel 'n been kunnen breken.
64
BEKENDMAKING Van den commisMiriA.fenenuiI iqtn de opcnlMJT reiliirheid eiwr de i#nt«ekeBinf r»n de Joden hi NefBerbind. Op grond van i>ar. 45 van de verordening nr. 138/41 van den Rijkscommissaris van het bcaette Neclerlandsche geUed betreffende de openbare veiligheid g«ef ik biermede volgende orders: Par. 1. Een Jood, dte Uch in het openbaar vertoopt* moet een Jodenster dragen. 3. Jood in den zin van deze verordening \s hij, die naar par. 4 Van de verordening nr. 189/40 over de aanmelding •van ondernemingen, KXXI is of als jood geWt. Kinderen onder 8 Jaren vallen niet onder het kenteekeii. 3. De Jodenster bestaat uit een awari get^eltende zespuntlge «ter uit gele «tof ter grootte van een nandpalm met het ewarte opschrift „jood" Deze moet zichtbaar en vast opgenaaid op den linkerkant ter borsthoogte van het kleedingstuk, ged:agen worden. 4. Het u aan Joden verboden, orde-, eereteelcens of andere insignes te dragen. Par. 2. l) Hij oie in stiijd haj.delt met de bepalingen van per. 1 of deze omzeilt, wordt — voor zoover niet volgeris andere maatregelen een zwaardere gtraf bepaald 1^5 — mei hechtenis van ten hoogste 8 ineianaen en met een geldboete van ten hoogste dmzend gulden of met een van deae boeten bestraft. Dezelfde sjraf wordt opgelegd aan hem, die voor een omzeiling van deze bepalingen zorgd aagt, mogelijk maakt of daaraan medewerkt. 2) De oplegging der maatregelen op het gebied der veiligheidspolitie blyft onaangetast. Par. 3. E>eze politieverordening treedt drie dagen na hare afkondiging in werking. Den Haag, 29 April 1M2. Der Generalkommisiar für das Sicherheitswesen und höhere SS- und Poliaeiftlhrer (get) RAUTE31.
95. Fanny, temidden van haar vrienden bij de tennisbaan. Ans Schreurs heeft deze foto genomen in de zomer van 1942. V.l.n.r. staand: jan Trimbos en jan van Aert. Zittend v.l.n.r. Henk Schreurs. Fanny, Matthieu Schreurs en janine van Boekei.
96. Bekendmaking van de commissaris-generaal over de jodenster, 29 april 1942, In het dagblad " De Tijd".
65
Taaistraat 24 Vught
Woensdagmorgen [1942]
Zeg Ans, als ik jouw Zaterdag middag nog niet zie bel je mij dan Zondag morgen even op, dan kunnen we wat afspreken? Ja hè, dat doe je wel? Je schreef dat je bijna geen kousen meer had, nu bij mij is 't precies hetzelfde, en dan met dat geloop heb je iedere dag gaten, 't Is gewoon hopeloos. Zeg ik heb nog een nieuwtje. Ken jij Beer Houtman? Gisteren vertelde Thieu me dat hij binnenkort gaat trouwen, met 'n meisje uit Vught. Hoe vind je zoiets. Ik kan 't me haast niet voorstellen. Zeg ik heb laatst geprobeerd om die gele das van jouw terug te pikken, je weet wel, maar 't is me niet gelukt, jammer hè? Nu Ansje, ik ben werkelijk uitgeput. De rest van 't nieuws voor zover 't er is hoor je dan Zaterdag of Zondag wel hè? Ik zal dan maar zeggen t o t ziens hè? Je belt me dan wel op hè? Dag! Hartelijke groeten en een stevige poot van je liefh. Vriendin
Liefste Ans! Eindelijk kom ik er dan toch toe om je terug te schrijven. Ik heb de hele morgen rondgesjouwd. Jij bent natuurlijk weer hartelijk bedankt voor je brief. Ik vind 't reuze leuk dat je Zaterdag komt, dan zien we elkaar tenminste weer eens. Je Moeder had me al verteld dat je kwam. Als ik nog te weten kom met welke trein je komt, en 't is 'n niet al te gekke tijd, dan kom ik je halen. Je hebt mijn vorige brief zeker wat later gekregen, hè? Maar ik kon er niets aan doen, want ik was namelijk ziek. Ik had griep en daarbij nog een bedorven maag, maar nu ben ik weer beter hoor. Zeg Ans, ik moet je wat vertellen. Jij schreef mij dat je Leny eens niet terug zou schrijven op haar brief hè? Nu, ik was ook helemaal niet van plan om dat haar te vertellen, maar nu moet je weten dat ik 't wel aan je broer Henk vertelde, dat vind je toch niet erg hè?
Fanny
Maar nu was 't ongeluk dat Anton er bij was toen ik dat vertelde, en die heeft 't aan Leny overgekletst. Dus 't is maar dat je er wat van af weet als Leny er iets van tegen jouw zegt. Ze vond 't natuurlijk maar alles behalve dat snap je. Hier gaat verder alles z'n gewone gangetje. Er gebeurt niets bijzonders. Gister middag ben ik met Mary'' de stad in geweest om 'n bende boodschappen te doen. W e hebben bij C en A allerlei prachtige jurken aangepast. Kind je had er bij moeten zijn 't was gewoon schitterend. Daarna zijn we nog naar de tennisbaan geweest, en hebben daar nog 'n tijdje staan praten. Je Moeder heb ik laatst ook nog even gesproken. Ik heb haar die stempel laten zien. Ze vond 't prachtig
66
stukje dichter bij Den Bosch woon, en zodoende nogal eens gauw op en neer kan fietsen. Deze week is 't circus Saltarins hier geweest, maar de ezel heeft 't dit jaar zonder mij moeten stellen. Jammer hè? Maar dat komt wel weer, als we lang genoeg wachten. Hier is anders ook niets bijzonders meer gebeurd. Alles gaat z'n gewone gang. Bij jouw thuis gaat alles goed. Thieu is Zaterdag en Zondag naar Heerlen geweest voor Hockey wedstrijden.
Dinsdag avond 19 Mei [1942] Lieve Ans. Nog even een krabbeltje voordat je naar huis komt. Vanmiddag kreeg ik je kaart waar ik erg blij mee ben. Ik kan me zo voorstellen dat je 't leuk vindt om post te krijgen en dan 't idee hebt dat er toch nog iemand aan je denkt. Vandaar dat ik je dan ook verwen met nog 'n bief te sturen, al kom je ook al zo gauw. Je hebt mij ook fijn vlug geschreven. Je beklaagt je zo over Janien en Lenie en ik dacht nog wel dat die meer schreven dan ik. Maar dat schijnt dan niet. Als ik Janine morgen langs zie komen zal ik roepen hoor! Je zit zeker te springen t o t 't eindelijk eens Pinksteren is hè?
Kom, Ansje, 't is al laat en ik krijg slaap. Ben ik nu geen lief kind om je nog eens met 'n brief op te vrolijken? Maar nu is 't toch de laatste voordat je thuis komt hoor! Dus we zullen dan maar zeggen t o t ziens met Pinksteren. Hiep, Hiep Hoera, dan is 't hol weer compleet! Dag! Je vriendin
Je schreef dat ik met Pinksteren maar dubbel dikwijls bij je moest komen, nu daar zal ik graag gebruik van maken, want anders verveel ik me ook een hoedje, want Tiny zal wel bezet zijn. Je moet me maar even opbellen. W e hebben telefoon en hetzelfde nummer. Ik zal morgen aan je Ma vragen wanneer je komt.
Fanny
O o k ben ik nog op 'n cadeautje voor je uitgeweest, maar er was niets leuks te vinden, en toen dacht ik dat ik je beter eerst vragen kon of je nog iets wist, en dat we bijvoorbeeld samen iets gingen kopen, dan dat ik z o n prulding kocht wat je misschien maar half leuk vindt. En ik wil je liever iets geven waar je echt blij mee bent. Gesnopen! Dus vandaar dat ik nog steeds niets gestuurd heb. Verder ben ik weer sinds gisteren aan 't werk geslagen. Ik was vanmiddag weer eens in de apotheek'^ en heb weer allerlei drankjes klaargemaakt. W e zijn hier in 't nieuwe huis nu zowat op streek, 't Valt natuurlijk nog niet mee, maar dat went wel. ' t Is tenminste een voordeel dat ik 'n
67
O, Ans, je moest eens weten hoe ik je benijdde, dat ik ook wel op kostschool zou willen zitten, en als ik dan vacantie had kon ik tenminste doen en laten wat ik wou. Ik verveel me nu letterlijk dood. Ik heb 2e Pinksterdag uit ballorigheid zitten werken. Nu dan moet 't wel heel erg met me zijn hè? Maar Ans ik zal er maar mee ophouden met sombere verhalen van mij te vertellen, want dat is voor jou niet gezellig. Ik vond 't zo jammer dat ik je niet meer heb gezien, want ik had nog zo graag [iets] willen kopen voor jou, want dat had ik beloofd. Maar dat doen we dan nog wel eens hè?
Woensdag 27 Mei [1942] Lieve Ansje! Vanmiddag kwam ik bij jullie langs en riep je Moeder mij even. Ze vroeg waarom ik niet eens langs was gekomen om even bij jouw te komen. Ze vertelde mij dat je 't zo jammer hebt gevonden dat je mij niet meer hebt gezien. Nu ik vond 't ook jammer, maar eerlijk gezegd ben ik niet gekomen omdat ik hoorde dat je Vader liever niet had dat ik kwam met 't oog op dat stukje in de krant'^, je weet wel. Maar ik geloof dat je Vader 't te ernstig heeft opgevat, want 't is absoluut geen verordening dat wij niet meer bij jullie mogen komen, "t Is alleen maar een waarschuwing, en 't slaat op de overdreven vriendelijkheid die de mensen tegenover de Joden hadden. Ik dacht dat je me wel op zou bellen als ik bij je moest komen, maar ik had er niet bij gedacht of je wist dat wij telefoon hadden. W e hebben 't weer en 't zelfde nummer van vroeger. Dus dan weet je het, als je weer komt kun je me opbellen hè? Doe je 't? En hoe heb je 't gemaakt in Den Bosch met de Pinksteren? Je hebt geen mooi weer getroffen, hè? Maar je zult toch nog wel genoten hebben denk ik hè?
En nu ga ik eindigen want ik moet Dandy (de hond) uit laten en post ik meteen deze brief, dan heb je hem gauw. Krijg ik ook gauw een brief, dan kikker me maar eens op, want m'n stemming is onder nul. Dag! Ik zal je gauw antwoorden op je brieven. Hartelijke groeten en een poot van je vriendin. Fanny
Vind je 't nu niet fijn dat je al zo gauw een brief van me krijgt? Ik moest je vooral de hartelijke groeten doen van je Moeder. Ik vertelde je dat ik je vandaag nog zou schrijven. Van mezelf heb ik niets te vertellen, alleen dat 't beroerd met ons gaat. Er is nu weer een verordening dat we al 't goud en zilver in moeten leveren, en al je geld. Een beetje mag je houden om van te leven, maar dat is niet genoeg. Verder zijn er nog meer verordeningen op komst o.a. dat we de fietsen moeten inleveren en 's avonds na acht uur binnen moeten zijn en dergelijke fraaie dingen meer. ' t Is maar te hopen dat alles gauw op z'n eindje loopt.
68
Woensdag3 juni
[1942]
Lieve Ans! Allereerst heel hartelijk bedankt voor je brief. Je hebt me fijn vlug terug geschreven, dus zal ik 't ook maar doen. Ik heb wel niet veel nieuws, of eigenlijk helemaal niet, maar ik zal toch zien dat ik 'n behoorlijke brief schrijf. Ik ontving vorige week Donderdag de briefkaart van jou en Henk, waar ik heel erg blij mee was. Vond je 't prettig dat hij je weg bracht? Je raadde me aan om eens met Herzberger te gaan zwemmen, maar daar heb ik niet veel puf in. Ik ga liever met 't hol mee zwemmen. W a t is 't vandaag toch ontzettend warm hè? W e stikken hier compleet op dat bovenhuisje, maar ik heb goede moed dat 't maar voor korte tijd is. De laatste paar dagen heb ik Leny nog wel eens gesproken. Ze mag van thuis niet meer tennissen, wat voor haar erg zielig is, maar voor jou misschien wel 'n troost hè? Bij jullie thuis ben ik 'n eeuw niet geweest, alleen kwam ik laatst 's morgens langs en vroeg jouw Moeder me of ik even een fles melk wilde gaan halen. Ik doe natuurlijk niets bijzonders wat lol maken betreft. Ik zie m'n tijd maar door te brengen met werken en boodschappen doen voor thuis. Ik heb toen met de verhuistijd een heleboel lessen gemist, en die ga ik nu inhalen. W a t een ijver hè?! Maar dat is alleen maar uit pure verveling. Je vroeg me in je brief om nog eens 'n foto van mij en van 't hol te sturen, maar ik heb er echt geen, want de foto's die ik heb, heb jij ook, en van mezelf heb ik alleen zo'n grote, waar ik wel een briefkaart van kan laten maken, als je dat graag wilt. Dan schrijf 't me maar. Met Tiny van Benthem gaat 't goed, alleen zie ik haar niet veel, want ze moet hard werken voor haar examen, wat volgende week al begint. Nu Ans ik geloof dat ik moet gaan eten, en zal ik
maar meteen ophouden.'t Is dit keer maar 'n korte brief, en ik hoop je de volgende keer meer te kunnen schrijven. Dag! Veel hartelijke groeten van je vriendin Fanny
z'n gewone gang. Ik ben nog steeds heel ijverig aan 't lessen inhalen, omdat ik me anders toch maar verveel. Onze grote hond Black is weer bij de Juffrouw, want hij was eerst bij een getrouwd vroeger dienstmeisje van ons, maar daar moest hij in een schuur slapen en als 't dan onweert of er w o r d t geschoten, w o r d t hij zo bang, dat hij de hele boel kapot bijt. Hij heeft o.a. van een ladder die in de schuur stond alle sporten afgebeten,en een heel gat in de deur. Als je 't zag zou je niet denken dat een hond dat gedaan had. En nu is hij weer bij Juf. daar kan hij binnen slapen. Laatst werd ik door een Duitse dame aangehouden, omdat ik m'n ster niet zichtbaar droeg, ik had n.l. m'n jas loshangen. Ze vroeg m'n naam en waar ik woonde, maar ik heb er verder niets van gehoord. Je kunt begrijpen hoe ik geschrokken was.
Woensdag morgen [1942] Liefste Ansje! Z o tussen mijn w e r k door ga ik maar weer eens aan jou schrijven. Ik dank je heel hartelijk voor je fijne lange brief. Jij schrijft me ook t r o u w , dus doe ik het natuurlijk ook. W a t betreft die postzegel, daar zou ik me maar niet druk over maken, want ik pik ze ook maar van m'n Pa of Ma, dus dat kost me geen cent. Je schreef me dat je graag als cadeautje die foto van mij had. Nu dat vind ik ook een leuk idee, want ik wist anders niets, en ik had ' t toch beloofd. Ik ben er gisteren direct voor naar de fotograaf geweest, want ik moet hem nog eens af laten drukken, dus dan denk ik dat hij pas de volgende week klaar is, en dan krijg je hem met de brief van de volgende week. Goed? Heb ik geen mooi postpapier? Dat heb ik ook al weer gegapt. Je schreef dat ze jouw lekker hadden gemaakt, met te schrijven dat ze waren gaan zwemmen, wat gemeen zeg! Maar dat geeft niks hoor! Als jij met vacantie komt en de oorlog is afgelopen, dan zullen we onze schade wel inhalen. Alles gaat hier verder
vubn f-
ATkj^/iii.
/^i^i.^^'ii^t^a^^.
^^:^J^
97. Briefpapier van Fanny. 'iS
\
^^^^^'>
y
70
^ ^^^^
-^c^^^y^
llJ-Vv
^t^^^
<^
-r^-f^-^j
9Q. Los anoniem briefje uit liet Vughtse archief, 1942-1943. l-iet accentueert Fanny's terechte angst in haar brief van (10?) juni 1942. Op dat papiertje staat geschreven: "W.l-t. (Waarde Heer), Is het waar dat het U bel<ent is dat er in Vught nog joden loopen zonder ster. lederen dag reizen zonder ster. Fietsen zonder ster. De Bioscoop bezoeken zonder ster. Zwarte handel doen op grootte schaal enz. enz."
Tiny van Benthem is op 't ogenblik druk aan 't examen doen. Als ik denk dat ik 't anders nu ook had moeten doen. W a t zou ik zitten rillen en beven. Daar hoef ik me tenminste eens niet druk over te maken. Kom Ansje, m'n blaadje is zowat vol en m'n nieuws uitgeput, dus zal ik er ook maar eens een eindje aan zuigen om jouw uitdrukking te gebruiken. De foto krijg je dan de volgende week hè? Dag! Krijg ik weer zo gauw antwoord? Een stevige poot van je vriendin Fanny
99. Tiny, rond Pasen 1940, voor haar ouderlijk huis op de Graafseweg. Links haar zusje Netty, rechts Yvonne.
71
Woensdag morgen I 7 juni [1942]
ken, kreeg ze net dat stuk wat ze geleerd had. Dat zou mij natuurlijk nooit overkomen zijn. Dus dat is er al weer een die de schooltijd achter de rug heeft. Ik geloof dat ik nu zo langzamerhand uit gekletst ben, want ik spreek tegenwoordig bijna niemand, en dan heb je natuurlijk ook vanzelf niet veel nieuws. Als ik bij de Juf kom en ik ga met Black uit, dan gaatjaquie'^ mee. Soms loopt hij ook wel eens mee als de Juffrouw alleen met de hond loopt. Zeg Ans stuur jij nu ook eens een foto van jou? 't Hoeft geen grote te zijn hoor, 'n kleintje is al goed. Ja, doe je het? En nu houd ik maar weer eens op met schrijven, en groet ik je hartelijk t o t de volgende brief. Dag. Een stevige poot van je vriendin
Liefste Ansje! Zoals gewoonlijk ben je natuurlijk weer hartelijk bedankt voor je gezellige brief. W a t leuk dat Janine nu ook iedere week schrijft, dan krijg je tenminste wat meer post hè. De foto is klaar, en ik zal hem bij deze brief in sluiten. Ik hoop dat je het leuk vindt. Je vroeg me of ik nog wel eens iets van de Koepel-familie''' hoorde. Nee hoor, ik zie ze nooit en spreken nog minder. En als ik ze tegen kom groeten ze gewoon, dus ik ook. Zondag middag belde Janine mij op of ik zin had met haar en Leny een eind te fietsen. Nu daar had ik wel oren naar, dat begrijp je, want iets anders heb ik toch niet te doen. W e zijn toen naar Engelen gefietst, naar Els Altenburg, die vriendin van Leny. Zij is zo dol op aardbeien, en die hebben we haar toen gebracht. Onderweg kreeg ik natuurlijk weer een lekke band, dat hoort er nu eenmaal bij. W e hebben in de stad nog wat ijs en koeken gegeten, en zijn toen naar huis gegaan. Als jij thuis bent gaan we eens met z'n vieren fietsen hè?
Fanny
W e hebben bericht gekregen dat we voor 30 Juni onze fietsen moeten aangeven. Als ik hem nu kwijt ben, ga ik van iemand een autoped lenen dan kom ik daarop naar Den Bosch. Mooi idee hè? Maar ik doe 't beslist hoor, al lacht iedereen me nog zo uit. Ik ben niet van plan om ieder ogenblik naar Den Bosch te lopen. Hoe gaat 't anders met jouw op school? Je schrijft er zo weinig over. Gaat 't nogal met de compo's? Tiny heeft haar eindexamen nu achter de rug. Ze heeft vanmiddag uitslag en natuurlijk slaagt ze. Ze heeft met alles reuze bof gehad. Van vakken waar ze maar een paar dingen had nageke-
72
Woensdag 24 Juni [1942]
^iElffiBfTE-POLITlE
VUGHT.
e n g s t -
Liefste Ansje!
IngovolgQ •beschikiinc van don Comnilssöria-GonoraBl, .SS-GruppenfU'irer \xnd G o n e r a l - l o u t n a n t d e r P o l i z c i , .^autor, v e r k l a a r t ondergereekende op V/OSfKDAS, 2d. JUTII 1 9 c 2 , ir. b e r i j d b a r e n en bohoorÜ jkon toeataïid t e hebbon-ontvan{^or. v a n :
W a t een drukke correspondentie zijn wij aan ~t voeren hè? Ik vind ' t echt leuk. Elke Dinsdag kan ik eral op rekenen dat er een brief voor me komt van Ansje. O o k dit keer weer hartelijk bedankt voor je lange brief. Ik vind ' t een leuk idee dat ik je iedere morgen aankijk als je wakker wordt. Dan krijg je zeker ineens een goede bui hè?! Hm!! Over jouw foto zal ik dan nog wel eens aan je moeder vragen, maar ' t is niet zeker dat ik haar nog dikwijls zal zien, want ik mag denkelijk niet meer zonder vergunning naar Den Bosch, en dan alleen nog maar om les te nemen bij Gersons. W a t 'n uitvinding hè? Deze week kan ik nog wel eens gaan maar volgende week zal ' t niet meer zo makkelijk gaan om in Den Bosch te komen. Dan moeten we vandaag voor I uur onze fietsen inleveren, dus zal ik de wandelsport maar gaan beoefenen. W a t zal ik slank worden hè? Ik moet vanmiddag al direct naar het villapark in Vught lopen om naar de begrafenis van Mijnheer van Driel (een kennis van ons) te gaan. Hij is n.l. gestorven.
NAAM:
:r-;i^-
BKROEPstudeerend oen
•JONEïnJE t e VUGHT,
Ta-ilstreat
ZiAMES/HEERTN-RTji.TEL
MERK: "turners
No.:
27S1
alsmede noviiiij'Z'.uirD .•:iJ..z.^L i^r^jL-Tj-D T;; a-": TOJGTAI-D ~IÜI 2 1 ?C:I I ? 4 2
Paraaf enbtonaar.
YUGHT, don 2Aen Juni 1942, DE INSPECTEUR VAN POLITIK
-^^ Tn
(F.Offormans)
100. Bewijs van het inleveren van de fietsen door de familie
Philips.
ook hard aan de compo's bezig. Dus je zit er niet alleen voor hè? Krijgen jullie gauw vacantie? Als je me zien wilt in de vacantie zul je waarschijnlijk wel naar Vught moeten komen. Dat doe je wel hè? Dan komen jullie wel met 't hele hol eens naar Vught hè? Nu keind, ik hou weer eens op, en hoor je de volgende week wel weer wat van me. Nu ga ik m'n fietske wegbrengen. Dag! Hartelijk gegroet door je vriendin
Ik was hard van plan geweest om met de autoped te gaan nu ik niet meer fietsen mag, maar mijn Vader wil "t niet hebben en dan heb ik niks meer te zeggen hè! Ik heb Tiny voor jouw gefeliciteerd, en ik moest jouw de groeten over doen. Ze gaat hoogst waarschijnlijk logopediste worden (spraaklessen). Wanneer ik examen moet doen? Ja dat duurt nog wel een jaar of anderhalf, en dan is de oorlog allang afgelopen hoop ik. Bij Kortenhorst'^ ben ik sinds vorig jaar niet meer geweest, dus die vriendschap is niet erg dik, trouwens nooit geweest hoor.
Fanny
Fijn dat 't zo goed gaat met de compo's, dan ga je natuurlijk over hè? Je geliefde broeders zijn
73
•
^
Joden geheel uit het maatschappelijk leven verwijderd In winkels alleen toegelaten tusêcheii 15 en 17 uur. —Verbod openbare vervoermiddelen te gebruiken Tweede be!chikk:njï van dgr con> missaris-generaai voor de openbare veiUgheid over het optre^Jen van Joden in hel openbaar. op grond van <»rt.kel 45 der v v verordening nr. 138 1941 van den Ri^kscommissarls voor het bezette Nederlandsche geb:cd betreffende het handhaven van de openbare orde wordi bepaald: ARTIKEL 1. Joden moeten ilch r a n 20 o o r tot 6 nux binnen bon woninien ophouden. ARTIKEL 2. Aan Joden is bet verboden, zich op t« houden in woningen, tuinen, alsmede In andere voor herstel ot ontspanning dienende particuliere InrichtingeD, van niet-Joden, voor zoover deze met op grond van b e staande huur- ot arbeidsovereenliomsten noodzakelijk is. Joden, die met nlet-Joden getrouwd xijn. vallen buiten deze bepaling. AHTIKEL 3. (1) Joden moren winkels, die niet als joodsche zaken gekenmerkt rijn. alleen In den tUd van 15—17 tuir betreden. Cltgexonflerd zijn apotheken. (2; Het Is den Jod^n verboden, zich goederen thuis te Utexi bezorgen, (3) Deze vercrdening valt builen de bijzondere maatregelen, die voor de stad Ann^terdam door den Beauftragten van den Rijkscominissaria reeds getx>ffen zijn of oog ^etroUen rullen worden. AKTIKEL 4. Het Is den Joden verboden, kapperszaken en andere paramedtache in/lchtingen te betreden of vao hun diensten gebruik te maken, voer zoover deze zaken of Inrichtingen niet als ioodsche gekenmerkt «lln. Er wordt verwr^zen naar paragraaf 2 van de Instructie van den RUkscommissarls voor het bezette Nederlandsche gebied ter uitvoering van de verordening nr. 198/1941 betreffende de regeling van het nltoefenen van een beroep door Jodeo van 39 Juni 1942.
ARTIKEL 5 (I)
Jodfen 18 het b e t r e d e n v a n
spoorwegemplacementen
en
het
g e b r u i k m a k e n v a n alle o p e n b a r e 101. De bewegingsvrijheid van Fanny en het gezin Philips CD particuliere v e r v o e r m i d d e l e n werd steeds meer door allerlei verordeningen ingeperkt. Zo v r r b o d r n . ook door de tweede beschikking van de commissaris-gene(2i L'.tgezor.di«Td ü j n : M) Het benut.en van ponten, raal voor de Openbare Veiligheid over het optreden van jo(2t het fietsen binnen _de geden in het openbaar. Gepubliceerd in de dagbladen van 30 n^eenie Amsterxlant 1,3'; gebu-ulkjuakir^ van bakfletjuni 1942.
74
9«n voor goedere-jrvec-voer vcjor z»keLijke doel*iTid«n \-oor zoov-er de uiloefening VBXI h u n bïroep tncges:«an is. (4) Het vervocrer. vao". ernstige zieken met een ziekenwagen en het vervoeren van i n v a l d e n met speciale voertu.gen, (5) gebruikmaking van stadsverkeer sniidd e l€n door den bezitter van een door de Rustungsinspektion Niederlande voorgestelde en door Sicherhettspolizei verleenclrijvergujïnmg, (6) gebruikmaking van de spoorwegen met een door dic S^herh*4iapohzel afgegeven reiavergunnij^, (7) gebruikmaking v a n .verkeersmiddelen door bezitters van een door de Zentralstelle fur JÜdische Aurwanderung Amsterdam afgegeven reisvergunning. (3) Joden, die in d«ze j^evallen van openbare verkeersmwidelen gebruik mogen maken moeten plaats nemen in d* laagste klasse (rockaf. deeling). Zij mogen slechts dan Instappen en zitplaatsen innemen, waaneer er voldoende plaats voor niei-joodacbe reizigers ia. ARTIKEL 6. Aan Joden is het verboden van openbare leleiooninstallaties gebruik te maken. ARTIKEL 7. Jood In den zin van deze verordea l s g is bij, die in gevolge artikel 4 der verordening no. 189 IMO over de aanmelding van ondernemingen Jood is of als Jood geldt. ARTIKEL 8. Uitvoeringsbepalingen en verdere uitionderingen op de bepalingeri 1— 8 worden in het joodsche weekblad bekend gemaakt. ARTIKEL 9. (1) HIJ, die in strijd handelt möt de bepalingen der artikelen 1—6. dan, wel deze ontduikt, wordt — voor zoover injïevolge andere voorschriften een zwaardere straf is bedreigd — gestraft met hechtenis van ten hoogste zes maanden en geldboete van ten hoogste duizcr*:! gulden of inet een van deze straffen. Aan dezelfde is onderhevig hij, die een ontduiking dezer bepalingen in de hand werkt, deze mogelijk maakt. of daarbij l y n medewerking verleent. Het nemen van maatregelen op het gebied d e r Sicherheitspollsel blijft hierdoor onaangetast. AHTIKEL 10. Deze beschikking treedt in werking op den dag harer afkondiging. 'i-Gravenhage, 30 J u n i 1942. De commijsa^iA-genera^I voor ó Openbare Veili-gheid RAUTER ^^ Gn^penfüöireT un«d Generaü iS-l ieutnant der PoJirei.
Woensdag morgen [1942] Liefste Ansje! Op de eerste plaats natuurlijk weer hartelijk bedankt voor je brief. Ik heb werkelijk om je moeten lachen, dat je dat zo mooi vroeg van die haarlok. Als je er erg op gesteld bent zal ik er je wel een sturen, maar nu nog niet, want mijn haar moet toch een beetje geknipt worden, (dat doet Heleen, nu ik niet naar de kapper mag), en dan kan ik van die afgeknipte lokken wel wat aan jouw sturen. Is dat goed? Nu zal ik eens gaan denken of ik nieuws heb, maar ik geloof van niet. Ik kom tegenwoordig niet meer zo dikwijls in de stad, nu ik geen fiets meer heb en maar tussen 3 en 5 uur boodschappen'^ kan doen. Je weet geloof ik ook nog niet, dat ik helemaal niet meer bij iemand op bezoek mag komen. W a t belabberd hè? Ik kan nu helemaal niet meer naar de Juf toe en natuurlijk ook niet meer bij jullie, maar dan kom ik maar daar boven bij de tennisbaan staan, of bij jullie op ' t muurtje voor ' t huis. Zeg Ansje, ik heb nog steeds geen foto van je. Stuur er eens een? Heb je al een brief van Janine gekregen? Snap jij nu iets van die ruzie? Ik niet veel. Als ik jouw was hield ik me er maar helemaal buiten. Zondag middag ben ik ondanks de hitte toch maar naar Den Bosch getippeld en heb toen met Leentje en de rest gezeten. Leny heeft me toen zowat helemaal naar huis gebracht. Echt lief van haar. Van Tiny snap ik niet veel. Ze belt me gewoon niet op. En nu doe ik 't ook niet. Ik hoef haar toch niet achterna te sjouwen. Kom Anske, ik heb werkelijk geen nieuws meer. Ik hoop dat ik volgende week een langere brief kan schrijven, want ik kan me zo voorstellen hoe graag je lange brieven krijgt, maar nu ben ik
werkelijk uitgeput. Ik [ga] dan maar weer eens ophouden. Dag Hartelijk gegroet en een zoen van Je liefhebbende vriendin Fanny
Woensdag morgen [1942]
Ik heb me ziek gelachen, dat je zo mooi begrepen had dat Henk mijn haar zou knippen, maar dat doet Heleen (mijn zuster!). Ze heeft 't t r o u wens al gedaan, maar er zijn geen mooie krullen bij om jou op te sturen, 't Zijn maar hele korte stukjes. Zeg ik denk er ineens aan dat 't vandaag uitslag van de overgangen van je broeders is. Je zult dan wel benieuwd zijn hoe het er mee is. W e e t je wat, ik zal deze brief wat later dan gewoonlijk posten, en dan schrijf ik er even bij of ze er door zijn of niet.
Liefste Ans! Als ik het goed begrepen heb is dit de laatste brief die ik aan je schrijf voordat je naar huis komt. W a t schiet die tijd al weer vlug op hè? Ik zal het echt leuk vinden als ik je weer eens kan spreken. W e zitten tegenwoordig heel vaak boven de tennisbaan, je weet wel dat paadje langs baan 3,4,5, en 6. Natuurlijk alleen als ik er ben, want ik kan niet beneden komen. Als je thuis bent kom je daar ook hè? Ik vergeet je nog voor je briefte bedanken. Bedankt hè!
De uitslag is om half vier vanmiddag. Ik moet toch naar Den Bosch voor Gersons, en dan ga ik daarna naar de tennisbaan om te vragen hoe het gegaan is. Je krijgt dan deze brief wat later, maar dat vind je niet zo erg hè? N u Ansje, ik denk dat ik nu maar eens ophoudt, en vanmiddag na de uitslag verder pen. Dat is wel goed hè? Van Tiny niets meer gehoord. Maak je maar niet ongerust dat ik haar op zal bellen, want dat kan ik al niet meer, daar de telefoon sinds de vorige week is afgesloten. Dag t o t vanmiddag! Hier ben ik dan weer. Ik ben naar de uitslag geweest. Het is niet gunstig, want Henk is gezakt en Thieu heeft 2 herexamens voor Godsdienst en Scheikunde. W a t jammer hè. Ik heb echt medelijden met Henk, want hij heeft hard gewerkt. Maar ja, daar is nu eenmaal niets aan te doen. Je Vader zal wel niet erg te spreken zijn vanavond. Wees maar blij dat je nu niet thuis bent, volgende week is het misschien wat geluwd. N u Ansje, ik ga eindigen. Krijg ik nog een brief van je, en schrijf je dan wanneer je precies thuis komt? Dag! T o t de volgende week dan hè! Hartelijk gegroet en een zoen van je vriendin
/ 02. Heleen, de oudere zus van Fanny, met de fox-terriër op Muiserick.
Fanny
76
[BRIEFKAART] Nog hartelijk bedankt voor je kaart! Dag! Dinsdag 21 juli '42 Liefste Ansje! Zoals je gevraagd hebt, schrijf ik je nog even een briefkaartje terug. Ik verheug me er echt op dat je deze v/eek komt. W a t jammer dat je niet zeker weet of je Vrijdag of Zaterdag komt en met welke trein anders zou ik naar 't station komen, maar ik zal wel Vrijdag en Zaterdag middag maken dat ik in de buurt van jouw thuis ben, dan zie ik je wel als je er bent. Verder is hier geen nieuws. Mijn Pa is opgeroepen voor de keuring voor de werkkampen in Drente'^. W e l erg, maar we zullen maar goeden moed houden. Van Tiny nog niets gehoord. Ja, ik hoorde van Leentje dat Janine weg was. Jammer voor jouw hè? Ik hoop dat je deze kaart nog op tijd krijgt. Nu eindig ik maar, en dan t o t Vrijdag of Zaterdag hè! Veel groeten een zoen van je Fanny.
77
Taaistraat 24
Bosch zijn ook nog goeie te krijgen bij Bunen van Eggelen in de Kerkstraat. Daar heeft Henk ze ook nog gekocht. Volgende week is er in Den Bosch kermis, daar zul je wel niet veel aan missen denk ik. Je bedankte me nog voor de snoepjes maar hoeft niet hoor, integendeel, ik moet jou bedanken voor de vele dagen dat je me gezelschap hebt gehouden, en met me mee ging om boodschappen te doen. Dat zal ik nooit vergeten en vond 't schattig van je. Hoe is 't met je jurk, ben je er nog niet uitgesprongen? Ans, neem me niet kwalijk dat ik zo slordig schrijf, maar ik wilde deze brief nog voor 8 uu^ op de bus doen, anders mag ik er niet meer urt, en krijg je hem pas later. Ik zal dan maar meteen eindigen, daar 't me verder aan schrijfstof ontbreekt. Ik krijg dus nu een brief van je hè? Fijn hoor! De hartelijke groeten en veel liefs van je vriendin
Dinsdag 8 Sept. '42
Liefste Ansje! Hier ben ik dan weer eens met m'n brief. Jij allereerst heel hartelijk bedankt voor je kaart. Ja, en nu moest ik eigenlijk gaan vertellen wat ik voor nieuws heb, maar dat heb ik niet. En dat beetje wat er is zal ik je maar besparen, want dat is toch allemaal maar beroerdigheid. Z o kan ik wel vertellen dat er vorige week een paar "heren" zijn geweest om te komen inventariseren, dit is opschrijven wat je allemaal voor meubels hebt, en dan nemen ze direct mee wat ze graag hebben, bijv. bij ons namen ze mee, een scheerapparaat, een leren actetas, 2 leren koffers, een bont vos van mijn Moeder, een trouwring van mijn Vader, verder nog een verrekijker van Hans en 'n handvol sigaretten. Hoe vindt je dat? De volgende dag kwamen ze terug om nog een paar flessen wijn te halen. Er w o r d t hier gemompeld, dat we voor 15 October weg moeten zijn naar Amsterdam of Polen. Dus als je komt over 5 weken, hoop ik dat ik er nog ben om je ook nog even te bezichtigen. Ik hoor dan nog wel wanneer je komt precies hè? Verder kan ik je vertellen dat ik nog dikwijls naar Den Bosch ga. Ik mis je gezelschap wel hoor! Maar er zijn toch nog wel andere goede geesten die 't me gezellig trachten te maken. Nu Leny ook weer naar school is haal ik haar wel eens af. Leny klaagt haar nood bij me, omdat ze niet met haar willen tennissen en niets meer tegen haar zeggen. Ik vind 't toch wel zielig voor haar. Maar ja, ik kan er toch niet over oordelen natuurlijk, wie nu eigenlijk gelijk heeft, dus bemoei ik me er niet mee, en ben met iedereen goed.
Fanny P.S. Volgende keer zal ik zien dat ik er eens ean postzegel bij insluit hoor! Dag, Flips.
Hoe gaat 't jou anders op je schooltje? Ben je weer helemaal gewend? Heb je nog snaren voor je racket gekregen van dat meisje? Hierin Den
78
Taaistraat 24 Vught
103. Hans Philips.
Dinsdag 15 Sept. '42
Liefste Ansje! Vanmiddag ben ik eens vroeg thuis gekomen, om kwart voor vijf liefst, en heb nu niets te doen, en ga daarom maar alvast naar jouw schrijven, dat vind ik altijd leuk werk, al weet ik ook niet veel nieuws. Jij bedankt voor je brief, die je toch nog aardig vol hebt gekregen, ondanks dat je niets wist te schrijven. Je hebt zeker wel van thuis gehoord, dat er in Den Bosch kermis is, maar je hoeft 't niet erg te vinden dat je er niet bij bent, want er gaat natuurlijk niemand naar toe. 't Is er dan ook een vreselijk rommeltje. Ik erger me tenminste dood als ik er langs kom. Je raadt nooit waar ik vanmiddag geweest ben. Bij Joke Sedée! Ze had gevraagd of ze mijn hockey rommel mocht overnemen. En dat heb ik haar nu gebracht. Toen ik de deur uitliep, kwam Pa Sedée" net thuis, maar dacht je nu dat hij iets vroeg hoe het met me gaat? Niks hoor! Hij zei alleen maar "Goedendag". Ik liep natuurlijk door. W a t 'n boer hè? Het regende zo verschrikkelijk dat ik maar niet langer bij de tennis ben gebleven, en ben naar huis gegaan. Leny heb ik vandaag niet gesproken daar Hennie me t o t de Vughter uitgang^° heeft gebracht ondanks de stromende regen.
ven. Tiny komt nu ook nogal eens 's avonds bij me, dus ze gaat zich beteren. Zeg, ik heb me vanmorgen laten wegen, en nu weeg ik toch nog maar I 15 pond. W a t een beetje bij vorige jaar vergeleken hè? Toen woog ik 124. Ben je niet jaloers op die slanke lijn van mij? Hm! Dat kom[t] natuurlijk van al dat geloop. Kom, Anske, mijn papier raakt vol, dus zal ik er maar weer eens een eindje aan maken. Ik wacht dan maar weer op een brief van jouw hè? Schrijf maar een lange als je kunt. Dan zwam maar wat als je niets weet. Dag. Hartelijk gegroet van je vriendin Fanny
Vandaag zijn er weer oproepen voor de werkkampen in Drente, maar Hans is er gelukkig niet bij. T o t nu toe tenminste. Dus dat is weer een angst minder. Zondag middag heb ik met Black gewandeld en gingjaquie natuurlijk direct mee. Ik heb toen ook nog met je Moeder staan praten, en die vertelde me dat ze je later zou schrijven, omdat ze Maandag op de tandem naar je grootmoeder ging en dan had ze meer nieuws om je te schrij-
79
Die foto van Jaquie heb ik gezien. Treesje kwam er eens mee aanlopen. Ik vind hem erg leuk. Je hebt hem zeker in je ceP^ opgehangen. Vandaag ben ik niet naar Den Bosch geweest, want 't regende me te hard, en had eerlijk gezegd niet veel zin. Leny heb ik 'n tijdje niet gezien. Ik zal haar weer eens van school gaan halen. O o k wist ik niet dat Janine ziek was. W a t ben ik achterlijk hè? Tiny heb ik 'n weekje niet gezien, want ze kan nu haast 's avonds niet komen omdat het al zo gauw donker is.
Dinsdag avond 22 Sept. '42 Liefste Ansje! Hier zit ik dan weer eens om een brief aan jouw te gaan pennen. Jij bent natuurlijk weer hartelijk bedankt voor je brief. Ik zal je eerst eens 'n nieuwtje vertellen. Luister goed! Vorige week kregen we ineens 5 aangetekende brieven. Eerst schrokken we ons lam, daar we dachten dat het de oproepen waren, maar dat was niet zo. W e moesten ons Zaterdag allen melden bij de Sicherheids Polizei in Amsterdam, voor eventuele vrijstelling van tewerkstelling in Duitsland. Zodoende zijn we dan met z'n vijfjes naar Amsterdam geweest. W e hebben nu allemaal een stempel op ons persoonsbewijs staan waarop staat dat we voorlopig vrijgesteld zijn. Fijn hè? Dit komt omdat we bezig zijn om toestemming te krijgen om weg te mogen^'. Dus nu hebben we hopenlijk even rust. Verder is er van Amsterdam natuurlijk wel veel te vertellen, maar dat is niet erg opwekkend. Dus zal ik het maar niet vertellen. In ieder geval kan ik je zeggen dat mijn familie er nog zowat allemaal zit. En hoe is het met jouw? Bevalt het je nog al daar ginds. Schrijf eens precies wanneer je voor een dag thuiskomt? Dan ben ik er als de kippen bij hoor!
't Is nu pas acht uur en we al zitten volop met licht aan. Echt winters! Op 't ogenblik ben ik snipverkouden. Heel gezellig. Verder ben ik nu uitgeput en zal ik maar weer eens ophouden met m'n geklets. Heb ik nu niet netjes dicht in mekaar geschreven? Nu kun je je toch niet beklagen dat ik zo wijd uit elkaar schrijf om m'n papier vol te krijgen! Maar nu weet ik toch echt niets meer hoor. Ik groet je dan maar weer voor 'n weekje met een stevig[e] poot van je liefhebbende vriendin Fanny
Je schreef me dat je Leentje deze week niet terug schreef vanwege de roddelbrief. Ja 't is maar ' t beste er maar niet op te antwoorden, want je kunt er nu eenmaal niets tegen doen. Heb ik soms ook iets gedaan of niet? Schrijf me dat eens? Ik zal er niets over tegen haar zeggen hoor, maar ik zou 't toch graag weten. W a t dat slecht uitzien van mij betreft, dat zal wel mee vallen geloof ik. Ik zie tenminste niets vreemds aan m'n gezicht. Erg veel kleur heb ik nooit.
80
Woensdagmorgen I4
0ct.[l942]
ven, dat ik me soms zo kan vervelen, dat ik denk: "Was ik maar weer op school.!" Jij zult je dat wel niet in kunnen denken hè? Maar toch is het zo. Ans, ik houd op met schrijven anders begin ik weer te klagen krijg ik in de gaten, en daar mag ik jouw niet mee vervelen. Maar anders weet ik ook niets te schrijven. Ik hoop dat ik volgende week meer weet. Vraag jij maar 'n hoop in je brief, dan kan ik er tenminste op antwoorden. Dus Ansje, ik groet je dan maar weer t o t m'n volgende brief. Een poot erbij van je liefh. vriendin
Liefste Ans! Zoals je wel gemerkt hebt, heb ik vorige week niet meer geschreven, omdat ik absoluut geen nieuws had. Deze week is 't wel niet veel beter, maar ik zal toch proberen 'n behoorlijke brief in elkaar te flansen. O m te beginnen zal ik je alvast hartelijk bedanken voor je brief. Je hoeft geen excuses te maken voor je slechte papier, want dat heb ik ook dus staan we gelijk. Ja, en nu zal ik eens denken of ik nieuws heb! Ik geloof niet dat er iets gebeurd is sinds jij weg bent. Getennist w o r d t er bijna niet. Alleen was er in 'n soort toernooi van de M.T.S. weet je wel net als het vorige jaar. Er was niet veel bijzonders te zien. Je Moeder spreek ik nog wel eens. Zij vroeg me of ik Jan Jr. nergens kon bereiken om die das terug te krijgen. W a t 'n manier eigenlijk om dat ding zomaar te houden hè? Ik weet niet hoe ik hem te pakken moet krijgen, en dan hij zal hem heus niet aan mij terug geven. Gisteren heb ik Leny na een hele tijd weer eens gesproken. Ze had niet veel te vertellen. Ze zei dat ze een brief van jouw had gekregen. Op 't ogenblik hebben we hier in huis de kachel al aan. 't Is zo'n groot ding, dat we hier zowat stikken in die kleine kamertjes. Maar van de winter zal 't wel lekker zijn. W a t een belabberd papier krijg je toch tegenwoordig hè? Ik durf haast niet op m'n pen te drukken, want anders vloeit het aan de andere kant door.
Fanny P.S.: O ja, ik heb voor Anton een strafcahier-^^ gemaakt. Leuk hè, 't ging heel goed.
Ik heb de foto gezien van jullie allemaal. Ik vind hem erg leuk. Alleen jammer dat jij je hoofd erop hebt bewogen. Heb je hem ook al gezien? Hoe gaat het anders met jouw op 't schooltje? Heb je nog steeds goeie cijfers? W i l je wel gelo-
81
Heb je gehoord van José Bolsius ? Hij heeft 't aan z'n hart, en mag nu niet meer aan sport doen. Zielig voor hem hè? Ans, ik scheid er nu even mee uit met schrijven, dan schrijf ik morgen of vanavond nog wat bij. Dag! Ik ga nu weer aan de tippel. Zie zo, ik ben weer thuis, maar heb niets bijzonders te vertellen. Leny heb ik weer niet gesproken. W e l sprak ik je Moeder nog even, maar die had ook niets. Ik vroeg Henk nog of ik iets aan je moest vertellen van hem, maar hij wist niets en ik moest alleen maar de groeten doen. Ik zal je maar vast feliciteren met z'n verjaardag! Ans, ik weet gewoon niet hoe ik m'n brief vol moet krijgen. Er gebeurt maar niets, en ik verveel me zelf zo ontzettend, dus ik kan je ook niet vertellen wat ik al zo doe. In hoofdzaak niets! Niet veel bijzonders hé? 's Avonds hebben we nog steeds veel bezoek, dat is tenminste nog iets om de avonden door te komen. Ik ga nu maar weer eens eindigen. Krijg ik weer gauw een brief van je? Heel veel hartelijke groeten van je liefh. Vriendin
Dinsdag middag 20 Oct. '42 Liefste Ans! Gistermiddag vertelde Henk me dat er een brief van jouw was, die je Vader had meegebracht. Ik ben hem natuurlijk direct mee gaan halen en bedank je er hartelijk voor. W a t een eer dat ik de enigste ben die je deze week geschreven hebt. Janine was erbij toen ik je brief las, dus die heb ik de boodschap al kunnen overbrengen, maar Leentje heb ik nog niet gesproken, misschien vanmiddag. Maar dat vertel ik dan nog wel in deze brief, want ik zal hem nu niet ineens afschrijven, daar ik dan misschien kans heb wat meer nieuws te kunnen schrijven. Nieuws is er natuurlijk weer niet! Alleen dat Tiny van Benthem al zo half en half verloofd schijnt te zijn, dat had mijn broer Hans tenminste gehoord. Ik weet het niet want ik heb haar in een eeuw niet gesproken. Hoe vind je zo iets? Je vond het zeker reuze leuk dat je Vader zo plotseling voor je stond, dat was weer eens een afleiding hè? Je Moeder vertelde me dat je er het heel goed maakte volgens je Vader. O o k hoorde ik dat je met St. Nicolaas thuis kwam. Ik zeg je nu al vast dat ik je dan een beetje langer hoop te spreken dan vorige keer, als ik er tenminste dan nog ben. Maar tegen die tijd hoor ik wel wanneer je precies komt. Jammer dat je je verjaardag niet hier viert. Denk maar eens vast wat je hebben wilt.
Fanny
Je Moeder is geloof ik wel van plan J.Tr. eens een keer op te bellen. Ik ben benieuwd hoe dat zal aflopen. De tennisbaan is vanaf Zondag gesloten, dus die tijd is ook al weer voorbij. Hoe zal het er volgend jaar zijn? Nog een beetje vervelender of heel leuk?! Laten we het laatste hopen en goede moed houden. Ik tippel nog maar steeds op en neer naar Den Bosch dat is m'n enigste afleiding. Zondag middag was ik bij Mary Bendiks, die had ook niets bijzonders.
82
Woensdag 28 Oct. '42
Nu heb ik tenminste eens iets nieuws verteld hè? Maar meer weet ik niet. Vanmiddag ga ik weer naar de stad en dan schrijf ik wel verder. Dag! Hier ben ik dan weer. W e e r geen nieuws. Vanmiddag hebben we wat gewandeld, 't Was wel lekker weer. W e e t je dat we weer wintertijd krijgen. A.s. Zondag w o r d t de klok verzet. Dan w o r d t 't nog een beetje vervelender want dan moet ik natuurlijk voor 't donker thuis zijn, en zit ik vanaf 5 uur al opgesloten. Leuk vooruitzicht hè? Vanmiddag heb ik me nog even gewogen. Nu is 't ineens weer 120 pond. Hoe vind je zoiets? Ans, ik begin me toch zo hopeloos te vervelen. Ik wou maar dat je ook herfstvacantie kreeg, dan kon je hier komen, en zag ik tenminste weer eens iemand anders. Van Tiny hoor of zie ik niks. Laatst op 'n Zondag zou ze me opbellen of ze kwam of niet. Ik heb de hele tijd zitten wachten maar geen telefoon. Nu bel ik ook niet meer op. Ik ben benieuwd wanneer ze weer op komt dagen. Ze zal wel te veel met haar aanstaande-verloofde te doen te hebben. En nu ga ik er weer eens mee ophouden daar 't me aan nieuws ontbreekt. Volgende keer [hojop ik weer meer te kunnen vertellen. Dag. Veel liefs van je liefh. Vriendin
Liefste Ans! Ziezo, eindelijk kom ik er toch toe om je te gaan schrijven. Ik heb al de hele morgen met dit plan rondgelopen maar telkens was er weer iets anders wat ik doen moest. Maar nu zit ik dan toch. Jij natuurlijk heel hartelijk bedankt [voor] je heerlijk lang epistel. Je mag me meer zo'n brief schrijven hoor! Ik was er erg blij mee. Ik zal ook proberen om 'n lange te schrijven, maar of 't me lukken zal moet je nog afwachten. Ans, ik geloof dat je binnenkort je das terug krijgt. Dat zit zo: laatst kwam ik Rietje v.d. Kroef tegen. Ze bracht me helemaal naar huis, en toen kwam 't al pratende over J.Tr. Zij vertelde dat ze hem niet uit kon staan en zo meer. Ik vroeg toen of ze hem nog wel eens sprak. Ze vertelde dat ze waarschijnlijk 15 Nov. naar Utrecht ging en hem dan zou spreken. Ik vertelde haar toen van die das. Ze vond het natuurlijk ook idioot, en beloofde me niet zonder das terug te komen. Dus afwachten maar. Ze zou ook vertellen aan J.Tr. dat je Moeder er woest om was, dat helpt misschien wel. Je ziet dat [ik] er dus wel om denk om moeite voor je te doen. Nu zal ik eens denken of ik nog meer nieuws heb.... O ja! Iets om je dood te lachen. Eergister middag dus Maandag was ik bij jullie voor 't huis en stonden we met z'n drieën te praten. Thieu, Henk en ik. Jaquie was op straat aan 't spelen met de kindertjes van Gooi. Toen kregen ze ruzie en begonnen met stenen naar Jaquie te gooien. Thieu werd toen zo woest, en liep een van die kinderen achterna. Even later komt ma van G. en begon tegen Thieu uit te varen. En toen had je hem eens moeten horen uitpakken. Hij heeft ze eens heerlijk de waarheid gezegd, 't Was gew o o n om iets te krijgen van 't lachen. Als je daar bij was geweest had je je krom gelachen.
Fanny
83
Jij schreef dat je in mijn plaats iedere dag een boek zou lezen, maar dat gaat ook vervelen. De hele dag aan een stuk door lezen maakt mij tenminste gek. Ik lees wel meer dan vroeger, maar toch niet veel soeps. Ik vlieg liever het huis uit. 's Avonds blijft er toch niet anders over dan lezen, daarom ga ik overdag nog maar zoveel mogelijk uit.
Woensdagmorgen 4 Nov. '42 Liefste Ans! Hoe gaat het er mee? Alles gaat zeker nog z'n ouwe gangetje. Nu, hier in ieder geval wel. Je ziet ik zit nog steeds in Vught. Die familie waarvan jij zei dat ze weg waren, weet ik niks af. En 'n familie Cloppenburg ken ik ook niet in de Wilhelmina laan, en daar woon ik toch recht tegenover.
Ans ik geloof dat mijn brief dit keer ook niet lang zal worden, want ik weet werkelijk niets meer. Schrijf nu eens wat je op je verjaardag wilt hebben? Nu niet schrijven van "ik weet niks" of "ik wil niks" denk maar eens goed na! En nu eindig ik dan maar t o t de volgende week. Hartelijke groeten en een pootje van je liefhebbende vriendin.
Ik heb gisteren de boodschap van jouw aan Anton overgebracht. Hij deed alvast de groeten terug en zal volgende week met spanning op je brief wachten. Nu moet ik eens gaan denken of er iets nieuws te vertellen is. Nee, natuurlijk. Maandag AllerZielen hebben we gewandeld. De vorige week Zaterdag middag ben ik de hele middag met Leony en Els Altenburg in de stad geweest. W e hebben toen in een winkel een grote vla van een kwartje ieder staan opeten. Heerlijk! Dat doen wij ook eens als je met de Kerstvacantie thuis komt hè? Gisteren morgen werd ik plotseling opgebeld door Tiny. W a t een idee hè? Ik vroeg wat ze wou. Nu wilde ze graag Donderdag middag komen. Nu ben ik benieuwd naar haar verhalen. Zeg, Ans neem me niet kwalijk dat ik zo smerig schrijf. Ik weet niet hoe het komt, maar ik kan 't niet anders vandaag.
Fanny P.S. Philips schrijf je maar met één I hoor!
Vanmorgen kwamjanine pas om half elf voorbij. Ze had zeker de eerste twee uur vrij. W e e t je dat Janine haar haren heeft afgeknipt en weer gepermanent! Nu ben ik er aan gewend maar in 't begin was 't echt vreemd. W a t een belabberd papier is dit hè? Ik hoop dat je m'n gekladder nog kunt lezen. Verder leer ik al een aardig beetje koken. Laatst heb ik een ontbijtkoek en een appeltaart gebakken. Lekker hè? Ze zijn heel goed uitgevallen. Die oorlog is tenminste nog ergens goed voor, dan leer ik koken.
84
Donderdag morgen 12 Nov. '42 Liefste Anske! W a t ben ik deze week schandelijk laat met schrijven hè? Maar ik heb er nog heus geen tijd voor gehad. Ik had het gisteren morgen erg druk, moest voor de Joodsche Raad Vught'^'* in en was niet thuis voor 12 uur. Toen hadden we iemand op bezoek, die bleef eten, dus moest ik daar ook nog voor zorgen. Je begrijpt dus dat er niets van schrijven kwam. Maar dat vind je toch niet erg hè? Jij ook weer hartelijk bedankt voor je brief. Fijn dat je over een maandje weer eens hier komt, en dan is't al gauw weer Kerst vacantie, en die duurt wel drie weken hè? Ik hoop dat we 't dan een beetje gezellig kunnen maken. Die boodschap over 't schrijven naar Anton heb ik gedaan bij je Moeder gistermiddag. Hij zal je nog wel erover schrijven denk ik. Natuurlijk zal ze 't goed vinden. Anton zelf ben ik 't nog vergeten te zeggen, maar zodra ik hem zie zal ik 't zeggen hoor! Verder ben ik druk bezig met een blousje voor mijzelf te maken, van goed dat ik nog had liggen. Misschien weet je nog wel hoe 't eruit ziet. Die dikke voering van mijn oude groene winterjas (daar is nu een mantelpakje van gemaakt), 't Is zo'n ruit van groen en rood. Zij w o r d t heel leuk, tenminste dat vind ik zelf. Hij is al bijna af, dus als je thuis komt mag je hem bewonderen. Natuurlijk is er hier nog geen nieuws. Leny heb ik een hele tijd niet gesproken. Ja,ik geloof ook dat 't een echte huismus wordt. Ze is nu weer veel met Els Altenburg geloof ik. Janine spreek ik nog wel eens zo, als de school uit is. 't Gaat goed met haar hè? Ze is nu bij MOP^^ en gaat daar 's Zaterdagssmiddags hockeyen. Ze zal het nu wel goed leren. Vorige week Donderdag is Tiny bij me geweest. Ze heeft me van allerlei zitten vertellen. Twee
keer in de week gaat ze naar Utrecht en loopt daar college voor logopediste. Daar 't zo druk is heeft ze er een leerlingetje bij. Leuk hè? Ze wist alleen niet hoe ze het ventje in 't begin moest aanpakken, wat ik me wel kan voorstellen. Verder natuurlijk veel verhalen over haar officieuse verloofde. En hoe is 't met jouw? Jij voelde je een beetje uitgestoten geloof ik hè? Zo merkte ik 't tenminste uit een brief van jou die Janine me liet lezen. Arme ziel! Maar dat is toch heus niet waar hoor! Als jij thuis bent zal Janine heus nog net zoveel bij jouw komen als eerst. Dat maakt toch geen verschil of ze nu bij M.O.P. is? Troost je maar met mij, ik zit ook niks te doen en me te vervelen. Maar dat w o r d t wel beter, als we de moed er maar inhouden hè? W a t je verjaardag betreft; ja dan weet [ik] ook niks als jij niets weet, maar dan kijk ik zelf maar eens, maar als ik niks heb, is 't je eigen schuld hoor, dan had je maar iets moeten zeggen. Je kunt 't nog steeds doen hoor. En nu ga ik maar dan maar weer eindigen. Schrijf maar precies wanneer je komt en hoe laat enz. Dag! Hartelijk gegroet door je liefhebbende vriendin Fanny
Dinsdag I 7 Nov. '42 Liefste Ans! H o w do you do? Nee schrik maar niet hoor, ik ga niet door in het Engels, want dan moet je veel te veel moeite doen om het te ontcijferen. Nu ben ik dan toch wat eerder begonnen met schrijven, maar misschien schrijf ik morgen nog wel verder en krijg je de brief toch nog op gewone tijd. Ik hoop dat ik eens een lange brief aan je kan schrijven, want dan heb je langer aan m'n brieven. O m te beginnen zal ik je maar vast bedanken voor je brief. Ja, ik kan me indenken dat je gedacht hebt, dat er iets was gebeurd toen je m'n brief zo laat kreeg. Je vroeg me bij wijze van verjaarscadeau m'n schaatsen te leen met de kerst vacantie. Nu als ik ze hier heb krijg je ze met alle plezier hoor! Maar ik moet er eerst nog eens [naar] zoeken of ik ze thuis heb. Ik hoop het voor je maar ik weet het echt niet. Ik zal zo gauw mogelijk zoeken en dan hoor je wel weer van me. En nu zal ik eens gaan vertellen wat ik in alzo deze week uitgespookt heb. Je lacht je dood als je het hoort, ik heb n.l voor Zwarte Piet gespeeld bij onze benedenburen voor de kinderen. Ze hebben me niet herkend, 't Ging reuze. M'n gezicht had ik ingesmeerd met zwarte schoensmeer. Je kunt je indenken wat ik heb staan boenen voordat er alles af was. 't Is me goed bevallen, misschien doe ik 't nog wel eens.
/ 04. Mevrouw Philips-Boas.
men. W a t een gezanik toch hè? Maar ja, dan heb ik iets te doen. Mijn bloesje heb ik af. 't Staat leuk. Verder is er niet veel bijzonders, 's Morgens sta ik tegen woordig vroeg op en doe de kamers, en zorg voor het ontbijt zodat mijn Moeder wat kan blijven slapen, want ze ziet er tegenwoordig maar slecht uit. Alles is hier verder nog bij het oude. Ik kom nog dikwijls bij jullie aan de deur en sta dan met je Moeder nog even te praten. Ze verheugt er zich erg op dat je weer gauw eens thuis komt. Janine komt ook dikwijls, dat begrijp je zeker wel. Leny zie ik ook nooit meer. Toevallig sprak ik haar laatst in de stad. Ze zei toen dat ze [me] eens zou komen halen van thuis, dat zal misschien morgen (Woensdag) wel zijn want ik meende dat ze zoiets zei. Ik zal morgen avond dan verder schrijven dan weet je of ze er geweest is, en kan ik 't nieuws van haar vertellen. Ik ben benieuwd hoe 't tussen jullie gaat als je thuis bent met de vacantie. Ze wist geloof ik
Verder ben ik vandaag weer eens voor m'n rug naar de dokter geweest. Je weet wel naar die zenuwarts. Hij had pas spreekuur na vijven, en hij kwam pas om bij half zes in 't ziekenhuis aan. Dus dat werd een latertje dat snap je. Ik kwam over zessen thuis in het donker, maar 't was maanlicht, dus was 't niet zo erg donker. Nu moet ik iedere dag bij Chef Cornelisse^^ gemasseerd worden en dan over 14 dagen terug ko-
86
niet of ze nog veel met je om zou gaan want ze kon genoeg vriendinnen krijgen, maar zeg dat maar niet tegen haar hoor! W a t schrijft ze nu zoal. Verveelt ze zich ook, of w e r k t ze hard. Ans hoe vind je dat nu, ik ben al aan m'n tweede blaadje begonnen te schrijven, dat is nog nooit gebeurd geloof ik hè? Je vroeg of Tiny al ging trouwen, maar daar heeft ze 't nog niet over gehad. Daar zal ze nog wel even mee wachten denk ik. Heb je al toestemming gekregen om Anton terug te schrijven? Ik heb de boodschap overgebracht hoor! Op 't ogenblik ben ik voor de variatie weer eens verkouden. Ik ben zo schor als een kikvorsch. Kom Ans ik ga voor vanavond eens eindigen en schrijf ik morgen verder hé? Heb ik nu al niet veel geschreven? Ik kan 't haast zelf niet geloven. Dag! Tot morgen! Z o hier ben ik dan weer. Veel nieuws heb ik niet meer te schrijven. Alleen dat ik waarschijnlijk voor de eerst volgende drie weken een reisvergunning voor de bus naar Den Bosch krijg, als ik gemasseerd moet worden. Fijn hè? Je Moeder sprak ik ook nog even vanmiddag . Ze liet me dat gedicht van jou lezen. W a t een lollig ding is dat. Je hebt er leuk bij getekend. Van Leny heb ik niets gezien. Toen ik haar niet tegenkwam op de Vughterweg, dacht ik dat we elkaar misschien misgelopen waren. Ik ben toen nog even bij haar aan huis geweest, maar ze was naar Altenburg. Dus was ze niet van plan om naar mij te komen. Mij ook al goed. Graag of niet hoor! En nu zal ik maar eens gauw eindigen, dan kan de brief nog voor acht uur op de bus, anders moet je weer zolang wachten. Nu heb ik toch eens een lange brief geschreven hè? Al is't misschien veel onzin. Maar ja, dan heb je toch iets te lezen. En nu groet ik je t o t de volgende week. Dag! Een poot van je liefhebbende vriendin Fanny
87
Zeg nu heb ik je iets tragisch te vertellen n.l. dat de schaatsen niet hier thuis zijn. Nu heb ik al aan m'n Moeder gevraagd of ik niet eens naar de opslagplaats^^ kan gaan waar al ons rommeltje ligt om daar eens te kijken, maar dat schijnt erg lastig te zijn, want 't is allemaal in kisten gepakt en staat ergens op een zolder tussen rommel van andere mensen in, dus je begrijpt hoe lastig het is om er bij te komen. Maar ik zal proberen wat ik kan hoor! En dan over die foto's. Ja je bent een stout keind geweest om mij die foto's te ontfutselen. Ik had hen wel gemist en verdacht jou er al van maar wist het niet zeker en wilde het je vragen, maar was het steeds vergeten. Moet je nu nogal meer foto's hebben? Ik heb niets bijzonders meer. W a t moet je ermee doen, als ik ze met St. Nicolaas weer terugkrijg? Of krijg ik ze niet terug? Ik zal nog wel eens kijken wat ik heb, maar ik geloof niet veel soeps. En nu houd ik op met schrijven en ga morgen weer verder. Nu ga ik naar bed want ik val om van de slaap! Dag!
Dinsdag avond 24 Nov.'42 Liefste Ans! W a t vond ik het leuk om ook eens een hele lange brief van jouw te krijgen. Heel hartelijk bedankt hoor! Ik zal nu ook weer proberen, om veel te schrijven, maar of het gaan zal weet ik niet. Ik zal in ieder geval morgen ook nog wat aan deze briefschrijven, dan heb ik misschien weer wat meer om te schrijven. Deze week ben ik dan begonnen met het masseren.~t Doet me wel erg veel pijn, maar ik heb toch hoop dat het er beter mee wordt. W e e t je hoe dat masseren gaat? Nu ik zal het je vertellen! Ik lig met m'n buik op een rustbank en dan wrijven ze met alle macht over m'n rug. Je hebt net zo'n gevoel of je een stuk deeg (van brood) bent, dat uitgerold wordt. Dan pakken ze zowat iedere spier op en wrijven die apart. Je kunt je dus wel indenken wat 'n pijn dat doet op dat bewuste plekje van m'n rug. O o k heb ik een reisvergunning voor de bus, en daar geniet ik nu echt van, want na zo'n behandeling ben ik erg moe en zou't me niet mogelijk zijn om nog naar huis te lopen. Ik moet wel nogal eens lang op de bus wachten, maar dat geeft niets, want dan heb ik wel gezelschap, snap je. Vanmiddag was ik bij jullie thuis en heb je Moeder gesproken. Ze vertelde me dat je Zaterdags om 12 uur in Den Bosch komt, dus dan zie je me wel Zaterdag middag hè? Je kunt me nog net I brief schrijven en dan kun je zeggen of het goed is dat ik kom. Vanmiddag heb ik ook nog even met je neef W i m Schreurs gesproken uit Limburg. Hij was hier voor de keuring, maar is afgekeurd. Heb jij ook al zo lang niets van Leny gehoord? Ik ook niet. Ze heeft toen eens gezegd dat ze me tegemoet zou lopen maar ik heb nooit iets gezien. Nu ik ben haar ook niet van school gaan halen, daar ik er nooit toe, kom omdat ik zowat altijd bij jullie ben.
88
Woensdag avond 25 Nov. '42
P.S. Ik ben benieuwd hoe het tussen jouw en Leny gaat als je thuiskomt. Foto's heb ik ook niet meer veel soeps. Schrijf eens waarvoor je ze nodig hebt? En welke je hebben moet en krijg ik ze echt terug?
Z o hier ben ik dan weer! Vanmiddag heb ik Leny voor 't eerst na lange tijd weer eens gesproken. Zij was bij mij thuis aan geweest om me te halen, maar ik was al weg. Toen ontmoette ik haar toen ik op weg was naar jullie thuis, ' t Eerste wat ze me vroeg was of jij iets over haar aan mij had geschreven. Ik zei toen alleen maar dat jij schreef dat je al in geen 2 weken meer iets van haar had gehoord. Verder liet ik natuurlijk niets los. Ze vertelde dat jij haar als je schreef maar een half blaadje schreef, en niet wist wat ze gedaan had. Ik hield natuurlijk m'n mond. Ze heeft je nu geschreven wat je wel zult merken. Lang heb ik niet met haar gesproken, want ze moest naar huis en ik moest een boodschap bij je Moeder doen. Je Moeder had niets bijzonders te vertellen. Henk kreeg op z'n kop omdat hij niet op Jaquie had gelet en deze had intussen een paar bordjes in de kamer kapot gegooid. Mooi heerschap hè?
Dag Flip
Vanmiddag ben ik met José Bolsius naar Den Bosch gegaan in de bus. Hij had ook niets te vertellen. Dat je geen antwoord hebt gekregen of je Anton mocht schrijven is een misverstand, want je Moeder dacht dat ik schrijven zou of het goed was, en ik dacht dat zij het zou doen. Snappez vous? Nu ik geloof niet dat ik verder iets bijzonders te vertellen heb. Maar nu heb ik toch alweer een lange brief in elkaar weten te flanzen. Netjes hè? Schrijf jij me ook nog terug? En zeg dan of het goed is als ik Zaterdag middag kom. En je moet ook zeggen of ik je nog terug kan schrijven voor je terug komt, dan krijg je nog één brief. Dus wacht ik op je antwoord. Dag! Heel veel hartelijke groeten + poot van je liefh. vriendin Fanny
89
Dinsdagmorgen I Dec '42
Dag! T o t ziens. Veel hartelijke groeten van je liefh. vriendin
Liefste Ans! Fanny Vanmorgen je briefje gekregen, waarvoor hartelijk dank. Je was zeker in een gekke bui toen je die brief schreef. Met een beetje moeite heb ik hem kunnen ontcijferen. Zoals je dan vroeg kom ik Zaterdag middag aan bij je. Ik kom aan met de bus van kwart over twee uit Vught, ben dan ongeveer half drie bij je. Ik verheug me er echt op om je weer eens te spreken, en ik hoop dan ook dat 't een beetje langer is dan vorige keer. W e hebben nu lang tijd, want ik hoef pas om kwart voor zes bij Cornelisse te zijn. W a t dat masseren betreft weet ik niet of het helpt, maar ja, we zullen moeten zien. Vanmorgen kreeg ik tegelijk met je brief een briefkaart uit Den Bosch met de groeten van St. Nicolaas. Ik weet absoluut niet van wie het zijn kan, maar ik vind het maar een flauwe grap en jij? 't Is een heel onbekend handschrift. Op 't ogenblik schrijf ik ook niet zo netjes, daar ik op m'n schoot zit te pennen, maar ik hoop toch dat je 't lezen kunt. Daar je me geen antwoord hebt gegeven op die vraag van de foto's, kan ik ze je niet sturen, maar dat hoor ik Zaterdag wel waarvoor dat was. Verder is hier ook geen nieuws gebeurd. Alles gaat z'n gewone gangetje. Ik ga nu iedere dag met de bus naar de stad. W a t je nu schreef over Leny, hebben ze nu hier ook al verteld. O f het waar is weet ik niet, want ik ken die kinderen niet. Ik heb[Leny] sinds de vorige week niet meer gesproken. W a t zal ze woest zijn over die brief van jou. Ik ben benieuwd wat ze ervan zegt als ik haar spreek, en dan hoor je het nog wel van me. Nu Ans, ik houd nu ook maar weer eens op want wat er verder te vertellen valt hoor je Zaterdag wel van me. 't Is dit keer ook maar een korte brief, maar ik weet niets meer.
90
Dinsdag 15 Dec.'42 Liefste Ans! Daar ik je beloofd had terug te schrijven, zal ik ' t nog maar even doen. Ik dank je nog voor je briefje. W a t fijn dat je al zo gauw terug komt hè? Dat is nog eerder dan je dacht. Ik zal Zaterdag middag langskomen om te zien of je er al bent, dat is wel goed hé? Ondertussen heb ik weer een reisvergunning gekregen maar nu voor 2 weken ineens, fijn hè? Leny heb ik niet meer gezien of gesproken. Janine sprak ik nogal eens. Verder is hier alles nog hetzelfde. Met mij persoonlijk gaat 't ook best! Jij zit zit zeker druk onder de compo's, hè? Ik begrijp best dat je geen tijd had om te schrijven hoor! Vandaag is Mary B. jarig en ga ik vanavond naar haar toe. Nu Ans je ziet ik heb verder ook geen nieuws, dus zal ik maar eindigen. Hartelijke groeten en t o t ziens! Je liefh. Vriendin Fanny P.S. Kun je m'n pootje lezen? Ik schrijf op m'n schoot! Dag!
Woensdag 20 Jan. '43 Liefste Ans! Hier ben ik dan weer. Op de eerste plaats hartelijk bedankt voor je lange brief. Hij was wel wat onduidelijk geschreven, maar na enige moeite kon ik hem toch wel lezen. Je vroeg hoe het met me ging. N u , dat gaat wel. Tegenwoordig zit ik meer thuis dan eerst, dat begrijp je zeker wel. Toch ga ik nogal eens naar de stad om boodschappen te doen en dan ontmoet ik Thieu, Henk en Anton nog wel eens en praten we wel een beetje. Ze hebben een week langer vakantie gekregen. Jammer voor hun dat er niet lang ijs is geweest. Gisteren kwam ik Anton tegen, die me vertelde dat Henk weer eens ziek was. W a t hij heeft weet ik niet. Vorige week Zaterdag ben ik bij Mary blijven slapen, wat wel eens gezellig is. Dat tegeltje^^ voor Janine heb ik direct die Maandag toen jij wegging gekocht, want ik was bang dat 't anders weg zou zijn. Ik vind 't wel 'n aardig ding. Vindt Janine het ook leuk? O f heeft ze 't niet gezien? Ik sprak haar gisteren nog, en toen vroeg ze of ik Zaterdag, dus op haar verjaardag nog even kwam. Ik heb toen afgesproken om 's morgens even te komen, want dan hoeft ze pas om elf uur op school te zijn. Zal ik dan maar ' t geld bij je Moeder gaan halen? Dat zakdoekje heb ik ook nog niet gehaald. Dat doe ik dan nog wel eens. Tiny is ook nog pas bij me geweest en komt Vrijdag weer. Vanmiddag blijf ik maar weer eens thuis zitten, want mijn Moeder is ziek. Ze heeft griep of zoiets en voelt zich niets lekker. Ze trekt zich de toestand veel te veel aan. Er moet gauw verandering komen anders weet ik niet hoe dat gaan moet. Hier in Den Bosch is niet veel bijzonders gebeurd. Alleen dat dat kamp in Vught^^ bewoond
92
w o r d t . Die mensen komen dan wel eens langs gelopen door 't dorp. Dat is 'n akelig gezicht. Die Klaas [Gok], ik weet niet of je hem kent, zit er ook bij. O o k joden zijn er in dat kamp. Gisteren in de stad werd ik aangeklampt door Thérèse v.d. Eerde en Riek v.d. Zande. Ze hebben een eind met me mee gelopen. Lief hè? En hoe gaat het bij jouw op school. Ben je al weer gewend? Heb je je pruik al gewassen? O ja, je vroeg of Sars al geopend was. Nee hoor, en ik denk dat dat nog wel een tijdje zal duren ook. Maar als ik er kom zal ik aan je denken hoor! Ik hoef nu toch geen schaatsen mee te brengen hè? Maar wat dan? Schrijf dat maar eens. Tiny gaat zich waarschijnlijk met Pasen verloven, en dan moet ik ook op 't feest verschijnen natuurlijk en nog wel in avondjurk. Hoe vind je zoiets? Ik verheug me er nu al op. W a [ n ] t dat is eventjes een afleiding. Ans ik ga nu eindigen, en hoop dat ik je volgende week meer nieuws kan schrijven. Ik weet nu zo gauw niets meer, en daarbij heb ik geen tijd want m'n plichten roepen me! Hm!! Ik zal dus het tegeltje uit jouw naam ook geven. Feliciteren hoef ik zeker niet, wat jij zult Janine zeker wel schrijven hè? N u , dan groet ik je maar en wens je het beste t o t de volgende week. Dag veel liefs en een poot van je vriendin Fanny
/ 05, 106. Links: Tegel, door Fanny aan Tiny van Benthem gegeven op haar 16'^ verjaardag.
93
Janine vertelde vanmiddag dat Leny bij haar was geweest. Prachtig hè! Waarom zal Janine je wel vertellen, want ik weet niet precies hoe het in elkaar zit, dat kan zij je beter vertellen. Mij is ze ook een keer voorbij gereden, maar ze heeft me niet aangesproken, waar ik blij om was, want ik weet niet wat ik haar zou moeten vertellen. Ik verheug me echt op de lange brief die ik op m'n verjaardag van je zal krijgen. Hoe krijg je hem vol zeg? Maar hij w o r d t echt vol hè? Moet je mij ineens gek zien gaan schrijven. Kun je het nog wel lezen. Ans 't is bijna acht uur, en nu ga ik maar eindigen want anders krijg je deze brief weer zo laat, en maak je je maar weer ongerust om me. Toch lief van je hoor. De ruzie tussen Henk en mij is nog steeds hetzelfde! Ik maak me wat stuipen mee! Dat vertel ik je wel als je hier bent. Nu Ans, m'n laatste brief in m'n 19e levensjaar eindig ik met hartelijke groeten en 'n poot van je liefh. Vriendin
Woensdag 27 jan. '43 Liefste Ans! Op de eerste plaats bedankt voor je keurig geschreven lange brief. Inderdaad had ik m'n vorige brief later op de bus gedaan. Ik zal deze gauw afschrijven en hem dan nog even voor achten op de bus doen. Met mij gaat het anders nog goed. Ik heb het erg druk met de huishouding, daar mijn Moeder nog steeds ziek is. Zij heeft bronchitus (schrijf ik 't goed?). Ze is nu wel aan de beterende hand, maar ze zal toch nog wel 'n weekje in bed moeten blijven. Zoals je misschien van Janine zult horen ben ik Zaterdag niet naar [haar] toegegaan, maar vandaag. Vandaar dat ik zo laat schrijf, dan heb ik meer nieuws zie je. 't Was erg gezellig bij haar. Ik heb 't tegeltje gegeven en ze was er erg blij mee. Ze zal jouw ook nog wel bedanken. O m 'n uur of 5 zijn we nog even de stad in gegaan en zijn we nog even bij jouw thuis geweest. Toen hebben Thieu en ik Janine naar huis gebracht, en daarna Thieu mij t o t bijna aan de W i t t e Lunchroom-^°. Hoe vind je dat?
Fanny
Je hebt zeker van W i m wel gehoord dat je Vader ziek is, hè? Nu, ik was gisteren (Dinsdagmiddag) bij je Moeder en die vertelde me dat 't met je Vader goed vooruit ging. Ze vroeg me of ik je dat wilde schrijven uit naam van haar, want zij had zelf zo weinig tijd. O o k hoorde ik dat jullie meid Sjaan (mooi geschreven hè?) weggaat. Ze heeft ineens opgezegd, zonder dat er ruzie of iets was. Hoe vind je zoiets? En dan terwijl je Vader ziek is. Ik vind het een gemene streek. Ans, ook bedank ik je al vast voor het brochje wat je gestuurd hebt voor m'n verjaardag. Ik heb 't nog niet gezien, dat krijg ik pas als ik jarig ben. Ik ben benieuwd hoe het eruit ziet. Eens denken wat ik nu nog meer te vertellen heb? Ik ben zo onderdehand uitgerateld.
94
gens. En dan heb ik nog steeds zo'n last van m'n rug. W a t dat toch is mag Joost weten. Met je Vader gaat 't weer goed. Hij krijgt weer praatjes volgens Thieu. Gelukkig maar hè? Of Sjaan nog steeds besloten is om weg te gaan weet ik niet. Janine wil me ook nog iets geven voor m'n verjaardag maar ze weet niet wat, en nu moet ik 't zelf bedenken. Maar ik weet niets. Help jij eens denken? Ik heb Vrijdag met haar afgesproken en gaan we de stad in om eens te zoeken. Jammer dat jij er niet bij kunt zijn hè? 't Zal nu zeker wel een tijdje duren voor je thuis komt met vacantie hè? Of misschien wel gauw voor een speciale vacantie^'ü! Snap je me. W i e weet !!
Dinsdagavond 2 Febr. [1943] Liefste Ans! Ben ik dit keer niet vroeg met terugschrijven? Netjes hè? Jij bent dan ook de eerste die ik antw o o r d van de verjaardagscorrespondentie. Ans, ik dank je heel hartelijk voor je cadeautje, ik ben er erg blij mee en vind 't 'n mooi dingetje. Vanmiddag was ik bij Janine om het te halen, want toen ze me gisteren kwam feliciteren was ze het vergeten mee te nemen. Ze wilde niet bovenkomen, en ik had zulke zalige soesjes. Toen heb ik er maar een beneden aan de deur gegeven (ik schrijf hier met een andere pen). Nu ben ik vanmiddag bij Janine geweest, 't Was erg gezellig. Janine haar oudste broer gaat binnenkort trouwen en dan is Janine misschien bruidsmeisje. Maar dat zul je van haar wel uitgebreider horen, dus vertel ik maar niet verder. En dan dank ik je ook heel hartelijk voor je hele lange brief. Dat je niet veel wist te schrijven kun jij ook niets aan doen, maar hij is toch lang geworden. Ik kreeg hem vanmorgen. M'n verjaardag is heel rustig verlopen. Mary kwam al 's morgens vroeg en is blijven slapen. W e hadden vannacht reuze lol gehad. W e hebben 'n doosje bonbons dat ik van iemand kreeg zowat leeggegeten. W a t een verkwisting hè? Tiny heeft opgebeld. Ze had willen komen, maar ze had geen fiets, en nu komt ze a.s. Donderdag. Ik ben benieuwd wat ze weer allemaal voor verhalen heeft, want die beleefd altijd zo'n hoop. O o k belden gisteren om een uur of zeven Thieu en Henk nog even op om me te feliciteren. Reuze aardig van ze hè, om daaraan te denken?
Ik heb goede moed en veel hoop! Ans wat zullen we er op los feesten! Een fuif op Muiserick (ik kan de naam nog niet eens meer schrijven!!) En nu Ansje houd ik eens op om de rest van m'n brieven aan diverse ooms en tantes te schrijven. Jij nog heel veel bedankt voor je leuke broche en je lange brief. Hiervoor krijg je schriftelijk 'n dikke zoen van je liefhebbende vriendin Fanny
M'n Moeder is nog steeds ziek. 't Is een lichte longontsteking geweest. Hoe komt ze ineens aan zoiets hè? Maar nu is't toch zowat beter en mag ze er misschien deze week nog wel uit. Gelukkig maar, want ik sjouw me dood 's mor-
107. Ansichtkaart van Muiserick uit de jaren dertig.
95
Woensdag
Krijg ik 'n lange brief van je terug? Dan schrijf ik de volgende keer weer meer, als ik iets weet tenminste. Dag hoor! Hartelijk gegroet en een poot van je liefhebbende vriendin
IO-2-'43
Liefste Ans! Nu komt het er deze week weer niet van om je vroeg terug te schrijven. Maar dat komt omdat m'n Moeder nog steeds ziek is en ik daardoor 's morgens de huishouding alleen moet doen, en 's middags of de stad in moet of 't dorp in voor boodschappen, 's Avonds komt er dan dikwijls bezoek en is er voor mij geen plaats om te schrijven. Ik hoop dat je me niet kwalijk neemt dat ik zo laat schrijf.
Fanny
Jij bent nog bedankt voor je brief. Deze week w o r d t m'n brief maar heel k o r t geloof ik, want ik heb niets geen nieuws. O f ja, misschien wel nieuws maar dat kun je nu eenmaal niet allemaal schrijven. Je begrijpt het misschien wel, als ik je zeg dat je broer W i m thuis is gekomen. Ik ben gisteren dus Dinsdag weer na een tijdje in Den Bosch geweest en ben nog even bij jouw thuis geweest. Er was geen nieuws. Een schijntje hè? Je Vader is al weer op, dus dat gaat goed. De jongens zitten op school zonder verwarming want die is stuk en ze krijgen er geen vrij voor. Een koude liefhebberij is dat hè? Zeg Ans, je moet voortaan mijn naam duidelijker op de envelop zetten, want de postbode komt iedere keer weer vragen of die brief voor ons bedoeld is. Je schrijft namelijk de " i " zo onduidelijk dat het wel op een " o " lijkt. Snap je? Je schrijft m'n naam zo: Philops ongeveer tenminste. Janine heb ik sinds vorige week Woensdag niet meer gesproken. W e e t je dat 't meisje van Jan v. Aart bij jullie dienstmeid w o r d t met I April? Ik ben benieuwd hoe dat gaat. Over de "extra vacantie^^" moet ik zeggen dat ik er goede moed op heb, vooral de laatste tijd. Ansje, ik ga nu eindigen, want ik moet nog steeds een verjaarsbrief aan een van m'n tantes terug schrijven. W a t laat ben ik daarmee hè?
96
Vught Woensdagmorgen [I 7 Febr. 1943 ] Liefste Ans! Eventjes tussen m'n werk door wil ik aan jouw gaan schrijven, want anders ben ik bang dat ' t deze week weer zo laat wordt. Veel nieuws heb ik niet, want ik ben in een eeuw niet naar de stad geweest, maar ik hoop nu vanmiddag te gaan, en ga dan meteen even langs Janine, want die heb ik ook eeuwen niet gesproken. Van jouw thuis weet ik ook niets te vertellen, want ik heb de jongens ook niet gezien. W i m zal nog wel steeds thuis zijn. De reden waarom, is inderdaad moeilijk te schrijven. Je zult dus je nieuwsgierigheid moeten bewaren t o t je thuiskomt, als je ondertussen nog niets gehoord hebt. Mijn Moeder gaat nu wat beter. Ze mag nu opstaan en moet 's middags van 2-4 rusten. Ik heb dus nog steeds veel te doen in huis daar m'n Moeder nog niet kan meehelpen. Dat zal t r o u wens nog wel 'n tijdje duren, want ze is erg zwak. Naar ik van jouw hoorde is het met je Vader een stuk beter. Je boft dat hij nu zoveel schrijft. Je vroeg me of je mijn naam nu goed geschreven had. Ja hoor! 't Was dit keer keurig. Je schrijft hem: Fanny Philips. Kun je het lezen? Vanmorgen toen ik hier de huiskamer aan het doen was zag ik onze auto voorbij komen, met een "dame" en een chauffeur erin. Was gewoon woedend. Het nummer zat er ook nog op. Hoe vind je dat? Tiny haar verloofde is op 't ogenblik zijn artsexamen aan 't doen. Als hij dan slaagt gaan ze zich met Pasen officieel verloven. Ik ben de laatste tijd een echte huismus geworden. Echt saai. Gistermiddag bijvoorbeeld heb ik de hele middag kousen zitten stoppen. Hoe kan 't bestaan hè? Ik w o r d hoe langer hoe vervelender, 't W o r d tijd dat jij me weer eens komt op-
vrolijken, en dat we samen eens gaan tennissen. Z o u ik er nog iets van kunnen? Waarom ik niet meer zoveel bij jullie thuiskom, is omdat ik niet kan door m'n Moeders ziekte zoals jij al schreef en de andere reden weet jij toch o o k wel hè? Die ruzie! Ben je nog steeds zo zeker dat dat nog goed komt? Ik ben op 't ogenblik weer eens snipverkouden. Zeker van m'n Moeder overgenomen, 't Is maar lastig. O ja, ik heb nog vergeten te bedanken voor je brief. Bedankt hoor! O f ik in een kwade bui was toen ik je schreef vorige week, weet ik niet meer, maar 't kan best, want dat komt nogal eens voor de laatste tijd. Ans, " ik ben leeggepraat" zou jij zeggen, nu ik ook. Als ik vanmiddag in Den Bosch veel nieuws heb bijeengegaard schrijf ik je deze week nog een keer, maar niet te veel op rekenen hoor! Dag Hartelijke groeten van je liefhebbende vriendin Fanny
sproken om een ander keertje samen te gaan en ik ga nu vanmiddag maar alleen op stap. Misschien ga ik nog even bij jullie langs want van jou thuis heb ik geloof ik ook al 2 a 3 weken niets meer gezien of gehoord. Hoe gaat het met je Pipa? Ik hoop van goed. Nu Anske, ik eindig alvast, dan schrijf ik vanavond nog even bij, misschien heb ik dan meer te vertellen. Dag! T o t vanavond!
Philips schrijf je maar met I 'L' Woensdagmiddag 2 uur [24 Febr. 1943?] Liefste Ansje! Omdat het nu eenmaal de gewoonte is geworden om elkaar iedere week een briefte schrijven, doe ik 't nu ook maar. Hoewel ik absoluut niet weet wat ik moet schrijven. Ik ben al een hele week niet naar de stad geweest, dus is er natuurlijk ook maar bitter weinig nieuws te vertellen. Dat ik zo weinig buiten kom, is omdat m'n Moeder nog steeds niet buiten mag en iedere middag moet rusten. En daar Heleen en Hans zowel als m'n Vader druk te werken hebben en dus nooit thuis zijn, moet ik wel thuis blijven. Ik verveel me natuurlijk dood dat begrijp je. "t Valt niet mee om de hele dag thuis te kniezen, en vooral als je dan in de gaten krijgt dat je een zuurpruim wordt. Dat vind ik tenminste van mezelf. Als er niet gauw verandering in de toestand komt, geloof ik niet dat ik nog veel zal kunnen lachen. Ik heb nu ook nooit meer eens echt lol. Ans, ik wou maar dat je weer eens hier was, dan had ik weer eens een afleiding. Maar nu heb ik genoeg over mezelf geklaagd. Voor jou ook niet leuk hè? Maar ik moest 't toch schrijven. Nee, kind sinds de Kerst vacantie ben ik nog steeds niet je dat! Nu eens denken wat ik voor nieuws heb. O ja. Tiny haar verloofde is geslaagd voor zijn arts-examen de vorige week. Geweldig hè? Nu gaat het feest met Pasen natuurlijk door. Verder is er niets te vertellen. Veel hè? (een vlek) sorry hoor! Ik hoor je al zeggen " N e ver mind".
Tot mijn grote spijt kon ik gisteravond niet meer schrijven daar ik zo'n vreselijke pijn aan m'n rug had en ik de hele avond gelegen heb. Vandaar dat 't nu pas Donderdag morgen is.. Je zult mijn brief dus wel later krijgen. Zo ik al schreef ben ik gistermiddag in de stad geweest. Ik heb Thieu nog even gesproken, maar die had ook geen nieuws. Je Vader is nog steeds thuis zoals ik zag. En dan zal ik je eens iets moois vertellen, n.l. ik heb Leny gesproken en ze heeft me helemaal naar huis gebracht. Hoe vind je dat? Ze vroeg nog naar jou. Ik zei dat je het goed maakte. Ze is geslaagd voor haar tentamen, en werkt nu voor haar eindexamen. Verder had ze geen nieuws. W a t ze na haar eindexamen gaat doen weet ze nog niet. Ze is nog steeds dik vriendin met Els Altenburg. Nu Ans, je weet nu weer hoe 't er hier bij staat, dus groet ik je t o t volgende week. Schrijf maar eens 'n lange brief terug! Doen hoor! Dag! Een poot van je liefh. vriendin Fanny
Vanmiddag ga ik eindelijk weer eens de stad in voor een paar boodschappen. Net heb ikjanine (die heb ik ook 'n eeuw niet gesproken) opgebeld, om te vragen of ze mee ging. Maar ze kon niet. Echt jammer! Nu hebben we maar afge-
98
Woensdagmorgen 3 Maart
[1943]
die vent gek is. Ik ben benieuwd of ik nog iets van hem hoor. Mijn Pa en Ma hebben zich ziek gelachen. Als ik Thieu zie zal ik hem de brief laten lezen. Janine krijgt hem ook te zien. Ik heb met haar afgesproken om Vrijdag middag boodschappen te doen. Nu Anske, ik eindig nu t o t vanavond en zal proberen vanmiddag meer nieuws te vergaren. Dag! 't Is alweer Donderdag morgen voor ik t o t verder schrijven kom. Sorry, hoor! Gistermiddag naar de stad geweest maar heb niemand gezien. W e l kwam ik Vic Keunen^-^ tegen die weer terug is. Of wist je niet dat hij weg was. Hij heeft gevangen gezeten een maand of 6, en is nu vrij. W e hebben samen bij van Vugt^"^ vlatjes staan eten en hij is met me mee naar huis gelopen.
Liefste Ans! Ik begin nu maar vast te schrijven en ga vanavond als ik naar Den Bosch geweest ben wel door. Dan heb ik wat nieuws misschien. Je krijgt mijn brief dus weer wat laat, maar ik hoop dat je het niet erg vind. Ik meen dat je eens schreef dat je het wel leuk vond als je wat laat in de week post kreeg, dus reken ik daar maar op. Nu zal ik eens je vraag beantwoorden of ik van plan was niet meer iedere week te schrijven. Ja wel hoor! Maak je maar niet ongerust. Als ik nu helemaal niets weet te schrijven, dan schrijf ik nog al zal het dan wel een zeurbrief worden. Ik heb me toch iets moois beleefd, moet je horen! Maandagmiddag liep ik in Vught boodschappen te doen, toen er de hele tijd een jongen op de fiets om me heen dwaalde. Ik deed natuurlijk net of ik niks zag. Ineens kwam hij op me af en zei: "HĂŠ juf, komt u niks te kort?" Ik keek hem woest aan zei " N e e " en liep meteen weer door. Maar hij bleef toch de hele tijd in mijn buurt. Toen ik thuiskwam bleef hij voor de deur stilstaan. Ik kletste de deur dicht. Ik vertelde het geval thuis en verder praatte ik er niet meer over, totdat er vanmorgen ineens een brief in de bus ligt, met op 't adres: de Jonge Juffr. Philips (naast een bakker). Ik dacht dat 't wel voor mij zou zijn en maak de brief open. Toen ontdekte ik dat 't een brief van die boerenpummel was. Hij schreef me of ik erg geschokken was, en excuseerde zich dat hij mij zo ineens had aangesproken, want hij bedoelde het toch heus goed. Hij wilde me beschermen. Ook vroeg hij of ik hem terug wilde schrijven, wat ik natuurlijk niet doe, en of ik hem Zondagmiddag in Den Bosch wilde ontmoeten. Hij moest nog een boel met me bespreken, en wilde me beslist helpen. Hoe vind je dat verhaal? Nu heb ik toch ook eens iets te vertellen gehad. Ik geloof dat
Lief hè? Dit zijn dan mijn wederwaardigheden van gistermiddag. Ik zal dan maar weer eindigen en hoor je de volgende week weer van me. Hoe gaat 't met jou? Schrijf eens. Dus Ans. Bonjour. Hartelijk gegroet door je liefh. vriendin Fanny
99
Woensdagavond [10 Maart
1943]
Liefste Ans! Even nog maar gauw een brief aan je gaan pennen voor het 8 uur is, dan kan ik hem nog posten. Veel heb ik je niet te vertellen, want ik heb niemand gesproken. Thieu en Anton sprak ik 't laatst toen ik jouw brief op de bus deed. Vandaar die handtekeningen^^. Ze brachten me naar huis. Aardig hè? Thieu gaat nu geloof ik weer naar school. Anton weet ik niet. Ik ben verder veel thuis geweest. Vanmiddag met Mary bij haar in de tuin zitten zonnebaden. W a t 'n zalig weer is het hè? Janine heb ik ook nog niet gesproken. Ze heeft me toegeroepen dat ze me zal opbellen om iets af te spreken voor Vrijdag, dan is ze vroeg vrij. W e gaan dan wandelen naar de IJzeren Man^^. Janine gaat dan zitten tekenen wat ze zo graag doet, en ik ga erbij liggen slapen of wat lezen. Als jij met Pasen thuis bent, dan doen we dat ook eens hè met z'n drieën. Ik vind het een reuze idee van je om een vloeitje om m'n b r i e f t e doen. Dan stuur jij het wel terug hè? Zondag heb ik je broer Martien nog even gesproken. Hij vertelde dat hij van ' t Lyceum af was. Dat wist ik nog niet. Ze zullen daar wel blij zijn dat ze tenminste van één Schreurs verlost zijn. Hoe maak jij het anders? W e r k je erg hard? W a t leuk dat je van Henk ook een brief kreeg, dan heb je weer wat meer post hè? Hij heeft 't daar wel naar zijn zin geloof ik hè? Tenminste dat vertelde A n t o n , die was bij hem. Schrijft W i m je ook nog wel eens? Ans, ik zit m'n hersenen te pijnigen om te bedenken wat ik je nog meer kan schrijven, maar ik weet heus niets. Morgen ga ik pas naar Den Bosch en heb ik misschien wel nieuws, maar dat bewaar ik dan t o t
108, 109. Deze foto bevat op de achterkant een opschrift. Matthieu (Schreurs) zit links, i-lenl< (Schreurs) in het midden en Eddy Kocl<en rechts met de sigaret.
110. De vernietigde l<azematten op de Grebbeberg in mei 1941. Fanny staat iinl<s en Henl< Schreurs rechts.
de volgende week, want anders komt deze brief
te laat. Ik heb een reisvergunning voor 14 dagen, dus kan ik fijn met de bus. O ja, ik vergeet je nog te bedanken voor je brief. Schrijf je een lange brief terug? Ik hoop dat je me niet kwalijk neemt dat ik zo'n korte brief schrijf, maar volgende week doe ik 't beter. Dag. Hartelijke groeten en een stevige poot van je liefh. vriendin Fanny P.S. Handtekeningen heb ik nu niet. Van wie moet je ze hebben schrijf eens?
Dag
101
Woensdag [17 Maart 1943] Liefste Ans Z o , nu maar weer eens een epistel naar jouw schrijven. Jij nog bedankt voor de jouwe hoor! N u had je weer eens wat te vertellen hè? Leuk dat Thieu en W i m bij je waren. Ik had 't ook al gehoord. Thieu gaat nog wel eens naar Vught, en als ik dan boodschappen ga doen in het dorp, loop ik zover met hem mee, zodoende hoor ik nog wel eens het een en ander. Hoe vind je het dat Thieu niet meer naar school gaat? Nu snap je zeker wel dat Janine en ik je niets wijzer konden maken hè? Gisteren is Janine haar broer getrouwd zoals je misschien al gehoord hebt. D o o r dit gedoe heb ik Janine ook niet meer gesproken sinds de vorige week Vrijdag. Toen zijn we samen de stad in geweest. Misschien zal ze me nog deze week opbellen om eens een middag te gaan wandelen. Verder heb ik natuurlijk o o k niets bijzonders meegemaakt.
/ / /. Eén van de laatste foto's van Fanny op het Maria-Lyceum in 's-Hertogenbosch. De foto is genomen op 23 mei 1941 tijdens de natuurkundeles. V.l.n.r. Hans Balk, Carla Kortenhorst, Fanny en Tiny van Benthem.
Van die jongen die mij toen een brief schreef heb ik ook niets meer gehoord. Hij zal wel kwaad zijn, want ik heb geen taal of teken van me laten horen. Gisterenmiddag stond plotseling Carla Kortenhorst (daar zat ik mee in de klas) voor m'n neus. Ze kwam eens kijken hoe het met me was. Zij studeert in Nijmegen. Ze heeft er natuurlijk reuze lol dat snap je. Allerlei verhalen heeft ze me zitten vertellen. Zeg ik zag laatst, toen ik naar de Juf ging je Vader voor 't raam zitten. Hij had een baard. O, Ans ik wou dat je dat kon zien. Ik heb me dood gelachen. Je herkent hem haast niet vind ik. Vanmorgen heb ik me bezig gehouden met m'n haren te wassen. W a t 'n r o t werkje is dat, hè? Maar ze zijn nu tenminste droog. Vanmiddag ga ik maar weer eens naar de stad. Eens kijken wat daar te doen is. Ik ga dan naar onze getrouwde meid, die een groentenwinkel op de Koningsweg heeft.
Wanneer begint je Paasvacantie? Is die lang? Ik hoop dat we dan aan de fuif kunnen gaan. Laatst vertelde Thieu mij dat Leny weer zo heerlijk aan 't kletsen is geweest. Dit keer ging 't over Anton. W i e volgt? Ze w o r d t met de dag dikker. Ans, ik hoop dat je 't niet erg vindt dat ik nu uitscheid, want ik weet echt niets meer. Volgende week zal ik proberen weer wat meer te schrijven. Goed? Schrijf jij me maar een hele lange en vraag me maar veel, dan kan ik erop antwoorden. Dag! Hartelijke groeten en 'n poot van je liefh. vriendin Fanny P.S ik doe er 'n papier om want die enveloppen schijnen zo door. Je kunt er me desnoods op terug schrijven als je 't fijn papier vindt. Dag!
102
Woensdagmiddag [25 Maart 1943] Stuur m 'n vloei terug? Liefste Ans! Zoals ik beloofd had zal ik proberen om deze week een lange briefte schrijven, maar ik ben bang dat 't me weer niet zal lukken, want ik weet eenvoudig niets bijzonders te vertellen. Je moet niet naar m'n slordig schrift kijken, want ik heb geen andere pen om mee te schrijven. Mijn vulpen heb ik aan Thieu uitgeleend, want die van hem is kapot. Nu mag hij de mijne gebruiken t o t na z'n eindexamen. Denk je dat hij het halen zal? Ik hoop het voor hem, maar ik voor mij geloof er niets van. Nu eens denken wat er voor nieuws is. O ja, Maandag middag kwam Janine om kwart voor twee langs, en vroeg of ik met haar ging wandelen als ze om kwart voor drie vrij was. Ik vond 't natuurlijk best want ik verveel me de laatste tijd krom. Ze is me toen komen halen. Eerst hebben we mijn Moeder naar 't dorp gebracht en zijn toen naar de IJzeren Man doorgelopen. Onderweg kwamen we langs 't kantoor van Ria v.d.Kroef. Ze had net vrij en is toen met ons meegelopen. W e hebben daar langs 't water gelopen en toen in de zon liggen luieren. Zalig, alleen hadden we maar weinig tijd. O ja, ik heb nog iets moois te vertellen. Laatst op een middag kwam ik thuis en vertelde ze me dat er voor mij opgebeld was, maar ze wisten niet wie. Ze zouden nog wel eens opbellen. Na een tijdje werd er ook werkelijk opgebeld, en raad eens wie 't was? 't Was Henk, hij was even thuis^'' en wilde me toen even vragen hoe 't er mee ging. Hij schijnt heel dik geworden te zijn 6 pond erbij. Daarnet komt Leny voorbijgereden met Els Altenburg. Ik spreek haar nooit meer. Thieu belde me vanmiddag op of ik nog naar Den Bosch kwam. Ik zei van niet, maar nu
heb ik gezegd dat ik morgen kwam. W a t hij hebben moet weet ik niet. Krijg je nog veel post van thuis? Janine maakt 't goed. Ze hebben een reuze gezellige bruiloft gehad. Ze heeft 'n soort rheumatiek in haar pols, en dan heeft ze nogal eens vrij voor gymnastiek. Zondag middag was Tiny weer eens een keertje bij me. Veel nieuws had die ook niet. Ze hebben bij haar thuis geen meid dus heeft ze het erg druk. Je schreef dat ik jouw maar veel moest vragen maar ik zou niet weten wat. Hoogstens kan ik je vragen of je goed je best doet en mooie cijfers haalt!! Hm! W a t ouwe juffrouwachtig hè? W e e t je al dat Mrs. Diepen^^ dood is? Verder is hier echt geen nieuws meer. Alles gaat hier dezelfde gang. Mary zie ik ook nog al dikwijls en dan zitten we maar een beetje in de tuin te zonnen. Nu Ans ik heb deze keer nogal veel nieuws verteld hè, en eindig ik maar weer eens, en verwacht ik ook 'n lange brief van jouw terug. Dag. Hartelijke groeten van je liefh. Vriendin Fanny P.S. Kun je het lezen? Volgende keer probeer ik duidelijker te schrijven.
103
Woensdagmiddag 31 Maart
Verder is hier geen nieuws. Janine heb ik in een hele tijd niet gesproken, maar die zal ook nog wel komen opdagen voor we weg zijn. Dus Ansje, laten we maar hopen dat er gauw goede dingen gebeuren en ik je met Pasen toch zie, maar dan in betere omstandigheden. Deze laatste brief is wel erg kort, maar neem het me maar niet kwalijk. Ik weet heus niets meer te schrijven, je weet nu hoe we ervoor staan. Maar laten we maar zeggen: Kop op!! En Houd Moed! Ans, ik stuur je nu mijn hartelijke groeten en je w o r d t omhelsd door je liefhebbende vriendin Fanny P.S. Ik zal veel aan je denken hoor! Als ik nog enigszins kan schrijf ik nog eens. Dag! Een zoen van je Flip. O o k de groeten van Mary. Het beste verder Dag! Als je kunt schrijf je dan nog?? Naar jouw adres hè?
[1943]
Liefste Ans! Op de eerste plaats heel hartelijk bedankt voor je gezellige lange brief. Dan moet ik je iets vervelends schrijven en dat is dat alle Joden vanaf IO April^' hier in het Kamp Vught moeten zijn. Dus met andere woorden zal ik je wel niet meer zien. Als je met Pasen thuis komt, en ook zal ik je niet meer kunnen schrijven en jij mij ook niet denk ik, want ik denk niet dat je daar post mag ontvangen. Dit zal dan ook denkelijk wel m'n laatste brief aan jou zijn. O, Ans ik weet niet hoe ik je alles moet schrijven, 't Is alles even beroerd. Vanmiddag ben ik nog even langs jullie thuis geweest. Je Moeder wilde beslist dat ik nog eens langs kom wat ik dan ook zeker zal doen, en dan zal ik afscheid moeten nemen. Misschien is er nog kans dat we naar Amsterdam mogen, maar daar is het ook vreselijk en heb je ook iedere dag kans om weggehaald te worden. Mocht ik eventueel nog in A d a m terecht komen dan schrijf ik je natuurlijk. Wanneer ik precies weg moet weet ik niet, maar ik zal het wel allemaal aan je Moeder vertellen dan kan die het aan jouw schrijven. Als je me nog terug wilt schrijven, schrijf dan maar voor de zekerheid die brief aan mij naar jouw thuis. W i l je dat doen? Ik zou het fijn vinden als ik nog iets van je hoorde. Maar schrijf dan zo gauw mogelijk hè? Hier thuis is het natuurlijk een zenuwachtige boel, dat begrijp je. Mijn Moeder ziet er verschrikkelijk uit, maar we houden ons maar allemaal flink, want anders zijn we verloren. Iedereen die ik vanmiddag sprak heeft beloofd om pakjes te sturen. Dat is wel fijn dan krijgen we genoeg te eten.
104
Maandagmiddag [ 5? April 1943] Liefste Ans! Nog even tussen alle herrie door, wil ik je bedanken voor je lieve brief. Je weet denkelijk niet hoe blij ik met die brief was, en daarbij nog dat zakdoekje! Ik zal het waar ik ook komen mag, overal mee naar toe nemen als herinnering aan jouw. Jij vroeg ook nog iets aan mij en ik moet daarbij aan mijn laktasje denken, maar dat ding gebruik ik nu iedere dag en het ziet er verschrikkelijk uit, zodat ik het niet leuk vind om daar mee aan te komen. Daarbij weet ik niet of ik het zelf soms nog nodig heb. Je kunt wel dat bruine tasje met dat hondje erop krijgen als je dat leuk vindt. Als ik dan nog bij je thuis kom zal ik het voor je mee nemen, maar je moet weten dat, toen ik je brief kreeg, ik al bij je thuis was geweest. Dat was vorige week Vrijdag en Zaterdagavond kwam Martien jouw brief brengen. Doe je tante van mij heel veel hartelijke groeten en bedank haar uit mijn naam voor de lieve woorden die zij onder jouw brief geschreven heeft.
Wanneer we nu precies weg moeten weet ik niet, en daarom hoop ik dat je nog eens probeert mij te schrijven, maar dan naar jouw thuis. Als je het vlug doet heb je nog kans dat ik hem nog krijg. Of ik dan nog terug kan schrijven betwijfel ik, maar dan weten ze thuis toch in ieder geval waar ik zit. Nu Anske, ik ga weer eindigen. En ik neem nu nog eens afscheid van je, maar laten we toch maar zeggen " t o t ziens"!! Heel veel dank nog voor je brief met aandenken, en een dikke zoen van je liefhebbende vriendin Fanny, die er de moed t o t 't laatste toe in zal houden!!! Fanny P.S. Nog vele hartelijke groeten aan je mij onbekende Tante. Dag. Zoen van je Flip.
Je begrijpt verder wel Ans, dat we het hier ontzettend druk hebben. De hele dag is het een geloop van vrienden en kennissen, die allemaal nog eens een keertje komen kijken om goeden dag te zeggen, 't Is in ĂŠĂŠn w o o r d vreselijk. W e hebben nauwelijks tijd om te eten, en daarbij komt dan nog dat er van alle kanten moeite voor ons w o r d t gedaan om hier te mogen blijven, o f w e l naar Amsterdam te mogen verhuizen, of naar Barneveld''^ te mogen. Dat is een tehuis waar de Joden de duur van de oorlog mogen afwachten. Alles is natuurlijk even moeilijk, dat begrijp je. Ans je schreef me dat ik de moed erin moest houden. Dat doe ik ook hoor. Alleen is het de ene dag wel eens moeilijker dan de andere.
112. Fragment uit deze brief. Het briefpapier is niet meer zo luxe. Fanny gebruikt nu blaadjes uit een schoolschrift.
105
heel veel hartelijke groeten en een dikke zoen van je liefh. Vriendin
Zondagavond 11 April [1943] Liefste Ans!
Fanny Je zult wel gedacht hebben dat ik werkelijk al weg was, maar dat is nog niet zo. Maar de reden waarom ik je nog niet terug geschreven heb, is dat ik het deze week zo ontzettend druk heb gehad, dat ik heus geen tijd heb gehad om je terug te schrijven. Ik heb namelijk deze week aan ' t station hier geholpen^' met al die mensen die aan kwamen en hun bagage, ' t Was ontzettend druk, dat begrijp je zeker wel. W e hebben hier van 's morgens 9 t o t 's avonds 8 gewerkt en niet op een stoel gezeten. Je snapt hoe moe ik was. Al die duizende mensen die aankwamen. Maar nu over ons verteld. W i j hebben even uitstel gekregen totdat we antwoord hebben of we naar Barneveld mogen. Dus dat uitstel kan 2 dagen duren maar ook een paar weekjes. EĂŠn ding is zeker dat we hier niet zullen blijven! Als ik niet meer de kans krijg om je te schrijven waar we heen gaan dan horen ze het in ieder geval bij jouw thuis. Goed? Ik heb Martien die me je brief kwam brengen dat bruine tasje meegegeven, met nog een voile pochetje erin. ' t Tasje is nog helemaal niet lelijk hoor, dus je kunt het nog goed gebruiken. Jij bent natuurlijk nog heel hartelijk bedankt voor je brief hoor. Je hebt fijn gauw teruggeschreven. Tiny zou ook nog hier komen maar dat kwam er maar steeds niet van omdat haar verloofde heel erg ziek is. Nu gaat het weer een beetje beter geloof ik. Ikzelf ben in deze dagen wel wat magerder geworden, maar dat geeft niet. W e houden de moed erin!! Mijn Tante uit Amsterdam is ook al weggehaald. W a t erg voor die oude mensen. Nu Anske, ik neem weer afscheid van je en ik hoop je weer gauw te zien. Als ik schrijven kan hoor je natuurlijk wat van me. Als ik hier nog een tijdje zit schrijf ik je nog wel eens. Dus Ans,
Hou je taai, dat doe ik ook! Dag!
Ć&#x2019; 13. Aankomst van een transport joden in Vught op 9 april 1943. Deze foto werd stiekem vanuit een dakraam genomen door de heer Van IHeel.
106
Zaterdagmorgen I 7-4- '43 Liefste Ans! Donderdag morgen kreeg ik je brief waar ik heel erg blij mee was, want ik had niet verwacht dat je me nog terug zou schrijven, omdat ik het je niet gevraagd had. Nu schrijf ik je wel laat terug hè, maar dat heb ik express gedaan, omdat we nog nader bericht over Barneveld zouden krijgen gisteren, en dan kon ik 't jouw meteen vertellen als ik even met deze brief wachtte. Snap je. Nu over Barneveld. W e maken misschien nog wel een behoorlijke kans maar zekerheid hebben we nog steeds niet. W e zijn dan ook druk aan 't kleren uitzoeken voor Vught. Alles moet dan gemerkt worden, dat begrijp je wel. En een werk! Ba! Dat werk wat we deden aan het station, was geen verplichting, maar we deden het om die mensen nog wat te helpen. Volgende week zullen er wel weer een heleboel mensen komen, daar dezelfde verordening nu ook voor Noord-en Zuid Holland geldt. Ans, je schreef dat je de volgende week thuis kwam. W a t fijn zeg. Dan kan ik je misschien toch nog zien. Niet zeker hoor! Maar laten we maar hopen dat we elkaar nog wel zien. Je kunt me zeker niet meer terug schrijven hoe laat en wanneer je precies thuis komt hè? Dat zou wel fijn zijn, dan probeerde ik of ik aan 't station kon zijn, of anders naar jouw thuis te komen. Janine heb ik niet meer gezien maar ik wist ook niet dat ze ziek was, ik zat haar eens opbellen. Vrijdagmiddag waren Mary en ik in de stad om rugzakken te halen, en toen hebben Henk en Anton ze voor ons gedragen. Ze hadden niet veel nieuws te vertellen.
heel erg ziek geweest. Hij heeft op het randje gelegen. Maar dat is nu gelukkig voorbij. Ans ik geloof wel dat ik nu nogal iets verteld heb, en nu schei ik er maar eens mee uit. Als je nog kunt schrijf je dan nog wanneer je komt? Ik zal dan moeite doen o m te komen. Misschien kan het niet als ik aan het station moet helpen, maar dan bel ik op. Goed? Nu dag! Hartelijke groeten en een dikke zoen van je liefhebbende vriendin Fanny P.S. Ik hoop dat ik je nog zie.
Gisterenavond was Tiny nog bij mij. W e hebben heel wat afgekletst, want we hadden elkaar in een hele tijd niet gezien. Willy ligt nu in het ziekenhuis en nu gaat het wat beter, maar hij is
107
Donderdagmorgen [1943]
taai en ik wens je het beste hoor. Veel liefs en een stevige zoen van je liefhebbende vriendin
Liefste Ans! Fanny Dit keer ben ik wel erg laat met schrijven hè? Maar ik ben je niet vergeten hoor! Ik had er alleen de moed niet voorom je te schrijven en je begrijpt wel waarom. O m de doodeenvoudige reden dat er niets te schrijven valt. Ik verveel me de laatste weken zo ontzettend, er zijn gewoon geen woorden voor te zeggen. Ik ben de laatste tijd de hele dag thuis of ik zit bij Mary, en daar is het al net zo vervelend als hier thuis. Een enkele keer komt er nog wel eens een transport aan, waar bij we dan wat moeten helpen, maar dat is natuurlijk beroerd werk. Je vroeg of we nog iets gehoord hadden over Barn. Nee, t o t nu toe is alles het zelfde, maar we zullen geloof ik wel gauw iets horen. Want we krijgen natuurlijk niet eeuwig uitstel, dat begrijp je. Ik denk toch wel dat ik eerder weg zal zijn dan je broers. Hoe gaat het met hen eigenlijk? Ik heb ze in geen eeuwen gezien. Ik kom dan ook nooit meer in Den Bosch, want ik weet gewoon niet wat ik er doen moet. W a t fijn dat je het nu prettig vindt om op kostschool te zitten, ik benijd je aan alle kanten. Hoe kom je erbij om te zeggen dat de zwemkom en 't tennispark gesloten worden? Er is nu nog niets van aan hoor! Janien heb ik nog één keer gesproken, we hebben toen een hele tijd gewandeld. Ze vertelde ook dat Ton weg was, jammer voor haar hè? Gelukkig komt Tiny vandaag eens, dan heb ik weer eens wat afleiding. Zij is een hele tijd niet geweest, want Willy is sinds anderhalve week uit het ziekenhuis, en toen heeft Tiny aldoor bij hem thuis gelogeerd. Nu Ans, nu weet ik echt niets meer. Ik hoop dat je m'n korte brief niet kwalijk neemt. Ik beloof je dat zodra ik iets nieuws weet dat ik je dan direct zal schrijven. Goed? Van jou hoor ik zeker ook nog wel eens iets hè? Ans houd je
108
Dinsdag 25 Mei [1943] Liefste Ans! Ten eerste neem me niet kwalijk dat ik met potlood schrijf, maar ik heb geen inkt bij de hand. Dit komt namelijk doordat (schrik niet) we vandaag weer eens verhuisd zijn. Zaterdagmiddag kregen we plotseling bericht dat we Dinsdag ( dus vandaag) uit huis moesten zijn, omdat het gevorderd is. Je begrijpt wat het hier ineens een rommel was. Eerst wisten we niet waar we zo gauw naar toe moesten, maar we hadden al gauw iets gevonden. W e wonen nu bij tandarts Veerman in (dat is een joodse tandarts). W e zitten nu op de Helvoirtsche weg. Voor hoelang weten we niet, want we horen maar steeds niets over Barn. Ik schrijf je nu maar vast, want ik heb jouw brief nog niet gekregen. Maar die krijg ik dan morgen wel of zo. Vanmorgen kwam Janine voorbij toen ze naar school ging. Ze keek haar ogen uit toen ze een verhuiswagen bij ons voor de deur zag staan. Ik heb haar toen verteld wat er gaande was. Zij zou het wel bij jullie thuis vertellen, want daar heb ik nog geen tijd voor gehad. Ik kom t r o u wens helemaal niet meer in Den Bosch zoals ik al schreef geloof ik, want ik weet niet wat ik er doen moet. Ik heb dan ook in geen eeuwen iemand van jouw thuis gesproken. Woensdag: Vanmorgen je brief gekregen. De post had hem al op ons nieuwe adres bezorgd. Wel bedankt hoor! Je ziet dat ik al met potlood begonnen was zonder je toestemming af te wachten. Ik heb hier de eerste nacht best geslapen, alhoewel ik wakker geschrokken ben door een geweldige slag. Er is hier in de buurt een vliegtuig neergevallen.
naar D'land omdat hij net afgestudeerd was. Thieu en Henk moeten zich nu zeker ook melden? Kom ik zit al weer aardig te bazelen geloof ik, maar dat komt omdat ik niets meer weet te vertellen. Nu het verhuizen voorbij is verveel ik me weer gruwelijk. Dus eindig ik maar weer. Schrijf je me dan naar het nieuwe adres: Fanny Philips Helvoirtsche weg 33 Vught Heel veel hartelijke groeten en 'n zoen van je liefhebbende vriendin Fanny
Hoe gaat 't bij jouw thuis? Ik hoor nooit iets. Je vroeg wanneer Tiny zich officieel gaat verloven. Ja, dat weet ik ook niet maar 't zal nog wel een poosje duren denk ik. Willy hoefde niet
109
*!<•
Ik iodty x..j^ o^jJb^o^o^ Ap^
^^Aö/yu<^ /IcoQQ^A. J(££
<M^
go.^.^ ju^ .M^y<jo<^ ^;^^^
jè^^^^^j^i?^/i-^-^x^c^^ ^ ^ - ^ ^ ^
"^^^
^e^^^^^^^.^~
'^ö:,..^—^-a^«^ - ^ y ^
'/<^ (^^Q^k^i^ ^--Èi^ .£^^^£>e^A^ (Jj^ (X-e^J^^C^
/UXi^j/
^k
y^z^^^n^
J^éc<,^^é^c^^^^^i^^^L^
k^iZ-i^^c^. <5^^
^^«-^-^
y^/by/
/-«^^^-C
x^
x ^ - c ^ .X^^i^eJ^ i^^-fe^^ O^O-O^l
£)-W^/^--<5^^^^ ^^^^ƒc^,^^^. MA^^X.^
/ ^ ^ _^J j/^ixz.<:~ ^^3^^. ^ ^ 7
Ia^^'^^2^
, ^ W : ^ J " ^ ^Ê:^ ^^'^ '-^..^-.^-c-oc^
\ .
110
Maandagavond 31 Mei [1943] Liefste Ansje! Je zult wel verbaasd kijken al zo gauw een brief van me te krijgen. Maar Anske, 't is nu zo ver gekomen. Schrik niet. W e gaan namelijk naar Westerbork'*-^, waar we kunnen blijven t o t we naar Barneveld kunnen gaan. Men zegt dat we daar veel kans op hebben. W e kunnen niet langer in Vught blijven. Als het me enigszins mogelijk is schrijf ik je zo gauw mogelijk. Ik ben nog vanmiddag bij je thuis geweest en heb je ouders en broers goedendag gezegd, ' t Spijt me heel erg dat ik jou niet meer zien kan, maar daar is niets aan te doen. Deze brief kan niet lang worden want ik moet nog veel doen, daar we morgen dus Dinsdagmorgen weggaan. Ik heb dus kans dat ik je laatste brief nog net krijg. Jij schrijft mij natuurlijk terug hè, als ik jou schrijf. Ik zal het eerste schrijven. Goed? Nu Ans, ik omhels je en wens je verder alles goeds toe, en laten we maar zeggen t o t ziens!! Hou je taai hoor. Dag! Veel liefs en een zoen van je vriendin Fanny
114. De laatste brief van Fanny uit Vught van maandag 31 mei 1943.
II I
BRIEFKAART UIT WESTERBORK Vrijdag 25 Juni '43 Beste Thieu, Henk en Anton! Eindelijk zul je wel zeggen, horen jullie iets van me, maar ik kan het heus niet helpen hoor. Jullie zijn zeker benieuv/d hoe het me gaat. Ik zal het vertellen. W e maken het hier allen goed. Ik heb een paar dagen griep gehad, maar dat is nu over. W e hebben allen ons werk. Mijn Moeder in de keuken, en wij verder allemaal buiten, je begrijpt hoe bruin ik wordt. Ik sta de hele dag buiten in een overall, maar 't is heerlijk hoor. 't Eten is hier ook goed. Ben jij door de eindexamens Thieu? Toen we hier kwamen, is me alles erg veel meegevallen! Henk jij bent zeker druk aan de compo's bezig he? Ik heb gisteren een fijne lange brief van Ans gekregen. Willen jullie deze kaart aan haar doorsturen? Je begrijpt dat ik niet veel kan schrijven. 2 briefkaarten in de 14 dagen. Ans jij hartelijk bedankt voor je brief. Ik was er erg blij mee en houd me aanbevolen voor meerdere. Je hebt geen idee hoe blij je hier bent met brieven van je vrienden en kennissen. W e zien elkaar hier elke dag, dus dat is fijn. Een paar dagen geleden ontmoette we mijn Tante hier ook. Hoe gaat het jullie ouders. Is je Vader al wat opgeknapt? Jongens schrijven jullie mij gauw en veel terug, en zal zo blij zijn met jullie brieven. Schrijf me maar veel van de nieuwtjes uit Den Bosch. Of gebeurt daar ook niets? Nu doen jullie allen vooral je ouders de hartelijke groeten en voor jullie een stevige poot van jullie vriendin
r*„vww „ i >*^v«~^
'
115, 116. Fanny's laatste teken van leven, een briefkaart uit Westerbork van 25 juni 1943.
i^U'^^M^ i^-X. r^'-L
4i.
-Ut.
Fanny Fanny Philips Barak 55 Lager Westerbork Post Hooghalen (Oost)
112
Noten /
Juffrouw Morelisse was jarenlang bij de familie Philips in dienst als kinderjuffrouw; daarnaast verrichtte zij ook nog wat lichte huishoudelijke werkzaamheden.
13
2
Hiermee bedoelde Fanny het huis van de familie Rits. De heer Rits was notaris en w o o n de op de hoek van de Parade en de Peperstraat in 's-Hertogenbosch. De familie Philips was zeer goed bevriend met de familie Rits.
Fanny verwijst hier vermoedelijk naar een bekendmaking van de commissaris-generaal voor Openbare Veiligheid, Rauter, waarin bekend werd gemaakt, dat het aan de joden verboden was zich op te houden in woningen, tuinen, etc. van niet-joden.
14
3
Een ludieke benaming v o o r de vriendenclub van Fanny en Ans. Deze omschrijving is volgens Ans afgeleid van "konijnenhol", vanwege de vele konijnen op het grasveld aan de Hekellaan, de gebruikelijke plaats van samenkomst.
De Koepel was een buitenhuis (nu afgebroken) op een heuveltje tussen de Loonse Baan en de huidige Koepelweg in Vught, eigendom van de familie Koesen.
15
Fanny hanteerde een bijzondere schrijfwijze voor de naam van het jongste broertje van Ans: Jacques.
16
Hiermee w o r d t de familie Kortenhorst uit Rosmalen bedoeld. Fanny was, via school, bevriend met Carla.
/7
O o k hier verwijst Fanny naar een beschikking van het Duitse gezag van 30 juni 1942. Een eerste verwijzing in de brieven van Fanny naar het mogelijke wegvoeren van één van haar familieleden naar "Drente". Meer over deze werkkampen in: J. Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom, 1940-1945. 's-Gravenhage 1965, p.
4
D i t zijn en Ans: (broers Boekei,
5
Hiermee w o r d t de tennisbaan aan de Hekellaan in 's-Hertogenbosch bedoeld. Tiny van Benthem, een hartsvriendin van Fanny, klasgenote van het Maria-Lyceum. De Taaistraat nummer 24 in Vught. Een verhuisbedrijf in 's-Hertogenbosch, dat nog steeds onder dezelfde naam bestaat. Navraag bij de huidige directie over de mogelijke verblijfplaats van alle spullen van de familie Philips leverde geen resultaat op. Er is bovendien geen bedrijfsarchief over deze periode bewaard.
6 7 8
9
10 //
12
de namen van de vrienden van Fanny Henk Schreurs, Thieu Schreurs van Ans), A n t o n Koene, Janine van Leny de Bock en Jan Trimbos.
Ans verbleef in deze periode op een meisjespensionaat in Reusel, bij Eindhoven. D i t zou, volgens de vader van Ans, beter zijn v o o r haar studie. Veel gebruikte afkorting van het w o o r d compositie, ofwel: proefwerk! De eveneens joodse Mary Bendiks was al vanaf haar derde levensjaar een vriendin van Fanny. Mary en haar ouders hebben een tijd lang bij de familie Philips ingewoond op Muiserick. D o o r naar België te vluchten hebben zij de oorlog overleefd. Fanny probeerde vanaf augustus/september 1941 (na haar verwijdering, op last van de Duitsers, van het Maria-Lyceum) haar diploma apothekersassistente te behalen. Zij volgde
haar lessen en praktijkgedeelte bij de joodse apotheker H. Gersons aan de Markt te 's-Hertogenbosch.
18
19
20 21
22 23
24
I75e.v. De heer Sedée was als docent biologie verbonden aan het Maria-Lyceum en als zodanig op de hoogte van de persoonlijke omstandigheden van Fanny. Hiermee bedoelde Fanny waarschijnlijk het einde van de Vughterweg. De Bossche firma De Gruyter was in 1942 nog enige maanden actief om legale emigratie voor de families Philips en Bendiks naar Argentinië te bewerkstelligen. Ans had op het pensionaat een eigen afgesloten slaapgedeelte: dat w e r d een cel genoemd. De betekenis hiervan is niemand bekend. O o k de heer A n t o n Koene zelf herinnert zich hier niets van. Het ligt voor de hand te bedenken dat het hier gaat om een grap van Fanny en het gedrag van A n t o n op school. D e j o o d s c h e Raad is op 13 februari 1941 opgericht d o o r de Duitsers. Zij wezen enkele vooraanstaande joden aan o m een groep sa-
25 lb
11 18
19
30
31 32 33
34 35 36
31
38
men te stellen, die garant zou moeten staan v o o r stipte uitvoering van de bevelen. O o k in Vught was een Joodsche Raad, als onderafdeling van 's-Hertogenbosch. Max Cahen was de voorzitter. Fanny verrichtte voor deze Raad allerlei werkzaamheden. De Vughtse hockeyclub. Hij bezat een praktijk voor "heilgymnastiek en massage" aan de Postelstraat in 's-Hertogenbosch.
39
Waarschijnlijk ook bij Sars. (zie ook noot 8) Fanny had blijkbaar v o o r Janine een tegeltje gekocht. O o k voor Tiny van Benthem kocht Fanny zo'n tegeltje (van ongeveer 8 bij 8 cm). Tiny bezit dat tegeltje nog: op de achterkant schreef Fanny (op een opgeplakt blaadje); 'Ter herinnering aan je 16^ verjaardag van Fanny". O p de voorkant staat een gouden leeuw, met een blauwe achtergrond. O p 13 januari 1943 werd het concentratiekamp Vught in gebruik genomen d o o r een eerste groep van 250 politieke gevangenen, afkomstig uit het kamp Amersfoort. Enkele dagen later volgde een eerste transport met joden, voor wie Vught een doorgangskamp werd. Was gesitueerd aan het begin van de bebouwde kom van Vught aan de Bossche weg. Een gelegenheid waar men koffie kon drinken (met heel veel slagroom). Tegenwoordig Is "De Witte' nog een bekende naam in de o m geving van Vught en 's-Hertogenbosch. Fanny maakt hier een toespeling op een mogelijk snel einde van de oorlog. Zie ook bij noot 3 I hiervoor: zou de oorlog snel afgelopen zijn? Vic Keunen stond als jongeman van 20 jaar aan de basis van het verzet in Vught, samen met o.a. de Vughtenaar Jan Boon. Vic woonde op de Gestelseweg in "Huize Orelio". Dit was een bekende Bossche bakker in de Vughterstraat. Die handtekeningen stonden op de envelop. Een bekende recreatiepias aan de westzijde van Vught, vlak bij Kamp Vught. Henk zat, in verband met de voortdurende dreiging van gedwongen arbeidsinzet in Duitsland, af en toe ondergedoken in Velddriel. Fanny bedoelde hier natuurlijk Mgr. A.F. Diepen, de bisschop van 's-Hertogenbosch, die in
14
maart 1943 is overleden. Hij werd opgevolgd d o o r Mgr. W . Mutsaerts. O p 5 april 1943 werd door de waarnemend gewestelijk politiepresident, N.L. van Leeuwen, afgekondigd dat alle joden uit de provincie Noord-Brabant zich v o o r 10 april moesten melden in kamp Vught.
40
In Barneveld verbleven in het kasteel "De Schaffelaar" en het voormalige werkverschaffingskamp "De Biezen" enkele honderden maatschappelijk of cultureel vooraanstaande joden met hun gezinsleden.
41
Fanny hielp op verzoek van de Joodsche Raad op het station Vught bij het uitstappen van de mensen en het sjouwen van hun bagage. Deze mensen waren op weg naar concentratiekamp Vught.
41
O p zo'n tien kilometer van de Drentse plaats W e s t e r b o r k w e r d in 1939 d o o r de Nederlandse regering het Centraal Vluchtelingenkamp W e s t e r b o r k ingericht v o o r uit nazi-Duitsland gevluchte joden. In 1942 nam de Duitse "Sicherheitspolizei" het kamp over om het als "Durchgangslager" (doorgangskamp) te gebruiken. De in Nederland opgepakte joden (en zigeuners) werden hier verzameld o m uiteindelijk op transport te w o r d e n gesteld naar de vernietigingskampen in Oost-Europa.
Verantwoording: W i j hebben gebruik gemaakt van de volgende
hieven:
- Archief Sint-Janslyceum 's-Hertogenbosch, (Archief Sint-Janslyceum).
- Correspondentie rector, 1940 en 1941,
- Archief Maria-Lyceum 's-Hertogenbosch, (Archief Jeroen Bosch College)
- Correspondentie rectrix, 1940 en 1941 - Notulenboek rapportvergaderingen - Archief leerlingenkaarten
- Stadsarchief 's-Hertogenbosch,
- Gezinskaarten 1920-1936 - Adreskaarten -Bevolkingsregister: 1910-1920 - Burgerlijke Stand: geboorten 1923 - Archief Joodse Gemeente, 1790-1973 - Collectie Max Cahen - Foto-collectie
- Gemeentekantoor Vught,
- Collectie Hanneke Das-Horsmeier
- Rijks Archief Noord-Brabant, Streekarchief " Langs Aa en Dommel",
- Collectie kaarten en prenten
- Gemeente Archief Vught
-
- Diverse documenten in privĂŠ-beheer,
- Brieven van Fanny Philips - Dagboek van Mary Bendiks - Foto's /zakagenda's Fanny Philips
115
Bevolkingsregister Vught, 1930-1939 Fotocollectie Vught Documentencollectie Vught Gemeente Politie Vught
Geraadpleegde literatuur: - Bus, M. en Velleman, D., Het gedroomde leven, abrupt voorbij. Het korte bestaan tijdens de Tweede Wereldoorlog van de Bossche joodse scholen. Den Bosch 1995. - Cahen, J., en Van de Sande, A., (redactie). Joods leven in Brabant. Bijdragen tot de geschiedenis van een minderheid, 's-Hertogenbosch 1996. - Coone, A., Kok, M.A., Korsten,]., e.a., October 1944: Bevochten en Bevrijd, 's-Hertogenbosch 1999. - Czech, D., Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau, 1939-1945, Hamburg 1989. - Van den Eijnde, J., Vught in de Tweede Wereldoorlog, Vught 1994. - Van den Eijnde, J., Van der Linde, J.F., Op hoog bevel van elders. Kinderen en het kamp Vught, 1943-1949, Vught 1995. (Lesbrief Stichting Regionale Geschiedbeoefening/ Stichting Nationaal Monument Kamp Vught). - Van der Heijden, P.J., 's-Hertogenbosch 1938-1953. Korte kroniek van oorlog, bevrijding en wederopbouw, in: 's-Hertogenbosch. Driemaandelijks tijdschrift over de geschiedenis van 's-Hertogenbosch, 1994, pag. 83 t/m 88. - Van der Heijden, P.J., Kramer, A., Lurinks, J., e.a., (redactie) Sint-janslyceum, 75 jaar (1918-1993), 's-Hertogenbosch 1994. - Van der Heijden, P.J., Van de Laar, R., Luyckx, Jac.J., e.a., (redactie) Ach Lieve Tijd. 800 jaar Den Bosch, De Bosschenaren, Zwolle 1982-1983, delen 1,4 en 10. - Van der Heijden, P.J., Van de Laar, R., Luyckx Jac. J., e.a., (redactie) Als de dag van Gisteren, Den Bosch, Drie generaties Bosschenaren, Zwolle 1987-1988, delen 1,2,14 en 15. - Hondius, D., Terugkeer. Antisemitisme in Nederland rond de bevrijding, Den Haag 1998. - Hoogbergen, Th.G.A., 75 jaar Ons Middelbaar Onderwijs, / 9 / 6 - / 9 9 / , Tilburg 1991 - In Memoriam, Den Haag 1995. - Mooren, P., m.m.v. Ghonem-Woets, K., Brabant in de Tweede Wereldoorlog, 's-Hertogenbosch 1994. - Van den O o r d , K., Scolae de Buscho, 1274-1999. Fragmenten uit de historie van de Latijnse School van 's-Hertogenbosch ter gelegenheid van het 725-jarig bestaan, Vlijmen 1999. - Polak, L. Ph., e.a., Documenten van de jodenvervolging in Nederland, 1940-1945, Amsterdam 1965. - Presser, J., Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom, 1940-1945, 2 delen, 's-Gravenhage 1965. - 1848 Stedelijk Gymnasium 's-Hertogenbosch-1948. Gedenkboek. 's-Hertogenbosch 1948. - Van Stekelenburg, H., Kamp Vught en de Vughtenaren, Vught, 3e druk, 1996. - Strengholt, A.J.G., Z贸贸/s Noord-Brobant, Amsterdam 1939. - Strijbosch, A., Van Maria tot Jeroen, 75 jaar. Terugblik op de geschiedenis van een school, Schijndel 1994. - Van Uffelen, J., Massamoord in koelen bloede, in: Brabants Dagblad, 29 september 1984.
I 16
W i j willen hierbij bedanken voor hun medewerking: -
Mevr. E. Altenburg te Amsterdam Heer E.C.G. Bauwens te Breda Heer L. Bauwens te Breda Heer S. Beekwilder te 's-Hertogenbosch Mevr. S. BergĂŠ-Slager te 's-Hertogenbosch Mevr. G. v.d. Bogaert te Boxtel Heer J. Boon te Vught Mevr. F. Brabers-v.d. Werff te Sint-Michielsgestel Mevr. S. Braun-Bendiks te Vught Mevr. N. ten Brink-de Lieme te Amstelveen Mevr. M. Bus te 's-Hertogenbosch Mevr. H. Cahen uit Vught Heer E. Cohen te Venio Mevr. A. Coopmans-van der Bruggen te 's-Hertogenbosch Mevr. H. Das-Horsmeier te Vught Mevr. V. Delleman-de Kort te Vught Heer W . Desmense te 's-Hertogenbosch Mevr. R. Don-van der Linden te Breda Heer E. Drissen te Vught Mevr. E.M.van Gelder-Philips te Amsterdam Mevr. R. Genabeek-Giller te 's-Hertogenbosch Heer L van Gent te 's-Hertogenbosch Mevr. N. Gompen te 's-Hertogenbosch Mevr. M. Gudde te 's-Hertogenbosch Mevr. N. Guinee te Rosmalen Mevr. E. Heesbeen-van de W o u w te Tilburg Heer C. Heesters te 's-Hertogenbosch Mevr. M.Th. v.d. Heijden-Nieuwenhuijzen te Bussum Heer T. Herrman te 's-Hertogenbosch Heer H. Hertzberger te Vught Mevr. C. Hiltermann-Kortenhorst te Doorwerth Heer A. Hoebanx te Rosmalen Mevr. E. Hoes-de W i n t e r te 's-Hertogenbosch Mevr. B. den Hollander-Vaessen te Vught Heer W . van Hooff te Vught Mevr. M. Houben-van Lanschot te Vught Mevr. G. Kamerbeek te 's-Hertogenbosch Heer A. Klerkx te 's-Hertogenbosch Heer A. Koene te Haren (Gr.) Mevr. L Kolster te Vught
117
Mevr. M. Kolster-van der Lugt te Vught Heer C. Kuijpers te Vught Heer T. Kuijpers te Landgraaf Heer Th. Van Laarhoven te Vught Mevr. G. de Leeuw-Kamerbeek te 's-Hertogenbosch Mevr. B. v.d. Linden-v.d. Eerden te 's-Hertogenbosch Mevr. C. van Montfort-Banning te Uithoorn Mevr. T. Nijboer-van Benthem te Geldrop Mevr. E. Peterse-de Jong te 's-Hertogenbosch Mevr. F. Rijxman te Amstelveen Heer L Rits te Breda Mevr. M. Rits te Breda Heer H. Schreurs te Rotterdam Mevr. L. Sidler te Vught Heer P. Smit te 's-Hertogenbosch Mevr. A. Smits-Schreurs te 's-Hertogenbosch Heer D. Stibbe te Vught Mevr. T. T e r v o o r t te 's-Hertogenbosch Heer J. Trimbos te Rotterdam Mevr. R. Trimbos-Schifferstein te Helvoirt Heer J. van Uffelen te Woudrichem Mevr. N. Veltman-Klerkx te Heusden Mevr. T. Verberk te Nieuwegein Mevr. M. Verhaart-Bendiks te Woudenberg Mevr. H. Verhees-Balk te Vught Heer G. Verlinden te Edam Heer J. Verlinden te Helvoirt Heer V. Verstappen te Batenburg Heer P. van Walstijn te Utrecht Mevr. P. Welman te 's-Hertogenbosch en alle anderen die om welke reden dan ook niet op deze lijst terecht gekomen z
118
Verantwoording van de illustraties: -
Mevr. E. Altenburg Mevr. S. BergĂŠ-Slager Mevr. M. Bus Mevr. V. Delleman-de Kort Mevr. R. Genabeek-Giller Mevr. E. Heesbeen-v.d. W o u w Mevr. C. Hiltermann-Kortenhorst Mevr. B. den Hollander-Vaessen Heer M. Kok Mevr. T. Nijboer-van Benthem
Mevr. M. Rits Mevr. L. Sidler Mevr. A. Smits-Schreurs Mevr. R. Trimbos-Schifferstein Heer H. van de Ven Heer J. Verlinden Heer P. van Walstijn Archief-collecties: - Archief Sint-Janslyceum te 's-Hertogenbosch - Archief Jeroen Bosch College te 's-Hertogenbosch - Stadsarchief 's-Hertogenbosch - Gemeente Archief Vught - Nationaal Monument Kamp Vught
70 38,39,41,42,43,44,45 II
46 50 47,49,53,63, 48,69,1! I . :. 70 31 -. 3,4,5,6,9,10,15,16,17,18,19,20,21,22,23,33,51, 54,55,64,65,82,85,87,88,89,90,91,99,102,103, 104,105,106,108,109,110
35,36,37,40, 72 59,60,80,81,83,84,93,95,97,1 12,1 14,1 15,1 16 32,34
1,2,7,8,12,13,105,106 52,73,92 94
61.62,67 14,66,68 24,25,26,27,28,29,30,74 56,57,58,71,75,76,78,79,96,98,100,101,107
77,86,113
119
Colofon
1 Brieven van Fanny Philips aan Ans Schreurs 1942-1943 Titel: Onderzoek: drs RenĂŠ Kok Samenstelling en eindredactie: drs. Jeroen van den Eijnde, drs. RenĂŠ Kok en dr. Kees van den O o r d Vormgeving: Hans van de Ven Druk: Waanders Drukkers, Zwolle Stichting Nationaal Monument Kamp Vught Uitgave: in samenv^erking met Boekhandel Adr. Heinen 's-Hertogenbosch 90-803199-2-9 ISBN
120
Fanny Philips, een 19-jarig joods meisje uit Vught, schrijft in 1942 en 1943 brieven aan haar vriendin Ans Schreurs uit 's-Hertogenbosch. Klinkt in het begin nog optimisme in haar brieven door, geleidelijk maakt de angst voor de vervolging en terreur zich meester van Fanny. Haar brieven worden integraal uitgegeven, voorzien van een uitvoerige inleiding over de familie Philips en het joodse milieu in 's-Hertogenbosch en Vught. Tientallen foto's verlevendigen de uitgave, die een nieuw licht werpt op de geschiedenis van de jodenvervolging in 's-Hertogenbosch en omgeving.