cover_Layout 1 09/04/2020 4:43 μ.μ. Page 1
M. Horkheimer, E. Fromm, H. Marcuse Αυθεντία και οικογένεια E. Laclau Για την επανάσταση της εποχής μας J. Habermas Αλλαγή δομής της δημοσιότητας E. Balibar Πολιτική και αλήθεια Ν. Παναγιωτόπουλος (επιμ.) Για την εκπαίδευση του μέλλοντος Οι προτάσεις του Πιερ Μπουρντιέ Γ. Μηλιός, Δ. Δημούλης, Γ. Οικονομάκης Η θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό Τζ. Μπάτλερ Ευάλωτη ζωή
Το Για τη σημασία της καθημερινότητας βασίζεται «στην πεποίθηση ότι η καθημερινή ζωή είναι εξαιρετικά σημαντική γιατί, εκτός από το γεγονός ότι ζούμε μέσα σε αυτή, κατασκευάζει τις αντιλήψεις που κυριαρχούν γύρω μας. Η καθημερινότητα, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί ιστορικά σε κάθε περιοχή και για κάθε κοινωνική ομάδα, καθορίζει τη μορφή της κοινωνίας και ορίζει τόσο τις φαινομενικά ασήμαντες όψεις της ζωής όσο και τις πιο θεμελιώδεις δομές της. Εκεί βλέπουμε τα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, αρνητικά και θετικά, όχι ως θεωρητικά σχήματα αλλά ως καθημερινή πρακτική. Στην ουσία, η καθημερινότητα, το εδώ και τώρα, αποτελεί το χρόνο και το χώρο της καθημερινής κατασκευής της πραγματικότητας γύρω μας.» Το βιβλίο προσπαθεί να μιλήσει για την καθημερινή ζωή, τους χρονοχώρους του κάθε μέρα, μέσα από τις πρακτικές και την οπτική των υποκειμένων της. Αντλεί από την επιστημονική συζήτηση για το θέμα αλλά προχωράει πέρα από αυτήν, εστιάζοντας στα πρακτικά προβλήματα διαχείρισης της δυτικής καθημερινότητας και αναζητώντας πιθανές απαντήσεις σε ευρύτερα ζητήματα που μπορεί να δώσει η διερεύνηση του μικρού και «τετριμμένου», του καθημερινού.
Μαρία Χαϊδοπούλου Βρυχέα Για τη σημασία της καθημερινότητας
Στην ίδια σειρά κυκλοφορούν μεταξύ άλλων:
Για τη σημασία της καθημερινότητας
Στ. Ντυφουά Η διασπορά
Γ. Μηλιός, Δ. Σωτηρόπουλος Ιμπεριαλισμός, χρηματοπιστωτικές αγορές, κρίση Α. Αθανασίου (επιμ.) Επιτελεστικότητα και επισφάλεια. Η Τζούντιθ Μπάτλερ στην Αθήνα Νίκος Βαφέας Από τον Ληστή στον Αντάρτη Τα ένοπλα κινήματα των Γιαγάδων στη Σάμο (1914-1925)
Πολιτείες 26
Κοσμάς Ψυχοπαίδης Ήσσονα κριτικά
Μαρία Χαϊδοπούλου Βρυχέα
Κ. Παπαδάκος, Ζ. Φραγκοπούλου Από τον Φρόυντ στον Λακάν
νήσος
Η Μαρία Χαϊδοπούλου Βρυχέα γεννήθηκε το 1972 και ζει στην Αθήνα. Είναι απόφοιτη του Ιστορικού Αρχαιολογικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών και του μεταπτυχιακού προγράμματος στις Λατινοαμερικάνικες Σπουδές του Τμήματος Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Μεξικού (UNAM). Έχει εκπονήσει διδακτορικό στην Πολιτισμική Γεωγραφία στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και στον παρόντα χρονοχώρο εργάζεται ως καθηγήτρια-σύμβουλος στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Φωτογραφία εξωφύλλου: Νίκος Βλασόπουλος
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 1
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 1
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 2
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 3
Πολιτείες 26 ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 4
ΕΚΔΟΣΕΙΣ νήσος - Π. ΚΑΠΟΛΑ Σαρρή 14, 10553 Αθήνα τηλ./φαξ: 210 3250058 email: info@nissos.gr www.nissos.gr Διεύθυνση εκδόσεων: Πόλα Καπόλα Επιστημονική διεύθυνση: Γεράσιμος Κουζέλης
© 2013 Εκδόσεις νήσος
Διόρθωση-επιμέλεια: Νίκος Γιαννόπουλος Σχεδιαγράμματα: Κολεκτίβα εργασίας «Στην Πρίζα» (stinpriza.org). Εκτύπωση: Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης ISBN: 978-960-9535-62-5
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 5
ΜΑΡΙΑ ΧΑΪΔΟΠΟΥΛΟΥ ΒΡΥΧΕΑ
Για τη σημασία της καθημερινότητας
νήσος ΑΘΗΝΑ 2013
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 6
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 7
Η καθημερινότητα είναι σαν τη θάλασσα. Όσο κι αν θέλεις να απομονωθείς, συνέχεια θα συναντιέσαι. Όσο κι αν θέλουμε να την ελέγξουμε, πάντα θα μας ξεπερνάει.
Αφιερωμένο στους ανθρώπους γύρω μου, στους εξ αίματος και εξ αγχιστείας δεσμούς, κοντινούς και μακρινούς, και στις «συναντήσεις» με διαφορετικούς «τόπους». Αποτελούν το κυριότερο κομμάτι μιας καθημερινότητας που μου έδωσε τη δυνατότητα να γράψω αυτό το κείμενο.
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 8
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Λίγα λόγια για το κείμενο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Ι. Καθημερινότητα και το σχήμα ανάλυσης Καθημερινότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Το σχήμα «πρακτικές - βιώματα - αναπαραστάσεις» . . . . . . . 20 Η ρευστότητα των χρονοχώρων της καθημερινότητας . . . . . 27 …και η σημασία των βιωμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Συναντήσεις καθημερινοτήτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 II. Σύγκρουση της κυρίαρχης αναπαράστασης για την καθημερινότητα με πρακτικές/βιώματα Κυρίαρχη δυτική αναπαράσταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Προβλήματα διαχείρισης της καθημερινότητας . . . . . . . . . . . 45 α/ πρακτικές επιτάχυνσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 β/ ελαστικοποίηση καθημερινού προγράμματος . . . . . . . . . 51 Αλλαγή αναπαράστασης; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 III. Πολιτιστικές διαφορές στην καθημερινότητα Δύση και παγκοσμιοποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 «Ιδιομορφίες»: Διαφορετικές πρακτικές, διαφορετικές αναπαραστάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 10
Το «έξω» ως συνάντηση καθημερινοτήτων και η έννοια του δημόσιου οικείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Το δικαίωμα σε έναν πιο βιωματικό ρυθμό . . . . . . . . . . . . . . . 69 IV. Η υποτίμηση της καθημερινότητας: η ματιά «από τα πάνω» «Αντιφάσεις» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 α/ τα προβλήματα της αφαίρεσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 β/ η ματιά «από τα πάνω» και η ποικιλία . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Η καθημερινότητα που «διορθώνει» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Επιλεγμένη βιβλιογραφία και αναφορές . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 11
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα έπρεπε να ευχαριστήσω πολλούς και πολλές για τις σκέψεις τους και τα κομμάτια της καθημερινότητάς τους που μοιράστηκαν μαζί μου, ηθελημένα ή άθελα: Με βοήθησαν να διατηρήσω την εστίασή μου στο «μικρό» και «τετριμμένο». Εδώ θα περιοριστώ να αναφέρω αυτούς και αυτές που σχολίασαν συγκεκριμένα σημεία ή το σύνολο του κειμένου, σε διάφορες φάσεις. Οι παρατηρήσεις τους με βοήθησαν να καταλάβω πολλά προβλήματα δομής, ύφους, διατύπωσης, αλλά και περιεχομένου. Οφείλω λοιπόν ένα μεγάλο ευχαριστώ στους/στις: Κώστα Γαβρόγλου, Σταύρο Σταυρίδη, Νίκο Βλασόπουλο, Σύλβα Χαραλάμπους, Γιώργο Χαϊδόπουλο, Ελένη Σταμπόγλη, Αγγελή Μιχαλόπουλο, Μαργαρίτα Γεωργανοπούλου, Αντώνη Τσαγλιώτη, Ντίνα Βαΐου, Ιόλη Χαϊδοπούλου Βρυχέα, Ελπίδα Νίκου. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ τον Νίκο Γιαννόπουλο για την επιμέλεια και την Πόλα Καπόλα, τον Μάκη Κουζέλη και τις Εκδόσεις Νήσος για την εμπιστοσύνη.
000:Layout 1
6/27/13
2:53 PM
Page 12
001:Layout 1
6/27/13
2:54 PM
Page 13
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Άρχισα να κατανοώ τη σημασία της καθημερινότητας όταν πριν από δεκαπέντε περίπου χρόνια βρέθηκα για μεταπτυχιακές σπουδές στην Πόλη του Μεξικού. Συνήθειες που θεωρούσα δεδομένες στην Αθήνα άλλαξαν και οι πρακτικές μου προσαρμόστηκαν σε μια νέα πραγματικότητα. Δεν είναι εύκολο να στήσεις από την αρχή μια καθημερινότητα, πόσο μάλλον όταν ο τόπος είναι τόσο διαφορετικός. Με τον καιρό, καθώς συνειδητοποιούσα και αποδεχόμουν τις πολιτιστικές διαφορές, η ζωή εκεί έπαψε να ενέχει στοιχεία εξερεύνησης ενός ιδιόμορφου κόσμου και μεταβλήθηκε σε κάτι «κανονικό». Αυτή η διαδικασία κατέρριψε τις βεβαιότητές μου για διάφορα θέματα. Μεταξύ άλλων, η εμπειρία της «ιδιομορφίας» ή της διαφορετικότητας του Μεξικού με βοήθησε να καταλάβω τρία χαρακτηριστικά της καθημερινής ζωής: Πρώτον, ότι τη θεωρούμε σε μεγάλο βαθμό δεδομένη, δεύτερον, ότι επί της ουσίας είναι εξαιρετικά περίπλοκη και σύνθετη καθώς εκφράζει την κουλτούρα κάθε τόπου και, τρίτον, μάλλον κυριότερο, ότι καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις μας. Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις, που διάβαζα για το μεταπτυχιακό εκείνη την περίοδο, θεωρούσαν την καθημερινότητα όχι μόνο απλοϊκή αλλά και προβλέψιμη, ανίκανη να μας πει κάτι που δεν ξέραμε ήδη. Στο διδακτορικό μου προσπάθησα να βρω τι κρύβεται πίσω από τα «συνηθισμένα», τα καθημερινά, που επειδή βρίσκονται γύρω μας δεν τα παρατηρούμε ιδιαίτερα. Πιο συγκεκριμένα, ασχολήθηκα με όψεις της καθημερινής ζωής στην Αθήνα και την Πόλη του Μεξικού, εστιάζοντας σε χώρους όπως καφέ και μπαρ, όπου οι κάτοικοι συναντιούνται και συζητούν. Η έρευνα βασιζόταν σε
001:Layout 1
6/27/13
14
2:54 PM
Page 14
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
συνεντεύξεις ανθρώπων που σύχναζαν σε συγκεκριμένα μαγαζιά του κέντρου των δύο πόλεων και το βασικό ερώτημα ήταν η σημασία αυτών των χώρων και χρόνων στην καθημερινότητά τους. Την περίοδο συγγραφής της διατριβής παρουσιάστηκε ένα πρόβλημα που μου έδωσε και την αρχική ιδέα γι' αυτό το δοκίμιο: Όταν κάποια άτομα από τα οποία είχα πάρει συνέντευξη μου ζήτησαν να διαβάσουν τα συμπεράσματα της έρευνας, συνειδητοποίησα ότι το τελικό κείμενο θα ήταν ακατανόητο ή/και αδιάφορο για αυτούς τους εκτός-πανεπιστημιακής-κοινότητας ανθρώπους. Τα διδακτορικά, βέβαια, απευθύνονται σε έναν κύκλο ειδικών, ακολουθούν συγκεκριμένους κανόνες ύφους και δομής, καθώς στόχος τους, τουλάχιστον σε πρώτη φάση, είναι να εμπλουτίσουν την επιστημονική συζήτηση και όχι να ανοίξουν διάλογο με το ευρύ κοινό. Παρ' όλα αυτά, το θέμα της διατριβής δημιουργούσε ένα πρόβλημα ουσίας, τουλάχιστον για μένα: Τι νόημα έχει να μιλάς για την καθημερινότητα αν ο λόγος σου, αυτά που λες, είναι ακατανόητα, και άρα άχρηστα, για τα άτομα που τη ζουν; Με οδηγό αυτή τη σκέψη συνέχισα να ασχολούμαι με ζητήματα καθημερινής ζωής, παρατηρώντας, ψάχνοντας και διαβάζοντας. Αυτή τη φορά το στοίχημα ήταν, με αφετηρία την έρευνα που είχα κάνει, να διαμορφώσω ένα κείμενο για την καθημερινότητα σε κατανοητό λόγο. Το όλο εγχείρημα αποδείχτηκε πολύ πιο δύσκολο απ' ό,τι είχα φανταστεί στην αρχή, κυρίως λόγω του τρόπου που είχα μάθει να εκφράζομαι για παρόμοια ζητήματα: Οι αρχικές εκδοχές ήταν γεμάτες κωδικοποιήσεις και ακολουθούσαν μια αρκετά δυσκολονόητη δομή. Όταν πιέστηκα να αποτυπώσω με πιο κατανοητό τρόπο τις σκέψεις μου, συνειδητοποίησα ότι πολλές φορές τα «απλά λόγια» αναδείκνυαν έντονα τα κενά της θεωρίας και έκαναν πολύπλοκα επιχειρήματα να φαίνονται αυτονόητα και περιττά. Με βάση ένα φανταστικό διάλογο μεταξύ της καθημερινότητας αυτής καθαυτής και αρκετών πεδίων που την αφορούν, προσπάθησα να κάνω επιλεκτική χρήση θεωρητικών εργαλείων και επιστημονικών αναφορών. Σκοπός, εξάλλου, δεν ήταν να γράψω
001:Layout 1
6/27/13
2:54 PM
Page 15
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
15
μια εκλαϊκευμένη μορφή του διδακτορικού, ούτε να παρουσιάσω μια απλοποιημένη επιστημονική συζήτηση για το θέμα της καθημερινής ζωής. Βασικός οδηγός μου στάθηκε τόσο η ίδια η καθημερινότητα και τα πρακτικά της προβλήματα όσο και οι πιθανές απαντήσεις σε ευρύτερα ζητήματα που μπορεί να δώσει η διερεύνηση του καθημερινού. Ελπίζω το πείραμα να πέτυχε, να κατάφερα μια ισορροπία μεταξύ «θεωρητικού» και «πρακτικού», οπότε το κείμενο να παρουσιάζει ενδιαφέρον τόσο για μέλη της επιστημονικής κοινότητας όσο, κυρίως, και για ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Θα ήθελα να αναφέρω τρία χαρακτηριστικά αυτής της δουλειάς, προλαμβάνοντας πιθανές ενστάσεις: Πρώτον: Όσο έχω μελετήσει την καθημερινότητα, κυρίως στην Αθήνα και την Πόλη του Μεξικού, ένα βασικό στοιχείο που αναδεικνύεται είναι η ποικιλομορφία και η συνθετότητα της «κατασκευής» που έχει η καθημερινή ζωή του καθενός και της καθεμίας από μας. Επειδή η δική μου καθημερινότητα, η δική μου θέση, αναγκαστικά καθορίζει την οπτική μου, αυτά που μπορώ να καταλάβω και να προσεγγίσω πιο εύκολα, οι πιο κοντινές μου καθημερινότητες, αποτέλεσαν το κατ' εξοχήν πεδίο ανάλυσης και παρατήρησής μου. Γι' αυτό και πολλά από τα παραδείγματα που δίνονται αφορούν αστικά περιβάλλοντα και κυρίως την Αθήνα, καθώς και μεσαίες οικονομικά και κοινωνικά ομάδες. Εκεί αναφέρεται περισσότερο και το πρώτο πληθυντικό (εμείς) που χρησιμοποιείται στο κείμενο. Δεύτερον: Στη διάρκεια συγγραφής του δοκιμίου η καθημερινή ζωή στην πόλη που ζούσα και μελετούσα μπήκε σε διαδικασία ριζικών αλλαγών. Τα παραδείγματα που χρησιμοποιούσα άρχισαν να μοιάζουν βγαλμένα από μια άλλη (παλιά) εποχή. Από τη μια, θεώρησα ότι η ένταση των αλλαγών δεν επέτρεπε εμβάθυνση σε φαινόμενα που βρίσκονταν υπό διαμόρφωση. Από την άλλη, ήταν αδύνατο να συνεχίσω να γράφω αγνοώντας την κατάσταση γύρω μου. Έτσι, κατέληξα να συμπεριλάβω όψεις της καθημερινότητας
001:Layout 1
6/27/13
16
2:54 PM
Page 16
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
που βιώνουμε τα τελευταία τρία χρόνια – έστω και με τρόπο αποσπασματικό. Τρίτον: Η ανάλυση δεν εστιάζει στους τρόπους λειτουργίας και την επιρροή που ασκούν στην κοινωνία οι οικονομικές σχέσεις και οι μηχανισμοί εξουσίας, παρότι αποτελούν σημαντικούς παράγοντες διαμόρφωσης της καθημερινότητας. Πολλές μελέτες, όπως αυτές που αφορούν την κατανάλωση, έχουν ασχοληθεί ενδελεχώς με τη σημασία τους, την οποία δεν αμφισβητώ, ούτε θέλησα να υποτιμήσω. Απλώς εδώ προσπάθησα να αναδείξω μια άλλη πλευρά της καθημερινότητας και να αποφύγω μια ματιά «από τα πάνω». Επικεντρώθηκα, δηλαδή, στην αθέατη δυναμική της μικροκλίμακας, στα τετριμμένα και συνηθισμένα που κινούν τον κόσμο και δεν είναι τόσο ευδιάκριτα και εντυπωσιακά όσο οι πρακτικές των μηχανισμών εξουσίας και του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος. Το Για τη σημασία της καθημερινότητας αποτελεί μια σπονδυλωτή προσέγγιση για την καθημερινή ζωή που αρθρώνεται με τον ακόλουθο τρόπο: -Στο πρώτο κεφάλαιο (I) εξηγώ το θεωρητικό σχήμα που χρησιμοποιώ για να προσεγγίσω το «κάθε μέρα». -Στο δεύτερο κεφάλαιο (II) αναλύονται οι ιδέες που κυριαρχούν στο δυτικό πολιτισμό για την καθημερινότητα και τα προβλήματα που έχουν δημιουργήσει στις καθημερινές πρακτικές, ιδίως τα τελευταία είκοσι χρόνια. -Στο τρίτο κεφάλαιο (III) ασχολούμαι με όψεις της «ελληνικής ιδιαιτερότητας» προσπαθώντας να εντοπίσω σημαντικά, κατά τη γνώμη μου, πολιτιστικά χαρακτηριστικά που εμπεριέχονται στη συνήθεια του «βγαίνω έξω». -Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο (IV) επιχειρώ να εξηγήσω κάποιους από τους λόγους που έχει υποτιμηθεί η καθημερινότητα και να ενώσω μερικά από τα κομμάτια του παζλ.
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 17
Ι. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
Καθημερινότητα Η καθημερινότητα είναι αυτό που ζούμε στο «κάθε μέρα». Το «κάθε μέρα» αποτελείται από χρόνους και χώρους: Κάθε στιγμή, κάπου βρισκόμαστε, τουλάχιστον σωματικά, κάτι κάνουμε, κάπως είμαστε. Εφόσον η καθημερινότητα αφορά χρόνους και χώρους, οφείλουμε να προσεγγίσουμε τους χρονοχώρους1 που τη συνθέτουν. Συνήθως, η καθημερινή ζωή περιλαμβάνει χρονοχώρους φαγητού, ξεκούρασης, μετακινήσεων, εργασίας, δουλειών σπιτιού, σχολείου κ.λπ. Οι χρονοχώροι των ανθρώπων που συνυπάρχουν στο «εδώ και τώρα» διαμορφώνουν τους χρονοχώρους της γειτονιάς, της πόλης, της χώρας, του πλανήτη. Η έννοια του χρονοχώρου, δηλαδή, μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Στον τρέχοντα λόγο η λέξη «καθημερινότητα» ταυτίζεται με την επανάληψη, τη ρουτίνα. Ως επί το πλείστον όταν αναφερόμαστε στην καθημερινότητα εννοούμε μια κανονικότητα. Όταν διακόπτεται αυτή η κανονικότητα, τότε οι χρονοχώροι που δημιουργούνται, όπως διακοπές ή αργίες, γίνονται αντιληπτοί ως κάτι εξαιρετικό, ενός τύπου εξαίρεση, ακόμα και αν διαθέτουν τακτικότητα. Γι' αυτό και το Σαββατοκύριακο, ως χρονοχώρος εκτός της εργασιακής βδομάδας, συχνά θεωρείται «εκτός καθημερινότητας». Σε όσα ακολουθούν, ως καθημερινότητα νοείται το «κάθε μέρα» που εμπεριέχει όλους τους χρονοχώρους, όλες τις δραστηριότητες, τις καταστάσεις και τα γεγονότα τα οποία συμβαίνουν, είτε αυτά αντιμετωπίζονται ως συνηθισμένα είτε ως ασυνή-
002:Layout 1
6/27/13
18
2:55 PM
Page 18
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
θιστα και εξαιρετικά. Μπορεί περίοδοι αργιών ή ριζικών μεταβολών να θεωρούνται εκτός εργασιακής ή «κανονικής» καθημερινότητας, αλλά ακόμα και τότε δημιουργείται μια (άλλη) καθημερινότητα. Η καθημερινότητα, δηλαδή, δεν σταματάει ποτέ να υπάρχει, απλώς αλλάζει κάθε φορά η όποια κανονικότητά της. Οι μεταβολές, σε γενικές γραμμές, είναι αρκετά συνηθισμένες στην καθημερινή ζωή. Υπάρχουν αλλαγές ανάλογα με την εποχή, τις διακοπές, τις αργίες, αλλά και «εξαιρετικά» γεγονότα, προσωπικά (γιορτές, θάνατοι κ.λπ.) ή ευρύτερης επίδρασης (φυσικές καταστροφές, μεταβολή πολιτικού καθεστώτος, οικονομική κρίση κ.λπ.). Σημαντικές μεταβολές, περισσότερο ή λιγότερο ριζικές, βασικών χρονοχώρων της καθημερινότητας ενός ατόμου σχετίζονται με την εργασία ή την εργασιακή κατάσταση (π.χ., ανεργία, αλλαγή δουλειάς/συνθηκών, αύξηση ωραρίου, μείωση μισθού), τον τόπο κατοικίας (π.χ., μετακόμιση, αλλαγή χαρακτηριστικών γειτονιάς), την οικογενειακή κατάσταση (π.χ., γέννηση παιδιού, ιδίως για τη μητέρα) ή τις διαπροσωπικές σχέσεις (π.χ., χωρισμός, καινούργια σχέση, ασθένεια κοντινού προσώπου). Επίσης, σοβαρό παράγοντα καθορισμού της καθημερινότητας αποτελούν οι μεταβολές στο σώμα (ηλικία, περίοδος, εμμηνόπαυση, εγκυμοσύνη, γενική φυσική κατάσταση, σοβαρές ασθένειες, ατυχήματα κ.λπ.). Αν αθροίσουμε όλες τις αλλαγές, θα λέγαμε ότι η καθημερινή ζωή κάθε άλλο παρά στατική είναι. Προφανώς, υπάρχουν συνήθειες και χρονοχώροι ρουτίνας στο «κάθε μέρα», αλλά η καθημερινότητα, όπως και η Ιστορία, δεν μπορεί να επαναληφθεί ακριβώς. Αν αποτυπώναμε σε βίντεο έναν επαναλαμβανόμενο χρονοχώρο, όπως, για παράδειγμα, δύο διαφορετικές ημέρες όπου το ίδιο άτομο φτιάχνει και πίνει τον πρωινό του καφέ στο σπίτι, θα παρατηρούσαμε αλλαγές: Οι κινήσεις, το περιβάλλον και το άτομο θα είναι, έστω και ελάχιστα, διαφορετικά. Ακόμα και στη θεωρούμενη επαναλαμβανόμενη εργασιακή εβδομάδα, κανένας χρονοχώρος τη μια μέρα δεν είναι ακριβώς η ίδιος την επόμενη. Κάθε πρωινό για τους κατοίκους μιας πόλης είναι διαφορετικό, καθώς αλλάζουν τα στοιχεία που συγκροτούν αυτόν το
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 19
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
19
χρονοχώρο, από τις μετακινήσεις και τις δραστηριότητες μέχρι τον καιρό ή ακόμα και τη διάθεση των ανθρώπων2. Είναι επόμενο, από τη στιγμή που δεν μπορεί να υπάρξει ακριβής επανάληψη, το κάθε μέρα να αποτελείται από συνεχείς αλλαγές, έστω και απειροελάχιστες· η καθημερινότητα βρίσκεται σε συνεχή κίνηση. Η καθημερινή ζωή εμφανίζει εξαιρετική ποικιλία καθώς εξαρτάται από πάρα πολλούς και διαφορετικών τύπων παράγοντες. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που η ανάλυσή της παρουσιάζει δυσκολίες. Διαφορετικές καθημερινότητες, δηλαδή διαφορετικοί χρονοχώροι, διαμορφώνονται σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, σε διαφορετικούς χρόνους, όπως και σε διαφορετικούς τόπους, στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, στο Λονδίνο και την Αθήνα, στη χώρα καταγωγής και σε έναν «ξένο» τόπο, στην πόλη και το χωριό, στην Κυψέλη και την Εκάλη. Η καθημερινότητα, δηλαδή, εγγράφεται πάντα σε ένα πλαίσιο ή, αλλιώς, κάθε τόπος, η ιστορία του και ο πολιτισμός του δημιουργούν διαφορετικές καθημερινότητες. Επιπλέον, τα διάφορα κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως η οικογενειακή κατάσταση, το φύλο, η σεξουαλικότητα, το είδος απασχόλησης, η οικονομική κατάσταση, η εθνοτική προέλευση κ.λπ., καθώς και η διαδρομή ζωής κάθε ατόμου εντείνουν την ποικιλία των καθημερινοτήτων. Η καθημερινότητα περιλαμβάνει πολλαπλά επίπεδα που συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται: από το προσωπικό και το τοπικό μέχρι το συλλογικό και το παγκόσμιο. Ανεξαρτήτως, όμως, από το επίπεδο που εστιάζει κανείς, η καθημερινή ζωή αποτελεί μια συλλογική κατασκευή καθώς κανένας και καμία δεν μπορεί να υπάρξει αυτόνομα, χωρίς δηλαδή επαφή, επικοινωνία και αλληλεπίδραση3. Γι' αυτό οι χρονοχώροι μιας περιοχής καθορίζονται και από τα δίκτυα των σχέσεων –διαπροσωπικών, οικονομικών, πολιτικών κ.λπ.– τα οποία αναπτύσσουν τα άτομα που κατοικούν ή κινούνται σε αυτή την περιοχή.
002:Layout 1
6/27/13
20
2:55 PM
Page 20
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Το σχήμα «πρακτικές - βιώματα - αναπαραστάσεις» Πώς τελικά μπορούμε να καταλάβουμε με ποιον τρόπο κατασκευάζεται η καθημερινότητα από τη στιγμή που μεταβάλλεται διαρκώς; Εδώ προτείνεται ως εργαλείο προσέγγισης το σχήμα «πρακτικές - βιώματα - αναπαραστάσεις». Εμπνευστής του υπήρξε ο Ανρί Λεφέβρ (Henri Lefebvre), ο οποίος το χρησιμοποίησε για να εξηγήσει τον τρόπο που παράγεται ο κοινωνικός χώρος, δηλαδή ο χώρος με την ευρύτερη έννοια και όχι μόνο ο υλικός4. Αναπροσαρμόζοντας, λοιπόν, την αρχική ιδέα του Λεφέβρ, θα λέγαμε ότι αν κάθε χώρος συνδέεται με ένα χρόνο, τότε οι χρονοχώροι της καθημερινότητας δημιουργούνται στη διαλεκτική σχέση μεταξύ χρονοχωρικών πρακτικών, βιωμάτων χρονοχώρων και αναπαραστάσεων χρονοχώρων5. Ένας συγκεκριμένος χρονοχώρος της καθημερινότητας, για παράδειγμα του «σπιτιού», δημιουργείται από το ίδιο το σπίτι, τα έπιπλα, το διαμέρισμα, το κτίριο και τις δραστηριότητες που κάνουμε μέσα σ' αυτό (πρακτικές), από αυτά που σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε στο χρονοχώρο του σπιτιού (βιώματα) και από τη γενικότερη αντίληψη που έχουμε για το σπίτι ως οικείο, ιδιωτικό χώρο χαλάρωσης (αναπαραστάσεις). Ο χρονοχώρος του σπιτιού, όπως και κάθε χρονοχώρος, είναι ταυτόχρονα πρακτική, βίωμα και αναπαράσταση. Διαλεκτική σχέση μεταξύ αυτών των τριών πτυχών σημαίνει ότι καθορίζουν και καθορίζονται η μία από την άλλη (βλέπε και παρακάτω). Ό,τι αναφέρθηκε στην αρχή για την καθημερινότητα ισχύει και για τις αναπαραστάσεις, τις πρακτικές και τα βιώματα: Διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τόπο στον οποίο βρίσκεται κανείς και την ιστορική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική διαδρομή της κοινωνίας στην οποία ζει. Η αναπαράσταση, οι πρακτικές και τα βιώματα σε σχέση με το σπίτι είναι διαφορετικές για τους κατοίκους μιας μεγαλούπολης από τους νομάδες της ερήμου. Αντίστοιχα, ακόμα και στον ίδιο τόπο, εμφανίζονται διαφοροποιήσεις ανάλογα με την προσωπική διαδρομή των ατόμων και την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκουν, που εξαρτώνται από το είδος της
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 21
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
21
εργασίας, την οικονομική κατάσταση, την εθνοτική προέλευση, το φύλο, την ηλικία, τη σεξουαλικότητα, την οικογενειακή κατάσταση κ.λπ. Στη συνέχεια, δίνονται περαιτέρω εξηγήσεις για τις πρακτικές, τα βιώματα και τις αναπαραστάσεις, αρχίζοντας με την πιο κατανοητή συνιστώσα της τριάδας, τις πρακτικές. Οι πρακτικές αποτελούν το πιο ορατό και αντιληπτό σκέλος του σχήματος, καθώς περιλαμβάνουν όλα όσα κάνουν (ή δεν κάνουν) οι κάτοικοι μιας περιοχής στην καθημερινότητά τους. Οι πρακτικές αφορούν χρονοχώρους διαφόρων δραστηριοτήτων και εμπεριέχουν όχι μόνο τους ανθρώπους αλλά όλα όσα υπάρχουν γύρω μας, τα άλλα έμβια όντα, τον υλικό χώρο, το περιβάλλον κ.λπ6. Τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται στις δραστηριότητες αποτελούν μέρος των πρακτικών και είναι εξαιρετικά σημαντικά στον προσδιορισμό τους: Για παράδειγμα, η χρήση των κινητών τηλεφώνων καθορίζει τις πρακτικές που σχετίζονται με την επικοινωνία και τις συναντήσεις. Οι πρακτικές διαμορφώνοντας την καθημερινότητα διαμορφώνουν και τον ίδιο το χώρο με την ευρεία έννοια. Σε μια πόλη, οι πρακτικές περιλαμβάνουν τους δρόμους, τα κτίρια, τα πάρκα, τα μέσα μεταφοράς κ.λπ. Οι άνθρωποι που συνυπάρχουν σε μια περιοχή, οι κινήσεις τους, οι δραστηριότητές τους δημιουργούν χώρους, παράγουν, για παράδειγμα, μια γεμάτη ή μια άδεια πλατεία. Έτσι, οι καθημερινότητες όλων των ατόμων που κινούνται στην πόλη συγκροτούν και την ίδια την πόλη μετασχηματίζοντάς την καθημερινά. Με αυτή την έννοια, οι πρακτικές προϋποθέτουν τον υλικό κόσμο, αυτό που υπάρχει γύρω μας, αλλά και τον παράγουν. Τα βιώματα είναι όσα αισθανόμαστε και σκεφτόμαστε σε κάθε χρονοχώρο της καθημερινότητάς μας. Το βιωματικό στοιχείο αφορά την ανθρώπινη ποικιλία και ετερότητα, εκεί φαίνεται όλο το φάσμα της ανθρώπινης δημιουργικότητας και φαντασίας, θετικής ή αρνητικής. Τα βιώματα είναι εν μέρει υποκειμενικά, όμως «η σκέψη και τα συναισθήματα διαμορφώνονται πάντα πολιτιστικά και επηρεάζονται από τη βιογραφία του ατόμου, την κοινωνική του κατά-
002:Layout 1
6/27/13
22
2:55 PM
Page 22
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
σταση και το ιστορικό πλαίσιο»7. Δηλαδή, αυτά που βιώνουμε εξαρτώνται όχι μόνο από την προσωπικότητά μας, αλλά και από την κουλτούρα με την οποία ανατραφήκαμε, καθώς και το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζήσαμε και ζούμε. Εδώ δεν θα μας απασχολήσουν τα ατομικά βιώματα (ούτε, άλλωστε, οι ατομικές πρακτικές και αναπαραστάσεις), αλλά τα συλλογικά, δηλαδή αυτά που εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά και δημιουργούν κοινές πρακτικές σε μεγαλύτερες ή μικρότερες κοινωνικές ομάδες. Για παράδειγμα, στη διάρκεια του 2012 ήταν έντονη στην Αθήνα η αίσθηση ενός είδους συλλογικής κατάθλιψης λόγω κρίσης, η οποία μέσα από τις διαπροσωπικές επαφές και σχέσεις διαμόρφωνε συλλογικές πρακτικές. Γενικότερα, θα λέγαμε ότι τα βιώματα που συνδέονται με την κρίση έχουν οδηγήσει σε εντάσεις στην καθημερινότητα της πρωτεύουσας (εκνευρισμός, δυσανεξία, επιθετικότητα, βία), αλλά, ταυτόχρονα, σε αύξηση εκφράσεων ευγένειας, φιλικότητας και αλληλεγγύης. Οι αναπαραστάσεις περιλαμβάνουν όλα τα νοήματα, τις αντιλήψεις, τις κατηγορίες, τις αναλύσεις και τις γενικεύσεις που βοηθούν να κωδικοποιήσουμε και να εξηγήσουμε την πραγματικότητα γύρω μας. Ως επί το πλείστον, αποτελούν εκφράσεις πρακτικών και βιωμάτων ή, αλλιώς, είναι οι ιδέες που βρίσκονται «πίσω» από τις πρακτικές και τα βιώματα. Αναπαραστάσεις είναι τα νοήματα ή οι έννοιες όπως «δουλειά», «βγαίνω έξω», «σπίτι» που χρησιμοποιούμε για να συνεννοηθούμε. Επίσης, είναι οι επεξεργασμένες απόψεις ή τα θεωρητικά σχήματα που χρησιμοποιούν οι κοινωνικές και οι οικονομικές επιστήμες για να αναλύσουν τις πρακτικές της κοινωνίας και να καταλάβουν πώς λειτουργεί. Προφανώς, και η παρούσα ανάλυση αποτελεί προσπάθεια δημιουργίας μιας αναπαράστασης για τον τρόπο που διαμορφώνεται η καθημερινότητα. Οι αναπαραστάσεις είναι έννοιες, αλλά έχουν (και) υλικά αποτελέσματα, καθώς καθορίζουν πρακτικές, γι' αυτό μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα. Σε κάθε κοινωνία υπάρχουν αντιλήψεις που κυριαρχούν περισσότερο από κάποιες άλλες. Γενικά, όσο περισσότερο καθορί-
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 23
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
23
ζουν συλλογικές πρακτικές τόσο πιο κυρίαρχες είναι. Βέβαια, μια αναπαράσταση μπορεί να είναι κυρίαρχη σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα αλλά μειοψηφική σε μια άλλη8. Σημαντικό ρόλο στην ηγεμονία μια ιδέας παίζει και ο βαθμός εξουσίας που έχει η ομάδα ή ο φορέας που την υποστηρίζει. Έτσι, τα μέσα ενημέρωσης, τα σχολικά βιβλία ή οι νόμοι ενός κράτους συνήθως εκφράζουν και διαμορφώνουν κυρίαρχες αντιλήψεις. Οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις, αλλά και γενικά οι αναπαραστάσεις, είναι αποτέλεσμα μακρών ιστορικών διαδικασιών (συχνά «συγκρουσιακών» μεταξύ ομάδων και τάσεων που εκφράζουν διαφορετικές απόψεις) και πολλές φορές μοιάζουν να αλλάζουν πιο αργά από τις καθημερινές πρακτικές. Η συγκρότηση του νοήματος πάντα έπεται της πράξης που αποτέλεσε το έναυσμα της διαμόρφωσής του ή, αλλιώς, η επεξεργασία και η αναγνώριση μιας ιδέας συνήθως ακολουθούν τις πρακτικές που τη γέννησαν και την υποστηρίζουν. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που μερικές φορές εμφανίζεται ασυμφωνία μεταξύ κυρίαρχων αναπαραστάσεων και πρακτικών. Οι κυρίαρχες, δηλαδή, αναπαραστάσεις μπορεί να προβάλλονται περισσότερο και να είναι πιο ορατές, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι συμβαδίζουν με τις αντίστοιχες πρακτικές. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ η κλασική πυρηνική οικογένεια (δύο γονείς με παιδί/παιδιά) είναι κυρίαρχη αναπαράσταση στη Δύση, στην Ευρώπη των 27 αντιπροσωπεύει μόνο το 35% του πληθυσμού9. Το σχεδιάγραμμα που ακολουθεί συνοψίζει την παραπάνω ανάλυση δείχνοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ πρακτικών, αναπαραστάσεων και βιωμάτων, καθώς και τους παράγοντες που καθορίζουν τη διαμόρφωση των χρονοχώρων. Η όλη διαδικασία μοιάζει να συντελείται σε συνεχή κύκλο, σαν να υπάρχει διαρκής κίνηση και προς τις δύο κατευθύνσεις, όπου η ανατροφοδότηση είναι τόσο σύνθετη ώστε είναι αδύνατο να καταλάβουμε τι προηγείται ή ποιο δημιουργεί τι: Η καθημερινότητα αποτελεί μια συνεχή διαδικασία δημιουργίας αναπαραστάσεων, πρακτικών και βιωμάτων.
002:Layout 1
6/27/13
24
2:55 PM
Page 24
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Στο σχεδιάγραμμα οι αναπαραστάσεις διακρίνονται σε περισσότερο ή λιγότερο κυρίαρχες, τα βιώματα σε συλλογικά ή λιγότερο συλλογικά και οι πρακτικές σε λιγότερο ή περισσότερο επικρατέστερες ή συνηθισμένες. Οι πρακτικές και τα βιώματα επηρεάζουν τις απόψεις, τις καθημερινές αναπαραστάσεις. Αυτές με τη σειρά τους αναπαράγουν, προσαρμόζουν, έρχονται σε σύγκρουση ή και αλλάζουν τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις. Άλλοτε ισχυροποιούνται κάποιες πρακτικές και άλλοτε άλλες (πάντα σε σχέση με την κοινωνική ομάδα που αναφερόμαστε και τις σχέσεις εξουσίας που επικρατούν στην κοινωνία). Τελικά, στην καθημερινότητα συντελείται μια συνεχής διαπραγμάτευση μεταξύ κυρίαρχων, όχι τόσο κυρίαρχων και μη κυρίαρχων αναπαραστάσεων και πρακτικών. Η καθημερινότητα αφορά το τώρα και το εδώ, αλλά, ταυτόχρονα, συνδέει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, καθώς και το κοντινό με το μακρινό. Εξηγούμαι: Αυτό που συμβαίνει σήμερα καθορίζεται από το παρελθόν, την παράδοση, την ιστορία, αλλά και από τις επιδιώξεις και τα σχέδια για το μέλλον. Οι πρακτικές και τα βιώματα περιλαμβάνουν μια διαδρομή από μνήμες, συνήθειες, εμπειρίες που τα επηρεάζει και οι αναπαραστάσεις μια ευρύτερη ιστορία ιδεών, αντιλήψεων και πολιτιστικών διαδρομών που τις καθορίζει. Παράλληλα, οι αναπαραστάσεις για το μέλλον δεν μπορούν να ξεφύγουν τελείως από τις πρακτικές και τα βιώματα του εδώ και τώρα. Αντίστοιχα, όπως οι εμπειρίες και οι αναμνήσεις του παρελθόντος μαζί με τις προσδοκίες και τα σχέδια για το μέλλον διαμορφώνουν το τώρα, έτσι και το μακρινό, δηλαδή η ταυτόχρονη ύπαρξη άλλων χώρων εκτός απ' αυτόν που βρισκόμαστε, επηρεάζει το εδώ10. Άρα, όταν μιλάμε για χώρους πρέπει να σκεφτόμαστε όλα τα επίπεδα, από το σώμα μας, το «σπίτι», τον οικείο τόπο που ζούμε, μέχρι το μακρινό και το ξένο: Όλοι αυτοί οι χώροι επιδρούν στο εδώ και τώρα με διαφορετικούς τρόπους.
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 25
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
25
Οι χρονοχώροι της καθημερινότητας, ως πρακτική, βίωμα και αναπαράσταση, είναι σημαντικοί γιατί συγκροτούν τη θέση από την οποία κάθε άτομο όχι μόνο συμμετέχει με τις πράξεις του σε μια κοινωνία, αλλά παρατηρεί και αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Οι απόψεις εξαρτώνται από την καθημερινότητα· όπως αναφέρθηκε, οι πρακτικές και τα βιώματα επηρεάζουν τις απόψεις, δηλαδή τις αναπαραστάσεις. Για παράδειγμα, οι εργασιακές πρακτικές επιδρούν στην αντίληψη για την εργασία γενικά ενώ παράλληλα διαμορφώνουν μια καθημερινότητα που υπαγορεύει μια συγκεκριμένη οπτική των πραγμάτων. Η καθημερινότητα ενός ατόμου, άρα, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την οπτική του και τις αντιλήψεις του. Γι' αυτό και παρόμοιες καθημερινότητες είναι πιθανό να οδηγήσουν και σε παρόμοιες απόψεις για τον κόσμο.
002:Layout 1
6/27/13
26
2:55 PM
Page 26
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Κοινές πρακτικές - αναπαραστάσεις - βιώματα δημιουργούν ομαδοποιήσεις κοινωνικών ομάδων που έχουν κοινές καθημερινότητες. Αυτό που αφηρημένα ονομάζουμε «άστεγος», «κάτοικος βορείων προαστίων», «μετανάστης χωρίς χαρτιά» ή «τουρίστας» σημαίνει διαφορετικές καθημερινότητες, διαφορετικά μέρη επίσκεψης, διαφορετικές πρακτικές και, άρα, διαφορετικά βιώματα και αναπαραστάσεις. Από αυτή την άποψη, οι πρακτικές που αναπτύσσει κάποια ή κάποιος τον καθιστά μετανάστη, τουρίστα, άστεγο, κάτοικο, τον εντάσσει δηλαδή σε μια ευρύτερη κοινωνική ομάδα. Οι ομάδες και τα άτομα που κινούνται στον ίδιο χώρο, για παράδειγμα στην ίδια πόλη, αναγκαστικά σχετίζονται μεταξύ τους, αναπτύσσουν σχέσεις και φτιάχνουν δίκτυα με άλλες ομάδες ή άτομα. Οι δυναμικές που δημιουργούνται περιλαμβάνουν άνισες σχέσεις ή σχέσεις εξουσίας. Ένα ιδιαίτερα ορατό παράδειγμα σχέσεων εξουσίας είναι η δυνατότητα ενός τουρίστα ή ενός άστεγου να κινηθούν σε διαφορετικά μέρη της πόλης. Όπως όλες οι σχέσεις, έτσι και οι άνισες αφορούν δύο ή περισσότερες δυναμικές που συνδιαλέγονται. Η διάκριση που εισάγει το σχήμα μεταξύ πρακτικών, βιωμάτων και αναπαραστάσεων βοηθάει στην εξήγηση διάφορων φαινομένων της καθημερινότητας. Πίσω από παρόμοιες πρακτικές μπορεί να βρίσκονται διαφορετικές ιδέες και βιώματα, που εξηγούν τις ιδιομορφίες που εμφανίζουν οι πρακτικές και οι αντιλήψεις διαφορετικών ομάδων. Η παρακολούθηση της λειτουργίας του Πάσχα, για παράδειγμα, αποτελεί κοινό τόπο για τα ελληνικά δεδομένα, όμως κάποιοι το αντιλαμβάνονται περισσότερο ως έθιμο και κάποιοι άλλοι περισσότερο ως χριστιανική πρακτική. Γενικότερα, το σχήμα, όπως θα φανεί και στη συνέχεια, μπορεί να φωτίσει τις λεγόμενες «αντιφάσεις» που εμφανίζονται στην καθημερινότητα, καταδεικνύοντας την απόκλιση μεταξύ κυρίαρχων αναπαραστάσεων και πρακτικών.
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 27
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
27
Η ρευστότητα των χρονοχώρων της καθημερινότητας... Η καθημερινότητα μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαίνεται απλή, όμως, αν την παρατηρήσουμε, η ποικιλία και η ρευστότητα των χρονοχώρων που δημιουργούνται, άρα και των αντίστοιχων πρακτικών, βιωμάτων και αναπαραστάσεων, είναι εντυπωσιακή. Το τι ακριβώς σημαίνει «δουλειά», «υποχρέωση», «ελεύθερος χρόνος» ή «διασκέδαση» δεν είναι αυστηρά καθορισμένο, αλλά εξαρτάται από όλους τους παράγοντες που καθορίζουν το «κάθε μέρα», με αποτέλεσμα ένα ιδιαίτερα σύνθετο κατασκεύασμα. Το «σπίτι», για παράδειγμα, συνήθως ταυτίζεται με ένα συγκεκριμένο κλειστό, ιδιωτικό, οικείο χώρο, αλλά «σπίτι» για έναν άστεγο μπορεί να είναι ένα πεζούλι πεζοδρομίου ή για κάποιον-α που βρίσκεται σε διακοπές μπορεί να είναι ένα απρόσωπο ενοικιαζόμενο δωμάτιο ή ακόμα και μια σκηνή στην παραλία. Το «σπίτι», σύμφωνα με την κυρίαρχη αναπαράσταση, θεωρείται ότι αποτελεί χρονοχώρο χαλάρωσης ή και διασκέδασης, εντάσσεται δηλαδή σε χρονοχώρους ξεκούρασης και «ελεύθερου χρόνου». Ταυτόχρονα, όμως, περιλαμβάνει και χρονοχώρους δουλειών για το καθάρισμα και τη συντήρησή του, οι οποίοι μπορεί να αφορούν και χρονοχώρους έμμισθης εργασίας άλλων. Αυτοί οι συχνά αφανείς χρονοχώροι εργασίας αφορούν σε μεγάλο βαθμό γυναίκες. Επίσης, το σπίτι μπορεί να αποτελεί και χρονοχώρο έμμισθης εργασίας για όσους-ες εργάζονται αποκλειστικά ή εν μέρει στο σπίτι (τους) και, άρα, για τη συγκεκριμένη ομάδα να προσλαμβάνει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Τέλος, υπάρχουν περιπτώσεις που εμφανίζεται πλήρης αντιστροφή της κυρίαρχης αναπαράστασης: Οι εργαζόμενες μητέρες, ιδίως μικρών παιδιών, μπορεί να συνδέουν τον ελεύθερο χρόνο περισσότερο με το χώρο έμμισθης εργασίας παρά με το σπίτι11. Συνεπώς, οι κατηγορίες χρονοχώρων που δημιουργούνται μπορεί να είναι διαφορετικές ανάλογα με τον ποιον/ποια αφορούν, ποια είναι τα υποκείμενα του κάθε χρονοχώρου. Γενικότερα, η ρευστότητα των χρονοχώρων εντείνεται από την ποικιλία των πρακτικών στις διάφορες κατηγορίες χρονοχώρων,
002:Layout 1
6/27/13
28
2:55 PM
Page 28
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
τα ασαφή όρια των ίδιων και την αλληλεξάρτηση μεταξύ τους. Θα χρησιμοποιήσω ως παράδειγμα την ιδιαίτερα διακριτή κατηγορία της έμμισθης εργασίας, που συνήθως τέμνει την ημέρα στα δύο και σε γενικές γραμμές χαρακτηρίζεται από μια κανονικότητα (παρότι στην εποχή της κρίσης αυτή η κανονικότητα αποκτά σε μεγάλο βαθμό χαρακτηριστικά μιας ρυθμισμένης «μη κανονικότητας»). Να σημειωθεί βέβαια ότι, ούτως ή άλλως, η καθημερινότητα είναι πολύ πιο σύνθετη, καθώς αυτοί οι χρονοχώροι αφορούν μόνο ένα μέρος της ευρύτερης κατηγορίας της εργασίας, δηλαδή χρονοχώρων υποχρεωτικών δραστηριοτήτων12. Ένα άλλο μεγάλο κομμάτι αφορά τις γνωστές «δουλειές» (δουλειές σπιτιού, χρονοχώροι πληρωμής λογαριασμών ή Εφορίας, μετακινήσεις παιδιών προς και από δραστηριότητες κ.λπ.), η ρευστότητα των οποίων μάλλον είναι προφανής13. Η ποικιλία στις εργασιακές πρακτικές είναι δεδομένη, αρκεί να αναλογιστούμε την ετερογένεια των δραστηριοτήτων ανάμεσα στα διάφορα επαγγέλματα (π.χ., πωλήτρια, ναυτικός, υψηλόβαθμο στέλεχος επιχείρησης). Κάποιοι χρονοχώροι εργασίας είναι τυποποιημένοι και έχουν αρκετά σαφή όρια ως προς τα ωράρια και τους χώρους, ενώ άλλοι είναι ακανόνιστοι, ελαστικοί και δύσκολα προσδορίσιμοι εκ των προτέρων (π.χ., ελεύθεροι επαγγελματίες). Είναι επόμενο οι αναπαραστάσεις τόσο για την εργασία όσο και για την καθημερινότητα να διαφοροποιούνται αντίστοιχα. Επιπλέον, ανεξάρτητα από την επαγγελματική κατηγορία, οι ίδιοι οι χρονοχώροι εργασίας σπάνια είναι ομοιόμορφοι, τόσο ως προς τους ρυθμούς όσο και ως προς τις πρακτικές. Μια δουλειά γραφείου μπορεί να περιλαμβάνει πρακτικές, όπως σερφάρισμα στο ίντερνετ, προσωπικά τηλεφωνήματα, στιγμές αφηρημάδας, ενώ δεδομένες είναι και οι αυξομειώσεις στα επίπεδα έντασης. Βέβαια, οι χρονοχώροι του «κάθε μέρα» δεν διαμορφώνονται αυτόνομα, αλλά αλληλοεξαρτώνται. Το σώμα, εξάλλου, είναι συνεχές, τόσο ως υλική υπόσταση όσο και ως συνείδηση του εαυτού μας και του κόσμου, και απ' αυτή την άποψη η αντίληψη της καθημερινότητας είναι συνεχής. Μπορεί ο τρόπος που κάποιος-α συ-
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 29
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
29
μπεριφέρεται στο χρονοχώρο της δουλειάς και στον αντίστοιχο της διασκέδασης ή του σπιτιού να είναι διαφορετικός, όμως είναι το ίδιο άτομο σε όλους τους χώρους14. Άρα, σε ό,τι αφορά τα βιώματα, η καθημερινότητα εμφανίζεται περισσότερο ως συνεχές, παρά ακολουθεί τις τομές ενός αυστηρού προγράμματος αλληλουχίας χρονοχώρων. Ο χρονοχώρος της εργασίας βρίσκεται πάντα ενταγμένος σε μια ευρύτερη καθημερινότητα, επηρεάζεται και επηρεάζει τους υπόλοιπους χρονοχώρους και δεν μπορεί να νοηθεί αποκομμένος απ' αυτούς. Μια αγχώδης εργασιακή κατάσταση μπορεί να επιδρά ασφυκτικά σε όλους τους υπόλοιπους χρονοχώρους της καθημερινότητας και να καθορίζει ολοκληρωτικά τις πρακτικές τόσο σε εργασιακούς όσο και σε μη εργασιακούς τομείς. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο χρονοχώρος της εργασίας ως βίωμα επεκτείνεται πέραν του καθορισμένου χώρου και ωραρίου. Αντίστοιχα, εξωγενείς ως προς τον εργασιακό χρονοχώρο παράγοντες καθορίζουν το βιωματικό χρονοχώρο της εργασίας, από τη σωματική κατάσταση τη συγκεκριμένη ημέρα, τα προσωπικά ζητήματα ή προβλήματα σχέσεων μέχρι την οικονομική κατάσταση της χώρας, τον καιρό που κάνει ή ποια μέρα είναι. Έχει διαπιστωθεί, για παράδειγμα, ότι διαφορετικά βιώνεται η Δευτέρα ως αρχή της εργασιακής εβδομάδας από την Παρασκευή που σημαίνει το τέλος της15. Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι το κομμάτι της ημέρας που αφορά τη έμμισθη εργασία μπορεί να εμφανίζει ιδιαίτερη ρευστότητα και τα όριά του να είναι αρκετά συγκεχυμένα. Αυτή η ρευστότητα αυξάνεται σε άλλες κατηγορίες, όπως το σπίτι, οι διαδρομές/μετακινήσεις, οι άλλες υποχρεώσεις/δουλειές, ο «ελεύθερος χρόνος» κ.λπ. Ένα γεύμα με συγγενείς μπορεί να είναι διασκέδαση, αλλά και υποχρέωση, μια διαδρομή με τα πόδια μπορεί να αφορά μετακίνηση, αλλά και χαλάρωση κ.ο.κ. Αν οι πρακτικές και τα βιώματα για τους χρονοχώρους της καθημερινότητας είναι ρευστά, αντίστοιχα ευμετάβλητες και ανοικτές είναι και οι αναπαραστάσεις, οι κατηγορίες που δημιουργούνται για τους αντίστοιχους χρονοχώρους αλλά και το σύνολο της καθημερινότητας.
002:Layout 1
6/27/13
30
2:55 PM
Page 30
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
…και η σημασία των βιωμάτων Θεωρείται δεδομένο ότι οι αναπαραστάσεις, οι ιδέες, είναι σημαντικές καθώς διαμορφώνουν την οπτική μας και καθορίζουν τις πρακτικές, το εδώ, αλλά και τα σχέδια για το μέλλον (πολιτικά, οικονομικά, προσωπικά κ.λπ.). Αντίστοιχα, οι πρακτικές, οι δραστηριότητες που κάνουμε, επηρεάζουν την αντίληψή μας για τα πράγματα. Δεν θεωρείται όμως τόσο προφανές ότι αυτό που ζούμε, το εδώ και το τώρα του βιώματος, επηρεάζει τις απόψεις και τις πρακτικές μας (εξού και τα τελευταία χρόνια βλέπουμε μεγάλη ανάπτυξη της κοινωνιολογίας των συναισθημάτων). Τα βιώματα δημιουργούν κατηγορίες στην καθημερινότητα, επηρεάζουν δηλαδή τις αναπαραστάσεις. Μια βασική διάκριση των χρονοχώρων βάσει των βιωμάτων είναι μεταξύ έντασης και χαλάρωσης. Αυτός ο διαχωρισμός μπορεί ακόμα και να καθορίσει αν ένας χρονοχώρος εντάσσεται στην εργασία ή τη μη εργασία, στον «ελεύθερο χρόνο» ή τις υποχρεώσεις, σε κάτι ευχάριστο ή κάτι δυσάρεστο, και άρα να επηρεάσει τις αντίστοιχες πρακτικές. Μια άλλη διάκριση των βιωμάτων αφορά το βαθμό οικειότητας των χώρων. Η οικειότητα του σπιτιού, της γειτονιάς, της πόλης που ζει κάποιος-α, η αίσθηση που δημιουργεί, καθορίζει και τις πρακτικές στους αντίστοιχους χρονοχώρους. Ανάλογα επιδρά η μη οικειότητα με ένα μέρος, για παράδειγμα η επαφή με μια άγνωστη πόλη. Επομένως, τα βιώματα καθορίζουν την αντίληψή μας για κάθε χρονοχώρο. Η ιδιαιτερότητα των βιωμάτων στην κατασκευή της καθημερινότητας είναι ότι, ακριβώς επειδή επηρεάζουν τις πρακτικές, εντείνουν τη ρευστότητα και την πολυπλοκότητα. Για παράδειγμα, οι χρονοχώροι διαδρομών/μετακινήσεων στην πόλη μπορεί εκ πρώτης όψεως να αφορούν απλώς τη μετάβαση από το ένα μέρος στο άλλο, όμως, η διαδρομή προς τη δουλειά συνήθως βιώνεται με ένταση (γιατί είναι σημαντικό να φτάσουμε στην ώρα μας), ενώ η επιστροφή μπορεί να βιωθεί και ως μεταβατικός χρονοχώρος χαλάρωσης προς το σπίτι ή αλλού. Καθώς ο χρονοχώρος επιστροφής
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 31
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
31
μπορεί να είναι πιο χαλαρός, ενδέχεται να επιλεγεί διαφορετικό μέσο μεταφοράς ή άλλη διαδρομή. Δηλαδή, κάποιος-α μπορεί να χρησιμοποιεί το μετρό για να πάει στη δουλειά του, αλλά όταν επιστρέφει, αφού δεν βιάζεται, μπορεί να προτιμά να γυρίσει περπατώντας ή με το λεωφορείο – που, αν και πιο αργό, δίνει τη δυνατότητα παρακολούθησης της πόλης. Σε αυτή την περίπτωση το βίωμα που συνδέεται με το χρονοχώρο επιστροφής από την εργασία αλλάζει την πρακτική. Αντίστοιχα, η προτίμηση στη χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου για τις μετακινήσεις μπορεί να μη συνδέεται με την οικονομία χρόνου και χρήματος (τουλάχιστον στην προ κρίσης εποχή), αλλά με την αναζήτηση προσωπικού χρόνου και χώρου. Οι διαδρομές στα μέσα μαζικής μεταφοράς ενέχουν πάντα ένα βαθμό επαφής με άλλους ανθρώπους. Όπως είναι προφανές, το βίωμα μιας διαδρομής αλλάζει ριζικά ανάλογα με το μέσο μεταφοράς (βλ. και μοτοσικλέτα, ποδήλατο)16. Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι τα βιώματα μπορούν να καθορίσουν πρακτικές και να ορίσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός χρονοχώρου. Πολλές από τις επιλογές και τις πρακτικές σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο στηρίζονται σε βιώματα της καθημερινότητας. Για παράδειγμα, το συλλογικό βίωμα μιας ηλιόλουστης ημέρας το χειμώνα θα κάνει περισσότερους ανθρώπους να βγουν από το σπίτι τους. Ο τρόπος που βιώνεται μια συγκεκριμένη ημέρα εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων, όπως την προσωπική και σωματική κατάσταση, τις διαδρομές, τις συνθήκες εργασίας εκείνη τη μέρα κ.λπ. Τα βιώματα καθορίζονται από ένα ευμετάβλητο «κάθε μέρα» και αλλάζουν ανάλογα με τις εμπειρίες ενός ατόμου, άρα και με την ηλικία, η οποία ως άθροισμα βιωμάτων καθορίζει σημαντικά τις αντιλήψεις και τις πρακτικές. Το περίπλοκο, δηλαδή, με το βιωματικό στοιχείο είναι ότι εξαρτάται από πάρα πολλούς και διαφορετικού είδους παράγοντες, συχνά απρόβλεπτους. Τα βιώματα αποτελούν αναπόσπαστο συστατικό της καθημερινότητας, το οποίο αν αγνοήσουμε δεν μπορούμε να καταλάβουμε τις πρακτικές και τις αναπαραστάσεις που επηρεάζει. Σημαντική προσφορά του σχήματος του Λεφέβρ είναι ότι θεωρεί το
002:Layout 1
6/27/13
32
2:55 PM
Page 32
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
βιωματικό στοιχείο ισότιμο μέλος της τριάδας. Τα βιώματα, με όλη τους τη ρευστότητα, μπορούν να καθορίσουν όψεις της καθημερινότητας, ενώ, όταν αγνοούνται, δημιουργούνται προβληματικά μοντέλα ανάγνωσης της πραγματικότητας. Η συμπεριφορά των κατοίκων μιας πόλης ως προς τις μετακινήσεις αφορά κάτι πιο σύνθετο από τον υπολογισμό του χρόνου και του κόστους ανά μέσο μεταφοράς. Επιπλέον, η ρευστότητα των βιωμάτων κάνει αδύνατη την εφαρμογή της τυποποίησης και του μέσου όρου στο «κάθε μέρα»: Οι περισσότερες συζητήσεις για την παραγωγικότητα και τις εργασιακές αποδόσεις παραβλέπουν το γεγονός ότι η απόδοση ενός ατόμου είναι αδύνατο να είναι ίδια κάθε μέρα, τόσο από ποιοτική όσο και από ποσοτική άποψη.
Συναντήσεις καθημερινοτήτων Μια κοινωνία για να υπάρξει χρειάζεται κάποιες κοινές συλλογικές αναπαραστάσεις, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να συνεννοηθούν. Η συνύπαρξη, δηλαδή, ατόμων σε ένα χώρο προϋποθέτει κάποια κοινή βάση αντίληψης της πραγματικότητας, η οποία καθορίζει και τις πρακτικές και τα σχέδια για το μέλλον. Αυτή η κοινή βάση συγκροτείται (και) στην καθημερινότητα. Με δεδομένη την ποικιλία και τη ρευστότητα στην καθημερινή ζωή, άρα και την πολλαπλότητα των αντιλήψεων, η συνάντηση των καθημερινοτήτων17 των ατόμων που συγκροτούν μια κοινότητα παίζει σημαντικότατο ρόλο στη δημιουργία κοινών αναπαραστάσεων. Αυτή η διαδικασία δεν έχει αρχή, μέση και τέλος, αλλά επιτελείται συνεχώς στο «κάθε μέρα». Το βασικό σημείο της συνάντησης των καθημερινοτήτων είναι η επαφή, που ποικίλλει και μπορεί να περιλαμβάνει οποιαδήποτε συνύπαρξη στο χώρο, μη λεκτική επικοινωνία, αλλά και συσχέτιση, ανταλλαγή ιδεών, ανάπτυξη σχέσεων και δικτύων. Διαφορετικές καθημερινότητες συναντιούνται όταν πίνουμε έναν καφέ με φίλους, όταν μιλάμε με τους συναδέλφους στη δουλειά, όταν πηγαίνουμε να αγοράσουμε κάτι στο ψιλικατζίδικο, όταν παίρνουμε το μετρό και
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 33
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
33
συνωστιζόμαστε μεταξύ αγνώστων, όταν βλέπουμε έναν άστεγο, όταν περπατάμε στο δρόμο18. Σε αυτούς τους χρονοχώρους τα άτομα αναγκαστικά, άλλοτε σε μεγάλο βαθμό, άλλοτε ελάχιστα, υπερβαίνουν τα ατομικά, υποκειμενικά στοιχεία του βιώματός τους και συναντούν άλλες καθημερινότητες. Μέσα από αυτή τη διαδικασία οι απόψεις αναπλάθονται, οι αντιλήψεις συγκλίνουν ή αποκλίνουν. Όσο περισσότερες κοινές αναφορές έχουν τα βιώματα και οι πρακτικές τόσο αυξάνεται η πιθανότητα να γίνουν συλλογική αναπαράσταση, το ατομικό δηλαδή να γίνει συλλογικό19. Οι κοινοί χρονοχώροι, οι χώροι επαφής, εκτός του ότι είναι απαραίτητοι για τη συνάντηση των καθημερινοτήτων, εντείνουν τις κοινές αναφορές μεταξύ των ατόμων. Οι συναντήσεις προϋποθέτουν και ταυτόχρονα δημιουργούν κοινούς τόπους συνύπαρξης. Κατά αυτό τον τρόπο η συνάντηση των καθημερινοτήτων μεταξύ των μελών μιας κοινότητας αποτελεί κλειδί για την ενίσχυση συλλογικών βιωμάτων και κοινών πρακτικών, την ανανέωση των αναπαραστάσεων και τη δημιουργία νέων. Η διαδικασία κατά την οποία κοινές πρακτικές δημιουργούν κοινά βιώματα και όσο ισχυροποιούνται συγκροτούν κοινές αναπαραστάσεις συνήθως αφορά την εξής διαδρομή20:
Να σημειωθεί ότι οι αλλαγές στις πρακτικές επικοινωνίας που έχουν συντελεστεί τα τελευταία είκοσι χρόνια έχουν αυξήσει κατακόρυφα τόσο την ευκολία δημιουργίας κοινών αναφορών όσο και τις δυνατότητες συνάντησης, ιδίως λεκτικής και οπτικής. Η ευκολία της επικοινωνίας χωρίς ταυτόχρονη παρουσία στο «χώρο» που έχουν προσφέρει τα κινητά και το ίντερνετ εξηγεί και την ευρεία διάδοσή τους. Μπορεί τα ειδικά χαρακτηριστικά αυτών των
002:Layout 1
6/27/13
34
2:55 PM
Page 34
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
σχετικά καινούργιων χρονοχώρων να είναι διαφορετικά21, αλλά το γεγονός της δημιουργίας χρονοχώρων συνάντησης/επικοινωνίας παραμένει. Γενικότερα, οι συναντήσεις των καθημερινοτήτων αφορούν μια συνεχή διαπραγμάτευση όπου ποικίλα στοιχεία, ακόμα και αντιθετικά, συνδιαλέγονται. Οι αντιθέσεις μεταξύ αναπαραστάσεων έχουν διακυμάνσεις, μπορεί δε να εκφραστούν και μέσω συγκρούσεων στις καθημερινές πρακτικές· η ορατότητα ή μη της σύγκρουσης δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει συνεχής διαπραγμάτευση. Με αυτή την έννοια, η καθημερινότητα αποτελεί κατ’ εξοχήν πολιτικό χώρο – ασχέτως αν δεν αναγνωρίζεται θεσμικά ως μέρος της πολιτικής. Οι φεμινίστριες το είχαν πει, άλλωστε, «το προσωπικό είναι και πολιτικό». Από τις πολλές αναγνώσεις που μπορούν να γίνουν σε αυτή τη φράση, στέκομαι σε εκείνη που δηλώνει ότι η πολιτική διαμορφώνεται και στην καθημερινότητα. Όσο περισσότερο έρχονται σε επαφή οι διαφορετικές πρακτικές και τα βιώματα ή, αλλιώς, όσο μεγαλύτερη κοινωνικότητα και ανταλλαγή εμπειριών συντελούνται τόσο περισσότερη διαπραγμάτευση επιβάλλεται. Βέβαια, αυτές οι διαδικασίες είναι ιδιαίτερα αργές και η δημιουργία ισχυρών νέων αναπαραστάσεων γίνεται ορατή συχνά εκ των υστέρων. Αντίστοιχα, όσο λιγότερη επαφή και κοινωνικότητα αναπτύσσονται τόσο λιγότερο τα συλλογικά βιώματα γίνονται αναπαραστάσεις, ενώ η ποικιλία που υπάρχει στην καθημερινότητα δεν επικοινωνείται, δεν γίνεται ορατή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παύει να υπάρχει. Όταν, δηλαδή, απομονώνονται άτομα και κοινωνικές ομάδες, τότε περιορίζονται οι ανταλλαγές απόψεων σε μικρότερους κύκλους ανθρώπων. Η απομάκρυνση των καθημερινοτήτων σημαίνει μείωση των κοινών τόπων διαμόρφωσης αναπαραστάσεων και προετοιμάζει το δρόμο για ανοικτή σύγκρουση πρακτικών. Η αύξηση των ανισοτήτων σε μια κοινωνία, ακριβώς επειδή μεγαλώνει την απόσταση που διαχωρίζει τις καθημερινότητες, καταλήγει συχνά σε βίαιες συναντήσεις (βλ. κλοπές, αύξηση της εγκληματικότητας κ.λπ.). Καθώς η ψαλίδα ανάμεσα στις καθημερινότητες
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 35
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
35
ανοίγει είναι σχεδόν δεδομένη η όξυνση των συγκρούσεων. Οι πιθανές εκρήξεις στην ουσία συσκοτίζουν τη διαπραγμάτευση που συντελείται σε πολύ ευρύτερο πλαίσιο καθημερινά, ωστόσο δεν θα ήταν δυνατές χωρίς αυτή τη διαπραγμάτευση. Βλέποντας την εποχή της κρίσης από αυτή τη σκοπιά, μπορούμε να παρατηρήσουμε δύο τάσεις: Από τη μια, αύξηση της έντασης της καθημερινής διαπραγμάτευσης και, από την άλλη, απομόνωση κοινωνικών ομάδων και μείωση της διαπραγμάτευσης. Η μεγέθυνση της απομόνωσης είναι ορατή ιδιαίτερα σε αστικά περιβάλλοντα όπως της Αθήνας. Η ανεργία, για παράδειγμα, πολλές φορές απομονώνει. Επιπλέον, η έλλειψη χρημάτων και η αύξηση της ανασφάλειας καθορίζουν συνήθειες, αλλάζουν καθημερινές διαδρομές και απομονώνουν ακόμα περισσότερα όλα τα κοινωνικά στρώματα. Οι πιο ευάλωτοι οικονομικά προσπαθούν να επιβιώσουν συχνά κινούμενοι εναντίον των πιο εύπορων ή (συχνά) των απλώς λιγότερο φτωχών απ' αυτούς. Η παραβατικότητα δημιουργεί θύλακες, νησίδες στην πόλη που παραμένουν αδιαπέραστοι για τα υπόλοιπα τμήματα της κοινωνίας. Τα ανώτερα στρώματα τείνουν να περιορίζουν τις κινήσεις τους σε ελεγχόμενους χώρους. Με αυτή την έννοια, όλοι απομονώνονται και αντιμετωπίζουν αλλαγές στην καθημερινότητά τους λόγω κρίσης, ακόμα και οι πιο προστατευμένοι (οικονομικά) απ' αυτή. Η ορατή σύγκρουση μεταξύ ατόμων/ομάδων είναι αποτέλεσμα καθημερινοτήτων οι οποίες όχι μόνο δεν βρίσκουν κοινά σημεία επαφής, αλλά έχουν δημιουργήσει εχθρικές προς τους άλλους αναπαραστάσεις. Οι βίαιες συναντήσεις καθημερινοτήτων δείχνουν στην ουσία την αδυναμία συνάντησης και αποτελούν χρονοχώρους μειωμένης διαπραγμάτευσης, με την έννοια ότι δεν οδηγούν σε κοινές αναπαραστάσεις, αλλά μάλλον σε αρνητικές, τύπου Α/μη Α. Στον αντίποδα αυτών των πρακτικών παρατηρούνται φαινόμενα που δείχνουν ένταση της συνεχούς καθημερινής διαπραγμάτευσης και ανάγκη επικοινωνίας και ανταλλαγής ιδεών. Πέρα από την απομόνωση, δηλαδή, παρατηρούνται εκφράσεις προσέγγισης μεταξύ διαφορετικών ατόμων και καθημερινοτήτων. Ένας από τους
002:Layout 1
6/27/13
36
2:55 PM
Page 36
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
λόγους της συγκρότησης του κινήματος των πλατειών, τουλάχιστον όσον αφορά την Αθήνα, ήταν η ανάγκη που είχε ο κόσμος να μιλήσει, να συζητήσει, να συναντηθεί. Οι διαδικασίες έντασης της διαπραγμάτευσης οδηγούν σε προσπάθειες συγκρότησης πρακτικών αλληλοβοήθειας και αλληλεγγύης, ενισχύοντας συλλογικές αναπαραστάσεις, οι οποίες έχουν θετικό πρόσημο, δεν καθορίζονται δηλαδή τόσο από την αντίθεσή τους προς κάποιον «άλλο» όσο από την ενίσχυση ενός ανοικτού «εμείς».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Όπως θα φανεί και στη συνέχεια, οι χρονοχώροι δεν αποτελούν απλώς ένα πλαίσιο που περιέχει τις δραστηριότητες, αλλά αποτελούν γενόμενα, πράξεις: Οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους κατασκευάζουν διάφορα είδη χρονοχώρων [Crang, M. (2001), «Rhythms of the city. Temporalised space and motion» στο May J., Thrift, N. (επιμ.), Timespace - geographies of temporality, Routledge, Λονδίνο, σ. 187]. Οι όροι «χρονοχώρος» και «χωροχρόνος» μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συνώνυμα, αλλά επιλέχθηκε ο πρώτος για να αποφευχθεί ο συνειρμός με τις φυσικές επιστήμες. 2. Για την αδυναμία επανάληψης, βλέπε και Adam, B. (1994), Time and social theory, Polity Press, Κέιμπριτζ, σ. 28-29. 3. Μπέργκερ, Π. Λ., Λούκμαν, Τ. (1966/2003), Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, μτφρ. Κ. Αθανασίου, Νήσος, Αθήνα, σ. 56. 4. Ο Λεφέβρ (1901-1991) ήταν γάλλος διανοητής και φιλόσοφος που ασχολήθηκε εκτενώς με την καθημερινότητα στην πόλη, αλλά και με τη θεωρία του χώρου. Προσπάθησε να δείξει ότι ο χώρος δεν είναι μόνο ο υλικός χώρος, ο τρισδιάστατος χώρος της γεωμετρίας, αλλά μια κοινωνική κατασκευή που αντανακλά την οργάνωση και τις δυνάμεις που δρουν σε κάθε κοινωνία. Για παράδειγμα, ένα πάρκο ή μια πλατεία εκτός από κομμάτια γης συγκεκριμένης χρηματικής αξίας έχουν αξία χρήσης για τους κατοίκους της γειτονιάς που τα χρησιμοποιούν. Ο Λεφέβρ στο The production of space [Lefebvre, H. (1974/1991), The production of space, μτφρ. D. Nicholson - Smith, Blackwell Publishing, Οξφόρδη] υποστήριξε ότι ο (κοινωνικός) χώρος παράγεται στη
002:Layout 1
6/27/13
2:55 PM
Page 37
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
37
διαλεκτική σχέση μεταξύ πρακτικών, βιωμάτων και αναπαραστάσεων του χώρου, δηλαδή είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των καθημερινών δραστηριοτήτων που τελούνται στο χώρο, του τρόπου που αυτός βιώνεται από τους/τις εμπλεκόμενους-ες και των ιδεών για το χώρο που κυριαρχούν σε μια κοινωνία. Το εν λόγω σχήμα χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τον Ντ. Χάρβεϊ (D. Harvey) και τον Έντ. Σότζα (E. Soja). Βλέπε και Βαΐου, Ντ., Χατζημιχάλης, Κ. (2012), Ο χώρος στην αριστερή σκέψη, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς – Νήσος, Αθήνα. 5. Υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις στην ανάλυση που ακολουθεί σε σχέση με το σχήμα του Λεφέβρ, οι κυριότερες των οποίων αφορούν τα εξής: Πρώτον, ο Λεφέβρ χαρακτηρίζει ως παθητικούς τους βιωμένους χώρους και, δεύτερον, θεωρεί αναπαραστάσεις μόνο τις κυρίαρχες, τις οποίες ταυτίζει με το λόγο των ειδικών. Αναλυτικά για τις διαφοροποιήσεις βλέπε Χαϊδοπούλου Βρυχέα, Μ. (2008), Χρονοχώροι στην πόλη και καθημερινότητα. Συγκριτική μελέτη στην Αθήνα και την Πόλη του Μεξικού, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, σ. 32-40. 6. Για το θέμα των πρακτικών βλέπε και Massey, D. (2005), For Space, Sage, Λονδίνο. 7. Rosaldo, R. (1993), Culture and truth. The remaking of social analysis, Routledge, Λονδίνο, σ. 103. 8. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Π. Μπουρντιέ (P. Bourdieu) όσο πιο κοντά βρίσκεται κάποιος ή κάποια στην κοινωνική ομάδα που αντιπροσωπεύουν τόσο περισσότερο δύναμη έχουν οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις [Bourdieu, P. (2002), Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, μτφρ. Κ. Καψαμπέλη, Πατάκης, Αθήνα]. 9. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, το 2010 τα νοικοκυριά με παιδιά (50,5% του συνόλου) περιλάμβαναν το 4,4% έναν ενήλικα, το 35,3 % δύο ενήλικες και το 10,8% τρεις ή παραπάνω ενήλικες, ενώ τα νοικοκυριά χωρίς παιδιά (49,5% του συνόλου) αφορούσαν 13,4% έναν ενήλικα, 24,2% δύο ενήλικες και 11,9% τρεις ή παραπάνω ενήλικες [Eurostat – Statistics on Income and Living Conditions (SILC) (2012), Distribution of population by household types 2010, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tesov190]. 10. Βλέπε και Μάσεϊ, ό.π., σ. 192. 11. Βλέπε και McPhail Fanger, E. (2004), El tiempo libre de mujeres y hombres en la ciudad de México, διδακτορική διατριβή, Facultad de Ciencias Políticas y Sociales, UNAM, Πόλη του Μεξικού, σ. 372. 12. Το τι ορίζεται ως «εργασία» εξαρτάται πάντα από το κοινωνικό πλαίσιο, βλέπε και Pahl, R. E. (1984), Divisions of labour, Basil Blackwell, Οξφόρδη.
002:Layout 1
6/27/13
38
2:55 PM
Page 38
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
13. Για παράδειγμα, οι «δουλειές του σπιτιού» μπορεί να αφορούν ελάχιστους χρονοχώρους όταν υπάρχει οικιακή βοηθός ή εξαιρετικά πολλούς όταν πρόκειται για οικογένεια με παιδιά· μια εργασία μπορεί να βιώνεται ως ευχάριστη, ενώ μια άλλη ως ιδιαίτερα δυσάρεστη σε σημείο να αποφεύγεται, ιδίως σε περιπτώσεις μονομελών νοικοκυριών κ.λπ. 14. Βλέπε και Nippert-Eng, C.E. (1995), Home and work. Negotiating boundaries through everyday life,The University of Chicago Press, Σικάγο, σ. 243. 15. Zerubavel, E. (1989), «Experiencing the week» στο The seven day circle. The history and meaning of the week, The University of Chicago Press, Σικάγο, σ. 107-129. 16. Τα παραδείγματα προέρχονται από Χαϊδοπούλου Βρυχέα, Μ. ό.π., σ. 139-149. Επίσης, για την ποικιλία των βιωμάτων και τη διαφορετικότητα των εμπειριών των μετακινήσεων στην πόλη βλέπε García Canclini, N., Castellanos, A., Rosas Mantecón, A. (1996), La ciudad de los viajeros. Travesías e imaginarios urbanos: México, 1940-2000, UAM - Iztapalapa, Editorial Grijalbo, Πόλη του Μεξικού. 17. Η ιδέα της συνάντησης καθημερινοτήτων προέρχεται από τον ορισμό της Μάσεï περί χώρου/τόπου ως συνύπαρξης και συνάντησης διαδρομών (βλέπε Massey, ό.π.). 18. Βλέπε και Stavridis, S. (2010), «Navigating the metropolitan space: Walking as a form of negotiation with otherness», Towards the city of thresholds, Professsionaldreamers, Τορίνο, σ. 71-79. 19. Γενικότερα, οι κοινές αναφορές είναι ιδιαίτερα σημαντικές στη δημιουργία κοινών αντιλήψεων. Για παράδειγμα, ένας από τους λόγους που επικρατούν οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις είναι γιατί οι φορείς τους έχουν τη δύναμη να δημιουργούν κοινές αναφορές (τα ΜΜΕ αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι αποδέκτες είναι παθητικοί). 20. Πολλές φορές είναι δύσκολη η διάκριση μεταξύ συλλογικών βιωμάτων και συλλογικών αναπαραστάσεων: Τα συλλογικά βιώματα όταν εκφράζονται ως ιδέες γίνονται (βιωματικές) αναπαραστάσεις (η τέχνη με αυτή την έννοια ενδεχομένως αποτελεί έναν ενδιάμεσο χώρο καθώς μπορεί να αναπαριστά συλλογικά βιώματα με λεκτικούς και μη λεκτικούς τρόπους). Αυτή η ασάφεια των ορίων φαίνεται και στην ανάλυση του Ντ. Χάρβεϊ, ο οποίος έχει χρησιμοποιήσει και επεκτείνει το σχήμα το Λεφέβρ, καθώς θεωρεί ότι στα βιώματα περιλαμβάνονται και «τα νοήματα που ενσωματώνονται στην καθημερινότητα», τα νοήματα, όμως, μπορούν να αποτελούν και αναπαραστάσεις [Harvey, D. (2005), «Ο χώρος ως λέξη-κλειδί», μτφρ. Χ. Κωνσταντάτος, Γεωγραφίες 10, σ. 29]. 21. Για παράδειγμα, βλέπε Katz, J. E., Aakhus, M. (επιμ.) (2002), Perpetual contact. Mobile communication, private talk, public performance, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ.
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 39
II. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΜΕ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ/ΒΙΩΜΑΤΑ
Κυρίαρχη δυτική αναπαράσταση Η κυρίαρχη αντίληψη για την καθημερινότητα τη θεωρεί άθροισμα διαχωρισμένων χρόνων και χώρων. Το χρονοχώρο ξυπνήματος και πρωινού στο σπίτι διαδέχεται η μετακίνηση προς την εργασία, ο χρονοχώρος σε αυτήν κ.ο.κ. Ο χρόνος αποτελείται από λεπτά, ώρες, ημέρες, βδομάδες κ.λπ., που χρησιμοποιούμε ανάλογα με τις ανάγκες και τις υποχρεώσεις μας, ενώ ο χώρος είναι αυτό που μας περιβάλλει (οι δρόμοι, τα κτίρια, η πόλη κ.λπ.), ο οποίος επίσης διαχωρίζεται σε μικρότερα κομμάτια (σπίτι, χώρος εργασίας, διασκέδασης κ.λπ.) ανάλογα με τη δραστηριότητα που καλούμαστε να επιτελέσουμε. Το ημερήσιο πρόγραμμα αποτελεί την επιτομή αυτής της αναπαράστασης. Ο κατακερματισμός της ημέρας σε «ανεξάρτητους» χρονοχώρους είναι σχετικά πρόσφατος ιστορικά και στην ουσία ολοκληρώνεται τον 20ό αιώνα. Πρόδρομοι αυτής της αντίληψης θεωρούνται οι βενεδεκτίνοι μοναχοί, οι οποίοι τον 6ο αιώνα όρισαν συγκεκριμένη ώρα για κάθε δραστηριότητα στα μοναστήρια τους και αντιμετώπισαν το χρόνο ως πόρο που ανήκει στο Θεό και δεν πρέπει να σπαταλιέται1. Οι ιστορικές μελέτες που έχουν γίνει αφορούν τις αλλαγές στις αντιλήψεις για το χρόνο στις χώρες με πρώιμη βιομηχανική ανάπτυξη και εστιάζουν κυρίως στον ωρολογιακό χρόνο και την έμμισθη εργασία, ενώ υπάρχει ένα μεγάλο κενό στις έρευνες για άλλες χώρες, άλλες όψεις της καθημερινότητας, όπως
003:Layout 1
6/27/13
40
2:57 PM
Page 40
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
και για το ζήτημα της παράλληλης αλλαγής των αντιλήψεων για το χώρο. Όπως εξηγεί ο άγγλος ιστορικός Ε. Π. Τόμσον (E. P. Thompson) στο παρελθόν ο χρόνος απλώς κυλούσε και δεν υπήρχε ριζικός διαχωρισμός μεταξύ εργασίας και υπόλοιπης ζωής: Οι εργασιακές, κοινωνικές, οικογενειακές δραστηριότητες εμπλέκονταν μεταξύ τους και η μέτρηση του χρόνου γινόταν σε σχέση με αυτά που έπρεπε να γίνουν2. Για παράδειγμα, οι αγρότισσες έπαιρναν τα μωρά τους στα χωράφια για να μπορούν να τα θηλάζουν και οι γιορτές συνδέονταν με την έναρξη ή την ολοκλήρωση συγκεκριμένων ασχολιών. Οι εργασιακοί ρυθμοί ήταν ακανόνιστοι, οι πολλαπλές ενασχολήσεις συνηθισμένες ενώ περίοδοι δουλειάς και απραξίας διάρθρωναν τον κύκλο της εβδομάδας αλλά και του έτους, ακόμα και σε μη αγροτικές εργασίες. Στην Αγγλία οι τεχνίτες δούλευαν κυρίως Τετάρτη με Σάββατο, ενώ η Δευτέρα για κάποιους επαγγελματίες αποτελούσε αργία3. Προφανώς, όλα αυτά ήταν ενταγμένα σε ένα ημερολόγιο που οριζόταν, εκτός των άλλων, από γιορτές και αργίες, θρησκευτικές, αγροτικές, τοπικές, επαγγελματικές κ.ά. Οι ανάγκες συγχρονισμού αυξήθηκαν με την ανάπτυξη των πόλεων, του εμπορίου, των συγκοινωνιακών δικτύων και τις δυνατότητες που έδωσαν τεχνολογικές εξελίξεις όπως ο ηλεκτροφωτισμός. Η βιομηχανική επανάσταση, η εξάπλωση της χρήσης μηχανών και η μαζική παραγωγή προϋπέθεταν τήρηση αυστηρού προγράμματος και ωραρίων: Η τυποποίηση των εργασιακών ρυθμών ήταν απαραίτητη για να εξασφαλιστεί η σταθερότητα της παραγωγής. Οι αλλαγές στις εργασιακές πρακτικές οδήγησαν στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου και σαφώς ορισμένου χρονοχώρου έμμισθης εργασίας. Τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν αρχικά στα εργοστάσια ήταν ενδεικτικά των αντιλήψεων που κυριαρχούσαν μέχρι τότε: Οι εργαζόμενοι δούλευαν όσο είχαν ανάγκη για την επιβίωσή τους και έτσι απουσίαζαν συχνά ή εγκατέλειπαν τη θέση μετά από σύντομο χρονικό διάστημα ενώ η λιγότερη εργασία πολλές φορές ήταν πιο ελκυστική από τα περισσότερα χρήματα4.
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 41
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
41
Κατά τον κοινωνιολόγο Μαξ Βέμπερ (Max Weber), οι ιδέες του προτεσταντισμού και ιδίως ο καλβινισμός και ο πουριτανισμός ανταποκρίνονταν στις ανάγκες της αναπτυσσόμενης βιομηχανίας, που έπρεπε να επιβάλει τον ωρολογιακό, μετρήσιμο χρόνο και τη χρονικά πειθαρχημένη έμμισθη εργασία στους εργάτες5. Η προτεσταντική ηθική πρόβαλλε την εργασία ως αυτοσκοπό της ζωής6, αναδείκνυε την αξία του προγραμματισμού και θεωρούσε τη σπατάλη χρόνου αμαρτία. Η βασική ιδέα ήταν ότι ο προγραμματισμός της καθημερινότητας πρέπει να γίνεται με κριτήριο την καλύτερη απόδοση στην εργασία· αποδεκτή θεωρείται μόνο η αναγκαία για την αποδοτικότητα αναψυχή ενώ οι απολαύσεις ορίζονται ως άσκοπες και, επομένως, απορρίπτονται7. Έτσι και οι συζητήσεις για το ζήτημα του «ελεύθερου χρόνου» του εργαζόμενου πληθυσμού επικεντρώνονταν στο θέμα της ορθολογικής διαχείρισης αυτού του νέου χρονοχώρου8. Η κυριαρχία του ωρολογιακού χρόνου σήμανε μια διαφορετική οργάνωση της καθημερινότητας: Οι ακανόνιστοι ρυθμοί άρχισαν να τυποποιούνται. Αυτές οι νέες αντιλήψεις αποτυπώνονται καθαρά όχι μόνο στις πρακτικές που ακολουθούνται στα εργοστάσια, αλλά και στην εκπαίδευση. Τα αυστηρά σχολικά ωράρια μάθαιναν στα παιδιά την αξία της ακρίβειας και του προγραμματισμού, θέτοντας τις βάσεις για μια πειθαρχημένη ενήλικη ζωή. Η συνήθεια να σηκώνεται κανείς νωρίς το πρωί (που και σήμερα αποτελεί ηθική επιβολή) θεωρήθηκε ότι βοηθούσε στην τάξη, καθώς απέτρεπε τόσο από το πρωινό χουζούρι και το βραδινό ξενύχτι όσο, γενικότερα, και από τη σπατάλη του χρόνου σε άσκοπες ενασχολήσεις9. Η τυποποίηση του χρόνου και των ρυθμών είχε αντίστοιχες εκφράσεις και στο χώρο. Η τυποποίηση του χρόνου της εργασίας συνδέθηκε άμεσα με την οργάνωση και τυποποίηση του χώρου των εργοστασίων. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο τεϊλορισμός και ο φορντισμός (επιστημονική οργάνωση της εργασίας – scientific management –, μηχανοποίηση και αυτοματοποίηση εργασίας, κινούμενη γραμμή παραγωγής κ.λπ.) θα κυριαρχήσουν ως μοντέλα
003:Layout 1
6/27/13
42
2:57 PM
Page 42
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
παραγωγής, οδηγώντας στην εντατικοποίηση της εργασίας, και θα επηρεάσουν ακόμα και τις ιδέες για το χρόνο και το χώρο του σπιτιού και των οικιακών εργασιών10. Οι τυποποιημένοι χώροι εμφανίζονται ως πιο λειτουργικοί και βοηθούν στην ταχύτερη εκτέλεση ενός προγράμματος. Αυτή η αντίληψη εκφράζεται και στο σχεδιασμό των πόλεων σε ζώνες, όπου συγκεκριμένοι χώροι και περιοχές ορίζονται για κατοικία, εργασία, αναψυχή, κυκλοφορία11. Τα προαναφερθέντα αποτελούν μόνο μικρά αποσπάσματα μιας σύνθετης και μακράς ιστορικής διαδικασίας, που σίγουρα διέφερε ανά περιοχή. Από τα μέχρι τώρα δεδομένα των μελετών, φαίνεται ότι η ιδέα πως ο χρόνος είναι πόρος ενισχύεται τους τελευταίους αιώνες και καταλήγει τον 20ό πλέον αιώνα να κυριαρχεί στις πρακτικές της δυτικής καθημερινότητας. Τότε στην ουσία υλοποιείται η προτροπή του Β. Φράνκλιν το 1748: «Να θυμάσαι ότι ο χρόνος είναι χρήμα. Αυτός που μπορεί να κερδίσει δέκα σελίνια τη μέρα από την εργασία του και βγαίνει έξω ή τεμπελιάζει τη μισή μέρα, αν και ξοδεύει μόνο 6 πένες για τη διασκέδαση ή την τεμπελιά του [...] στην πραγματικότητα έχει ξοδέψει ή μάλλον πετάξει πέντε σελίνια επιπλέον.» Το απόσπασμα αφορά έναν αφηρημένο χρόνο στο μέλλον και την «απόδοση» που μπορεί να έχει. Ο χρόνος θεωρείται ότι σπαταλήθηκε γιατί η διαχείρισή του δεν ακολούθησε την πρέπουσα ιεράρχηση, δηλαδή η έμμισθη εργασία δεν κυριάρχησε έναντι των υπόλοιπων χρονοχώρων. Να σημειωθεί ότι αυτές οι αντιλήψεις πήραν μορφή σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο και στην ουσία αφορούσαν έναν άνδρα εργαζόμενο, εξαρτημένο ως προς τη φροντίδα από μια σύζυγο-νοικοκυρά. Ως εκ τούτου, ακολουθήθηκε μια ιεράρχηση η οποία αξιολογούσε υψηλότερα την έμμισθη εργασία ενώ υποβάθμιζε χρόνους «αναπαραγωγής», όπως η φροντίδα των παιδιών, η προετοιμασία του φαγητού κ.λπ. Πέραν τούτου, αυτή η αντίληψη παραβλέπει το βιωμένο χρόνο του ατόμου στο τώρα, καθώς και προσωπικές ή συλλογικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες, αφού τυποποιεί και μηχανοποιεί την ανθρώπινη εμπειρία. Όπως αναφέρθηκε, το μόνο που αναγνωρίζεται είναι η απόδοση στο μέλ-
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 43
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
43
λον. Τελικά, η διαχείριση του καθημερινού χρόνου που προτείνεται ακολουθεί μια τελείως οικονομίστικη λογική. Σήμερα η καθημερινότητα στο δυτικό κόσμο έχει αλλάξει ριζικά σε σχέση με το παρελθόν. Πολλές μελέτες υποστηρίζουν ότι στην αναπτυγμένη Δύση βρισκόμαστε πλέον σε μια μεταβιομηχανική εποχή, όπου η έμφαση έχει περάσει από την παραγωγή στις υπηρεσίες και την κατανάλωση. Από αυτή την άποψη, τα ασκητικά ιδεώδη του προτεσταντισμού έχουν υποχωρήσει, καθώς η απόλαυση καταναλωτικών αγαθών έχει μετατραπεί σε καθημερινή συνήθεια12. Ταυτόχρονα, όμως, φαίνεται ότι η αντίληψη ότι ο «χρόνος είναι χρήμα» δεν έχει υποχωρήσει, αλλά, αντίθετα, έχει ενισχυθεί. Η ταχύτητα, που χαρακτηρίζει ως αξία την εποχή μας, είναι προϊόν ακριβώς αυτής της αναπαράστασης. Η επιτάχυνση της καθημερινότητας στο δυτικό πολιτισμό έχει ενταθεί, ιδίως τα τελευταία είκοσι χρόνια, από τις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες: Ζούμε σε έναν κόσμο όπου οι αποστάσεις συνεχώς συρρικνώνονται και οι χρόνοι συνεχώς μειώνονται13. Για τη δυτική κοινωνία, το γρηγορότερο είναι το καλύτερο, άρα η αποδοτικότητα ταυτίζεται με την ταχύτητα14. Όσα περισσότερα κάνουμε σε λιγότερο χρόνο τόσο καλύτερα: Η ποσότητα των δραστηριοτήτων ανά μονάδα χρόνου αναδεικνύεται σε μέτρο αξιοποίησης της καθημερινότητας. Ο χώρος συχνά εμφανίζεται ως εμπόδιο και γι' αυτό γίνεται προσπάθεια να μειωθεί η σημασία του σε κάθε επίπεδο: Για παράδειγμα, η ανάπτυξη νέων συγκοινωνιακών και επικοινωνιακών δικτύων βοηθά στη «συρρίκνωση» των αποστάσεων. Γι' αυτό και ο χώρος στην καθημερινότητα εμφανίζεται να έχει μειωμένη σημασία σε σχέση με το χρόνο: Ο προγραμματισμός βασίζεται καταρχήν στον αφηρημένο ωρολογιακό χρόνο. Τα προηγούμενα συνηγορούν στην κατανόηση του γιατί μεγάλο μέρος των τεχνολογικών εξελίξεων σχετίζονται είτε με τρόπους ταχύτερης επιτέλεσης διάφορων εργασιών είτε/και με το ξεπέρασμα των «εμποδίων» του χώρου. Η εντατικοποίηση που παρατηρείται δεν αφορά βέβαια μόνο την εργασία, αλλά όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής. Διάφοροι χρονοχώροι, όπως
003:Layout 1
6/27/13
44
2:57 PM
Page 44
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
του φαγητού ή του ντυσίματος, τείνουν να συρρικνωθούν, ο «ελεύθερος χρόνος» οργανώνεται για την καλύτερη αξιοποίησή του ενώ πολλές συνήθειες που σταδιακά αλλάζουν συνδέονται με πρακτικές εξοικονόμησης χρόνου. Τα μολ και οι αλυσίδες (γρήγορου φαγητού, ένδυσης, καφέ κ.λπ.) αποτελούν εκφράσεις της κυρίαρχης αναπαράστασης για το χώρο15. Τα μολ δίνουν τη δυνατότητα πολλαπλών δραστηριοτήτων (πολλών ειδών ψώνια μαζί, φαγητό/καφές, σινεμά) ενώ μειώνουν στο ελάχιστο τους χωροχρόνους αναμονής και μετακίνησης16. Οι αλυσίδες, που βρίσκουμε σε πολύ διαφορετικές πόλεις ανά τον πλανήτη, δημιουργούν μια αίσθηση τυποποιημένης οικειότητας και μειώνουν τη σημασία των τοπικών χαρακτηριστικών και της ιδιαιτερότητας κάθε πόλης ή περιοχής. Η επιλογή ενός τουρίστα να φάει σε ένα McDonald’s απορρίπτει μια σειρά πιο χρονοβόρων επιλογών, εξοικονομώντας χρόνο σε σχέση με ένα άγνωστο εστιατόριο (προβλήματα ως προς τον κατάλογο, το περιβάλλον, τις τιμές, την ασφάλεια κ.λπ.). Μάλιστα, φαίνεται ότι οι αρχές λειτουργίας των αλυσίδων γρήγορου φαγητού έχουν μεταφερθεί σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η πολιτική επικοινωνία, ο τουρισμός και η παροχή ιατρικής περίθαλψης17. Όσα προαναφέρθηκαν δείχνουν την κυριαρχία στην καθημερινότητα αντιλήψεων στις οποίες ο χρόνος και ο χώρος αντιμετωπίζονται ως πόροι (resourses), που μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατά το δοκούν. Στην ουσία, ο χρόνος και ο χώρος αντιμετωπίζονται ως αντικείμενα, έξω από την εμπειρία, ατομική ή συλλογική, των ίδιων των υποκειμένων. Οι χρόνοι και οι χώροι παύουν να αποτελούν ενότητα, καθώς εμφανίζονται πλήρως διαχωρισμένοι από τους ανθρώπους και τα βιώματά τους, άδειοι από περιεχόμενο και πλαίσιο, προσωπικό, κοινωνικό, τοπικό κλπ.18. Για την κυρίαρχη αναπαράσταση, ο χρόνος και ο χώρος είναι κενοί και αφηρημένοι. Όπως σημειώνει και η Μπ. Άνταμ (B. Adam), η σημασία της επικράτησης του ωρολογιακού χρόνου έγκειται όχι στη μέτρησή του, αλλά στην κενότητά του19.
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 45
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
45
Μπορεί αυτή η αντίληψη να είναι κυρίαρχη, αλλά δεν είναι η μόνη. Είναι ενδεικτικό ότι ο ωρολογιακός, αντικειμενικός, χρόνος συνυπάρχει με την αντίληψη ότι ο χρόνος περνάει πιο γρήγορα ή πιο αργά όταν κάποιος-α ασχολείται με κάτι ευχάριστο ή δυσάρεστο αντίστοιχα. Γνωρίζουμε ότι ο χρόνος είναι αδύνατο να περνάει γρηγορότερα, αλλά, ταυτόχρονα, ξέρουμε ότι όντως ο βιωματικός χρονοχώρος αλλάζει ανάλογα με την ασχολία μας. Αυτό αποτελεί μια συλλογική βιωματική αναπαράσταση που συνυπάρχει με την κυρίαρχη. Στην καθημερινότητα συνυπάρχουν χρονοχώροι μεγάλης εντατικοποίησης με άλλους πιο αργών ρυθμών, χρονοχώροι υψηλής εργασιακής απόδοσης και άλλοι χαλάρωσης, χρονοχώροι τυποποιημένοι και ομοιόμορφοι, καθώς και ετερογενείς, ρευστοί και οικείοι. Εμφανίζονται, δηλαδή, χρονοχώροι που υπερβαίνουν την οικονομίστικη αντίληψη για την καθημερινότητα: το χάζεμα, ο χαλαρός (και όχι έντονος-«ποιοτικός») χρόνος με τα παιδιά, ένας καφές, μια γιορτή... Η καθημερινότητα, επομένως, είναι ένα σύνολο χρονοχώρων πιο περίπλοκο και ενδιαφέρον από μια τεμαχισμένη εικόνα, καθώς διακρίνεται από πολλαπλότητα αντιλήψεων για το χώρο και το χρόνο, πολλές από τις οποίες μπορούν να εμφανίζουν αντιθετικά χαρακτηριστικά.
Προβλήματα διαχείρισης της καθημερινότητας Σήμερα πρέπει να προλάβουμε σε 24 ώρες να κάνουμε όλα αυτά που «πρέπει». Τα «πρέπει» βέβαια είναι ένα σύνολο δραστηριοτήτων ιδιαίτερα σχετικό και οπωσδήποτε κοινωνικά κατασκευασμένο. Πάντως, φαίνεται ότι οι χωροχρόνοι της καθημερινότητας, ιδιαίτερα όσων ζουν σε μεγάλα αστικά κέντρα, έχουν αυξηθεί κατακόρυφα. Ήδη από τη δεκαετία του ΄70 συζητείται το πρόβλημα της έλλειψης χρόνου που βιώνουν κάποιες κατηγορίες πληθυσμού20. Αυτή η αύξηση των χρονοχώρων ή των δραστηριοτήτων και των «δουλειών» οφείλεται σε διάφορες ιστορικές και κοινωνικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί, όπως στις μεταβολές σε ερ-
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 46
46
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
γασιακές πρακτικές, στις αλλαγές στους ρόλους των δύο φύλων και στη σύνθεση των νοικοκυριών, στην αύξηση του πληθυσμού και της έκτασης των πόλεων, στην ανάπτυξη της γραφειοκρατίας και τη μηχανοποίηση διαφόρων υπηρεσιών που μετακυλίει την εργασία στους αποδέκτες κ.ά. Η κυρίαρχη αναπαράσταση συνδέεται με συγκεκριμένες πρακτικές που επικρατούν στην καθημερινότητα. Στη συνέχεια, θα αναφερθούν κάποια από τα προβλήματα που δημιουργούν αυτές οι πρακτικές επιτάχυνσης και ελαστικοποίησης.
α/ πρακτικές επιτάχυνσης Η σύγχρονη τεχνολογία βοηθά στην επίτευξη του «όσα περισσότερα τόσο καλύτερα» καθώς δίνει τη δυνατότητα ταχύτερης επιτέλεσης πολλών δραστηριοτήτων και εργασιών. Επιπλέον, διευκολύνει μία από τις πιο κοινές πρακτικές επιτάχυνσης, τη δημιουργία χρονοχώρων παράλληλων δραστηριοτήτων. Σήμερα μπορούμε να επικοινωνούμε τηλεφωνικά με κάποιον ενώ βρισκόμαστε εν κινήσει, να παρακολουθούμε τηλεόραση και ταυτόχρονα να στέλνουμε μηνύματα στο ίντερνετ. Βέβαια, όσο εντείνονται η ταχύτητα ή/και οι παράλληλες δραστηριότητες αυξάνονται η εντατικοποίηση και οι κίνδυνοι λάθους, ενώ ο βαθμός συγκέντρωσης σε κάθε δουλειά μειώνεται, συχνά με αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα του αποτελέσματος. Τυχόν προβλήματα που προκύπτουν μπορούν να ακυρώσουν την αρχική επιδίωξη της μείωσης του χρόνου καθώς θα χρειαστούν επιπλέον χρόνο για να επιλυθούν. Η σχέση της σύγχρονης τεχνολογίας με τις πρακτικές επιτάχυνσης είναι σύνθετη και δεν αφορά μόνο τη μείωση ή την αύξηση του χρόνου (με την έννοια ότι κάθε τεχνολογική μεταβολή απαιτεί χρόνο προσαρμογής και εκμάθησης). Τα αντικείμενα, τα «βοηθήματα» που χρησιμοποιούνται, επηρεάζουν αποφασιστικά τόσο τα βιωματικά χαρακτηριστικά ενός χρονοχώρου όσο και τις ίδιες τις πρακτικές. Ο υπολογιστής δεν προσφέρει μόνο την ευκολία επι-
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 47
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
47
τέλεσης παράλληλων εργασιών και αυτόματης εναλλαγής τους, αλλά έχει μεταβάλει συνολικά αυτό που ονομάζαμε δουλειές γραφείου· πιθανότατα έχει αλλάξει και τον ίδιο τον τρόπο που σκεπτόμαστε και γράφουμε κείμενα. Ο χρονοχώρος της ενημέρωσης στην εποχή του διαδικτύου είναι πολύ διαφορετικός από το ξεφύλλισμα μιας εφημερίδας. Άρα, κάθε τεχνολογική μεταβολή που προσφέρει επιτάχυνση επηρεάζει ποικιλοτρόπως τις πρακτικές και τους αντίστοιχους χρονοχώρους. Για να χωρέσουν ακόμα περισσότερα πράγματα στη μέρα γίνεται προσπάθεια περαιτέρω κατάτμησης του χρόνου. Το αποτέλεσμα είναι να μειώνεται ο χρόνος ανά δραστηριότητα, δηλαδή οι χρονοχώροι να συμπιέζονται, να συρρικνώνονται. Κατά μία έννοια, η κυρίαρχη αναπαράσταση του χρόνου του ρολογιού, δηλαδή ενός χρόνου αφηρημένου, ικανού να διαιρείται επ' άπειρον, έχει επηρεάσει τον τρόπο που βιώνεται ο χρόνος στην καθημερινότητα. Ο χρόνος, βέβαια, της κάθε μέρας δεν είναι άπειρος, οπότε οι χρονοχώροι που μπορούν να χωρέσουν είναι πεπερασμένοι, γεγονός που δημιουργεί προβλήματα. Η ιδανική γυναίκα, που είναι σύζυγος, μητέρα, νοικοκυρά, έχει καριέρα και βρίσκει χρόνο για τον εαυτό της αποτελεί πρότυπο (δηλαδή κυρίαρχη αναπαράσταση). Κι όμως, αν υπολογιστούν οι χρόνοι που χρειάζονται για όλα αυτά, η εξίσωση είναι αδύνατη χρονικά – για την ακρίβεια, επιτυγχάνεται μόνο σε άτομα με υψηλά εισοδήματα που μπορούν να αναθέσουν μεγάλο μέρος διαφόρων εργασιών σε άλλους και κυρίως άλλες. Οι πρακτικές επιτάχυνσης επικεντρώνονται στο άτομο: «Αν οργανώσεις το χρόνο σου σωστά, τα προλαβαίνεις όλα» (όπου για το «όλα» δεν υπάρχει όριο). Ακόμα και όταν οι επιταγές για περισσότερη αξιοποίηση του χρόνου τείνουν να γίνουν αδύνατες, φταίνε οι άνθρωποι που δεν προλαβαίνουν και όχι οι δουλειές ή τα κοινωνικά δεδομένα, φταίει το άτομο που δεν είναι αρκετά ενήμερο και όχι η ποσότητα της πληροφορίας που πρέπει να διαχειριστεί. Με άλλα λόγια, όποιος ή όποια δεν προλαβαίνει δεν φταίνε οι «δουλειές», αλλά ο τρόπος διαχείρισης του χρόνου και οι χα-
003:Layout 1
6/27/13
48
2:57 PM
Page 48
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
μηλές αποδόσεις/παραγωγικότητα, άρα η μειωμένη εντατικοποίηση. Μια άλλη συνηθισμένη πρακτική που χρησιμοποιείται για να χωρέσουν ακόμα περισσότερα πράγματα στην καθημερινότητα είναι η μείωση του χρόνου και της σημασίας των ενδιάμεσων/μεταβατικών χρονοχώρων. Ως ενδιάμεσους εννοώ «δευτερεύοντες» χρονοχώρους που βρίσκονται ανάμεσα σε δύο δραστηριότητες που θεωρούνται κύριες. Στις πόλεις ανά τον κόσμο γίνονται προσπάθειες είτε να μειωθούν οι αυξημένοι χρόνοι μετακίνησης είτε να μπορούν με κάποιον τρόπο να «αξιοποιηθούν» (βλέπε παράλληλες δραστηριότητες). Για τα ελληνικά πολιτιστικά δεδομένα το μεσημεριανό φαγητό αποτελεί για κάποιες κατηγορίες πληθυσμού ενδιάμεσο χρονοχώρο που τείνει να συρρικνωθεί ή να παραλειφθεί. Βέβαια, ο χρονοχώρος του φαγητού μπορεί να μειωθεί συνολικά, όπως φαίνεται και από την αύξηση της πώλησης έτοιμων φαγητών (ταχυφαγεία, ντιλίβερι, κατεψυγμένα γεύματα κ.λπ.), αλλά δεν μπορεί να εκλείψει από την καθημερινότητα. Κάποιοι από αυτούς τους ενδιάμεσους χρόνους έχουν έντονο μεταβατικό χαρακτήρα, αφορούν δηλαδή το βιωματικό πέρασμα από τον έναν «κύριο» χρονοχώρο σε έναν άλλον. Οι ενδιάμεσοι βιωματικά χρονοχώροι δεν θεωρούνται αναγκαίοι και υποτιμώνται: Ο προγραμματισμός της ημέρας γίνεται σαν να πιστεύουμε ότι είμαστε μηχανές και είναι δυνατό, για παράδειγμα, να περάσουμε αυτόματα από ένα χρονοχώρο έντασης σε έναν χαλάρωσης. Αυτή η λογική θεωρεί ότι τα άτομα μπορούν να λειτουργήσουν από τη μια στιγμή στην άλλη σε διαφορετικούς χώρους και περιβάλλοντα. Επειδή όμως τα βιώματα είναι κάτι συνεχές, οι πρακτικές μας δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τις απότομες αλλαγές του προγράμματος που εμείς οι ίδιοι θέτουμε. Από αυτή την άποψη, ο αργός χρόνος προετοιμασίας για να βγει κάποιος έξω (το οποίο στερεοτυπικά θεωρείται μειονέκτημα των γυναικών) μπορεί να αφορά ακριβώς τη διεκδίκηση αυτού του μεταβατικού βιωματικά χρονοχώρου ανάμεσα στο «σπίτι» και το «έξω». Ίσως στο μέλλον οι άνθρωποι να εγκλιματιστούν σε αυτή τη νέα κατάσταση και να μπο-
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 49
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
49
ρέσουν να «μηχανοποιήσουν» τα βιώματά τους, αλλά τουλάχιστον στην εποχή που διανύουμε αυτό δεν φαίνεται να έχει συμβεί: Κανένας και καμία δεν μπορεί να σταματήσει να δουλεύει στις 5.00 και στις 5.01 να περνάει «ποιοτικό» χρόνο με το παιδί του/της. Η κυρίαρχη λογική προγραμματισμού παρουσιάζει κάποια επιπλέον προβλήματα. Αν η τυποποίηση του καθημερινού προγράμματος συντελεί στην πιο γρήγορη εκτέλεσή του, τότε ο αυστηρός προγραμματισμός γίνεται απαραίτητος: Όσα περισσότερα πράγματα προσπαθεί κάποιος να χωρέσει τόσο πιο αυστηρό και κλειστό (τυποποιημένο εντέλει) πρόγραμμα πρέπει να κάνει. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει τη δυνατότητα ελέγχου της καθημερινότητας, για παράδειγμα τον ακριβή υπολογισμό των αναγκαίων χρόνων για κάθε ημερήσια δραστηριότητα. Η προτίμηση σε μέσα σταθερής τροχιάς, όπως το μετρό, δίνει τη δυνατότητα ακριβέστερου υπολογισμού του χρόνου της διαδρομής. Αντίστοιχα, ο έλεγχος της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος με τα κλιματιστικά μειώνει την εξάρτηση από την απρόβλεπτη εναλλαγή των καιρικών συνθηκών και εξασφαλίζει σταθερές συνθήκες εργασίας. Όση προσπάθεια, όμως, κι αν γίνεται για τον έλεγχο της καθημερινότητας, μικρά και μεγάλα γεγονότα ή καταστάσεις θα ανατρέπουν βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα τον προγραμματισμό και τους χρονικούς υπολογισμούς (από μια βροχή, μια βλάβη στο πλυντήριο ή στο αυτοκίνητο μέχρι χωρισμοί, ασθένειες, οικογενειακά προβλήματα, απώλεια εργασίας κ.λπ.). Αν η διαχείριση της καθημερινότητας δεν λαμβάνει υπόψη τα απρόοπτα που μπορεί να συμβούν, τότε αφορά ιδανικούς χρόνους (και χώρους), οι οποίοι απλώς δεν υπάρχουν21. Ακόμα και σε εξαιρετικά οργανωμένα περιβάλλοντα, όπως στο δίκτυο των αεροπορικών μεταφορών, πάντα συμβαίνουν καθυστερήσεις. Ο προγραμματισμός, με άλλα λόγια, συχνά βασίζεται σε μια φανταστική δυνατότητα απόλυτου ελέγχου του παρόντος και του μέλλοντος. Διάφορες πρακτικές, όπως τα συχνά σέρβις, προσπαθούν ακριβώς να μειώσουν την πιθανότητα μιας αναγκαστικής αλλαγής στο καθημερινό πρόγραμμα λόγω βλάβης. Θα μπορούσαμε να πούμε
003:Layout 1
6/27/13
50
2:57 PM
Page 50
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
ότι ισχύει το ίδιο και με τις ιατρικές εξετάσεις. Και αυτοί οι έλεγχοι, όμως, με τη σειρά τους, απαιτούν χρόνο που έρχεται να προστεθεί σε ένα ήδη βεβαρημένο πρόγραμμα. Γενικότερα, στην καθημερινότητα συνήθως δεν λαμβάνονται υπόψη ή υποβαθμίζονται οι χρόνοι συντήρησης ή ανανέωσης που μπορεί να απαιτεί ένα σπίτι, ένα μηχάνημα ή ακόμα και εμείς οι ίδιοι, πράγμα το οποίο συνδέεται με την αξιολόγηση και την ιεράρχηση των δραστηριοτήτων22. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο μειωμένος, πλέον, χρόνος ζωής συσκευών, υπολογιστών και λοιπών αντικειμένων, εκτός των άλλων, στην ουσία τείνει να εξαλείψει τους χρόνους συντήρησής τους. Όπως αναφέρθηκε, για να γίνει προγραμματισμός είναι απαραίτητη η ιεράρχηση των χρονοχώρων: Οι χρονοχώροι έμμισθης εργασίας ή θεσμικής εκπαίδευσης υπερέχουν απέναντι σε χρονοχώρους χαλάρωσης ενώ αντίστοιχα ο ελεύθερος χρόνος αξιοποιείται με την παρακολούθηση μιας ποιοτικής ταινίας και όχι μιας σαπουνόπερας. Η ιεράρχηση που ακολουθείται είναι αρκετά περίπλοκη και μπορεί να διαφέρει ανάμεσα σε άτομα και κοινωνικές ομάδες, αλλά γενικά όσο πιο λειτουργικός ή παραγωγικός φαίνεται ο χρονοχώρος τόσο μεγαλύτερη προτεραιότητα θα του δοθεί23. Με αυτό τον τρόπο δίνεται περισσότερη σημασία σε κάποιους χρονοχώρους ενώ οι υπόλοιποι υποβαθμίζονται, υποτιμώνται ή πολλές φορές αγνοούνται, με αντίστοιχη μείωση του χρόνου που τους αναλογεί. Οι χρονοχώροι αργών ρυθμών είναι το πεδίο με τη χαμηλότερη αξιολόγηση: ο γρήγορος χρόνος τρώει τον αργό...24. Αν οι εντατικοποιημένοι χρονοχώροι υπερτερούν απέναντι σε όλους τους άλλους, τότε ένα μεγάλο μέρος της καθημερινότητας που αφορά χρονοχώρους άλλων ρυθμών είτε πρέπει συνεχώς να παλεύει για να υπάρξει είτε να παρασυρθεί στην εντατικοποίηση. Αυτό συμβαίνει τόσο σε εργασιακούς όσο και σε μη εργασιακούς χρονοχώρους πιο αργών ρυθμών, όπως η φροντίδα, η εκπαίδευση, η ανάπτυξη σχέσεων κ.λπ. Η σύγκρουση μεταξύ δουλειάς και οικογένειας αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα των προβλημάτων που δημιουργούνται όταν αναμετρώνται εκτός από διαφορετικές
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 51
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
51
προτεραιότητες και ιεραρχήσεις, χρονοχώροι διαφορετικών ρυθμών. Αν θεωρήσουμε ότι η εντατικοποίηση στην καθημερινότητα έχει αυξηθεί, τότε δεν θα έπρεπε να έχουν μεγεθυνθεί και οι ανάγκες σε χρονοχώρους χαλάρωσης; Συχνά φαίνεται να ξεχνάμε την ένταση που δημιουργούν τα περιβάλλοντα μέσα στα οποία κινούμαστε και οι δραστηριότητες στις οποίες εμπλεκόμαστε. Οι πόλεις, και ειδικά οι μεγαλουπόλεις, δημιουργούν εντάσεις τις οποίες αδυνατούμε να αποφύγουμε καθώς ορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούμε25. Η λογική του προγραμματισμού που ακολουθείται μειώνει εκείνο το κομμάτι που επιτρέπει χρόνους χαλάρωσης, δηλαδή τον «ελεύθερο χρόνο». Ακόμα όμως και σε αυτόν το συρρικνωμένο χρόνο στοιβάζονται δραστηριότητες που εντείνουν το άγχος, γιατί, βέβαια, η λογική της «αξιοποίησης» επιβάλλει πρακτικές (πολιτιστικές, αθλητικές κ.λπ.) που μπορεί να είναι διασκεδαστικές, αλλά, ταυτόχρονα, οδηγούν σε περαιτέρω εντατικοποίηση. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στις περιπτώσεις τουρισμού με αυστηρό πρόγραμμα. Γενικότερα, πολλά από τα προβλήματα που εμφανίζονται στις καθημερινές πρακτικές συνδέονται με την αύξηση των χρονοχώρων έντασης.
β/ ελαστικοποίηση καθημερινού προγράμματος Όπως αναφέρθηκε, η κυρίαρχη αναπαράσταση αντιμετωπίζει το χώρο ως εμπόδιο για τη γρηγορότερη επιτέλεση εργασιών/δραστηριοτήτων και γι' αυτό γίνεται προσπάθεια να μειωθεί η σημασία του. Σήμερα, σε διάφορα επίπεδα της καθημερινής ζωής, εργασιακά και μη, έχουν ξεπεραστεί πολλά από τα «εμπόδια» όχι μόνο του χρόνου και των ωραρίων, αλλά και του χώρου και της απόστασης: Το ίντερνετ δίνει τη δυνατότητα χρονοχώρων εργασίας στο σπίτι και επιτρέπει τις αγορές 24 ώρες τη μέρα, 7 ημέρες τη βδομάδα. Αυτές οι νέες πρακτικές προσφέρουν εξαιρετικές ευκολίες. Αυξάνουν την ποσότητα των δραστηριοτήτων που μπο-
003:Layout 1
6/27/13
52
2:57 PM
Page 52
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
ρούν να χωρέσουν σε 24 ώρες και εξασφαλίζουν ευκαιρίες «αξιοποίησης» κάθε χρονοχώρου. Παράλληλα, δίνουν τη δυνατότητα δημιουργίας ευέλικτων, εξατομικευμένων προγραμμάτων, όπου η παραδοσιακή σειρά των καθημερινών χρονοχώρων μπορεί να αλλάξει ανάλογα με τις ατομικές ανάγκες: Δεν είναι πια απαραίτητο κάποιος να συγχρονιστεί με τα ωράρια των βιβλιοπωλείων για να ψάξει ή να αγοράσει ένα βιβλίο. Τα ευέλικτα εξατομικευμένα προγράμματα αποτελούν εκφράσεις της ελαστικοποίησης που διατρέχει όλη την καθημερινότητα. Μπορούμε, δηλαδή, να υποστηρίξουμε ότι η συνεχώς αυξανόμενη ελαστικοποίηση δεν αφορά μόνο την εργασία, την εκπαίδευση ή τη συνολική διαδρομή της ζωής ενός ατόμου26, αλλά καθορίζει το «κάθε μέρα». Οι πρακτικές ελαστικοποίησης δημιουργούν νέες κατηγορίες χρονοχώρων. Φαίνεται ότι βρισκόμαστε σε μια διαδικασία μετάβασης από μια καθημερινότητα διαδοχικών χρονοχώρων σε μια καθημερινότητα σύνθετων και πολυεπίπεδων χρονοχώρων. Αυτοί οι νέοι χρονοχώροι μπορούν να συνδυάσουν πρακτικές και βιώματα διαφορετικών, ακόμα και αντιθετικών ως προς τους ρυθμούς, χρονοχώρων. Για παράδειγμα, η έμμισθη εργασία στο σπίτι μέσω ίντερνετ συνδυάζει το βίωμα του σπιτιού, όπου το σώμα βρίσκεται σε ένα χώρο οικείο και άνετο, με το βίωμα της εργασίας που εμπεριέχει ένταση. Οι νέοι χρονοχώροι της ελαστικοποιημένης καθημερινότητας, καθώς αφορούν μια σειρά σχετικά καινούργιων πρακτικών, βρίσκονται ακόμα σε στάδιο διαπραγμάτευσης27.
Νέες πρακτικές σημαίνουν και νέα προβλήματα. Όσο πιο ελαστικά είναι τα προγράμματα τόσο περισσότερο επεκτείνεται η
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 53
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
53
εντατικοποίηση. Ενώ μπορεί πια να μην είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία στο χώρο εργασίας, πολλές φορές αυτό καταλήγει όπου κι αν βρίσκεται κάποιος ή κάποια να αναγκάζεται να εργαστεί. Τα κινητά ή το ίντερνετ, που έχουν τόσο διευκολύνει (και αλλάξει) την καθημερινότητα, έχουν ταυτόχρονα βοηθήσει στην εισβολή εργασιακών χρονοχώρων έντασης σε χρονοχώρους χαλάρωσης. Επιπλέον, η ελαστικοποίηση, παρά τις διευκολύνσεις που προσφέρει, τείνει να δυσχεραίνει το συντονισμό μεταξύ των (ήδη φορτωμένων) προγραμμάτων, καθιστώντας τον ιδιαίτερα περίπλοκο. Σε μεγάλα αστικά κέντρα, η καθημερινότητα μιας οικογένειας με μικρά παιδιά, όπου και οι δύο γονείς εργάζονται, απαιτεί την επίλυση δύσκολων εξισώσεων προγραμματισμού. Ο συγχρονισμός των ελαστικοποιημένων προγραμμάτων απαιτεί χρόνο ο οποίος συχνά δεν υπολογίζεται ενώ, αναγκαστικά, ο καθημερινός μικρόκοσμος κατατεμαχίζεται. Παράλληλα, η ελαστικοποίηση και η ταχύτητα τείνουν να απομονώνουν άτομα και ομάδες. Η αγορά ενός βιβλίου σε κατάστημα χαρακτηρίζεται, εκτός από τη διά ζώσης επικοινωνία, και από την αναπόφευκτη επαφή με την πόλη και τους κατοίκους της, στοιχείο που εξαφανίζεται από μια πιο γρήγορη αγορά στο ίντερνετ. Τα ελαστικοποιημένα και εξατομικευμένα προγράμματα προσφέρουν όλο και λιγότερους χώρους συνάντησης και επαφής, οι οποίοι λόγω του καταιγισμού των δραστηριοτήτων τείνουν να αξιολογούνται ακόμα χαμηλότερα. Για παράδειγμα, η μείωση των εργαζομένων για τους οποίους η Κυριακή είναι αργία σημαίνει μείωση των κοινών χρονοχώρων αργίας. Παράλληλα, όσο πιο εντατικοποιημένα είναι τα προγράμματα τόσο οι κοινοί χρονοχώροι είναι δυνατοί μόνο μεταξύ πολύ ομοιογενών ομάδων που έχουν παρόμοιες καθημερινότητες, συνήθως είτε για οικογενειακούς είτε για επαγγελματικούς λόγους. Έτσι, μειώνονται οι χρονοχώροι στους οποίους μπορούν να συναντηθούν ανομοιογενείς ομάδες πληθυσμού ή, αλλιώς, η ελαστικοποίηση περιορίζει την ποικιλομορφία των χρονοχώρων επαφής, αυξάνοντας την απομόνωση.
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 54
54
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Είναι προφανώς πιο εύκολο να υπάρξει συνάντηση εξατομικευμένων προγραμμάτων χωρίς την ταυτόχρονη παρουσία σε ένα χώρο. Στις περιπτώσεις συχνών αλλαγών τόπου εκπαίδευσης ή εργασίας (δηλαδή, περιπτώσεις εκπαιδευτικής και εργασιακής ελαστικοποίησης) δημιουργούνται χρονοχώροι διατήρησης σχέσεων (φιλικών, οικογενειακών, ερωτικών κ.ά.) κυρίως μέσω τηλεφώνου και ίντερνετ. Η διάδοση της χρήσης μέσων επικοινωνίας που περιλαμβάνουν ζωντανή εικόνα (τύπου skype) προσφέρει τη δυνατότητα επαφής με ένα κομμάτι της καθημερινότητας του άλλου-ης που θα ήταν αδύνατο να «συναντηθεί» με μια απλή τηλεφωνική συνομιλία: το πρόσωπο, τα ρούχα, το σπίτι... Μάλλον η προσπάθεια εξεύρεσης λύσεων στις δυσκολίες συντονισμού εξατομικευμένων καθημερινοτήτων είναι ένας από τους λόγους της τόσο μεγάλης διάδοσης τρόπων επαφής όπως τα κοινωνικά δίκτυα (τύπου facebook). Προφανώς, οι «φίλοι» στο facebook δεν αποτελούν τον ορισμό της επικοινωνίας, αλλά ένα μέρος όλης αυτής της επαφής δεν μπορεί παρά να αφορά και κάποια ανταλλαγή απόψεων. Το διαδίκτυο γενικότερα δίνει τη δυνατότητα χρονοχώρων συνάντησης καθημερινοτήτων και δημιουργίας κοινών τόπων επαφής και διαπραγμάτευσης (ακόμα και όταν περιορίζεται σε κύκλους ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα).
Αλλαγή αναπαράστασης; Τα προβλήματα διαχείρισης της καθημερινότητας αναδεικνύουν την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στο μοντέλο που ακολουθείται και στις πρακτικές και βιωματικές του εκφράσεις. Στην ουσία απεικονίζουν μια σύγκρουση ανάμεσα σε αναπαραστάσεις διαφορετικού είδους, αυτές που είναι αφηρημένες και άλλες που βασίζονται στην ίδια την πρακτική της καθημερινότητας, άρα είναι πιο βιωματικές28. Η αναπαράσταση της επιτάχυνσης προσκρούει στην υλοποίησή της.
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 55
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
55
Η σύγχυση των ορίων μεταξύ εργασίας και μη εργασίας μπορεί να μοιάζει με τις πρακτικές της γυναικείας εργασίας στο σπίτι (multitasking), όμως οι κλασικές νοικοκυρές του παρελθόντος είχαν ως ένα βαθμό την επιλογή ρυθμού, ενώ τώρα οι σύνθετοι/πολυεπίπεδοι χρονοχώροι συγχέουν τους ρυθμούς και οδηγούν σε συνεχή εντατικοποίηση. Θα λέγαμε, στην υπερβολή του, ότι έχουμε περάσει σε μια κατάσταση όπου όλη η καθημερινότητα μετατρέπεται σε εργασία, καθώς συνεχώς πρέπει να επιλύεται το πρόβλημα της διευθέτησης των κατατεμαχισμένων χρονοχώρων με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Η γενικότερη εντατικοποίηση προκαλεί τόσο ψυχικά και σωματικά προβλήματα όσο και προχειρότητες και λάθη. Η ανάπτυξη ειδικού κλάδου της ψυχολογίας για το εργασιακό στρες είναι ενδεικτική. Και, βέβαια, δεδομένων των κοινωνικών ρόλων που ισχύουν σήμερα, τα περισσότερα προβλήματα διαχείρισης εμφανίζονται σε μητέρες, συζύγους, εργαζόμενες. Αν τα όρια της εντατικοποίησης είναι πεπερασμένα, τότε τίθεται σε αμφισβήτηση η αποτελεσματικότητα του μοντέλου. Με άλλα λόγια, θεωρώ ότι βρισκόμαστε απέναντι σε μια αναπαράσταση που έχει φτάσει στα όριά της και ή πρέπει να αποδεχτούμε, μεταξύ άλλων, τις ανθρώπινες απώλειες ή να αλλάξουμε το παράδειγμα σύμφωνα με το οποίο πορευόμαστε. Τα προβλήματα διαχείρισης της καθημερινότητας δείχνουν και την απόσταση ανάμεσα στην καθημερινότητα της πλειονότητας του πληθυσμού και των ελίτ, που μπορούν να αντεπεξέλθουν στην εντατικοποίηση μέσω της αγοράς. Οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις συνδέονται άμεσα με τις ελίτ, τις ομάδες δηλαδή που έχουν εξουσία, γι' αυτό το κυρίαρχο πρότυπο της εντατικοποίησης έχει και ταξικά χαρακτηριστικά. Και οι ελίτ έχουν αντίστοιχα προβλήματα με την επιτάχυνση και την ελαστικοποίηση της καθημερινότητας, όμως η διαφορά έγκειται, εκτός, βέβαια, από το μεγαλύτερο έλεγχο στο πεδίο της εργασίας, στη δυνατότητα αποφυγής μέρους της εντατικοποίησης μέσω της μεταφοράς χρονοχώρων σε άλλους (οικιακές βοηθοί, δραστηριότητες για τα παιδιά, κομμωτήριο κ.λπ.), πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό γιατί εξασφαλίζει την επιλογή του ρυθ-
003:Layout 1
6/27/13
56
2:57 PM
Page 56
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
μού. Επίσης, οι ελίτ διαθέτουν χρονοχώρους απόλυτης χαλάρωσης τύπου σπα, εξωτικών διακοπών κ.λπ. Η απομάκρυνση της καθημερινότητας των φορέων της κυρίαρχης αναπαράστασης από την αντίστοιχη του υπόλοιπου πληθυσμού δημιουργεί αναπαραστάσεις που αδυνατούν να επικρατήσουν καθώς δεν υπάρχει κοινός τόπος. Η κρίση προφανώς έχει αυξήσει αυτή την απόσταση, με την πλειονότητα του πληθυσμού να αντιμετωπίζει είτε περαιτέρω αύξηση της εντατικοποίησης είτε αύξηση των χρονοχώρων απραξίας λόγω ανεργίας. Λόγω ακριβώς όλων αυτών των προβλημάτων θεωρώ ότι βρισκόμαστε σε ένα μεταβατικό στάδιο: Εδώ και καιρό φαίνεται να ισχυροποιείται μια διαφορετική αναπαράσταση για την καθημερινή ζωή. Εμφανίζονται κατηγορίες πληθυσμού που απομακρύνονται από την υπερεντατικοποιημένη καθημερινότητα και επιλέγουν πρακτικές που αμφισβητούν την κυριαρχία του «ο χρόνος είναι χρήμα». Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η διεκδίκηση άλλων ρυθμών έχει αρχίσει να νομιμοποιείται κοινωνικά, είτε αφορά προσωπικές επιλογές (επιστροφή στην επαρχία, επιλογή εργασίας σε σχέση με την καθημερινότητα που προσφέρει κ.λπ.) είτε συλλογικές. Πολλές από τις διεκδικήσεις του οικολογικού κινήματος αφορούν αιτήματα για άλλους ρυθμούς και άλλη σχέση με το χώρο, από την τοπική ως την πλανητική κλίμακα, όντας αντίθετες με πρακτικές και αναπαραστάσεις αποδοτικότητας στις οποίες ο χρόνος και ο χώρος αποτελούν πηγή εξοικονόμησης κέρδους. Αντίστοιχα, τα κινήματα πόλης που εναντιώνονται στην ιδιωτικοποίηση των δημόσιων χώρων τους θεωρούν όχι «ακίνητα», αλλά βιωμένους χρονοχώρους της καθημερινότητας της συγκεκριμένης περιοχής. Παράλληλα, διαφαίνεται μια τάση αλλαγής της κλασικής ιεράρχησης των χρονοχώρων της καθημερινότητας ή, έστω, να έχει αρχίσει η διαπραγμάτευση επί του συγκεκριμένου θέματος. Η αναγνώριση της σύγκρουσης μεταξύ εργασίας και οικογένειας αμφισβητεί ευθέως την ιεράρχηση του παραδείγματος που ακολουθείται. Επιπλέον, η ορατότητα και η αύξηση της σημασίας, η νομιμο-
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 57
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
57
ποίηση εντέλει, που αποκτούν χρονοχώροι επαφής και κοινωνικότητας, ακόμα και όταν αφορούν το διαδίκτυο, αποτελούν σημάδι των καιρών και δείχνουν μια στροφή προς τον επαναπροσδιορισμό της καθημερινής ζωής μέσα από σχέσεις κάθε είδους, οι οποίες βέβαια απαιτούν χρόνο και χώρο, λειτουργώντας αντιθετικά στο κυρίαρχο παράδειγμα της εντατικοποίησης.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Zerubavel, E. (1985), Hidden rhythms. Schedules and calendars in social life, University of California Press, Μπέρκλεϊ, σ. 31-40, 54-55. 2. Τόμσον, Ε. Π. (1967/2008), Χρόνος, εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός, μτφρ. Β. Τομανάς, Νησίδες, Θεσσαλονίκη, σ. 11-12. Για μια κριτική ανάγνωση βλέπε Glennie, P., Thrift , N. (1996) «Reworking E. P. Thompson's “Time, work-discipline and industrial capitalism”», Time & Society 3.5, σ. 275 -299. 3. Τόμσον, ό.π., σ. 27-35. 4. Rifkin, J. (1989), Time wars. The primary conflict in human history, Touchstone, Νέα Υόρκη, σ. 106 και Weber, M. (1904/2006), Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, μτφρ. Μ. Γ. Κυπραίος, Gutenberg, Αθήνα, σ. 52. 5. Weber, ό.π.. 6. Η θεολογική εξήγηση για τη βαρύτητα που δόθηκε στην εργασία είναι η εξής: Ο προτεσταντισμός, θέλοντας να διαχωριστεί από το διεφθαρμένο σύστημα των συγχωροχαρτιών της καθολικής εκκλησίας, θεώρησε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι αμαρτωλοί και δεν μπορούν να σωθούν ούτε με συγχώρεση αμαρτιών από τους ιερείς ούτε με καλές πράξεις. Αν μόνο ο Θεός έχει τη δύναμη να προσφέρει τη θεία χάρη (δηλαδή τη σωτηρία), τότε ο καλός χριστιανός το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να αποδεικνύει καθημερινά με τη σκληρή και αδιάκοπη εργασία ότι είναι ο εκλεκτός του Θεού. Είναι αξιοσημείωτος ο τρόπος που το προτεσταντικό δόγμα ενισχύει και τον ατομικισμό καθώς η αυστηρά ατομική πορεία κάθε ανθρώπου (κι όχι μια πιο συλλογική
003:Layout 1
6/27/13
58
2:57 PM
Page 58
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
πρακτική όπως αυτή εκφράζεται, για παράδειγμα, μέσα από την ενοριακή φιλανθρωπία) είναι απόδειξη της θείας χάρης. 7. Weber, ό.π., σ. 146. 8. Για το θέμα της διαμόρφωσης της κατηγορίας του ελεύθερου χρόνου βλέπε και Κορωναίου, Αλ. (επιμ.) (1996), Κοινωνιολογία του ελεύθερου χρόνου, μτφρ. Κ. Καψαμπέλη, Γ. Σταυρακάκης, Νήσος, Αθήνα. 9. Τόμσον, ό. π., σ. 46-8. 10. Βλέπε χαρακτηριστικά Frederick, C. (1923), Household engineering. Scientific management in the home, American School of Home Economics, Σικάγο. 11. Βλέπε Le Corbusier (1943/1987), Η χάρτα των Αθηνών, μτφρ. Στ. Κουρεμένος, Ύψιλον, Αθήνα. 12. Ο Ντ. Μπελ (D. Bell) μάλιστα υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός ενέχει μια αντίφαση αφού ταυτόχρονα προωθεί και τη σκληρή εργασία, αλλά και την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών μέσω της μαζικής κατανάλωσης [Μπελ, Ντ. (1978/1999), Ο πολιτισμός της μεταβιομηχανικής Δύσης, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, Νεφέλη, Αθήνα, σ. 105]. Γενικότερα, υπάρχει η άποψη ότι η κατανάλωση έχει υποβαθμιστεί στην ανάλυση της ανάπτυξης του καπιταλισμού καθώς οι διαδικασίες της παραγωγής και της κατανάλωσης είναι αλληλένδετες [για παράδειγμα, Miller, D. (1987), Material culture and mass consumption, Basil Blackwell, Οξφόρδη]. Ο Θ. Βέμπλεν (Τ. Veblen) ήδη από το 1899 είχε γράψει για την ύπαρξη μιας ανώτερης αργόσχολης τάξης η οποία επιδιδόταν σε επιδεικτική κατανάλωση και σπατάλη [Veblen, T., (1899/1982), Η θεωρία της αργόσχολης τάξης, μτφρ. Γ. Νταλιάνης, Κάλβος, Αθήνα]. 13. Βλέπε και την έννοια της «χωροχρονικής συμπίεσης» του Ντ. Χάρβεϊ [Harvey, D. (1989), The condition of postmodernity. An enquiry into the origins of cultural change, Blackwell, Κέιμπριτζ]. 14. Adam, B. (1995), Timewatch. The social analysis of time, Polity Press, Κέιμπριτζ, σ. 100. 15. Ο Μ. Augé ονομάζει όλους αυτούς τους τυποποιημένους επαναλαμβανόμενους χώρους, όπως τα μολ, το μετρό, τα αεροδρόμια, «μη τόπους» [Augé, M. (1996), Los «no lugares». Espacios del anonimato. Una antropología de la sobremodernidad, μτφρ. M. N. Mizraji, Editorial Gedisa, Βαρκελώνη, και κάποιες αναθεωρημένες του απόψεις στο Augé, M. (2009), Ξανά στο μετρό, μτφρ. Γ. Καυκιάς, Νόβολι, Αθήνα]. 16. Από την άλλη, βέβαια, χρησιμοποιούν άλλες τακτικές δαπάνης χρόνου για την αύξηση της κατανάλωσης (δαιδαλώδεις διαδρομές για να βλέπει ο/η πελάτης-ισσα περισσότερα προϊόντα, απουσία φυσικού φωτισμού για να χάνεται η αίσθηση του χρόνου κ.λπ.), οπότε υπάρχουν δραστηριότητες για τις
003:Layout 1
6/27/13
2:57 PM
Page 59
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
59
οποίες το κόστος σε χρόνο μπορεί να υπερβαίνει την εξοικονόμηση που γίνεται. 17. Οι αρχές αυτές είναι: Αποτελεσματικότητα (π.χ. χρήση πελατών ως εργαζομένων, περιορισμένες επιλογές, αλυσίδα παραγωγής), ποσότητα ως συνώνυμο της ποιότητας, περιβάλλον χωρίς εκπλήξεις και έλεγχος μέσω της αντικατάστασης εργαζομένων από μηχανές. Ritzer, G. (1994), The McDonaldization of society: an investigation into the changing character of contemporary social life, Pine Forge Press, Θάουζαντ Όουκς. 18. Ο Α. Λεφέβρ και ο Α. Γκίντενς (A. Giddens) υποστηρίζουν ότι ο διαχωρισμός του χρόνου από τον (κοινωνικό) χώρο ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την επικράτηση του μετρήσιμου, αφηρημένου χρόνου και χώρου που χαρακτηρίζει τη νεωτερικότητα. Ο Γκίντενς, βέβαια, σε αντίθεση με τον Λεφέβρ, υποβαθμίζει το χώρο και θεωρεί ότι το «άδειασμα» του χρόνου προκάλεσε το «άδειασμα» του χώρου (δηλαδή το διαχωρισμό μεταξύ τόπου και χώρου). Βλέπε Lefebvre, ό.π., σ. 95, Giddens, A. (1994), Consecuencias de la modernidad, μτφρ. A. Lizón Ramón, Alianza Editorial, Μαδρίτη, σ. 29. 19. Εξάλλου, όπως τονίζει η συγγραφέας μόνο αν ο χρόνος, και θα προσθέταμε και ο χώρος, είναι κενοί και αφηρημένοι μπορούν να μετρηθούν και να λειτουργήσουν ως μέσο ανταλλαγής [Adam, B. (1995), ό.π., σ. 27, 90]. Για το θέμα της σχέσης χρόνου και χρήματος βλέπε και Adam, B. (1994), ό.π., σ. 110-120. 20. Βλέπε Linder, S. B. (1970), The harried leisure class, Columbia University Press, Νέα Υόρκη. Ο όρος που συνήθως χρησιμοποιείται για να εκφράσει αυτό το φαινόμενο είναι «time famine» (χρονική ένδεια). 21. Βέβαια, στην περίπτωση της Ελλάδας οι κάτοικοι είναι αρκετά συνηθισμένοι στις ανατροπές: Οι Αθηναίοι-ες, για παράδειγμα, γνωρίζουν καλά την αδυναμία προγραμματισμού των χρόνων μετακίνησης στην πόλη ή του υπολογισμού του χρόνου ολοκλήρωσης μιας γραφειοκρατικής δουλειάς. 22. Για το θέμα του χρόνου συντήρησης αντικειμένων και ανθρώπων (π.χ., λιγότερος ύπνος, γρηγορότερο φαγητό κ.λπ.) βλέπε και Linder, ό.π., σ. 38-59. Ο όρος «συντήρηση» μηχανοποιεί, βέβαια, την ανθρώπινη εμπειρία, αλλά αυτή ακριβώς η αντίληψη διατρέχει και τη γραμμική, χωρίς απρόοπτα, ιδέα του μέλλοντος στην οποία στηρίζεται ο προγραμματισμός. Με την ίδια λογική, οι ασφάλειες κάθε είδους προσπαθούν να τακτοποιήσουν εκ των προτέρων μια πιθανή ανατροπή στο πρόγραμμα. 23. Βλέπε και Kerr, W. (1966), The decline of pleasure, Time, Νέα Υόρκη. 24. Βλέπε και Eriksen, T. H. (2005), Η τυραννία της στιγμής. Γρήγορος και αργός χρόνος στην εποχή της πληροφορίας, μτφρ. Α. Σίμογλου, Σαββάλας, Αθήνα.
003:Layout 1
6/27/13
60
2:57 PM
Page 60
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
25. Από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα είχε παρατηρηθεί ότι η ζωή στην πόλη δημιουργεί ένταση, βλέπε και Simmel, G. (1903/2002), «The Metropolis and mental life» στο Gary Bridge, G, Watson, S. (επιμ.), The Blackwell City Reader, Wiley-Blackwell, Οξφόρδη, σ. 11-19. 26. Βλέπε και Sennet, R. (2010), Ο ελαστικοποιημένος άνθρωπος. Οι συνέπειες του μετασχηματισμού της εργασίας στον νέο καπιταλισμό, μτφρ. Ελ. Αστερίου, Πεδίο, Αθήνα. 27. Για το θέμα, βλέπε ενδεικτικά: Florida, R. (2002), The rise of the creative class… and how it's transforming work, leisure, community and everyday life, Basic Books, Νέα Υόρκη, Wellman, B., Haythornthwaite, C. (επιμ.) (2002), The internet in everyday life, Blackwell, Μάλντεν, Ling, R., Campbell, S. W. (επιμ.) (2010), The reconstruction of space and time. Mobile communication practices, Transaction Publishers, Νιου Μπράνσγουικ, Elliott, A., Urry, J. (2010), Mobile lives, Routledge, Λονδίνο. 28. Όλες οι αναπαραστάσεις, ως ιδέες, προϋποθέτουν ένα βαθμό αφαίρεσης, όμως υπάρχουν κάποιες πιο αφηρημένες από κάποιες άλλες. Η έννοια του σπιτιού που συνδέεται με συγκεκριμένους βιωμένους χρονοχώρους, άμεσα συνυφασμένους με τις πρακτικές της καθημερινότητας, είναι λιγότερο αφηρημένη από ένα μοντέλο οικονομικής ανάλυσης (βλέπε και τέταρτο κεφάλαιο).
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 61
III. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
Δύση και παγκοσμιοποίηση Ο πολιτισμός κάθε τόπου στο παρόν αποτελεί ένα σύνθετο κατασκεύασμα που καθορίζεται, μεταξύ άλλων, από την ιστορική του πορεία, τη γεωγραφική του θέση και την επικοινωνία του με άλλους τόπους. Σε επίπεδο καθημερινότητας, ένα τμήμα της επαφής μεταξύ διαφορετικών πολιτιστικών παραδόσεων συντελείται μέσω της μετακίνησης πληθυσμών, για οικονομικούς, επαγγελματικούς, εκπαιδευτικούς, πολιτικούς ή ακόμα και τουριστικούς λόγους. Από τη στιγμή που οι τόποι επικοινωνούν μεταξύ τους με διάφορους τρόπους οι αντίστοιχες τοπικές ή εθνικές κουλτούρες είναι αποτέλεσμα μείξης πολιτιστικών χαρακτηριστικών, προσλαμβάνοντας, ιστορικά, υβριδικό χαρακτήρα1. Η αναπαράσταση της καθημερινότητας ως αθροίσματος επιμέρους τμημάτων και η τάση εντατικοποίησης και ελαστικοποίησης χαρακτηρίζουν το δυτικό πολιτισμό και εμφανίζονται έντονα σε χώρες όπως η Αγγλία, οι ΗΠΑ και η Γερμανία. Σε μη δυτικά (ή λιγότερο δυτικά) πολιτισμικά πλαίσια μπορούν να κυριαρχούν διαφορετικές αντιλήψεις για την καθημερινή ζωή, όπως και για το χρόνο και το χώρο2. Ωστόσο, και στη Δύση υπάρχουν διαφοροποιήσεις στην καθημερινότητα, για παράδειγμα στους ρυθμούς από περιοχή σε περιοχή3. Κάποιες χώρες είναι «περισσότερο Δύση» από κάποιες άλλες, συμπέρασμα που, παρότι δεν διατυπώνεται συχνά, απεικονίζει μια πραγματικότητα που δύσκολα αμφισβητείται. Οι αντιθέσεις μεταξύ χωρών του ευρωπαϊκού Βορρά και του Νότου, εκτός από τον οι-
004:Layout 1
6/27/13
62
2:58 PM
Page 62
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
κονομικό τομέα, αφορούν τη διαφορετική διαμόρφωση των χώρων και των χρόνων της καθημερινότητας. Διαφορετικές αναπαραστάσεις, πρακτικές, βιώματα δημιουργούν διαφορετικές καθημερινότητες, όπως και διαφορετικές πόλεις4. Προφανώς, όλα αυτά δεν οφείλονται μόνο στο κλίμα, αλλά, κυρίως, στα διαφορετικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά που κυριαρχούν. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι σήμερα εξελίσσεται μια σύγκρουση στο εσωτερικό αυτού που αποκαλούμε «Δύση» μεταξύ αναπαραστάσεων για την καθημερινότητα, όπου «πιο δυτικά» στοιχεία έρχονται σε αντιπαράθεση με «λιγότερο δυτικά». Σε επίπεδο στερεοτύπων, η αντίθεση μεταξύ «τεμπέληδων Ελλήνων» και «εργατικών Γερμανών» είναι χαρακτηριστική, καθώς αντανακλά μια πολύ συγκεκριμένη εικόνα για την καθημερινότητα στις δύο χώρες. Αυτές οι αντιθέσεις εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο της ονομαζόμενης παγκοσμιοποίησης, η οποία συχνά ταυτίζεται με την κυριαρχία δυτικών προτύπων σε διεθνές επίπεδο. Η παγκοσμιοποίηση, όμως, δεν αφορά μόνο τη διάχυση πρακτικών που γεννήθηκαν στη Δύση, αλλά και τη διάδοση σε δυτικές χώρες όχι και τόσο δυτικών πρακτικών: το κινέζικο φαγητό ή η λάτιν μουσική αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Η πορεία είναι αμφίδρομη και τις περισσότερες φορές αφορά τοπικές πρακτικές που διαχέονται σε ευρύτερα από πολιτιστική άποψη σύνολα. Με άλλα λόγια, η παγκοσμιοποίηση δεν αφορά μια απλοϊκή επιβολή προτύπων «απέξω» ή «από πάνω» στις κατά τόπους καθημερινότητες, αλλά μια συνεχή διαπραγμάτευση μεταξύ διάφορων τοπικών χαρακτηριστικών, τα οποία συνδέονται με διαφορετικές δυναμικές, αντοχές, απήχηση, παραδόσεις, εξουσίες, οικονομικά συμφέροντα κ.λπ. Μια πιο προσεκτική ματιά στις θεωρούμενες κοινές πρακτικές σε παγκόσμια κλίμακα αναδεικνύει διαφοροποιήσεις μεταξύ τους. Μπορεί όντως να εμφανίζονται σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη, ωστόσο αυτό δεν προσδιορίζει επακριβώς ούτε τους τρόπους με τους οποίους αυτές εγγράφονται στις κατά τόπους καθημερινότητες ούτε τα βιώματα και τις αναπαραστάσεις που συνδέ-
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 63
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
63
ονται με τους συγκεκριμένους χρονοχώρους. Η αύξηση των καφέ στο Λονδίνο δεν σημαίνει ότι ο χρονοχώρος του καφέ είναι ίδιος με αυτόν στην Αθήνα. Οι διαφορετικές παραδόσεις και πλαίσια μέσα στα οποία αναπτύσσονται αυτές οι συνήθειες αναγκαστικά τους προσδίδουν ανόμοια πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Αντίστοιχα, η χρήση των κινητών μπορεί να είναι διαδεδομένη σε πολλά μέρη του πλανήτη, αλλά οι πρακτικές που ακολουθούνται δεν είναι οι ίδιες, για παράδειγμα στην Ιαπωνία δεν θεωρείται πρέπουσα η τηλεφωνική συνομιλία σε δημόσιους χώρους, όπως τα μέσα μαζικής μεταφοράς, και αποφεύγεται5. Οι καθημερινότητες διαφέρουν ανάλογα με την περιοχή, καθώς εκφράζουν με πολύμορφους τρόπους τον πολιτισμό και την ιστορία κάθε τόπου, ευτυχώς δε, παρά τα όσα λέγονται για την παγκοσμιοποίηση, οι τόποι ακόμα διαφέρουν. Μια μικρή παγκόσμια ελίτ μοιράζεται μια κοινή και ως ένα σημείο ομοιόμορφη καθημερινή ζωή6, αλλά η πλειονότητα των κατοίκων της Αθήνας, του Καΐρου και του Λονδίνου βιώνουν διαφορετικές καθημερινότητες, ενώ οι διαφορετικές πρακτικές που παρατηρούνται υποδηλώνουν, όπως θα φανεί στη συνέχεια, διαφορετικές αναπαραστάσεις για την ίδια την καθημερινότητα.
«Ιδιομορφίες»: Διαφορετικές πρακτικές, διαφορετικές αναπαραστάσεις Η Ελλάδα, παρότι δυτική χώρα από πολλές απόψεις, έχει αρκετά διαφοροποιημένη ιστορική διαδρομή από τις βορειοδυτικές ευρωπαϊκές χώρες ή τις βορειοαμερικανικές. Γι' αυτό εξάλλου εμφανίζει χαρακτηριστικά, που σε αντιδιαστολή με τα δυτικά πρότυπα, το «κανονικό», συχνά θεωρούνται ιδιαιτερότητες και συνδέονται με το Νότο ή την Ανατολή7. Ένα από τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της καθημερινότητας, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί στον ελλαδικό χώρο, είναι η υψηλή αξιολόγηση χρονοχώρων συνάντησης και επικοινωνίας. Αυτό εκφράζεται στη σημασία που δίνεται στις
004:Layout 1
6/27/13
64
2:58 PM
Page 64
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
κοινωνικές συνευρέσεις εν γένει, είτε ως κάτι εξαιρετικό, όπως οι γιορτές, είτε για μια απλή έξοδο. Ο τίτλος ενός δίγλωσσου βιβλίου για την κουλτούρα του καφέ στην Ελλάδα Frappé nation[έθνος του καφέ]. Ώρα για καφέ 8 δηλώνει τον τρόπο που γίνεται αντιληπτή αυτή η πρακτική από διαφορετικές κουλτούρες. Η έξοδος για καφέ αποτελεί ένα δεδομένο χρονοχώρο της καθημερινότητας, ειδικά για ορισμένες κατηγορίες πληθυσμού που συνδυάζουν μειωμένες υποχρεώσεις και χαμηλή οικονομική δυνατότητα. Το καφενείο, εξάλλου, μια συνήθεια που ξεκίνησε στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποδεικνύει ότι αντίστοιχοι χρονοχώροι έχουν μακρά παράδοση στην περιοχή9. Η πρακτική της συνάντησης σε χώρους εκτός σπιτιού μπορεί να έχει υποστεί μεταμορφώσεις, αλλά διατηρείται. Δεν είναι μόνο ο καφές που αποτελεί συνήθεια, αλλά η γενικότερη πρακτική της εξόδου, για βόλτα, για «να τσιμπήσουμε κάτι», για «ένα ποτό»10... Ακριβώς αυτή η πρακτική, μία από τις εκφράσεις της οποίας είναι τα «γεμάτα μαγαζιά», για κάποιους Βορειοευρωπαίους αποτελεί την απτή απόδειξη της τεμπελιάς των κατοίκων της χώρας – η οποία βέβαια ευθύνεται και για τα οικονομικά προβλήματα. Προφανώς, αυτή η άποψη αγνοεί επιδεικτικά τόσο γενικά στατιστικά στοιχεία περί χρόνων εργασίας όσο και γενικότερα πολιτιστικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά (π.χ., το αυξημένο ποσοστό αυτοαπασχολούμενων στη χώρα που διαφοροποιεί τα ωράρια και τις ανάγκες των κατοίκων). Ο Α, λοιπόν, που βλέπει τη Β να είναι έξω το αξιολογεί αρνητικά, ως σπατάλη χρόνου. Για τη Β, όμως, το «βγαίνω έξω» αποτελεί συνηθισμένη και αποδεκτή πρακτική, οπότε αξιολογεί θετικά αυτόν το χρονοχώρο. Είναι πασιφανές ότι ο Α και η Β έχουν διαφορετική αντίληψη για την ίδια πρακτική. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά ενός τόπου που αναδεικνύονται από μια εξωτερική ματιά, γιατί λειτουργούν ως καθρέφτης που απεικονίζει τη διαφορετικότητα ή την ομοιότητα με άλλους τόπους: Όποιος παρατηρεί επικεντρώνει στα σημεία που του κάνουν μεγαλύτερη εντύπωση, τα οποία συνήθως
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 65
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
65
αποτελούν πολύ διαφορετικές ή εξαιρετικά παρόμοιες πρακτικές σε σχέση με τις δικές του/της. Οι παρατηρήσεις των «απέξω» είναι έγκυρες, αλλά δεν μπορούν να εξηγήσουν τα φαινόμενα που διαπιστώνουν, καθώς το σημείο αφετηρίας και η λογική που ακολουθούν είναι διαφορετικά. Απαντήσεις και ερμηνείες μπορούν να δοθούν μόνο μέσα από την οπτική των υποκειμένων που ακολουθούν τη συγκεκριμένη πρακτική στον ορισμένο τόπο. Έτσι, η διαπίστωση ότι η πρακτική του «βγαίνω έξω» («γεμάτα μαγαζιά»...) συνιστά έντονο πολιτιστικό χαρακτηριστικό ενός τόπου ισχύει. Η σύνδεση, όμως, της εξόδου με την τεμπελιά αποτελεί αξιολογική κρίση η οποία, εκτός των άλλων, αντανακλά μια άλλη καθημερινότητα, όπου αντίστοιχοι χρονοχώροι προφανώς δεν είναι τόσο συχνοί: Το «έξω» μπορεί να θεωρείται αποδεκτό όταν αφορά χρονοχώρους εξαίρεσης, περιόδους αργιών ή διακοπών, αλλά δεν μπορεί να αποτελεί μέρος μιας εργασιακής καθημερινότητας όπου «ο χρόνος είναι χρήμα» (εκτός βέβαια αν συνδέεται με κάποια επαγγελματική υποχρέωση, άρα εμφανίζεται ως λειτουργικός). Σύμφωνα με αυτή την λογική, στην Ελλάδα δίνεται πολύς χρόνος σε μια πρακτική που θεωρείται άχρηστη ή και επιβλαβής. Είναι χαρακτηριστικό ότι η χαμηλή αξιολόγηση του «άσκοπου έξω» στις κουλτούρες των κυρίαρχων δυτικών χωρών φαίνεται ακόμα και στις στατιστικές που διενεργεί η Eurostat, η στατιστική υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όχι τόσο σε αυτά που καταμετρώνται όσο κυρίως σε εκείνα που δεν καταγράφονται. Στις έρευνες χρήσεως χρόνου (time-use syrveys) υπολογίζονται ποσοτικά οι χρόνοι ανά καθημερινή δραστηριότητα11. Η λίστα των δραστηριοτήτων (ή, αλλιώς, των χρονοχώρων) είναι ιδιαίτερα αναλυτική, για παράδειγμα υπάρχει κατηγορία «βγάζω το σκύλο βόλτα». Κι όμως, δεν υπάρχει ξεχωριστή κατηγορία για το χρόνο που περνούν οι κάτοικοι των χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με φίλους-ες εκτός σπιτιού. Η κοινωνικότητα, δηλαδή, που δεν αφορά την οικογένεια και δεν συνδέεται με αξιοποίηση χρόνου σε πολιτιστικές (θέατρο, κινηματογράφο κ.λπ.) ή αθλητικές δραστηριότητες αγνοείται. Μπορούμε να υποθέσουμε τουλάχιστον δύο λόγους
004:Layout 1
6/27/13
66
2:58 PM
Page 66
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
γι' αυτό, χωρίς προφανώς ο ένας να αποκλείει τον άλλο: Είτε δεν αξιολογείται (μήπως γιατί δεν θεωρείται λειτουργική;) είτε δεν αποτελεί συνηθισμένη πρακτική στις χώρες των ανθρώπων που σχεδίασαν την έρευνα12.
Το «έξω» ως συνάντηση καθημερινοτήτων και η έννοια του δημόσιου οικείου Θα εστιάσω σε μία από τις πρακτικές που συνδέονται με το άσκοπο «βγαίνω έξω» και τα «γεμάτα μαγαζιά», την έξοδο εργαζόμενων ατόμων τις καθημερινές. Παρόμοιους χρονοχώρους χαλάρωσης, τύπου «ένα ποτό μετά τη δουλειά», συναντάμε και σε άλλες χώρες. Όμως, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της πρακτικής/βιώματος/αναπαράστασης δεν είναι απαραίτητα τα ίδια. Για παράδειγμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα αλκοολούχο ποτό μετά τη δουλειά αποτελεί καθημερινή συνήθεια, όμως δεν συνδέεται αναγκαστικά με το «έξω», καθώς μπορεί να αφορά ένα ποτό στο σπίτι ή μέσα στο τρένο του γυρισμού από την εργασία13. Άρα, συνδέεται περισσότερο με την ανάγκη χαλάρωσης με το αλκοόλ, παρά με την κοινωνικότητα εκτός σπιτιού και την επίσκεψη συγκεκριμένων χώρων στην πόλη. Στα μέρη μας ο χρονοχώρος του «ποτού» αφορά την κατηγορία «βγαίνω μια βόλτα» και στόχος δεν είναι τόσο το αλκοόλ όσο η χαλάρωση και η επικοινωνία σε ένα χώρο που δεν συνδέεται ούτε με την εργασία ούτε και με το σπίτι14. Στην Αθήνα, η έξοδος τις καθημερινές αφορά (ή αφορούσε) μια ομάδα ατόμων, εργαζομένων και μη, που διαθέτουν τον απαραίτητο χρόνο και την αντίστοιχη οικονομική δυνατότητα να βγουν. Αυτό σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι-ες συνήθως δεν έχουν μικρά παιδιά, πολλοί είναι ελεύθεροι επαγγελματίες με ελαστικά ωράρια κ.λπ.. Τα άτομα με μεγάλη συχνότητα στην πρακτική της εξόδου συνηθίζουν να έχουν στέκια, δηλαδή πηγαίνουν σε μέρη όπου η υψηλή επισκεψιμότητα δημιουργεί μια σχέση με το χώρο και τους ανθρώπους του. Χαρακτηριστικό των στεκιών είναι η δυ-
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 67
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
67
νατότητα να πάει κάποιος-α χωρίς παρέα και συγκεκριμένο ραντεβού, αλλά να βρει γνωστούς ή φίλους. Στους γνωστούς περιλαμβάνονται οι εργαζόμενοι και οι ιδιοκτήτες του χώρου, οι οποίοι συνήθως προσφέρουν σίγουρη επαφή15. Πρέπει να τονιστεί ότι τα στέκια δεν συνδέονται απαραίτητα με την περιοχή κατοικίας των θαμώνων τους, αλλά σίγουρα καθορίζονται από τις καθημερινές τους διαδρομές και μερικές φορές τις καθορίζουν. Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των χρονοχώρων του «έξω» είναι η συνάντηση με άλλους και η συζήτηση. Η πλειονότητα των ατόμων που βγαίνουν πηγαίνουν «για να πουν και καμιά κουβέντα». Οι συζητήσεις εξαρτώνται από την παρέα, αφορούν ιδιαίτερα ευρεία γκάμα θεμάτων και συνήθως, έμμεσα ή άμεσα, αφορούν την καθημερινότητα των συμμετεχόντων. Τα «γεμάτα μαγαζιά», ως χώροι επικοινωνίας, αποτελούν χρονοχώρους συνάντησης καθημερινοτήτων και διαπραγμάτευσης. Επιπλέον, δίνουν τη δυνατότητα επαφής με καταστάσεις και άτομα έξω από τον κλειστό περίγυρο (οικογενειακό, εργασιακό ή στενά προσωπικό) των ανθρώπων που συχνάζουν σε αυτά. Τα στέκια για τους θαμώνες τους αποτελούν δημόσιους «ανοικτούς» χώρους, με τους οποίους έχει αναπτυχθεί μια σχέση οικειότητας. Σε αυτούς τους χώρους/χρονοχώρους του δημόσιου οικείου16 αποφεύγουν τη μοναξιά του σπιτιού, ανταλλάσσουν πληροφορίες για την καθημερινότητά τους, πιάνουν κουβέντες σοβαρές και μη, κάνουν κουτσομπολιό, γελούν, με άλλα λόγια χαλαρώνουν. Εκεί ξεφεύγουν από τους περιορισμούς ή τις εντάσεις που κυριαρχούν σε άλλους χρόνους και χώρους, δημόσιους ή ιδιωτικούς, της καθημερινότητας: την πόλη, την εργασία, πιθανώς και το σπίτι. Εκεί κάποιος-α νιώθει άνετα, λόγω του ότι είναι γνώριμο το μέρος, αλλά αισθάνεται και ότι έχει βγει – μεταξύ άλλων γιατί συνυπάρχει με αγνώστους. Η ίδια η πρακτική της συνάντησης, διαμορφώνοντας χρονοχώρους ανάπτυξης σχέσεων, δημιουργεί δημόσιους οικείους χώρους. Τα στέκια «κατασκευάζονται» από τους θαμώνες τους, δεν υπάρχουν χωρίς αυτούς, και αποτελούν ρευστές κοινότητες, με
004:Layout 1
6/27/13
68
2:58 PM
Page 68
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
χαλαρούς δεσμούς τόσο μεταξύ των ανθρώπων που τις απαρτίζουν όσο και με τους συγκεκριμένους χώρους. Παράλληλα, η οικειότητα που δημιουργείται με το χώρο επηρεάζει τις πρακτικές, π.χ., αυξάνει τη συχνότητα επίσκεψης και εντείνει τη συνάντηση των καθημερινοτήτων. Επιπλέον, δημιουργεί βιώματα και καθορίζει αντιλήψεις για τη συγκεκριμένη περιοχή και την πόλη εν γένει. Το δημόσιο οικείο, βέβαια, είναι μια κατηγορία ρευστή, δεν αποτελεί κάτι στατικό, αφορά μια σχέση που αναπτύσσεται και αλλάζει. Υπάρχει μια ποικιλία πρακτικών που συνδέεται με τη σημασία χρονοχώρων συνάντησης εκτός από το «βγαίνω έξω». Όλες αυτές οι συναντήσεις μπορούν να δημιουργήσουν δυνάμει οικείους χώρους. Με αυτή την έννοια, δημόσιοι οικείοι χώροι συνάντησηςσυζήτησης δημιουργούνται καθημερινά σε ψιλικατζίδικα, κομμωτήρια, πλατείες ή άλλους δημόσιους και ημιδημόσιους χώρους. Υπό αυτό το πρίσμα, φαινόμενα όπως το κίνημα της Πλατείας Συντάγματος μπορούν να ειδωθούν και ως αποτέλεσμα πρακτικών επικοινωνίας και συνάντησης: Το Σύνταγμα έγινε ένας δημόσιος οικείος χώρος για τους «αγανακτισμένους» και από εκεί αντλήθηκε μέρος της δυναμικής του. Οι πρακτικές προσαρμόζονται στις συνθήκες της καθημερινότητας και μετασχηματίζονται. Κάποιες από τις πρακτικές συνάντησης έχουν αλλάξει ριζικά το τελευταίο διάστημα λόγω της μεταβολής των οικονομικών δεδομένων. Οι πρακτικές σε σχέση με το «βγαίνω έξω» έχουν συρρικνωθεί για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, καθώς έχουν μειωθεί δραστικά ή και εκλείψει οι έξοδοι για καφέ, ποτό ή φαγητό, γεγονός που έχει αλλάξει την πόλη της Αθήνας – μειώθηκε η κίνηση στους δρόμους, κλείνουν μαγαζιά, πολλές περιοχές, ειδικά το βράδυ, ερημώνουν, αυξάνοντας την ανασφάλεια στο δημόσιο χώρο κ.λπ. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα μειωθούν οι συναντήσεις και οι επαφές, ούτε ότι θα μειωθεί η υψηλή ιεράρχηση των χρονοχώρων επικοινωνίας. Σήμερα παρατηρούνται άλλες διευθετήσεις, όπως αναζήτηση φθηνότερων λύσεων, αλλαγή ωραρίων ή περιοχής (εκτός των άλλων λόγω ανάγκης μείωσης των εξόδων μετακίνησης), αύξηση της χρήσης του σπιτιού ή
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 69
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
69
των πλατειών και άλλων δημόσιων χώρων κ.λπ. Παράλληλα, η συνάντηση των καθημερινοτήτων προβάλλεται ως στόχος από πολλά εγχειρήματα αλληλεγγύης και αντίστασης στην κρίση, όπως είναι το κίνημα χωρίς μεσάζοντες ή οι συνελεύσεις γειτονιών, όπου οι κάτοικοι συναντιούνται, συζητούν και βρίσκουν κοινούς δρόμους αλληλοβοήθειας και επίλυσης προβλημάτων.
Το δικαίωμα σε έναν πιο βιωματικό ρυθμό Όπως αναφέρθηκε, κάποιες από τις πρακτικές συνάντησης ξενίζουν όταν δεν γίνεται αντιληπτή η χρησιμότητά τους. Η κοινή πρακτική του «έξω» έρχεται σε σαφή αντίθεση με τη κυρίαρχη (δυτική) έννοια της αξιοποίησης του χρόνου: Δεν αποτελεί ακριβώς ξεκούραση, μάλιστα μπορεί να δημιουργεί κούραση την επόμενη μέρα και άρα να μειώνει την παραγωγικότητα στην εργασία. Επιπλέον, πολλές φορές το «έξω» δεν βασίζεται σε υψηλή κατανάλωση, επομένως δεν θεωρείται ιδιαίτερα λειτουργικό και από την άποψη της κίνησης χρήματος17. Χαρακτηριστικά, στην περίπτωση των στεκιών οι τακτικοί θαμώνες έχουν συχνά εκπτώσεις στους λογαριασμούς τους και αρκετά κεράσματα. Από την άλλη, στα άτομα ή τις ομάδες που συνηθίζουν αυτό το «χάσιμο χρόνου» του «έξω» η συγκεκριμένη πρακτική εμπεριέχει μια ισχυρή αναπαράσταση στην καθημερινότητα, έστω κι αν δεν αναγνωρίζεται επίσημα. Για τα ελληνικά δεδομένα, είναι τελείως αποδεκτό να πει κάποιος ή κάποια ότι ξενύχτησε μια εργάσιμη μέρα – ξέρει ότι δεν θα τον κατηγορήσουν ούτε για αλκοολισμό ούτε για τεμπελιά. Χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω αποσπάσματα από free press περιοδικό: «...είμαστε οι μόνοι που ξεκινάμε το μεσημέρι για καφεδάκι και καταλήγουμε να πίνουμε ούζο μέχρι πρωίας», «Η νύχτα μας δεν τελειώνει στις 10.30 όπως στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις, αλλά ξεκινά στις 9! Όταν όλη η Ευρώπη πάει για ύπνο, εμείς φτιάχνουμε το μαλλί (ή το ξυρίζουμε όσοι δεν έχουμε πολλά) και ετοιμαζόμαστε για να ξεπορτίσουμε.
004:Layout 1
6/27/13
70
2:58 PM
Page 70
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Γι’ αυτό και την άλλη μέρα στη δουλειά δεν επικοινωνούμε τις δυο τρεις πρώτες ώρες ... Αλλά γι' αυτό δουλεύουμε περισσότερο από οκτώ ώρες: Για να έχουμε το χρόνο και να μπορούμε να ισιώνουμε.»18 Η νομιμότητα ή ακόμα και η κυριαρχία σε ορισμένες ομάδες μιας αναπαράστασης για την καθημερινότητα που αποδέχεται τη «σπατάλη» χρόνου δείχνει έναν πολιτισμό που αποδέχεται το δικαίωμα στην απόλαυση ενταγμένο στο «κάθε μέρα» και όχι ως εξαίρεση. Η χαλάρωση του «βγαίνω μια βόλτα έξω», ένα παρατεταμένο φαγητό με φίλους, η έξαρση της γιορτής γίνονται αποδεκτά (σχεδόν) ως ισότιμα με τα άλλα κομμάτια της καθημερινής ζωής. Αυτό το γεγονός ανατρέπει την κυρίαρχη (δυτική) ιεράρχηση των χρονοχώρων δημιουργώντας μια καθημερινότητα λιγότερο «λειτουργική». Στην ουσία το «κάθε μέρα» κατασκευάζεται όχι μόνο με βάση την αφηρημένη απόδοση στο χρονοχώρο εργασίας, όχι μόνο με βάση τον προγραμματισμό του μέλλοντος χάριν του οποίου καθορίζεται το παρόν, αλλά και σε σχέση με τα βιώματα του τώρα, την ανάγκη χαλάρωσης και την απόλαυση της στιγμής. Η έξοδος, ο καφές και διάφοροι άλλοι παρόμοιας σημασίας χρονοχώροι δημιουργούν μια ρυθμικότητα που απομακρύνεται από σταθερούς, τυποποιημένους και προγραμματισμένους χρόνους. Κατά έναν τρόπο, έτσι, ελέγχεται ο ρυθμός στην καθημερινότητα και περιορίζεται η συνεχής εντατικοποίηση19. Στη διάρκεια αυτών των χρονοχώρων «παύσης» το βιωματικό στοιχείο γίνεται κυρίαρχο, επιβάλλει δηλαδή την πρακτική. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι στο ελληνικό πολιτιστικό πλαίσιο αναδεικνύεται ιδιαίτερα ισχυρό το δικαίωμα σε έναν ακανόνιστο και τελικά πιο βιωματικό ρυθμό. Να σημειωθεί ότι αυτό δεν οδηγεί σε μια καθημερινότητα αργών ρυθμών γενικά, καθώς μπορεί να συνδυάζει και να εναλλάσσει χρονοχώρους υψηλής εντατικοποίησης με χρονοχώρους χαλάρωσης.
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 71
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
71
Συμπερασματικά θα λέγαμε: α) Η υψηλή ιεράρχηση των χρονοχώρων συνάντησης σημαίνει ότι δίνεται η δυνατότητα ανάπτυξης σχέσεων και συνάντησης καθημερινοτήτων. Οι χρονοχώροι που δημιουργούνται καθορίζουν συγκεκριμένους ρυθμούς στην καθημερινότητα, καθώς οι χρονοχώροι ανάπτυξης σχέσεων απαιτούν χρόνο και ειδικά χρονοχώρους αργούς και μη εντατικοποιημένους. Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο, οι πιο βιωματικοί και λιγότερο προγραμματισμένοι και τυποποιημένοι ρυθμοί αυξάνουν τις δυνατότητες ανάπτυξης σχέσεων (βλέπε και σχεδιάγραμμα). Οι ζυμώσεις στην καθημερινότητα, οι σχέσεις διάφορων ειδών που αναπτύσσονται, η σημασία σε διάφορα επίπεδα (εργασιακό, διαπροσωπικό, οικονομικό κ.λπ.) που αποκτούν τα δίκτυα τα οποία προκύπτουν από τις συναντήσεις αποτελούν πολιτιστικά χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν τις κοινωνικές δομές της ελληνικής πραγματικότητας και όχι μια απλή νότια ιδιαιτερότητα. Η αποδοχή της υψηλής ιεράρχησης χρονοχώρων επικοινωνίας μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση διάφορων όψεων της ελληνικής πραγματικότητας, από τα «γεμάτα μαγαζιά» μέχρι το σύνθετο φαινόμενο των πελατειακών σχέσεων. Αυτά τα χαρακτηριστικά πρέπει να τα λάβουμε υπόψη αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο που λει-
004:Layout 1
6/27/13
72
2:58 PM
Page 72
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
τουργεί ο τόπος, πώς κατασκευάζεται δηλαδή η πραγματικότητα και η κοινωνία γύρω μας. Και βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: Ένα πολιτιστικό πλαίσιο που αναγνωρίζει το δικαίωμα σε έναν πιο βιωματικό ρυθμό και δίνει τη δυνατότητα μεγαλύτερης ανταλλαγής απόψεων οδηγεί την κοινωνία σε μεγαλύτερη συνοχή και αλληλεγγύη. β) Αυτό το δικαίωμα δείχνει τη σημασία που δίνεται στη βιωματική πλευρά της καθημερινότητας και φανερώνει την ύπαρξη ισχυρών αναπαραστάσεων όπου κυριαρχούν ο χρόνος και ο χώρος ως βίωμα και όχι ως αφηρημένη μέτρηση. Με άλλα λόγια, η σημασία των βιωματικών χρονοχώρων αναδεικνύει αναπαραστάσεις για το χρόνο και το χώρο που υπερβαίνουν την «αντικειμενική», αφηρημένη θεώρησή τους. Αυτό συμβαίνει σε διάφορα επίπεδα. Για παράδειγμα, η τόσο κοινή στην Ελλάδα έννοια του χωριού αφορά έναν έντονα βιωματικό χρονοχώρο που συνδέεται με συγκεκριμένες πρακτικές και δημιουργεί μια διαφορετική αντίληψη για το χώρο, καθώς παράγει στενούς δεσμούς με έναν τόπο μη μόνιμης κατοικίας20. Αντίστοιχα, οι αυγουστιάτικες διακοπές, πέρα από κοινή πρακτική, αποτελούν ισχυρή συλλογική βιωματική αναπαράσταση που προσδίδει χαρακτηριστικά χαλάρωσης των συλλογικών ρυθμών το συγκεκριμένο μήνα, είτε κάποιος πάει είτε δεν πάει διακοπές. Λόγω αυτών των ισχυρών βιωματικών αναπαραστάσεων οι χρονοχώροι της καθημερινότητας στην Ελλάδα δεν ακολουθούν ακριβώς τη δυτική οικονομίστικη λογική. Αυτή η «ιδιομορφία» έχει μακρά ιστορία και αξίζει εδώ να γίνει μια σύντομη αναφορά σε κάποιρες διαφορές σε σχέση με τις πρακτικές στις ΗΠΑ, που καταγράφει μια ανθρωπολογική έρευνα τη δεκαετία του ’50. Αναφέρονται, μεταξύ άλλων, η αδιαφορία στην ακρίβεια της ώρας των ραντεβού (όλοι έρχονται καθυστερημένοι), η ασάφεια στην ώρα έναρξης της λειτουργίας (η εκκλησία γεμίζει σταδιακά) αλλά και ιδιαιτερότητες σε σχέση με το φαγητό, όπως ότι το δείπνο σερβίρεται όταν είναι έτοιμο και όχι μια προκαθορισμένη ώρα ή ότι πολλά τρόφιμα δεν προσφέρονται καθαρισμένα (όπως το ψάρι και
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 73
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
73
τα φρούτα), άρα χρειάζονται χρόνο για να καταναλωθούν (γεγονός που, σύμφωνα με τη μελέτη, δείχνει αδιαφορία για τη λειτουργικότητα και τοποθετεί το φαγητό σε ένα επίπεδο πέρα από αυτό της απλής κατανάλωσης τροφών). Οι Έλληνες θεωρείται ότι δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην κουβέντα στα καφενεία αλλά και σε άλλους χώρους συνάθροισης ενώ πολλές πρακτικές (όπως τα ταξίδια) εξαρτώνται από τις προσωπικές σχέσεις. Οι Αθηναίοι, υποστηρίζει η μελέτη, δουλεύουν με το χρόνο του ρολογιού, αλλά δεν το αφήνουν να επιβάλλεται στην προσωπική τους ζωή21. Η καθημερινότητα από την δεκαετία του ’50 προφανώς έχει αλλάξει, αλλά το στερεότυπο των «τεμπέληδων Ελλήνων» που αναπαράγεται σήμερα δείχνει ότι σε αυτό τον τόπο υπάρχουν χρόνοι στην καθημερινότητα που δεν... είναι χρήμα. Σε καμία περίπτωση δεν θέλω να υπονοήσω ότι στις οικονομικά ισχυρές δυτικές χώρες δεν υπάρχει η αναπαράσταση και η πρακτική των αργών ρυθμών ή άλλες αντιλήψεις για το χώρο από τις κυρίαρχες, αλλά ότι εδώ η ένταση αυτών των συλλογικών αναπαραστάσεων κάνει τη διαφορά. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι σε αυτό το μέρος του Νότου πολλές αναπαραστάσεις καθημερινών πρακτικών αναγνωρίζουν τη σημασία των βιωμάτων, ενώ το (δυτικό) κυρίαρχο απαξιώνει τόσο την ίδια την καθημερινότητα όσο και τα βιωματικά χαρακτηριστικά των χρονοχώρων.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλέπε Said, E. (1996), Κουλτούρα και ιμπεριαλισμός, μτφρ. Β. Λάππα, Νεφέλη, Αθήνα. 2. Στις αντιδικίες πολλών ιθαγενών λαών με εθνικά κράτη για την εκμετάλλευση εδαφών, εκτός από τα διαφορετικά συμφέροντα που συγκρούονται, υπάρχουν και διαμετρικά αντίθετες αναπαραστάσεις για το χώρο. Για παρά-
004:Layout 1
6/27/13
74
2:58 PM
Page 74
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
δειγμα, αν η γη και το περιβάλλον έχουν τη δική τους υπόσταση (είναι υποκείμενα), δεν μπορούν να πουληθούν γιατί δεν ανήκουν σε κανέναν, απλώς οι κάτοικοι έχουν αναπτύξει μια σχέση που τους δίνει τη δυνατότητα χρήσης [βλέπε και Lenkersdorf, C. (1996), Los hombres verdaderos. Voces y testimonios tojolabales, Siglo XXI Editores, IIF-UNAM, Πόλη του Μεξικού]. 3. Ο Ρ. Λεβίν (R. Levine) στο A geography of time [(1997), Basic Books, Νέα Υόρκη] μελετά το ρυθμό (pace) της ζωής σε 31 διαφορετικές χώρες. Η συγκεκριμένη έρευνα στηρίζεται σε τρεις παραμέτρους: ταχύτητα περπατήματος πεζών στο κέντρο πόλεων για απόσταση 60 ποδιών (18,29 μέτρα), ταχύτητα εργασίας υπαλλήλων ταχυδρομείου για διεκπεραίωση πώλησης γραμματοσήμων και ακρίβεια δημόσιων ρολογιών πόλεων. Σύμφωνα με τον Λεβίν, χώρες της Δυτικής Ευρώπης και η Ιαπωνία φιγουράρουν στη λίστα με τους πιο γρήγορους ρυθμούς, η Ελβετία καταλαμβάνει την πρώτη θέση, ενώ η Αγγλία την 6η, οι ΗΠΑ τη 16η, η Ελλάδα την 21η θέση και το Μεξικό την 31η θέση (σ. 131-132). Η κλίμακα, προφανώς, ορίζει ως κανονικότητα μια συγκεκριμένη πολιτισμική παράδοση για το χρόνο (τη δυτική) και μετράει αποκλίσεις, αλλά είναι ενδεικτική των διαφοροποιήσεων που καταγράφονται σε θέματα (μετρήσιμου) χρόνου στην καθημερινότητα. Αναλυτικά οι χώρες κατά σειρά κατάταξης: Ελβετία, Ιρλανδία, Γερμανία, Ιαπωνία, Ιταλία, Αγγλία, Σουηδία, Αυστρία, Ολλανδία, Χονγκ Κονγκ, Γαλλία, Πολωνία, Κόστα Ρίκα, Ταϊβάν, Σιγκαπούρη, ΗΠΑ, Καναδάς, Νότια Κορέα, Ουγγαρία, Τσεχία, Ελλάδα, Κένυα, Κίνα, Βουλγαρία, Ρουμανία, Ιορδανία, Συρία, Ελ Σαλβαδόρ, Βραζιλία, Ινδονησία, Μεξικό. 4. Ενδεικτικά για τις πόλεις βλέπε: Leontidou, L. (2001), «Cultural representations of urbanism and experiences of urbanisation in Mediterranean Europe» στο King, R., De Mas, P., Beck J. M. (επιμ.), Geography, environment and development in the Mediterranean, Sussex Academic Press, Μπράιτον, σ. 83– 98. 5. Ito, M., Okabe, D., Matsuda, M. (επιμ.) (2005), Personal, portable, pedestrian. Mobile phones in Japanese life, MIT Press, Κέιμπριτζ, και ειδικότερα το άρθρο των Okabe, D., Ito, M. «Keitai in public transportation», σ. 205-217. 6. Βλέπε και Castells, M. (2010), The information age: economy, society, and culture. Volume I. The rise of the network society, Wiley-Blackwell, Μάλντεν, σ. 446-448 και Elliott, A, Urry J. (2010), «The globals and their mobilities», ό.π., σ. 65-83. 7. Βλέπε και Herzfeld, M. (1998), Η ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέφτη. Κριτική εθνογραφία της Ελλάδας και της Ευρώπης, μτφρ. Ρ. Αστρινάκη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα. 8. Constantinopοulos, V., Young, D. (2006), Frappé nation. Ώρα για καφέ, μτφρ. Αλ. Φιάδα, Ποταμός, Αθήνα.
004:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 75
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
75
9. Για το παραδοσιακό καφενείο βλέπε Παπαταξιάρχης, Ε. (1998), «Ο κόσμος του καφενείου. Ταυτότητα και ανταλλαγή στον ανδρικό συμποσιασμό» στο Παπαταξιάρχης, Ε., Παραδέλλης, Θ. (επιμ.), Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα. Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σ. 209250. Επίσης δες και Παπακώστας, Γ. (2007), Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας, Πατάκης, Αθήνα. 10. Σε επίπεδο οικονομικών δεδομένων είναι ενδιαφέροντα τα στοιχεία που δίνει η συγκριτική ανάγνωση ερευνών οικογενειακών προϋπολογισμών της Eurostat: Για την τελευταία χρονιά που υπάρχουν συγκριτικά δεδομένα (2005) στην κατηγορία καταναλωτικών δαπανών για «εστιατόρια, καφέ, μπαρ κ.λπ.» σε απόλυτους αριθμούς (ευρώ ανά έτος, ανά κάτοικο) η Ελλάδα έρχεται τρίτη, μετά το Λουξεμβούργο και την Κύπρο ενώ ακολουθούν η Ισπανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Πορτογαλία [Eurostat (2009), «Mean consumption expenditure by detailed COICOP level (in PPS)», Household Budget Surveys 2005, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/household_budget_surveys/ Data/database]. Επίσης, για τη διάθεση του χρόνου υπάρχει η ακόλουθη έρευνα για τη Λάρισα και το Βόλο: Συρακούλης, Κ. (2009), Ο ελεύθερος χρόνος ως παράγοντας της οικονομίας και του σχεδιασμού των πόλεων: Συγκριτική έρευνα Λάρισας - Βόλου με χρήση ποσοτικών μεθόδων, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Μηχανικών, Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος. 11. Βλέπε Eurostat, (2009) Harmonised European Time Use Surveys. 2008 Guidelines, Office for Official Publications of the European Communities, Λουξεμβούργο. Να σημειωθεί ότι αντίστοιχη έρευνα δεν έχει διεξαχθεί ποτέ στην Ελλάδα λόγω έλλειψης πόρων. 12. Στα εισαγωγικά σημειώματα των δύο εκδόσεων του Οδηγού για την εναρμόνιση των κατηγοριών που χρησιμοποιούνται στις Έρευνες Χρήσεως Χρόνου γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στη συμβολή των Στατιστικών Αρχών της Φινλανδίας και της Σουηδίας (στην έκδοση του 2009 και του 2004) καθώς και της Γερμανίας και του Ηνωμένου Βασιλείου (στην έκδοση του 2004). Πιο συγκεκριμένα, στην έκδοση του 2004 αναφέρεται ότι ο Οδηγός στηρίχθηκε σε πιλοτικές έρευνες που προγραμματίστηκαν σε συνεργασία με τις στατιστικές αρχές της Φινλανδίας, της Γερμανίας, της Σουηδίας και του Ηνωμένου Βασιλείου [Eurostat (2004), Guidelines on harmonised European Time Use Surveys, Office for Official Publications of the European Communities, Λουξεμβούργο, σ. 3]. 13. Nippert-Eng, C.E.. ό.π., σ. 127. 14. Η συνήθεια της παμπ στην Αγγλία θα μπορούσε να αποτελεί ένα πιο κοντινό παράδειγμα, αλλά μάλλον συνδέεται περισσότερο με μια κοινωνικό-
004:Layout 1
6/27/13
76
2:58 PM
Page 76
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
τητα στο πλαίσιο της γειτονιάς, ενώ το διαφορετικό πολιτιστικό υπόβαθρο (για παράδειγμα, η σχέση με το αλκοόλ) προσδίδει άλλα χαρακτηριστικά στο συγκεκριμένο χρονοχώρο. Για το θέμα της ανάπτυξης κοινωνικότητας σε μέρη που δεν συνδέονται ούτε με την εργασία ούτε με το σπίτι, αλλά με συγκεκριμένα μαγαζιά σε επίπεδο γειτονιάς βλέπε και Oldenburg, R. (1999), The great good place. Cafés, coffee shops, bookstores, bares, hair salons and other hangouts at the heart of a community, Marlowe & Company, Νέα Υόρκη. 15. Η σημασία της προσωπικής επαφής έχει τονιστεί και σε μελέτες για την αγορά διασκέδασης στην Αθήνα, για παράδειγμα βλέπε Souliotis, N. (υπό έκδοση), «Cultural economy, sovereign debt crisis and the importance of local contexts: The case of Athens», Cities. 16. Για το δημόσιο οικείο βλέπε και Χαϊδοπούλου Βρυχέα, Μ., ό.π. και Χαϊδοπούλου Βρυχέα, Μ. (2011), «Χρονοχώροι του δημόσιου οικείου: Αθήνα και Πόλη του Μεξικού», Ομάδα Κριτικής Διεπιστημονικότητας (επιμ.), Κριτική Διεπιστημονικότητα: Κοινωνικές διακρίσεις 4, Νήσος, Αθήνα, σ. 127-140. 17. Οι χώροι του «βγαίνω έξω» αναλύονται στη διεθνή βιβλιογραφία ως χώροι κατανάλωσης, χαρακτηρίζονται δηλαδή από την οικονομική τους λειτουργικότητα. Μάλιστα, κάποιοι ερευνητές μιλούν για χώρους κατανάλωσης εμπειριών [βλέπε Malbon, B. (1999), Clubbing. Dancing, ecstasy and vitality, Routledge, Λονδίνο]. Εδώ δεν αμφισβητείται ότι όντως υπάρχει κατανάλωση σε αυτά τα μέρη, αλλά διερευνάται τι αντιπροσωπεύουν αυτοί οι χώροι πέρα από την κατανάλωση. 18. Χαραλαμπόπουλος, Ελ. (2010), «Greeks don't cry. Ή, αλλιώς, όλα αυτά που με κάνουν περήφανο ως Έλληνα!», FAQ, 102, 03-09 Ιουνίου, σ. 22-23. 19. Εστιάζοντας στη μικροκλίμακα, στους χρονοχώρους «παύσης» θα μπορούσαμε να εντάξουμε ακόμα και το κάπνισμα. Προφανώς επιβλαβές για την υγεία και εξαιρετικά ενοχλητικό για τους μη καπνιστές, κάποιοι χρονοχώροι καπνίσματος σηματοδοτούν παύσεις και συχνά αποτελούν χρονοχώρους βιωματικής προετοιμασίας για τη μετάβαση σε άλλους χρονοχώρους («ένα τσιγάρο και φύγαμε...»). Να σημειωθεί ότι υπάρχουν διάφορες μελέτες που συνδέουν τη διακοπή του καπνίσματος με την αύξηση της παραγωγικότητας στην εργασία. 20. Επιπλέον, το «χωριό» ως πρακτική, είτε κάποιος έχει σπίτι είτε οικογενειακούς δεσμούς, ανανεώνει σχέσεις με συγγενείς και συγχωριανούς, δημιουργεί συναντήσεις καθημερινοτήτων και, βέβαια, προσφέρει τη δυνατότητα εξαιρετικά φθηνών διακοπών καθώς και εξασφάλισης τροφίμων υψηλής ποιότητας. Να σημειωθεί ότι στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, ένα εξοχικό θεωρείται (και είναι) είδος πολυτελείας. 21. Mead, M. (επιμ.) (1953), «Greece» στο Cultural patterns and technical change, UNESCO, Παρίσι, σ. 89-92.
005:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 77
IV. Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ: Η ΜΑΤΙΑ «ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΝΩ»
«Αντιφάσεις» α/ τα προβλήματα της αφαίρεσης Κεντρικό ρόλο στη συγκρότηση του δυτικού πολιτισμού έπαιξαν οι ιδέες και οι πρακτικές του Διαφωτισμού: Ο ορθός λόγος θα έδειχνε το δρόμο για την αέναη πρόοδο των κοινωνιών μέσω της επιστήμης και των τεχνολογιών. Με τις σωστές παρατηρήσεις και υπολογισμούς η πορεία προς την πρόοδο θα μπορούσε να προγραμματιστεί, το μέλλον θα μπορούσε να ελεγχθεί. Μόνη προϋπόθεση, η πραγματικότητα να αποτυπωθεί «αντικειμενικά». Οι αριθμοί, και μαζί τους όλες οι κοινωνικές δραστηριότητες που μπορούσαν να ποσοτικοποιηθούν, θεοποιήθηκαν γιατί αντιπροσώπευαν ακριβώς αυτή την αντικειμενικότητα. Η πίστη στον ορθό λόγο, εξάλλου, σήμαινε τη δυνατότητα τυποποίησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς: Οι άνθρωποι δεν ήταν τίποτα άλλο παρά έλλογα όντα. Για να κατασκευαστεί το μοντέλο που θα εξασφάλιζε την ευημερία, εντάθηκε η ομογενοποίηση βάσει συγκεκριμένων αξιών, ισοπεδώθηκαν οι διαφορές, δόθηκε έμφαση στο γενικό και το αφηρημένο, ενώ εξαλείφθηκαν ιδιαιτερότητες, τοπικά, βιωματικά και άλλα χαρακτηριστικά. Όπως έγραψαν οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο ασκώντας κριτική στα διαφωτιστικά ιδεώδη: «Η αφαίρεση, το εργαλείο του Διαφωτισμού, συμπεριφέρεται απέναντι στα αντικείμενά της όπως η μοίρα, την έννοια της οποίας εξαλείφει: ως εξό-
005:Layout 1
6/27/13
78
2:58 PM
Page 78
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
ντωση»1. Η αφαίρεση εξόντωσε τη «λεπτομέρεια» και αφηρημένες αναπαραστάσεις κυριάρχησαν ως οπτική για να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Το μοντέλο ήταν τόσο αφηρημένο που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε κάθε τόπο, άσχετα με τις διαφορετικές καθημερινότητες και τα ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Η πρόοδος ταυτίστηκε με τη δυτική εξέλιξη και αποσιωπήθηκε το γεγονός ότι όλα αυτά ήταν προϊόντα μιας πολύ συγκεκριμένης ιστορικής, κοινωνικής, πολιτικής, πολιτιστικής και τελικά επιστημονικής διαδρομής. Κάποιες αναπαραστάσεις, ενώ δημιουργήθηκαν για να εξηγήσουν την πραγματικότητα, τελικά ταύτισαν την πραγματικότητα με το μοντέλο. Η σχέση αυτής της αφαιρετικής δυτικής οπτικής με την καθημερινότητα έχει δύο όψεις: Από τη μία, η κυρίαρχη αναπαράσταση για την καθημερινή ζωή μηχανοποιεί την ανθρώπινη εμπειρία και αντιμετωπίζει το χρόνο και το χώρο αφαιρετικά, «αντικειμενικά»: Ο χρόνος είναι χρήμα, ποσότητα, ο χώρος απόσταση και επιφάνεια ενώ η καθημερινότητα αποτελεί μια εξίσωση προγραμματισμού που αποβλέπει σε όλο και μεγαλύτερη απόδοση (στο μέλλον). Από τις πιο ισχυρές εκφράσεις αυτής της αφαίρεσης είναι η ταύτιση του μετρήσιμου χρόνου με το Χρόνο: Ο ωρολογιακός, κενός χρόνος αποτελεί προϋπόθεση για να γίνουν υπολογισμοί προς ένα ελεγχόμενο μέλλον, είτε αυτό αφορά την επόμενη μέρα για μια οικογένεια είτε για μια χώρα2. Από την άλλη, η αφαιρετική δυτική οπτική έχει υποτιμήσει σε μεγάλο βαθμό την ίδια την καθημερινότητα, η οποία παρουσιάζεται ως «μικρή», τετριμμένη, ασήμαντη, ευτελής, ως ο φτωχός συγγενής πιο σημαντικών πραγμάτων, όπως είναι η πολιτική ή η οικονομία. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση της ενασχόλησης των κοινωνικών επιστημών με την καθημερινότητα, αλλά παρόμοια «τετριμμένα» ζητήματα έχουν απασχολήσει ως επί το πλείστον γυναικεία περιοδικά, free press έντυπα ή βιβλία συμβουλών περί συμπεριφοράς (εγχειρίδια τύπου «πώς να γίνεις ευτυχισμένος»).
005:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 79
Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
79
Όπως αναλύει η Έμα Λεόν, στις κοινωνικές επιστήμες η καθημερινότητα έχει ταυτιστεί με την αναπαραγωγή και τη μικρή κλίμακα, με προσωπικές αξίες, με το άτομο και την υποκειμενικότητα, σε αντιδιαστολή με τη μεγαλύτερη κλίμακα της κοινωνικής ζωής, την κοινωνία, η μελέτη της οποίας μπορεί να μας οδηγήσει σε «αντικειμενικά» συμπεράσματα3. Σύμφωνα με αυτή τη λογική, στην καθημερινότητα τα άτομα κινούνται σε ένα πολύ καθορισμένο πλαίσιο και, ως εκ τούτου, μπορούν μόνο να αναπαραγάγουν, αλλά ποτέ να αλλάξουν τον κόσμο γύρω τους. Η «πολιτική» ή η «οικονομία» (οι δομές δηλαδή της κοινωνίας) επηρεάζουν την καθημερινότητα, αλλά το αντίστροφο, υποστηρίζουν οι περισσότεροι-ες, είναι δύσκολο ή αδύνατο να συμβεί. Οπότε, αν η καθημερινότητα αφορά μόνο την έκφραση και αναπαραγωγή δομών που δημιουργούνται κάπου αλλού, η ανάλυσή της είναι μάλλον δευτερεύουσας σημασίας. Εδώ τίθενται δύο ζητήματα: Πρώτον, όπως τονίστηκε στην αρχή, η καθημερινότητα δεν μπορεί να είναι παρά συλλογική κατασκευή και έκφραση συλλογικών πρακτικών. Δεύτερον, σε καμία ιστορική περίοδο οι αντιλήψεις και οι πρακτικές μιας κοινωνίας δεν έχουν αλλάξει από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά μόνο μέσα από μακροχρόνιες και εξαιρετικά σύνθετες διαδικασίες που αφορούν (και) την καθημερινότητα. Τελικά, μπορεί να νοηθεί πολιτική ή οικονομία χωρίς την καθημερινότητα; Να σημειώσω εδώ, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, ότι αυτή η υποτίμηση της καθημερινής ζωής δεν ακολουθείται από τις πρακτικές του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος: Ο καπιταλισμός στηρίζει την αποδοχή και την αντοχή του ακριβώς στη σημασία που έχει δώσει στην καθημερινότητα. Η «εμπορευματοποίηση» βασίζεται στην ποικιλία των ανθρώπινων βιωμάτων και αναγνωρίζει βιωματικές αξίες της καθημερινής ζωής, όπως η ταχύτητα, η ευκολία, η χαλάρωση, η απόλαυση, η εναλλαγή, η απλότητα ή ακόμα και η ένταση (εξού και η επιτυχία πολλών αμερικάνικων ταινιών). Το βίωμα της απόλαυσης, η ευκολία σε μια πρακτική, είναι υπαρκτά άσχετα με την αξιολόγηση που τους κάνουμε ή τη σημασία που τους δίνουμε. Θεωρώ ότι η πλειονότητα των επικριτών του καπι-
005:Layout 1
6/27/13
80
2:58 PM
Page 80
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
ταλισμού, στην προσπάθειά τους να στηλιτεύσουν την κουλτούρα εκμετάλλευσης που προήγαγε, μείωσαν τη σημασία της ίδιας της καθημερινότητας, την αντιμετώπισαν ως βασικό πεδίο «αλλοτρίωσης», αδυνατώντας συχνά να κατανοήσουν τόσο τον πλούτο της όσο και τους μηχανισμούς της. Ένας από τους λόγους που η καθημερινότητα υποτιμήθηκε από μεγάλο μέρος της δυτικής σκέψης είναι ότι, όντας ιδιαίτερα ρευστή, απρόβλεπτη και εξαρτώμενη από πάρα πολλούς παράγοντες, δεν ερμηνεύεται εύκολα με αφαιρετικά σχήματα. Στην ουσία η καθημερινότητα δεν μπορεί να είναι αφηρημένη, καθώς συχνά είναι εξωφρενικά περίπλοκη ή αποκτά «μη λογικά» χαρακτηριστικά. Ενδεικτικό της δυσκολίας αφαίρεσης στην καθημερινότητα είναι οι λεγόμενες «αντιφάσεις» που παρουσιάζει. Η παλιά γνωστή «αντίφαση» σε σχέση με τους μετανάστες («οι Αλβανοί είναι κλέφτες, εκτός από τον Εντβίν που τον ξέρω» κ.λπ.) είναι μια τέτοια περίπτωση. Η γενίκευση για τους μετανάστες (μια αναπαράσταση αρκετά ισχυρή) έρχεται σε αντίθεση με μια πιο βιωματική αναπαράσταση για τον Εντβίν με τον οποίο έχει αναπτυχθεί συγκεκριμένη σχέση. Έτσι, οι πρακτικές σε σχέση με τον Εντβίν δεν ταιριάζουν με την αναπαράσταση «οι Αλβανοί είναι κλέφτες». Η πρακτική, δηλαδή, των σχέσεων με συγκεκριμένα άτομα δεν ακολουθεί την αφηρημένη αναπαράσταση για τους μετανάστες, αλλά μια διαφορετική που έχει δημιουργηθεί από την καθημερινή επαφή. Πρόκειται για δύο διαφορετικές αναπαραστάσεις, μία λεκτική/γενική και μία «πρακτική», σαφώς κυρίαρχη κοινωνικά/ιδεολογικά η πρώτη, επικρατέστερη σε βιωματικό/καθημερινό επίπεδο η δεύτερη. Οι «αντιφάσεις» που εμφανίζονται στην καθημερινότητα στην ουσία αμφισβητούν τις κλειστές ομοιογενείς αναπαραστάσεις και εκφράζουν την απόσταση μεταξύ αφηρημένου (κυρίαρχες αναπαραστάσεις) και ειδικού (βιώματα και πρακτικές των υποκειμένων της καθημερινότητας).
005:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 81
Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
81
β/ η ματιά «από τα πάνω» και η ποικιλία Οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις αποτελούν τα συνήθη εργαλεία παρατήρησής μας, τους φακούς μέσα από τους οποίους βλέπουμε τα πράγματα. Όταν όμως προσεγγίζουμε την πραγματικότητα μόνο μέσω των κυρίαρχων αναπαραστάσεων, «βλέπουμε» μόνο όσα έχουν να κάνουν με αυτή την οπτική και γι' αυτό συχνά γίνεται αόρατο ό,τι περισσεύει ή δεν φαίνεται τόσο πολύ4. Το κυρίαρχο, λόγω της θέσης του, αποδέχεται ως κανονικό μόνο τον εαυτό του, ενώ οτιδήποτε άλλο το θεωρεί παρέκκλιση. Από αυτή την άποψη, οι αντιφάσεις είναι το λογικό αποτέλεσμα της οπτικής του κυρίαρχου. Οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις της πολιτικής (Βουλή, κόμματα, πρωθυπουργός κ.λπ.) ορίζουν τις ερωτήσεις των δημοσκοπήσεων (ποσοστά κομμάτων, καταλληλότερος πρωθυπουργός κ.λπ.). Οι «παράλογες» απαντήσεις των ψηφοφόρων στις δημοσκοπήσεις φανερώνουν τους περιορισμούς των ίδιων των ερωτήσεων, δηλαδή των κυρίαρχων αναπαραστάσεων. Η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη και το αποτέλεσμα δεν μπορεί παρά να αντανακλά τα αδιέξοδα που υπάρχουν και τα οποία δεν περιλαμβάνονται, όπως είναι αναμενόμενο, στα ερωτήματα. Εξάλλου, τα ίδια τα ποσοτικά δεδομένα πολλές φορές αφορούν μια ανάγνωση της πραγματικότητας «από τα πάνω». Το τι επιλέγεται να μετρηθεί, το τι αξίζει τελικά να μετρηθεί, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις αντιλήψεις των ελίτ, οικονομικών, πολιτικών, επιστημονικών κ.λπ. Οι επιλογές τους, εκτός των άλλων, διαμορφώνονται από τη δική τους καθημερινότητα και αυτά που τις αφορούν. Αν αναλύσουμε την καθημερινή ζωή σύμφωνα με την κυρίαρχη αναπαράσταση, δηλαδή σαν να αποτελείται μόνο από αφηρημένα κομμάτια που πρέπει να αξιοποιηθούν σύμφωνα με μια οικονομίστικη αντίληψη, εξηγούνται μόνο οι πρακτικές που ανταποκρίνονται σε αυτή τη λογική, ενώ άλλες πρακτικές εμφανίζονται ως μη εξηγήσιμες, ως παραφωνίες στον κανόνα (βλέπε «κόσμος έξω παρά την κρίση»). Προσπαθούμε να κατανοήσουμε τέτοιες «αντι-
005:Layout 1
6/27/13
82
2:58 PM
Page 82
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
φάσεις» με εργαλεία τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις, μελετώντας «από τα πάνω», αντί να ομολογήσουμε ότι το πρόβλημα είναι με τις ιδέες και όχι με τις πράξεις, με τη λογική της συγκεκριμένης οπτικής και όχι με τους ανθρώπους. Όσο βλέπουμε την καθημερινότητα «από ψηλά» τόσο περισσότερες «αντιφάσεις» θα εμφανίζει. Ο Ντε Σερτό είχε πει μια ιδιαίτερα σοφή φράση: «Δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους ως ηλίθιους»5. Και είναι εύκολο να καταλήξει κανείς σε αντίστοιχα συμπεράσματα αν, για παράδειγμα, έχει κριτήριο την κυρίαρχη αντίληψη της αξιοποίησης του χρόνου: Αν δεχτούμε ότι το να χαζεύει κάποιος μια γελοία εκπομπή στην τηλεόραση είναι χάσιμο χρόνου, τότε όσοι το κάνουν είναι άβουλοι (ή αλλοτριωμένοι) απέναντι στην επίδραση της διαφήμισης, της μόδας, των μέσων μαζικής επικοινωνίας κ.λπ. Αν ξεφύγουμε όμως από αυτή την οπτική, τότε μια εναλλακτική απάντηση θα ήταν ότι μπορεί απλώς να χαλαρώνουν κάνοντας κάτι ενδεχομένως όχι περισσότερο γελοίο από το να παρακολουθούν τις εκπομπές πολιτικής επικαιρότητας που θεωρούνται σοβαρές6. Γενικότερα, θα λέγαμε ότι οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις, ως μονοδιάστατες, κάνουν αόρατο τον πλούτο της καθημερινότητας. Οι κυρίαρχες αντιλήψεις, όπως εκφράζονται και αναπαράγονται μέσω των ΜΜΕ, των θεσμών και των πρακτικών συγκεκριμένων ομάδων εξουσίας, προβάλλονται ως δεδομένες, αναλλοίωτες και μοναδικές, με αποτέλεσμα να συσκοτίζουν ή και να αποκρύπτουν τη διαρκή αναπροσαρμογή των αντιλήψεων που συντελείται μέρα με τη μέρα. Η εξουσία επιζεί μόνο μέσα από τη μοναδική λύση που προσφέρει, όμως η καθημερινότητα δεν μπορεί να είναι μονοδιάστατη, καθώς χαρακτηρίζεται από ρευστότητα και εμπεριέχει απίστευτη ποικιλία αναπαραστάσεων, πρακτικών και βιωμάτων χρονοχώρων. Κάποια από αυτά ταυτίζονται με κυρίαρχες αναπαραστάσεις, αλλά πολλά όχι, με αποτέλεσμα η ίδια η ποικιλία να αμφισβητεί την εξουσία του κυρίαρχου. Η καθημερινότητα, δηλαδή, έρχεται σε αντίθεση με τη μονοδιάστατη οπτική των κυρίαρχων αναπαραστάσεων, καθώς η ρευστότητά της αμφισβητεί τις κατηγοριοποιήσεις.
005:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 83
Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
83
Κάποιοι, σύμφωνα με τα προηγούμενα, θα έλεγαν ότι η καθημερινότητα «αντιστέκεται» στις κυρίαρχες αναπαραστάσεις, στην επιτάχυνση, την ομοιομορφία, την ομογενοποίηση, την τυποποίηση. Ένας εργαζόμενος που «ξεκλέβει» αργούς χρονοχώρους ανακόπτει, έστω και προσωρινά, την τάση για εντατικοποίηση. Μια παρέα εφήβων που μετατρέπει ένα μολ σε δημόσιο οικείο χώρο αμφισβητεί την τυποποιημένη συμπεριφορά για την οποία κατασκευάζονται αυτοί οι χώροι7. Μια γλάστρα τοποθετημένη στο πεζοδρόμιο μπροστά από την πόρτα ενός σπιτιού αποτελεί μια πράξη οικειοποίησης του δημόσιου χώρου. Διάφορες πρακτικές, ατομικές και συλλογικές, θα μπορούσαν να ονομαστούν αντιστάσεις. Με μια άλλη οπτική, η καθημερινότητα κατασκευάζεται διαρκώς μέσα από τη συνεχή συγκρότηση του πραγματικού, που ξεπερνάει το συχνά απλουστευτικό δίπολο κυριαρχία - αντίσταση. Οι αναπαραστάσεις που κυριαρχούν στην καθημερινότητα διαμορφώνονται και μεταβάλλονται μέσα από τις καθημερινές πρακτικές και τα βιώματα, διαδικασία που δημιουργεί άλλες, συχνά διαφορετικές, αναπαραστάσεις. Το ειδικό αλλάζει το γενικό. Οι πρακτικές διαμορφώνονται και αναδιαμορφώνονται καθημερινά μέσα από τετριμμένες διαπραγματεύσεις που συντελούνται στη δουλειά, στο ουζερί, στο λεωφορείο, στο μανάβη, στο τηλέφωνο, στο δρόμο. Όταν άτομα συναντιούνται και ανταλλάσσουν πληροφορίες και απόψεις για την καθημερινότητά τους, αμφισβητούνται οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις, γιατί εκεί γίνεται ορατή η ποικιλία των βιωμάτων και πρακτικών, άρα καταρρίπτεται η μοναδικότητά τους. Αυτές οι άπειρες στην ουσία συναντήσεις που συμβαίνουν, εκούσια ή ακούσια, δεν μπορούν να ελεγχθούν και μπορούν να έχουν απρόβλεπτα αποτελέσματα. Η καθημερινότητα διακρίνεται από εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία, πέρα από το άσπρο και το μαύρο, πέρα από το κυρίαρχο και το μη κυρίαρχο. Ο ίδιος ο σουρεαλισμός που εμπεριέχει το «κάθε μέρα» γκρεμίζει, ίσως προσωρινά αλλά συνεχώς, τη σοβαροφάνεια και το κύρος του κυρίαρχου. Τι άλλο αντιπροσωπεύουν, άλλωστε, τα ανέκδοτα που κυκλοφορούν για τα σοβαρά πολιτικά συμβάντα της
005:Layout 1
6/27/13
84
2:58 PM
Page 84
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
χώρας; Οι βιωματικές αναπαραστάσεις, εξάλλου, έχουν το χαρακτηριστικό ότι δεν μπορούν να ελεγχθούν ή να προγραμματιστούν ακριβώς ούτε από εμάς τους ίδιους ούτε από τους όποιους μηχανισμούς εξουσίας. Η καθημερινότητα βρίσκεται υπό συνεχή μετασχηματισμό και πάντα θα αποφεύγει την οριοθέτηση, πάντα θα εκπλήσσει, ακριβώς επειδή είναι αποτέλεσμα όλων των συναντήσεων που συμβαίνουν, της ανταλλαγής και ανάμειξης απόψεων και πρακτικών, της ώσμωσης και της απομάκρυνσης βιωμάτων και αντιλήψεων.
Η καθημερινότητα που «διορθώνει» Σήμερα ζούμε στην εποχή της κυριαρχίας των αφηρημένων αναπαραστάσεων. Η «αγορά» με το αόρατο χέρι της αποτελεί την υπέρτατη αφηρημένη αναπαράσταση, ειδικά όταν λειτουργεί ανεξάρτητα από την «πραγματική» οικονομία8. Η καθημερινότητα, βέβαια, υπάρχει ακόμα και πίσω από τα πιο αφηρημένα κατασκευάσματα, ακόμα και πίσω από τις «αγορές» υπάρχουν συγκεκριμένοι άνθρωποι που κινούνται σε συγκεκριμένους χώρους. Ένα από τα τελευταία «προβλήματα» που αντιμετωπίζει η Ευρώπη είναι ότι η πολιτική κινείται αργά ενώ οι αγορές «δεν περιμένουν» – σαν να πρόκειται για αθλήτριες αγώνα δρόμου. Αυτή η σύγκρουση για τους «χρόνους» είναι αναμενόμενη: Η πολιτική χρειάζεται χρόνο γιατί αφορά και την καθημερινή διαπραγμάτευση μεταξύ αναπαραστάσεων. Πέρα από τον εντατικοποιημένο χρόνο των αγορών, υπάρχει η καθημερινότητα με τους ανθρώπους της που, σε αντίθεση με τα χρηματοπιστωτικά κεφάλαια, δεν μπορούν να κινηθούν έξω από το χώρο και το χρόνο, εκτός από το εδώ και τώρα. Στην καθημερινότητα ο χρόνος δεν μπορεί να επιταχυνθεί χωρίς όρια, ούτε να σταματήσει. Αντίστοιχα, ο χώρος δεν μπορεί να είναι ουδέτερος, ο τόπος καθορίζει την καθημερινότητα, γι' αυτό και τα μοντέλα (οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά) δεν μπορούν να λειτουργήσουν σε οποιοδήποτε μέρος.
005:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 85
Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
85
Το εδώ και τώρα στην ουσία μάς απομακρύνει από το αφηρημένο, το οποίο συνεχώς προσκρούει στα τοπικά χαρακτηριστικά, στις άπειρες συναντήσεις που συμβαίνουν, στην ετερογένεια των ανθρώπων, στη ρευστότητα των βιωμάτων και τελικά στην αδυναμία ελέγχου της πραγματικότητας. Από αυτή την άποψη, η καθημερινότητα «διορθώνει» τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις, καθώς δείχνει τα κενά του παραδείγματος: Εκεί φαίνονται τα αδιέξοδα της εντατικοποίησης, οικονομικά, σωματικά, ψυχικά, οικολογικά, κοινωνικά, πολιτικά, εκεί γίνεται ορατή η σύγκρουση μεταξύ μοντέλου και πραγματικότητας. Μια τέτοια σύγκρουση δεν εκφράζει, εξάλλου, και η ίδια η κρίση; Όσο απομακρύνονται οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις από τις πρακτικές της πλειονότητας της κοινωνίας τόσο αυξάνεται η πίεση για τον επαναπροσδιορισμό τους. Όπως αναφέρθηκε, εδώ και καιρό υπάρχουν ενδείξεις ισχυροποίησης διαφορετικών αντιλήψεων, όπου το καθημερινό διεκδικεί την ύπαρξή του. Η κρίση, βέβαια, έχει ενισχύσει αυτή την τάση. Υπάρχει μια στροφή στο εδώ και τώρα της καθημερινότητας, που εκφράζεται με διάφορους τρόπους, από την ενασχόληση με τη μαγειρική και το φαγητό, τα φυτά και την οικολογία, μέχρι την ανάπτυξη των κοινωνικών δικτύων, τη συγκρότηση δομών αλληλεγγύης και τις συγκεντρώσεις στις πλατείες της Αιγύπτου και της Ελλάδας9. Και επειδή οι πρακτικές ελαφρώς προηγούνται, δείχνοντας το δρόμο, η στροφή στην καθημερινότητα έχει επιβληθεί «από τα κάτω» και όχι από κάποια κυρίαρχη αναπαράσταση. Πέρα από τη συζήτηση για το αν η ενασχόληση με το φαγητό ή η διάδοση των κοινωνικών δικτύων αποτελούν μόδα, το ενδιαφέρον για το φαγητό και την επικοινωνία εκφράζει τις αλλαγές στο κυρίαρχο παράδειγμα. Τετριμμένα, καθημερινά ζητήματα γίνονται πιο ορατά, οι ιεραρχήσεις αλλάζουν, ο χρόνος και ο χώρος αντιμετωπίζονται λιγότερο ως κάτι αφηρημένο και περισσότερο ως βίωμα ενώ η ίδια η καθημερινότητα ισχυροποιείται αξιακά. Θεωρώ ότι η επιβίωση μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας θα εξαρτηθεί από την κατανόηση της διαφορετικότητας του άλλου
005:Layout 1
6/27/13
86
2:58 PM
Page 86
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
και όχι από την τελική επικράτηση συγκεκριμένων ιδεών. Η καθημερινότητα μας δίνει την ευκαιρία να καταλάβουμε αυτή τη διαφορετικότητα. Αν η καθημερινή ζωή εκφράζει την ανθρώπινη δημιουργικότητα και φαντασία, τότε σκοπός δεν είναι να εξαφανίσουμε αυτή την ποικιλομορφία, αλλά να την κάνουμε να επικοινωνήσει, να τη συναντήσουμε. Για να γίνουν συναντήσεις πρέπει να αποδεχτούμε τη δυνατότητα της διαφορετικότητας να υπάρχει και αυτό είναι δύσκολο με τα εργαλεία και τις αναπαραστάσεις που έχουμε σήμερα. Οι ανοικτές κατηγορίες είναι οι μόνες που μπορούν να συνδιαλλαγούν με το διαφορετικό. Προφανώς, δεν γνωρίζω πώς μπορούμε να φτιάξουμε αυτές τις νέες κατηγορίες, αλλά νομίζω ότι πρέπει να ξαναγυρίσουμε στο μερικό, δηλαδή ξεκινώντας από την ιδιαιτερότητα του μερικού να προσπαθήσουμε να συλλάβουμε και να ξανασυγκροτήσουμε το γενικό – και όχι να εκλαμβάνουμε το μερικό ως προέκταση του γενικού. Ίσως τότε μπορέσουμε να προσεγγίσουμε τις άλλες αναπαραστάσεις, κοινών βιωμάτων και πρακτικών, της άπειρης γκάμας του γκρι και της ρευστότητας, που, λόγω απόστασης από τις κυρίαρχες, απλώς δεν βλέπουμε. Η επιστροφή στη μικρή κλίμακα πρέπει να γίνει για να καταλάβουμε την πολυπλοκότητα της μεγάλης και όχι για να αρνηθούμε την ύπαρξή της. Θεωρώ, δηλαδή, ότι πρέπει να ξαναδοκιμάσουμε να πιάσουμε το νήμα του αφηρημένου, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Οποιαδήποτε αναπαράσταση για το μέλλον πρέπει να περιλαμβάνει τις «αντιφάσεις» του παρόντος και όχι να τις αποκλείει. Αν οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις αυτή τη στιγμή είναι πολύ κλειστές και ομοιόμορφες για να καταλάβουμε τον κόσμο, τότε πρέπει να πάρουμε το ρίσκο και να απομακρυνθούμε από την ασφάλεια των κατηγοριών «άσπρο - μαύρο» που μας προσφέρουν. Η ζωή και η καθημερινότητα είναι πολύχρωμες, με κάθε έννοια. Συνοψίζοντας, θα έλεγα ότι όσα προηγήθηκαν βασίζονται στην πεποίθηση ότι η καθημερινή ζωή είναι εξαιρετικά σημαντική γιατί, εκτός από το γεγονός ότι ζούμε μέσα σε αυτή, κατασκευάζει τις αντιλήψεις που κυριαρχούν γύρω μας. Η καθημερινότητα, όπως
005:Layout 1
6/27/13
2:58 PM
Page 87
Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
87
αυτή έχει διαμορφωθεί ιστορικά σε κάθε περιοχή και για κάθε κοινωνική ομάδα, καθορίζει τη μορφή της κοινωνίας και ορίζει τόσο τις φαινομενικά ασήμαντες όψεις της ζωής όσο και τις πιο θεμελιώδεις δομές της. Εκεί βλέπουμε τα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, αρνητικά και θετικά, όχι ως θεωρητικά σχήματα αλλά ως καθημερινή πρακτική. Στην ουσία, η καθημερινότητα, το εδώ και τώρα, αποτελεί το χρόνο και το χώρο της καθημερινής κατασκευής της πραγματικότητας γύρω μας. Όλα τα προηγούμενα προτείνουν απλώς έναν τρόπο να βλέπουμε τα πράγματα, δεν κάνουν μια διεξοδική ανάγνωση της κατάστασης. Αυτή την κάνει ο καθένας και η καθεμιά, από τη θέση της καθημερινότητάς του. Και γι' αυτό οι αναγνώσεις είναι όσες είμαστε και εμείς, πάρα πολλές. Οπότε αν θέλουμε, ως παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, να βρούμε κοινούς δρόμους, είναι σημαντικό να έχουμε πάντα υπόψη ότι οι απόψεις μας, τις περισσότερες φορές, είναι άρρηκτα συνυφασμένες με τις δικές μας εμπειρίες, τη δική μας καθημερινότητα, που δεν αποτελεί παρά μόνο ένα πολύ μικρό μέρος ενός ευρύτερου συνόλου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Χορκχάιμερ, Μ., Αντόρνο, Τ. Β. (1996), Διαλεκτική του Διαφωτισμού, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, Νήσος, Αθήνα, σ. 43. 2. Βλέπε Adam, B. (1995), ό.π., σ. 25, 88. 3. León, E. (1999), Usos y discursos teóricos sobre la vida cotidiana, Centro Regional de Investigaciones Multidisciplinarias - UNAM, Editorial Antropos, Βαρκελώνη. 4. Ακόμα και σε επίπεδο επιστημονικής ανάλυσης έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στους μηχανισμούς παραγωγής των κυρίαρχων αναπαραστάσεων, οι οποίοι πολλές φορές εμφανίζονται ως παντοδύναμοι [βλέπε και Scott, J. (1990),
005:Layout 1
6/27/13
88
2:58 PM
Page 88
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Domination and the arts of resistance: hidden transcripts, Yale University Press, Νιου Χέιβεν]. 5. De Certeau, M. (1984), The practice of everyday life, μτφρ. S. Rendall, University of California Press, Μπέρκλεϊ, σ. 176. 6. Το θέμα, βέβαια, της τηλεόρασης είναι ιδιαίτερα σύνθετο, ενδεικτικά βλέπε Silverstone, R. (1994), Television and everyday life, Routledge, Λονδίνο. Για μια ανάλυση της τηλεόρασης στην Ελλάδα, βλέπε Κωνσταντοπούλου, Χρ. (2012), Τηλεόραση: ένα εικονικό καφενείο. Αναπαραστάσεις και συμβολισμοί της καθημερινής ζωής, Παπαζήσης, Αθήνα. Να προσθέσω ότι σήμερα ο χρονοχώρος «χαζέματος» στην τηλεόραση (με την έννοια του «χαζεύω» παρατηρώντας ταυτόχρονα κάτι) αποτελεί και έναν από τους πιο εύκολους και γρήγορους (εντατικούς) χρονοχώρους χαλάρωσης. Ως πρακτική, δηλαδή, πιθανότατα συνδέεται και με την ανάγκη «αδειάσματος» του μυαλού και αποσυμφόρησης από την εντατικοποίηση της καθημερινότητας (κρατώντας ταυτόχρονα μια επαφή με το «έξω»). Παράλληλα, η τηλεόραση προσφέρει τη δυνατότητα επιτέλεσης δύο δραστηριοτήτων ταυτόχρονα, για παράδειγμα ενημέρωση και σιδέρωμα, οπότε αποτελεί μια εναλλακτική «συντροφιά» για εργασίες συχνά βαρετές (παλιότερα πολλές από αυτές τις εργασίες γίνονταν με παρέα, όπως η προετοιμασία χρονοβόρων φαγητών). 7. Urteaga Castro-Pozo, M., Cornejo Portugal, I. (1995), «La privatización afectiva de los espacios comerciales por las y los jóvenes», Ciudades. Análisis de la coyuntura, teoría e historia urbana 27, Red Nacional de Investigación Urbana, σ. 24-28. 8. Είναι ενδιαφέρον ότι παρότι αφηρημένη, η «αγορά» λειτουργεί τελείως «βιωματικά» (οι αγορές «φοβούνται», «αγωνιούν», «παγώνουν»). 9. Πιστεύω ότι ένας από τους λόγους που τα κινήματα των πλατειών αποτέλεσαν έκπληξη ήταν η υποτίμηση της σημασίας της καθημερινότητας από τις αναλύσεις. Το γιατί και το πώς ο κόσμος βγήκε στις πλατείες θα διερευνηθεί ίσως ενδελεχώς στο μέλλον, αλλά σίγουρα έπαιξαν ρόλο οι αλλαγές που βίωνε στην καθημερινότητα, οι αντιλήψεις που διαμόρφωνε στην καθημερινότητα. Αντίστοιχα, ο κόσμος έφυγε από τις πλατείες γιατί οι καθημερινότητες που δημιουργήθηκαν ήταν εξαιρετικά δύσκολο να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα.
006:Layout 1
6/27/13
2:59 PM
Page 89
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Σημείωση: Οι χρονολογίες σε αγκύλες στο τέλος των αναφορών δηλώνουν την πρώτη έκδοση των βιβλίων στην πρωτότυπη γλώσσα. Adam, B. (1994), Time and social theory, Polity Press, Κέιμπριτζ [1990]. Adam, B. (1995), Timewatch. The social analysis of time, Polity Press, Κέιμπριτζ. Augé, M. (1996), Los «no lugares». Espacios del anonimato. Una antropolog a de la sobremodernidad, μτφρ. M. N. Mizraji, Editorial Gedisa, Βαρκελώνη [1992]. Augé, M. (2009), Ξανά στο μετρό, μτφρ. Γ. Καυκιάς, Νόβολι, Αθήνα [2008]. Βαΐου, Ντ. (2000), «Πόλη και πολίτες: Η καθημερινή ζωή και το “δικαίωμα στην πόλη”», Μοδινός, Μ., Ευθυμιόπουλος, Η. (επιμ.), Η βιώσιμη πόλη, Στοχαστής, Αθήνα, σ. 204-216. Βαΐου, Ντ., Χατζημιχάλης, Κ. (2012), Ο χώρος στην αριστερή σκέψη, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς - Νήσος, Αθήνα. Bourdieu, P. (1991), El sentido práctico, μτφρ. Α. Pazos, Taurus, Μαδρίτη. Στα ελληνικά: Bourdieu, P. (2006), Η αίσθηση της πρακτικής, μτφρ. Θ. Παραδέλλης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα [1980]. Bourdieu, P. (2002), Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, μτφρ. Κ. Καψαμπέλη, Πατάκης, Αθήνα [1979]. Castells, M. (2010), The information age: economy, society, and culture. Volume I. The rise of the network society, Wiley-Blackwell, Μάλντεν [1996]. Constantinopοulos, V., Young, D. (2006), Frappé nation. Ώρα για καφέ, μτφρ. Αλ. Φιάδα, Ποταμός, Αθήνα. Crang, M. (2001), «Rhythms of the city. Temporalised space and motion», May J., Thrift, N. (επιμ.), Timespace - geographies of temporality, Routledge, Λονδίνο, σ. 187-207. De Certeau, M. (1984), The practice of everyday life, μτφρ. S. Rendall, University of California Press, Μπέρκλεϊ [1980]. Στα ελληνικά: Ντε Σερτώ, Μ. (2010), Επινοώντας την καθημερινή πρακτική: Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, Σμίλη, Αθήνα. Elliott, A., Urry, J. (2010), Mobile lives, Routledge, Λονδίνο.
006:Layout 1
6/27/13
90
2:59 PM
Page 90
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Εμμανουήλ, Δ., Ζακοπούλου, Έ., Καυταντζόγλου, Ρ., Μαλούτας, Θ., Χατζηγιάννη , Α. (επιμ.) Κοινωνικοί και χωρικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου αιώνα, ΕΚΚΕ, Αθήνα. Eriksen, T. H. (2005), Η τυραννία της στιγμής. Γρήγορος και αργός χρόνος στην εποχή της πληροφορίας, μτφρ. Α. Σίμογλου, Σαββάλας, Αθήνα [2001]. Eurostat (2004), Guidelines on harmonised European Time Use Surveys, Office for Official Publications of the European Communities, Λουξεμβούργο (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/ KS-CC-04-007/EN/KS-CC-04-007-EN.PDF/). Eurostat (2009), Harmonised European time use surveys. 2008 guidelines, Office for Official Publications of the European Communities, Λουξεμβούργο (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/ KS-RA-08-014/EN/KS-RA-08-014-EN.PDF). Eurostat (2009), «Mean consumption expenditure by detailed COICOP level (in PPS)», Household Budget Surveys 2005, http://epp. eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/household_budget_survey s/Data/database. Eurostat – Statistics on Income and Living Conditions (SILC) (2012), Distribution of population by household types 2010, http://epp. eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language= en&pcode=tesov190. Florida, R. (2002), The rise of the creative class… and how it's transforming work, leisure, community and everyday life, Basic Books, Νέα Υόρκη. Frederick, C., (1923), Household engineering. Scientific management in the home, American School of Home Economics, Σικάγο [1915] (http://archive.org/download/householdengine00fredrich/householdengine00fredrich.pdf). García Canclini, N., Castellanos, A., Rosas Mantecón, A. (1996), La ciudad de los viajeros. Travesías e imaginarios urbanos: México, 19402000, UAM - Iztapalapa, Editorial Grijalbo, Πόλη του Μεξικού. Giddens, A. (1994), Consecuencias de la modernidad, μτφρ. A. Lizón Ramón, Alianza Editorial, Μαδρίτη [1990]. Στα ελληνικά: Giddens, A. (2001), Οι συνέπειες της νεοτερικότητας, μτφρ. Γ. Μερτίκας, Κριτική, Αθήνα. Glennie, P., Thrift , N. (1996), «Reworking E. P. Thompson's “Time, workdiscipline and industrial capitalism”», Time & Society 3.5, σ. 275 299.
006:Layout 1
6/27/13
2:59 PM
Page 91
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
91
Goffman, E. (1966), Behaviour in public places. Notes on the social organization of gathering, Free Press, Νέα Υόρκη [1963]. Harvey, D. (1989), The condition of postmodernity. An enquiry into the origins of cultural change, Blackwell, Κέιμπριτζ. Στα ελληνικά: Harvey, D. (2009), Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής, μτφρ. Ελ. Αστερίου, Μεταίχμιο, Αθήνα. Harvey, D. (2005), «Ο χώρος ως λέξη-κλειδί», μτφρ. Χ. Κωνσταντάτος, Γεωγραφίες 10, σ. 21-42. Herzfeld, M. (1998), Η ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέφτη. Κριτική εθνογραφία της Ελλάδας και της Ευρώπης, μτφρ. Ρ. Αστρινάκη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα [1987]. Highmore, B. (επιμ.) (2002), The everyday life reader, Routledge, Λονδίνο. Hufton, O., Kravaritou, Y. (επιμ.) (1999), Gender and the use of time. Gender et emploi du temps, Kluwer Law International, Χάγη. Ito, M., Okabe, D., Matsuda, M. (επιμ.) (2005), Personal, portable, pedestrian. Mobile phones in Japanese life, MIT Press, Κέιμπριτζ. Katz, J.E., Aakhus, M. (επιμ.) (2002), Perpetual contact. Mobile communication, private talk, public performance, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ. Kerr, W. (1966), The decline of pleasure, Time, Νέα Υόρκη [1962]. Κορωναίου, Αλ. (επιμ.) (1996), Κοινωνιολογία του ελεύθερου χρόνου, μτφρ. Κ. Καψαμπέλη, Γ. Σταυρακάκης, Νήσος, Αθήνα. Κωνσταντοπούλου, Χρ. (2012), Τηλεόραση: ένα εικονικό καφενείο. Αναπαραστάσεις και συμβολισμοί της καθημερινής ζωής, Παπαζήσης, Αθήνα. Lander, E. (2000), «Ciencias sociales: saberes coloniales y eurocéntricos», Lander, E. (επιμ.), La colonialidad del saber: eurocentrismo y ciencias sociales. Perspectivas latinoamericanas, CLASCO, Μπουένος Άιρες, σ. 11-40. Le Corbusier (1987), Η χάρτα των Αθηνών, μτφρ. Στ. Κουρεμένος, Ύψιλον, Αθήνα [1943]. Lefebvre, H. (1977), Δικαίωμα στην πόλη. Χώρος και πολιτική, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Κ. Λωράν, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα. Lefebvre, H. (1984), Everyday life in the modern world, μτφρ. S. Rabinovitch, Transaction Publishers, Νιου Μπράνσγουικ [1968]. Lefebvre, H. (1991), The production of space, μτφρ. D. Nicholson - Smith, Blackwell Publishing, Οξφόρδη [1974]. Lefebvre, H. (2004), Rhythmanalysis. Space, time and everyday life, μτφρ. S. Elden, G. Moore, Continuum, Λονδίνο [1992].
006:Layout 1
6/27/13
92
2:59 PM
Page 92
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Lenkersdorf, C. (1996), Los hombres verdaderos. Voces y testimonios tojolabales, Siglo XXI Editores, IIF-UNAM, Πόλη του Μεξικού. León, E. (1999), Usos y discursos teóricos sobre la vida cotidiana, Centro Regional de Investigaciones Multidisciplinarias - UNAM, Editorial Antropos, Βαρκελώνη. Leontidou, L. (2001) «Cultural representations of urbanism and experiences of urbanisation in Mediterranean Europe», King, R., De Mas, P., Beck J.M. (επιμ.), Geography, environment and development in the Mediterranean, Sussex Academic Press, Μπράιτον, σ. 83–98. Levine, R. (1997), A geography of time. The temporal misadventures of a social psychologist, or How every culture keeps time just a little bit differently, Basic Books, Νέα Υόρκη. Linder, S.B. (1970), The harried leisure class, Columbia University Press, Νέα Υόρκη. Ling, R., Campbell, S.W. (επιμ.), (2010), The reconstruction of space and time. Mobile communication practices, Transaction Publishers, Νιου Μπράνσγουικ. Λυκογιάννη, Ρ. (2005), Η μελέτη της πόλης μέσα από την έμφυλη διάσταση της καθημερινότητας, διδακτορική διατριβή, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Ε.Μ.Π., Αθήνα. Maffesoli, M. (2004), El tiempo de las tribus. El ocaso del individualismo en las sociedades posmodernas, μτφρ. D. Gutiérrez Martínez, Siglo XXI Editores, Μεξικό [2000]. Malbon, B. (1999), Clubbing. Dancing, ecstasy and vitality, Routledge, Λονδίνο. Massey, D. (2005), For Space, Sage, Λονδίνο. Στα ελληνικά: Massey, D. (2009), Για το χώρο, μτφρ. Ι. Μπιμπλή, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. McPhail Fanger, E. (2004), El tiempo libre de mujeres y hombres en la ciudad de México, διδακτορική διατριβή, Facultad de Ciencias Políticas y Sociales, UNAM, Πόλη του Μεξικού. Mead, M. (επιμ.) (1953), «Greece», Cultural patterns and technical change, UNESCO, Παρίσι, σ. 77-114. Miller, D. (1987), Material culture and mass consumption, Basil Blackwell, Οξφόρδη. Miller, D. (επιμ.) (2005), Materiality, Duke University Press, Ντάραμ. Moran, J. (2005), Reading the everyday, Routledge, Λονδίνο. Μπελ, Ντ. (1999), Ο πολιτισμός της μεταβιομηχανικής Δύσης, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, Νεφέλη, Αθήνα [1978]. Μπέργκερ, Π.Λ., Λούκμαν, Τ. (2003), Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, μτφρ. Κ. Αθανασίου, Νήσος, Αθήνα [1966].
006:Layout 1
6/27/13
2:59 PM
Page 93
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
93
Nippert-Eng, C.E. (1995), Home and work. Negotiating boundaries through everyday life, The University of Chicago Press, Σικάγο. Oldenburg, R. (1999), The great good place. Cafés, coffee shops, bookstores, bares, hair salons and other hangouts at the heart of a community, Marlowe & Company, Νέα Υόρκη [1989]. Pahl, R.E. (1984), Divisions of labour, Basil Blackwell, Οξφόρδη. Παπακώστας, Γ. (2007), Φιλολογικά σαλόνια καί καφενεῑα τῆς Ἀθήνας, Πατάκης, Αθήνα [1998]. Παπαταξιάρχης, Ε. (1998), «Ο κόσμος του καφενείου. Ταυτότητα και ανταλλαγή στον ανδρικό συμποσιασμό», Παπαταξιάρχης, Ε., Παραδέλλης, Θ. (επιμ.), Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα. Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σ. 209-250 [1992]. Rifkin, J. (1989), Time wars. The primary conflict in human history, Touchstone, Νέα Υόρκη [1987]. Ritzer, G. (1994), The McDonaldization of society: an investigation into the changing character of contemporary social life, Pine Forge Press, Θάουζαντ Όουκς. Rosaldo, R. (1993), Culture and truth. The remaking of social analysis, Routledge, Λονδίνο [1989]. Said, E. (1996), Κουλτούρα και ιμπεριαλισμός, μτφρ. Β. Λάππα, Νεφέλη, Αθήνα [1994]. Scott, J. (1990), Domination and the arts of resistance: hidden transcripts, Yale University Press, Νιου Χέιβεν. Simmel, G. (2002), «The Metropolis and mental life», Gary Bridge, G, Watson, S. (επιμ.), The Blackwell City Reader, Wiley-Blackwell, Οξφόρδη, σ. 11-19 [1903]. Sennet, R. (2010), Ο ελαστικοποιημένος άνθρωπος. Οι συνέπειες του μετασχηματισμού της εργασίας στον νέο καπιταλισμό, μτφρ. Ελ. Αστερίου, Πεδίο, Αθήνα [1998]. Silverstone, R. (1994), Television and everyday life, Routledge, Λονδίνο. Souliotis, N. (υπό έκδοση), «Cultural economy, sovereign debt crisis and the importance of local contexts: The case of Athens», Cities. Stavridis, S. (2010), «Navigating the metropolitan space: Walking as a form of negotiation with otherness», Towards the city of thresholds, Professsionaldreamers, Τορίνο, σ. 71-79. Συρακούλης, Κ. (2009), Ο ελεύθερος χρόνος ως παράγοντας της οικονομίας και του σχεδιασμού των πόλεων: Συγκριτική έρευνα Λάρισας - Βόλου με χρήση ποσοτικών μεθόδων, διδακτορική διατριβή,
006:Layout 1
6/27/13
94
2:59 PM
Page 94
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Τμήμα Μηχανικών, Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος. Τόμσον, Ε. Π. (2008), Χρόνος, εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός, μτφρ. Β. Τομανάς, Νησίδες, Θεσσαλονίκη [1967]. Thrift, N. (1996), Spatial formations, Sage Publications, Λονδίνο. Urry, J. (2000), Sociology beyond societies. Mobilities for the twenty-first century, Routledge, Λονδίνο. Urteaga Castro-Pozo, M., Cornejo Portugal, I. (1995), «La privatización afectiva de los espacios comerciales por las y los jóvenes», Ciudades. Análisis de la coyuntura, teoría e historia urbana 27, Red Nacional de Investigación Urbana, σ. 24-28. Veblen, T., (1982), Η θεωρία της αργόσχολης τάξης, μτφρ. Γ. Νταλιάνης, Κάλβος, Αθήνα [1899]. Weber, M. (2006), Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, μτφρ. Μ. Γ. Κυπραίος, Gutenberg, Αθήνα, [1904/5]. Wellman, B., Haythornthwaite, C. (επιμ.) (2002), The internet in everyday life, Blackwell, Μάλντεν. Χαϊδοπούλου Βρυχέα, Μ. (2008), Χρονοχώροι στην πόλη και καθημερινότητα. Συγκριτική μελέτη στην Αθήνα και την πόλη του Μεξικού, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα (http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/22483# page/1/mode/2up). Χαϊδοπούλου Βρυχέα, Μ. (2011), «Χρονοχώροι του δημόσιου οικείου: Αθήνα και πόλη του Μεξικού», Ομάδα Κριτικής Διεπιστημονικότητας (επιμ.), Κριτική Διεπιστημονικότητα: Κοινωνικές διακρίσεις 4, Νήσος, σ. 127-140. Χαραλαμπόπουλος, Ελ. (2010), «Greeks don't cry. Ή, αλλιώς, όλα αυτά που με κάνουν περήφανο ως Έλληνα!», FAQ 102, 03-09 Ιουνίου, σ. 22-23. Χόρκχάιμερ, Μ., Αντόρνο, Τ. Β. (1996), Διαλεκτική του Διαφωτισμού, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, Νήσος, Αθήνα [1947]. Zerubavel, E. (1985), Hidden rhythms. Schedules and calendars in social life, University of California Press, Μπέρκλεϊ [1981]. Zerubavel, E. (1989), The seven day circle. The history and meaning of the week, The University of Chicago Press, Σικάγο.
006:Layout 1
6/27/13
2:59 PM
Page 95
006:Layout 1
6/27/13
2:59 PM
Page 96