Nieuwe Veluwe 3-4 2015

Nieu weVel uwe

3-4/15 NATUUR, KUNST EN CULTUUR

Voorlopig laatste editie met een

extrta dik nummer

Chef-koks zetten Veluwe culinair op de kaart Prijsvraag stuur een zin in over de Veluwe voor Monument de Souvenir

Aantal dassen groeit in Nederland, maar slinkt vreemd genoeg op de Veluwe

Losse nummers e 8,00

Hoe een heideschaap smaakt, hangt af van waar hij graast. In boerenkaas proef je wat de dieren eten.

Uit de natuur komt wild, bessen en paddenstoelen.

Ofwel: de Veluwe kent vele smaken. Chef-koks van de beste Veluwse restaurants weten dat. Met traditionele producten van boerderijen en producten uit de natuur bereiden ze nieuwe Veluwse gerechten en zetten ze de smaak van de streek op de kaart.

In ‘De nieuwe keuken van de Veluwe’ vertellen deze (chef-)koks en ook cateraars, producenten en leveranciers over hun passie voor een eerlijke en streekgebonden keuken. Ze geven hun bijzondere recepten prijs, natuurlijk gebruik makend van lokale ingrediënten. In diverse columns worden de herkomst en de toepassingen van deze ingrediënten beschreven.

Proef het verschil in ‘De nieuwe keuken van de Veluwe’.

au

tip

Proef de pure passie van de Veluwe

De nieuwe keuken van de Veluwe

De nieuwe keuken van de Veluwe

de

>> >

Hoe een heideschaap smaakt, hangt af van waar hij graast.

In boerenkaas proef je wat de dieren eten. Uit de natuur komt wild, bessen en paddenstoelen. Ofwel: de Veluwe kent vele Een uitgave van Nieuwe Veluwe en Blauwdruk. smaken.

Chef-koks van de beste restaurants weten dat.

Met traditionele producten van boerderijen en uit de natuur bereiden ze nieuwe gerechten.

(chef-)koks, cateraars, leveranciers producenten, restaurants, ingrediënten en recepten

ca

René Zanderink Ria Dubbeldam

De nieuwe keuken van de Veluwe

Lees meer op pagina 14 en bestel het boek vol persoonlijke verhalen van chef-koks en producenten, columns van René Zanderink en smakelijke recepten.

Prijs 15,00 euro exclusief verzendkosten Bestel via: www.uitgeverijblauwdruk.nl

Nieu weVel

NATUUR, KUNST EN CULTUUR

Nieu weVel uwe

uwe

Het Veluwefonds investeert in een duurzame Veluwe

Het Veluwefonds wil dat iedereen er nog lang kan wonen, werken en genieten. Het fonds zet zich dan ook in voor een duur­zame ontwikkeling van de Veluwe.

Door initiatieven en economische bedrijvig­heid te ondersteunen, die de Veluwe nog mooier én leuker maken.

Investeer ook in een duurzame Veluwe.

Ga naar www.veluwefonds.nl en wordt donateur van het Veluwefonds, vanaf € 50 per jaar.

g Voorlopig laatste editie Nieuwe Veluwe Redactie Nieuw Veluwe

Beste abonnee/trouwe lezer, Toen we zes jaar geleden het onafhankelijke tijdschrift Nieuwe Veluwe lanceerden, zeiden sceptici: ‘Is er wel genoeg over de Veluwe te vertellen?’ Inderdaad, we begonnen aan een avontuur, maar er bleken veel verhalen te zijn, meer dan wij voor mogelijk hielden. Verhalen over hoe de Veluwe ervoor staat, welke uitdagingen er liggen en welke rijkdommen het gebied bezit qua natuur, landschappen, cultuurhistorie en kunst.

Op de drempel van 2016 zijn we nog lang niet uitverteld. We zien goede initiatieven voor het behoud en versterking van de Veluwe.

Steeds meer mensen zetten zich in voor natuur, landschap en leefbaarheid. Er liggen vele kansen en ook nog steeds vele bedreigingen op de loer.

Graag blijven we vinger aan de pols houden, maar we kunnen niet verder op de huidige voet. Hoe jammer wij het ook vinden, Nieuwe Veluwe heeft meer abonnees, adverteerders, samenwerkingspartners en/of externe financiers nodig om het tijdschrift in de lucht te houden. Eigenlijk hebben we het nog lang volgehouden. Mede dankzij een provinciale startsubsidie, organisaties die ons speciale edities of gesponsorde artikelen lieten maken. De grootste dank gaat uit naar de redactie en een aantal auteurs, die zich op vrijwillige basis en met grote gedrevenheid hebben ingezet omdat de Veluwe aan hun hart gaat. Ze verdienen wel een keer een pluim. Bij deze.

Echter, we geven het nog niet op. We vinden Nieuwe Veluwe een te mooie verbindende uitgave voor het versnipperde Veluwe, zowel op bestuurlijk niveau (vijf regio’s) als op organisatieniveau (vele terreineigenaren, vele belangengroepen). Nieuwe Veluwe zoekt de verbinding en samenwerking, en biedt een onafhankelijk platform voor partijen die de natuur en cultuur van de Veluwe een warm hart toedragen. Daarin is dit magazine uniek. Zie ook de samenstelling van onze klankborgroep.

Al is dit voorlopig de laatste editie, we werken aan een plan van aanpak voor een doorstart. We hopen dat het lukt. Sowieso houden we de naam Nieuwe Veluwe in de lucht. Onder die naam hebben we onlangs het boek De nieuwe keuken van de Veluwe uitgebracht (zie ook deze editie). Want ook restaurants dragen bij aan versterking van het imago van de Veluwe. We hopen meerdere uitgaven en activiteiten onder de vlag van Nieuwe Veluwe te blijven uitgeven en ook weer een magazine. U hoort nog van ons en blijf ons volgen.

Ria Dubbeldam, namens de redactie Jelle de Gruyter, uitgever beiden GAW ontwerp en communicatie, de makers van Nieuwe Veluwe

NIEUWE VELUWE 3_4/15

3

Actueel Twintig nieuwe klompenpaden in 2015 2015 was het Jaar van de Klompenpaden. Stichting Landschapsbeheer Gelderland en Landschap Erfgoed Utrecht hebben maar liefst twintig nieuwe paden ontwikkeld. Daarmee is meer dan 1000 kilometer klompenpad aangelegd.

In december zijn nog vier nieuwe klompenpaden geopend, alle op en rond de Veluwe: in Voorthuizen (Griezeveensepad), twee in Hattem (Assenrade- en Hoenwaardsepad) en in Oldebroek (Vreepad). Vreepad is het 85ste klompenpad.

De paden staan voor bijzondere wandelingen door bijvoorbeeld bos, weilanden en hei, over landgoederen, hessenwegen en enken, en langs historische boerderijen. Altijd zijn ze tot stand gekomen door samenwerking met lokale vrijwilligers, particuliere grondeigenaren, gemeenten en lokale partijen. Vrijwilligers lopen de route geregeld na, houden ze schoon en zorgen voor het onderhoud.

Houd www.klompenpaden.nl, de klompenpadenapp of de Facebookpagina in de gaten voor nieuwe paden en activiteiten. Over ongeveer 1,5 jaar wordt het honderdste pad verwacht.

foto Ad Germing

Einde aan struinen op De Hoge Veluwe Het Nationale Park De Hoge Veluwe staat vanaf 1 januari het ‘struinen’ buiten de paden niet meer toe. Daarmee wil het park de verstoring van met name edelherten tegengaan. Het viel de laatste tien jaar op dat herten zich steeds vaker in groepen van tot wel veertig dieren ophouden, terwijl groepen van maximaal tien à twaalf dieren gebruikelijk zijn. Grotere groepen duiden op stress, aldus hoofd bedrijfsvoering Jakob Leidekker. Allerlei maatregelen om de stress weg te nemen hebben niet gewerkt, waardoor hij denkt dat de onrust toch echt veroorzaakt wordt door struinende bezoekers. ‘Die verstoppen zich zelfs in camouflagekleding om zo dicht mogelijk bij het wild te komen. Een hert dat plotseling schrikt van een mens op zeer korte afstand, raakt veel meer gestresst dan van bijvoorbeeld een gezin op de fiets.’ Jachtopzichters troffen meerdere keren bezoekers aan die een soort drijfjacht hielden om dieren uit de dekking te jagen in de richting van bezoekers met een fotocamera. Leidekker: ‘Dat zijn traumatische ervaringen voor de dieren; het werkt onnatuurlijk stressgedrag in de hand.’

Om bezoekers tegemoet te komen breidt het park de wandelmogelijkheden uit. Veel rustgebieden worden opgeheven en er worden extra wandelpaden aangelegd. Zo zal de oude Koningsweg over het Deelense Veld als wandelpad gaan dienen. Struinen is alleen nog toegestaan onder begeleiding van een gids en in stuifzandgebied De Pollen en op de Schapenweide voor Jachthuis Sint Hubertus. De Hoge Veluwe zal het effect van de maatregel de komende jaren monitoren.

foto Stichting Landschapsbeheer Gelderland

Dramatische krimp van fauna op Nederlandse heidevelden Het eerste Living Planet Report van het Wereld Natuur Fonds voor Nederland laat zien dat de diersoorten na decennia van achteruitgang zich voor het eerst voorzichtig herstellen. Sinds 1990 zijn populaties zoogdieren, broedvogels, reptielen, amfibieën, vissen, libellen en vlinders met gemiddeld 15 procent toegenomen. Op het eerste gezicht lijkt dat positief, maar het gaat ondertussen dramatisch met de

4

NIEUWE VELUWE 3_4/15

dieren van de open natuurgebieden (lees heide, een krimp van 50 procent) en de dieren van het agrarische landschap (populatiekrimp 40 procent). In de bossen blijven de aantallen dieren gemiddeld gelijk.

Alleen een aantal vrij algemene soorten die overal kunnen leven, namen in aantal toe. Die toename gecombineerd met de afname van specialisten duidt op een uniformer agrarisch landschap, stik-

stofdepositie door de landbouw, verdroging en versnippering van natuur, zegt WNF. De lichte toename van dierpopulaties sinds 1990 staat dan ook geheel op conto van diersoorten wier leven gebonden is aan water – vissen, libellen, watervogels. Ten opzichte van 1990 is sprake van een populatiegroei van 40 procent als gevolg van verbetering van de waterkwaliteit.

Levendbarende hagedis. foto Jelger Herder/RAVON

Colofon

Inhoud

Nieuwe Veluwe Nummer 3-4, 2015 i www.nieuweveluwe.nl

Jacobus Craandijk Reis- en wandelschrijver Flip van Doorn wandelt in de voetsporen van dominee en ‘wandelpionier’ Jacobus Craandijk (1834-1912) van Velp naar Dieren / 8

Nieuwe Veluwe is voor alle mensen die houden van de Veluwe en meer willen weten over het gebied: natuur, landschap, cultuur(historie) en kunst.

Uitgave GAW ontwerp en communicatie Adres Generaal Foulkesweg 72 6703 BW Wageningen t 0317 425880 e uitgever@nieuweveluwe.nl

Veluwe culinair Langzamerhand ontdekken steeds meer Veluwse restaurants de rijkdommen in hun directe omgeving. Zoals Het Roode Koper, bekroond met een Michelinster / 14

Redactie Ria Dubbeldam (GAW), redactie@nieuweveluwe.nl Cecile van Wezel (GAW) Hans van den Bos Gerrit Breman Wim Huijser Hans Dijkstra (GAW) Tamara van Tricht (corrector)

Binding Veluwefans De miljoenen Veluwefans zijn als los zand en een Veluwe­ gemeenschap wil maar niet ontstaan. Dat kan anders / 30

Klankbordgroep Leden zitten op persoonlijke titel in het klankbord.

Annelies Barendrecht (publicist), Thijs Belgers (Gelderse Natuur en Milieufederatie), Henk Faas (gemeente Ede), Ad Germing (natuurkenner, fotograaf), Michiel Hegener (publicist, cartograaf), Arne Heineman (Natuurmonumenten), Patrick Jansen (voorzitter), Patrick Jansen (Probos), Henk Kuipers (gemeente Apeldoorn), Frits Storm (IVN), Dirk van Uitert (Vrienden van de Veluwe), Gert van Veldhuizen (Vogelbeschermingswacht Noord-Veluwe), Marike Vissers (Staatsbosbeheer), Arjan Vriend (Landschapsbeheer Gelderland), Marc Wingens (Gelders Erfgoed), Rob Wolfs (WolfsWandelplan), Jan van IJzendoorn (beeldend kunstenaar)

Noordwestelijke Veluwe De Veluwe is in feite een van de oudste cultuurlandschappen van Nederland. De Erfgoedatlas van de gemeente Nunspeet vertelt het verhaal / 36

Vormgeving Cecile van Wezel (GAW)

Auke de Vries Auke de Vries won de Wilhelminaring 2015. Dat betekent ook een opdracht van de gemeente Apeldoorn voor een kunstwerk in het Sprengenpark / 46

Druk Drukkerij Modern b.v., Bennekom Bladmanagement Jelle de Gruyter (GAW) Abonnementen e abonnementen@nieuweveluwe.nl Jaar­abonnement: € 33,00 incl. btw.

Een abonnement wordt automatisch met een jaar verlengd, tenzij vóór 1 november schriftelijk wordt opgezegd. Losse nummers: € 8,00.

Advertentie-exploitatie Eelco Jan Velema (Brickx) t 070 322736, m 06 46291428 e advertenties@nieuweveluwe.nl Omslagfoto Chef-kok Dennis van den Beld van Het Roode Koper gebruikt streekproducten, foto Wim van Hof/gaw.nl © 2015 GAW ontwerp en communicatie Overname van artikelen wordt op prijs gesteld, maar uitsluitend met bronvermelding.

Artikelen

Rubrieken

7 Verdamping in kaart brengen

4, 6, 66 Actueel

11 Tekenen op de Veluwe

21, 45 Column Wouter Klootwijk/

18 Opinie: Landschapsbiografie

Johanna Geels

22 Prijsvraag voor Monument de Souvenir

25 Eten van de Veluwe: houtsnip en kip

26 Literair wandelen in Apeldoorn

34 Foto: Opknapbeurt grafheuvels

42 Op zoek naar de das

59 Favoriet dier: bosmuis

50 Knabbelen aan gaafheid Veluwe

60 Boeken

54 Opgaan in de natuur:

62 Trage Tocht: Deelerwoud

een mooie gedachte?

58 Rode bosmieren kwijnen weg

64 Passie: Leven als in de steentijd 66 Vrienden van de Veluwe

ISSN 1879-6001

NIEUWE VELUWE 3_4/15

5

Actueel Gefragmenteerde beelden van Gertjan Evenhuis Het torsen van de wereld in Het Depot in Wageningen is een overzichtstentoonstelling van het oeuvre van Gertjan Evenhuis.

Een van de beeldbepalende torso’s is Charon, vernoemd naar de veerman die in de oudheid de doden over de rivier naar het dodenrijk voer. Het beeld verwijst

naar een persoonlijk groot verlies, een gitzwart moment, waardoor Evenhuis’ leven niet meer is zoals het was. Als materiaal voor Charon gebruikte hij een aantal populierenbomen die rondom zijn boerderij in de weg stonden.

Hij zag in het neerhalen van de bomen een mooie symboliek.

De situatie waarin hij zich bevond had net zoals die bomen te maken met leven en dood.

Opvallend in de manier van werken voor dit beeld en alle andere beelden is dat Evenhuis zijn beelden opbouwt uit fragmenten. Wat begon als een praktische aanpak

Atlas, Gertjan Evenhuis.

vanwege het gewicht en de grootte van de stenen beelden, groeide uit tot een belangrijk kenmerk van zijn beeldtaal.

De tentoonstelling duurt tot en met 28 maart 2016.

foto Hans van den Bos

Online verkoop van vergunningen voor MTB-ers en ruiters Natuurmonumenten verkoopt vanaf 2016 de vergunningen voor MTB’ers en ruiters ook via de webshop. De vergunning is verplicht in Nationaal Park Veluwezoom, Montferland (Gelderland) en Nationaal Park de Loonse en Drunense Duinen (Noord-Brabant). De inkomsten worden ingezet voor het onderhoud van de paden, nieuwe routes voor MTB-ers en ruiters, en natuurbeheer. De vergunning voor een MTB’er kost €12,- en voor een ruiter €25,- per jaar. Daarnaast komen er dagkaarten voor €5,- en €7,50,-.

De vergunning sluit aan bij de uitkomsten uit de achterbanraadpleging van vorig jaar. Mensen begrijpen dat natuuronderhoud geld kost, willen hieraan bijdragen en vinden het uitstekend dat er verschillende recreatievormen in een gebied zijn.

Steentje bijdragen aan monumentaal groen Nog geen twee jaar geleden werd in Gelderland de eerste buiten­ plaatswerkgroep opgericht, die het monumentale groen direct rondom een landhuis of buitenplaats onderhoudt. Eind dit jaar zullen er tien van zulke groepen zijn.

Saskia Bemer van Stichting Landschapsbeheer Gelderland reageert enthousiast op het succes. ‘Ik hoor vaak van vrijwilligers die zich aanmelden dat ze het erg leuk vinden om te helpen. Ze wonen in de omgeving en genieten van het landschap en de cultuurhistorie.

Daarom willen ze graag een steentje bijdragen aan het behoud ervan.

Voor buitenplaatsen en landgoederen zijn de werkgroepen een welkome aanvulling. Velen hebben de laatste jaren problemen met het onderhoud van het groen.’

De helft van de buitenplaatsgroepen is actief op de Veluwe. Er is er een op de Valkenberg (Rheden), Spaensweerd (Brummen) en Voorstonden (Voorstonden). De negende en tiende werkgroep zijn in oprichting en gaan aan de slag bij Landgoed Huis Schouwenburg in ’t Harde en Huis de Poll in Voorst. De families van beide huizen en Stichting Landschapsbeheer Gelderland nodigden eind oktober geïnteresseerden uit voor een dag met presentaties, een rondleiding en kennismaking met het vrijwilligerswerk.

Een van de deelnemers reageert over het werk in de historische

6

NIEUWE VELUWE 3_4/15

De buitenplaatswerkgroep ontfermt zich over de historische moestuin van Huis de Poll

moestuin van De Poll: ‘Het is mooi werk, lekker buiten, met goed gereedschap en een tuinman die er veel van weet. Ook mooi dat we rode pepers, mierikswortel en butternut mee kunnen nemen!’

Meer informatie over en opgave voor een buitenplaatswerkgroep kan via Saskia Bemer van Stichting Landschapsbeheer Gelderland, 026-3537444 of s.bemer@landschapsbeheergelderland.nl

Regen en sneeuw kunnen we zien, maar dat geldt niet voor verdamping; de grootste verliespost van vrijwel alle gebieden op aarde. Deze post wordt nauwelijks gemeten, terwijl verdam­ pings­cijfers van groot belang zijn voor een goed waterbeheer. De lysimeter kan daar verandering in brengen. Enkele zijn er in september geplaatst in Het Nationale Park De Hoge Veluwe.

Boven de meetlocatie hangt een camera die de warmte van het aardoppervlak in beeld brengt (schaal van blauw = koel naar wit = warm). Met zulke beelden kan de meting in de lysimeter worden geëxtrapoleerd naar een oppervlak van ongeveer 100 m2. Dit sluit goed aan bij satellietobservaties die nodig zijn voor de volgende stap: de verdamping van heel Nederland in kaart brengen. Drie lysimeters zijn als cirkels zichtbaar.

Nieuw apparaat meet

onzichtbaar waterverlies tekst Flip Witte, foto Bernard Voortman

Waarom willen we graag weten hoeveel water er op de Veluwe verdampt? Omdat we dan weten hoeveel er doorsijpelt naar het grond­ water van de Veluwe. Deze grondwateraanvul­ ling is de brandstof van het grondwatersysteem: zij bepaalt hoeveel grondwater opgepompt kan worden, zonder dat er schade optreedt aan maatschappelijke functies zoals landbouw en natuur. Met de beschikbaarheid van voldoende grondwater zijn grote belangen gemoeid. Een gebrek aan grondwater leidt in de landbouw tot een daling van de gewasproductie en tot schade aan waardevolle natte natuur.

Zuinig omgaan met water Een nauwkeurige bepaling van de verdamping is dus nuttig voor het waterbeheer. Door bijvoor­ beeld vegetatie te veranderen kan de grond­ water­aanvulling worden vergroot. Een gewas verdampt meer dan een kale bodem en een naaldbos meer dan een loofbos. Door het sti­ mu­­­leren van vegetatie die zuinig omgaat met water, wordt de grondwatervoorraad vergroot

(rainwater harvesting). Dit extra water zorgt voor meer afvoer in de beken en voor hogere grondwaterstanden in kwelafhankelijke natuur­ gebieden, maar het kan ook worden gebruikt om meer mensen van goed leidingwater te voor­zien. Stel dat door de bestrijding van vogel­ kers de verdamping met 200 millimeter per jaar verlaagt, dan levert dat per hectare een winst op van 2000 kuub; evenveel als het jaarlijkse leidingwater­verbruik van veertig personen.

Cilinder op weegschaal Maar hoe meet je het effect van dit soort maat­ regelen? Met een nieuw meetapparaat, de ‘lysimeter’ (van het Griekse lysis = loslaten).

Het is een cilinder gevuld met een ongestoorde grondkolom met vegetatie op een heel nauw­ keu­rige weegschaal. De lysimeter op de Veluwe weegt zo’n 200 kilo en is gevuld met zand waar­ op struikheide groeit. Als de vegetatie water verdampt, wordt de lysimeter lichter. Valt er regen op, dan wordt hij zwaarder. Met de lysi­ meter kun je dus rechtstreeks neerslag en ver­

damping meten met een precisie van 0,1 milli­ meter. Het klinkt simpel, maar er zijn jaren onderzoek aan voorafgegaan. Eerst werd een prototype ontwikkeld door Bernard Voortman van KWR Watercycle Research Institute, die binnenkort op de verdamping van droogtemin­ nen­de vegetaties hoopt te promoveren. Daarna is het apparaat verder ontwikkeld door Eijkel­ kamp Soil and Water, dankzij overheidssubsidie en financiële en inhoudelijke bijdragen van Vitens, provincie Gelderland, waterschap Vallei en Veluwe, Alterra, KNMI en STOWA.

Landelijk meetnet Allen bevestigen dat Nederland dicht bezaaid is met neerslagmeters, maar dat voor een deug­ de­lijk waterbeheer ook betrouwbare verdam­ pings­cijfers noodzakelijk zijn. Het is de hoogste tijd om een landelijk meetnet voor de werkelij­ke verdamping uit te zetten, waarbij de metingen kunnen worden gecombineerd met satelliet­ beel­den om de verdamping van heel Nederland te monitoren.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

7

Met reis- en wandelschrijver Flip van Doorn is afgesproken bij de Posbank. Het wolkendek ziet er aanvankelijk dreigend uit, maar lopend op een stijgend pad door de bloeiende hei, breekt plotseling de zon door. Ineens ziet de dag er veelbelovend uit. Al van een afstand is Van Doorns oranje rugzak goed zichtbaar. Hij draagt dezelfde outfit als op de omslag van zijn recent verschenen wandelgids Een’ kloeken dagmarsch.

In de voetsporen van

tekst en foto’s Wim Huijser, Wim van Hof

Jacobus Craandijk Van Doorn heeft er vanuit Velp al twee uur lopen opzitten. Het is de bedoeling om vanaf hier in de richting van Dieren te lopen, zoveel mogelijk in de voetsporen van Jacobus Craandijk. Dominee (1834-1912) was hij, maar Van Doorn ziet hem vooral als ‘wandelpionier’.

In elk geval maakte de wandeldominee jaren­ lang stevige tochten door het laatnegentiendeeeuwse Nederland. De ijzeren eeuw had de samenleving met sprongen vooruit gebracht en het landschap veranderde rond 1880 in hetzelf­ de tempo mee. De zondagse vrijstellingen van zijn doopsgezinde gemeente in Rotterdam en later in Haarlem stelden Craandijk in staat geregeld eropuit te trekken. Met acht delen

8

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Wandelingen door Nederland met pen en potlood kwam tussen 1874 en 1888 een werk tot stand dat volgens de schrijver zelf ‘een monument’ kon worden van het ‘verdwijnend Nederland’.

Volgens het toonaangevende tijd­schrift De Gids mocht de serie in geen enkele boekenkast ontbreken. ‘De reeks voorzag duidelijk in een behoefte’, vertelt Van Doorn, die zelf een uit­ gebreide zoektocht naar de eerste druk van Craandijks Wandelingen heeft ondernomen.

‘De uitgevers Kruseman en Tjeenk Willink benaderden Craandijk om hem te laten schrijven over de bedreigde schoonheid van het verande­ rende Nederland. Het mocht een mooie, kost­ bare uitgave worden, waarop belangstellenden

vooraf konden intekenen. Bovenaan de naam­ lijst prijkte de naam van Koning Willem III.’ Als illustrator van de reeks werd Piet Schipperus gevraagd. De twee kenden elkaar van de Rotter­damse kunstkring. Schipperus werkte zijn schetsen van dorp- en landschapsgezichten uit tot een serie prachtige lithografieën, die zo mooi zijn dat veel eigenaren ze eruit hebben gesneden om in te lijsten. ‘Vanuit antiquarisch opzicht een doodzonde’, vindt Van Doorn.

We wandelen over de Rouwenberg en houden halt bij koepel ‘de Kaap’, waarvan zeker is dat ook Craandijk er pas op de plaats maakte om de vergezichten te bewonderen: ‘Duizendvoud gewijzigd zijn lijnen en tinten, en al is de hoofdzaak doorgaans weinig verschil­ lend, telkens zijn ’t weer nieuwe schoonheden en verrassende gezichtspunten. Hier is ’t vooral het groote Bosch van Rhederoord, waarbij zich dat van Valkenberg aansluit, de toren van Rheden en kronkelende IJsel, Arnhems toren boven ’t geboomte en de onafzienbare heide, wat het uitzicht op den Rouwenberg onder­ scheidt.’

Meanderende zinnen ‘De prikkelende wandelverslagen van Craandijk nodigden uit tot navolging’, vervolgt Van Doorn als we weer op pad zijn. ‘Daarom werd op ver­ zoek van veel lezers de tweede druk van de Wandelingen niet als salontafelboeken uitge­ bracht, maar als handzame gidsen. Bijkomend voordeel was dat daarmee de tochtjes per regio konden worden gerangschikt en voorzien van praktische kaartjes.’ Van Doorn is zich in de afgelopen jaren steeds meer schatplichtig gaan beschouwen aan de man die Nederland tot wandelen bracht. ‘Wat Craandijk deed was nieuw. Wandelen was voor hem een doel op zich, het landschap wilde hij beleven.

In die zin was hij de eerste moderne wandelaar.’

Dat er ook een verre familieverwantschap is, is meer dan een bijkomstigheid. Craandijk bleek een volle neef te zijn van Van Doorns betover­ grootmoeder. Toen hij van die verrassing be­ komen was, werd hem duidelijk dat hij iets met zijn verre oudoom moest. ‘Ik was zijn naam wel meerdere malen tegengekomen in een artikel of boek over wandelen, maar nu kon ik hem als onderwerp niet meer loslaten.’ Van Doorn ver­ diepte zich in het oeuvre en werd meteen beloond met wat hij bloemrijke be­schrijvingen

Rechts: Tekeningen van Middachten en omgeving van Piet Schipperus in Wandelingen door Nederland met pen en potlood.

van negentiende-eeuws Nederland noemt.

‘De meanderende zinnen van de wandel­dominee zijn geschreven in het prachtige proza van dat tijdsgewricht.’

Biografisch portret Met de wandelgids Een’ kloeken dagmarsch, waarvoor Van Doorn elf stevige tochten – aanvankelijk als zomerfeuilleton voor dagblad Trouw – samenstelde, trad hij voor het eerst letterlijk in Craandijks spoor. Inmiddels is zijn voornemen ook een biografisch portret van hem te maken. Daarin wil hij vooral de schrijverwandelaar centraal stellen en zal hij niet al te uitgebreid ingaan op de theologische kant van Craandijks leven en werk. Belangrijker dan het feit dat hij voorganger was van de doopsgezinde kerk in Rotterdam, vindt hij Craandijks beteke­ nis als voorloper van het hedendaagse wandel­ toerisme. Op een kruising van paden nabij parkeerplaats de Lappendeken zie je er een mooi bewijs van. De Veluwe is een ideaal wan­ delland; op diverse paaltjes staan aanduidingen van uiteenlopende wandelroutes.

Zandpaden en karrensporen Van Doorn volgt het spoor van de wandeling ‘Rozendaal-Biljoen-Middachten’, die Craandijk in 1882 maakte en die hij graag in een volgen­de wandelgids zou publiceren. Dat is niet een­vou­ dig, want Craandijk beschreef nooit precies welke route hij nam. Zijn tochten kunnen daar­ om alleen worden gevolgd aan de hand van de locaties en wegen die hij ter sprake bracht.

‘Voor Craandijk waren onverharde paden bijna een vanzelfsprekendheid’, legt Van Doorn uit.

‘Dorpen op de Veluwe werden met elkaar ver­ bonden door zandpaden en karrensporen.

Tussen grotere plaatsen liepen grindwegen.

De Arnhemsche Straatweg was niet breder dan vier meter en met klinkers bestraat. Af en toe ratelde er een kar of koets voorbij. Degenen die zich te voet verplaatsten, moesten de weg delen met ruiters, koetsiers en werklui voor wie de benenwagen het enige vervoermiddel was.

Nu zijn die onverharde landwegen uit de negen­ tiende eeuw in veel gevallen getransformeerd tot een asfaltweg, waar auto’s de wandelaar met hoge snelheid passeren.’ In dat geval zoekt Van Doorn liever een alternatieve wandelroute, die soms met een omweg naar een volgende locatie voert.

Waar dat kan volgt hij Craandijk op de voet, maar hij wijkt van het pad af waar het nodig is.

Toch is de conclusie te trekken dat met enig speurwerk zeker driekwart van de bijna negen­ tig beschreven wandelingen vandaag nog is na te lopen. Zo tasten we vandaag in een wijde slinger naar de route die Craandijk gegaan moet zijn door de Middachter Bossen. Al wan­ de­lend in gesprek over de drijfveren van een publicist en wandelaar. Waarom investeert een mens jaren in het nalopen van iemands levenspad? Hoe eenzaam kan zo’n tocht zijn en waar brengt hij je uiteindelijk? Wie tegelijk praat en wandelt, let soms minder goed op.

Volgens Craandijk, die meer ontspannen in zijn tijd zat dan veel

NIEUWE VELUWE 3_4/15

9

Boven: Kasteel Middachten.

Links: Flip van Doorn maakt aantekeningen.

van zijn tegenwoordige nalopers, was verkeerd lopen voor de wandelaar geen enkel probleem: ‘Wat schaadt het, of hij eens dwaalt! Wat deert het hem, of hij wat tijd verliest! Dat is geen verlies, dat is winst van genot!’

Van Doorn daalt af naar De Steeg. Bij de oranjerie van Kasteel Middachten neemt hij plaats in de zon en leest hardop voor uit Craandijks waarneming: ‘Aan de andere zijde van den Straatweg, waar de boschstreek paalt aan de groene grasvlak­ ten, in wijde bocht door den IJsel omvat, ligt het kasteel. Een statige beukenlaan, waarvan de meeste boomen 120 jaar oud zijn, en eenige anderen nog veel meer jaren tellen, leidt er heen. Een smaakvol aangelegd park, door lange, trotsche lanen ingesloten, omringt het.’

Carolinaberg Wat Van Doorn bij het nalopen van Craandijks wandelingen vooral opvalt, is dat ondanks de overal oprukkende beschaving veel mooie wandelgebieden in stand zijn gebleven. Dat is beslist ook het geval in de Onzalige Bossen die we een uur later doorkruisen, op weg naar de Carolinahoeve, de boerderij die na een brand in 1862 werd herbouwd. Omstreeks 1900 werden er al pannenkoeken verkocht aan de schaarse wandelaars. Voor Craandijk was dat te laat, maar hij genoot niet minder van de ‘schoone doorkijkjes’ aan weerszijden van de Konings­ weg.

‘Een enkele schaapskooi, een eenzame hoeve, eertijds een branderij, nu de bezitting van een

10

NIEUWE VELUWE 3_4/15

heereboer, een ruim ontgonnen vlakte, met bouwakkers en weiden, weer lanen en steile wegen met ruig begroeide kanten, jonge, half vernielde sparren, waartegen de herten hun gewei komen schuren […], zo bereiken wij onder gedurige afwisseling van tafereelen den Prins Willemsberg…’

Onzalige Bossen Even verderop, op de Carolinaberg waar Craan­ dijk in het late zonlicht van een ‘verrukkend schoon tafereel’ genoot, telt Van Doorn net als hij de mogelijkheden na: veertien paden komen hier samen, ‘als stralen uit één middelpunt’. In de negentiende eeuw wilde het verhaal dat aan het eind van elke laan een toren te zien was.

Maar door het opgegroeide hout zag de dominee

enkel nog de torens van Hoog Elten, Dieren, Spankeren, Doesburg, Zutphen en Deventer.

Op de top stond een oude linde met een bank.

In een van de andere lanen zag Craandijk geen kerktoren, maar een mens, de eerste die hij die dag tegenkwam. De ondergaande zon waar­ schuw­de hem dat het tijd werd zijn tocht te besluiten en af te dalen richting logement ‘De Engel’ in De Steeg.

Dit keer kiest Van Doorn niet het pad dat de dominee is gegaan, maar loopt hij rechtdoor richting Dieren. Net buiten het dorp komt een groepje internationale studenten tegemoet lopen. Of hij een foto wil maken. Natuurlijk.

Waarheen ze op weg zijn, is zijn vraag: Velp.

Hij kijkt bedenkelijk. De zomer loopt op zijn eind en de zon staat al laag. Ze hebben nog een flinke mars voor de boeg, dwars door de Onzalige Bossen waarover Craandijk schreef dat de wandelaar er wel enige uren voor mocht rekenen: ‘Niet te zwak moet zijn borst, niet te traag zijn voet zijn. Kaart en kompas kunnen te pas komen…’ Wandelkaarten zijn bij de stu­denten niet te zien, maar hun jeugdig enthousi­asme ziet er overtuigend uit. We waarschuwen nog voor de kruising op de Carolinaberg. Keep straight on! Vaak is dat het beste.

Twee dagen op de Veluwe Een Veluwse wandeltocht van Jacobus Craandijk uit 1886 die door Flip van Doorn is herontdekt, voert van Nunspeet naar Elspeet (30 km). Zijn droge constatering ‘dat een groot deel der Veluwe eenmaal met bosch was bedekt’, klinkt vandaag wat merkwaar­ dig in de oren. Maar in Craandijks tijd was op de Veluwe ‘nog heel wat heide en zand in overvloed’. De dunbevolkte en onherbergzame streek was niet ingericht op toeristen.

Toen de dominee hoorde dat in Elspeet en wijde omgeving buiten het jacht­seizoen geen nachtverblijf te vinden was, moest hij zijn wandelplannen grondig aanpassen.

(Bron: Wandelingen door Nederland met pen en potlood, deel 8, hoofdstuk 5) Een’ kloeken dagmarsch. Elf stevige tochten door 19e eeuws Nederland Jacobus Craandijk en Flip van Doorn Uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig, ISBN 9789078 641414, € 14,95 Zie ook: www.jacobuscraandijk.nl

Tekenen op de Veluwe tekst Wende Griffioen, tekeningen Kees van der Knaap

Sinds enkele jaren komt beeldend kunstenaar Kees van der Knaap regelmatig op de Veluwe. Op de fiets. Vanuit Den Bosch naar de Maas, langs de Waal en dan via Arnhem naar het noorden.

De grote brand in Het Nationale Park De Hoge Veluwe van vorig jaar april inspireert hem tot een nieuwe serie tekeningen.

Nog maar net was de brand op De Hoge Veluwe uitgewoed, of hij bezocht het park om met eigen ogen te zien wat er was gebeurd. ‘Zelf heb ik ooit meegemaakt hoe een loods, waarin ik op dat moment aan het werk was, in brand vloog en binnen een kwartier in een gigantische vlammenzee veranderde. De kracht waarmee het vuur over de hei moet hebben geraasd kan ik me goed voorstellen. Ik ben een eind de smeulende grond opgelopen om foto’s te maken van een groep zwartgeblakerde dennen. Op sommige plaatsen kwamen er nog kleine rook­ kolommen uit de grond – de grond was er letterlijk te heet onder je voeten.’

Zwarte karkassen en fris groen Ondanks dat de bomen tot een bepaalde hoog­ te­grens waren geblakerd en de naalden daar­ boven gewoon nog groen waren, zouden ze het niet overleven. Het sap in de wortels was door de hitte gaan koken. Enkele van deze dennen nam hij als onderwerp voor zijn grote teke­ ningen: Tree with boiling roots (Boom met kokende wortels, red.) en Burned tree (Verbrande boom, red.).

Tree with boiling roots.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

11

Er staat nog een aantal nieuwe tekeningen op stapel die met de brand te maken hebben. ‘Toen ik een aantal maanden later het gebied opnieuw bezocht, was overal rondom die zwarte karkas­ sen fris groen omhoog geschoten en dat contrast leverde een beeld op dat rijk was aan betekenis en dramatiek.’

Snel voegt hij eraan toe dat hij zich normaal gesproken daar eigenlijk niet zo mee bezig­ houdt, met het geven van betekenis en het creëren van dramatiek – ‘Ik probeer juist mijn waarneming zo neutraal mogelijk te houden, opdat alles een zelfde waarde behoudt.’ Wat dat betreft neemt hij de tekeningen van Van Gogh als maatstaf. ‘Zijn blik is, als je dat zo kan zeggen, volstrekt democratisch. Voor hem is niets obscuur of iets dat vaag naar de achter­ grond kan worden gepoetst. Het is bijna een vorm van noteren, één die zo compleet mogelijk wil zijn.’

Boven: Tracks. Onder: Omgevallen den.

Rechts: Burned tree.

Het karakteristieke van een boom Vaak keert Van der Knaap naar dezelfde plekken terug. Vanwege de grillige vormen van de waai­ dennen, de aanwezigheid van wilde zwijnen en de weidsheid, het ver kunnen kijken zonder dat je blik tegen beton opbotst. Niet alleen De Hoge Veluwe, ook de hei bij Radio Kootwijk en Hoog Buurlo bezoekt hij graag. Van het pad dat langs de omheining van het schietterrein bij Radio Kootwijk loopt heeft hij inmiddels twee grote tekeningen gemaakt. Aan zo’n tekening werkt hij gemiddeld drie tot vier weken. Aan de teke­ ning van een omgevallen waaiden, ergens langs de Gerritsflesweg, heeft hij nog langer gewerkt.

‘Vanwege die enorme wirwar van takken en takjes die daar in die zandkuil liggen te ver­ gaan. Vroeger, op de academie, werd ons voorgehouden dat het onzinnig was om al die takken, takjes en vertakkingen te tekenen: je diende op zoek te gaan naar de karakteristiek van de boom. Wat me toen al een tijdbesparend en geen inhoudelijk argument leek. Die veelheid aan vertakkingen is juist het meest karakteris­ tieke, zeker als het hele stelsel ook nog eens in elkaar is gestort en er nauwelijks nog iets zicht­ baar is van het oorspronkelijke plan, waardoor alles lijkt te verworden tot een volkomen betekenisloze chaos, de pure willekeur.’

Volkomen vanzelfsprekend Door de weidsheid en diversiteit van het land­ schap hoef je volgens Van der Knaap niet bewust op zoek te gaan naar duiding, zingeving

12

NIEUWE VELUWE 3_4/15

of andere vooropgezette thema’s. ‘Alles in deze omgeving dient zich volkomen vanzelfsprekend aan en zelfs zo’n verwoestende brand als die van 2014 lijkt zich in dat patroon te schikken.

Je weet natuurlijk wel dat het gebied uiteindelijk niet zo vanzelfsprekend is, dat het bewaakt, beschermd en onderhouden moet worden en dat ons begrip van natuur en wildernis in hoge mate cultureel is bepaald, maar daar kun je gemakkelijk overheen stappen als je ziet hoe

het leven hier z’n gang gaat. Zoals die keer dat ik op een bankje naar de silhouetten van de boomtoppen in de verte zat te staren en daar allerlei grootse, historische taferelen in begon te zien, toen vlak naast mij een das opdook en zonder enige aandacht aan mij te besteden een paar minuten rond bleef scharrelen om tenslotte doodgemoedereerd, alsof hij terugkeerde van de zaterdagse boodschappensjouw, in het hoge gras te verdwijnen.’

Kees van der Knaap woont en werkt in ’s-Herto­genbosch.

De laatste jaren heeft hij zich vooral toegelegd op het tekenen. Veelal grote, monumentaal aandoende tekeningen in potlood, contékrijt, pastel en houtskool waarmee hij onder andere exposeerde bij Galerie Janssen in Eindhoven, bij DOCK5340 in de Gruyterfabriek, Den Bosch en recentelijk bij Salon1813 in Apeldoorn. Bij het Kunstenlab Deventer zijn tot eind januari 2016 tekeningen van hem te zien behorend bij de dichtbundel Vuurmakers, die hij samen met dichter Johanna Geels maakte.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

13

14

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Veluwe culinair op de kaart tekst Ria Dubbeldam i.s.m. René Zanderink, foto’s Hans Dijkstra, Wim van Hof, Harry van Oosterhout (allen gaw.nl)

De Veluwe ontworstelt zich van zijn pannenkoekenimago. Was het lange tijd alleen restaurant De Echoput in Kroondomein Het Loo die het bos met zijn wild als inspiratiebron voor de menukaart gebruikte, langzamerhand ontdekken steeds meer restaurants de rijkdommen in hun omgeving. Het Roode Koper uit Leuvenum ontving voor zijn inspanningen in december een Michelinster. Nieuwe Veluwe maakte een boek over deze en andere restaurants en de producenten die aan hen leveren: De nieuwe keuken van de Veluwe.

Janno Cornelissen (l) en Theo Sigmond (r) van De Steenen Tafel maken veel gebruik van wat de wijde omgeving biedt, in eerste instantie wild.

Chef-kok Dion Wouters van Bilderberg Hotel Wolfheze gebruikt de hele koe; runderen die op de Wolfhezerheide hebben gegraasd.

‘Ruik eens’, zegt chef-kok Janno Cornelissen van restaurant De Steenen Tafel uit Arnhem.

Hij pakt een sponszwam op en houdt hem voor.

‘Lekker hè.’ In de keuken is hij omringd door paddenstoelen: nevelzwammen en eekhoorn­ tjesbrood. Net geplukt in de omliggende bossen en zorgvuldig afgesneden, zodat volgend jaar de paddenstoelen gewoon terugkomen.

Cornelissen en zijn compagnon Theo Sigmond maken veel gebruik van wat de wijde omgeving biedt. In eerste instantie is dat wild: ree, hert, damhert, moeflon, wild zwijn, haas en konijn.

Veel van hun gasten komen speciaal daarvoor naar hun kleinschalige restaurant in de voor­ malige watertoren op Klarendal. Cornelissen en Sigmond betrekken het wild rechtstreeks van jagers, waarmee ze zich onderscheiden van de meeste andere wildrestaurants. ‘Het is bewer­ ke­lijk om bijvoorbeeld een zwijn te ontleden, maar de meerwaarde van het verse vlees willen we niet loslaten. We weten wat we krijgen en waar de dieren vandaan komen.’

In de kelder toont Cornelissen hun wildkast, waar ze het wild in ophangen om het te laten rijpen. Bijzonder en misschien wel uniek, want meestal gebeurt dit bij de poelier. Wild is het mooiste vlees dat er is, vinden ze. ‘Niks antibio­ tica.’ Het hele dier wordt in de keuken verwerkt, ook de incourante delen. ‘Daar kun je stoof van maken’, zegt Sigmond. Cornelissen vult aan:

‘en droge worst, die je bij het aperitief kunt serveren.’

Culinaire ontdekkingstocht Zo’n bijzonder verhaal als dat van De Steenen Tafel moet er meer te vinden zijn op de Veluwe.

René Zanderink die in Nieuwe Veluwe de column Eten van de Veluwe verzorgt en eind oktober de prijs Gouden Kookboek 2015 won met het boek Liever Lokaal, wilde dat graag eens uit­ zoeken. Aan de hand van zijn columns over karakteristieke Veluwse ingrediënten die hij in de context van de natuur, het landschap en de cultuurhistorie plaatst, ging hij op ontdekkings­ tocht naar restaurants die Veluwse ingrediënten zoals wild, heidehoning, bosbessen, Lunterse appels, Veluws bronwater, Epese hop en derge­ lijke gebruiken. De verhalen van chef-koks maar ook die van een aantal producenten legde ik als hoofdredacteur van Nieuwe Veluwe vast.

Het geheel leverde het boek De nieuwe keuken van de Veluwe op. Ja natuurlijk is de titel een kwinkslag naar dit tijdschrift, maar het is ook een verwijzing naar het culinaire niveau van de Veluwe. Stond de Veluwe tot voor kort op dit gebied niet hoog aangeschreven, tegenwoordig is er een keur aan goede restaurants en cate­ raars die met lokale ingrediënten een invulling geven aan een nieuwe Veluwse keuken, wat ook een mooie opsteker kan zijn voor duurzaam

NIEUWE VELUWE 3_4/15

15

Porseleinzwammen, Veluwse heideschapen en Brandroodrunderen: bijzondere producten van Veluwse bodem.

toerisme. Begin december kreeg Het Roode Koper middenin de Leuvenumse bossen voor hun inspanningen een Michelinster. Chef-kok Dennis van den Beld krijgt op deze plek volop inspiratie door de vele seizoensproducten uit de directe omgeving: vossenbessen, paddenstoelen, biologisch kalfsvlees, Veluwse honing en graan.

‘Hoe een Veluws heideschaap smaakt, hangt af van waar hij graast’

16

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Voedseltraditie door de eeuwen heen De Veluwe is hard op weg om de gastronomie te verankeren. ‘Duiken we in de geschiedenis, dan is er makkelijk een reden te bedenken waarom de Veluwe lange tijd culinair weinig voorstelde’, zegt Zanderink. ‘Eeuwenlang bestond de Veluwe vooral uit woeste gronden, onland. Het stond te boek als een gebied waar weinig viel te halen, waar je weinig te zoeken had en waar je ook maar beter niet kon zijn. Dit was het gebied van struikrovers, bandieten, stropers en ander gespuis. De Pas-Opweg tussen Nunspeet en Epe bijvoorbeeld herinnert aan die tijd.’

De landbouw was nooit een rijke bedrijfstak en er woonden niet veel mensen. Nederzettingen en boerderijen ontstonden vooral langs de randen van de hoge en arme zandgronden.

Overdag stuurden de boeren hun schapen de heide op en ze haalden ze ’s avonds weer op, om de dieren in de stal te laten poepen. Die mest, daar was het allemaal om te doen. Met de mest vermengd met heideplaggen werden namelijk de boerenakkers bemest. De schapen waren behalve voor de mest, ook belangrijk voor hun melk, vlees en wol. Boeren hielden ook geiten voor de melk, want heideschapen geven net voldoende melk voor hun lammeren.

Door de massale aanplant van bomen om stuivend zand te temmen en om hout te telen voor de Limburgse mijnen, is het landschap van de Veluwe drastisch veranderd. Voor de Oranjes en de adel werd de Veluwe een jachtgebied bij

uitstek en later ook voor welgestelden zoals Anton Kröller, wiens vrouw het Kröller-Müller Museum stichtte. Nergens in Nederland kwam zoveel wild voor als op de Veluwe, ook omdat het speciaal voor de jacht werd uitgezet: groot­ wild zoals edelhert, wild zwijn en ree naast kleinwild zoals haas en konijn, en gevogelte zoals fazant, korhoen, patrijs en houtsnip.

Meer dan wild Tegenwoordig denken veel mensen bij een culinaire Veluwe nog steeds vooral aan wild en eventueel aan paddenstoelen en bosbessen. In Veluwse restaurants prijkt wild dan ook promi­ nent op de kaart, zoals bij De Echoput in Hoog Soeren, waar de Veluwse topgastronomie in de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn intrede deed. Als eerste zag de familie Klosse – met toentertijd een eenvoudige horecagelegenheid naast de toeristische attractie De Echoput – kansen voor een topwildrestaurant in het wild­ gebied bij uitstek: Kroondomein Het Loo. ‘De Veluwe is terecht bekend om zijn wild en de goede restaurants die wild op het menu hebben staan’, oordeelt Zanderink, ‘maar daarmee doen we de streek toch echt tekort. Er is veel meer te halen: rauwmelkse boerenkazen, decoratieve eetbare bloemen, vlees van bijzondere runderen varkensrassen, moeflon en ga zo maar door.

In toenemende mate zijn koks zich daarvan bewust.’ Met de Veluwe als inspiratiebron maken ze steeds vaker gerechten met verse, ambacht­elijke ingrediënten in de hoofdrol. Soms duikt een kok zelf het bos in om padden­stoelen, planten of bessen te plukken.

De producenten zorgen ervoor dat op de akkers de granen, fruit en groenten terugkomen en dat in weiden weer bijzondere rassen zoals Brand­rode runderen en Lakenvelders grazen. De Veluwe ont­ wikkelt zich aldus van een regio met een arme

Chef-kok Dennis van den Beld van Het Roode Koper, het restaurant dat deze maand een Michelinster in ontvangst heeft genomen: ‘Natuurlijk moeten de gerechten er mooi uitzien, maar het draait om de smaak.’

voedseltraditie naar een plaats waar je moet zijn voor lekker eten in een mooie omgeving.

Veluwse terroir Lokale producten zijn niet alleen lekker omdat ze van dichtbij komen, maar ook omdat ze op kleinschalige wijze ambachtelijk, traditioneel en met liefde worden gemaakt. Elke plek brengt zijn eigen smaak voort. Hoe een Veluws heide­ schaap smaakt, hangt af van waar hij graast.

Hoe honing smaakt, hangt af van waar de bijen op vliegen. En zo is ook de kaas van de ene boer niet te vergelijken met die van de andere boer. Zanderink: ‘Het zijn producten met terroir, zoals de Fransen dat zo mooi zeggen.

Elke grond (terre) brengt door zijn geologische ontstaan, geografische ligging, microklimaat, seizoensinvloeden en samenstelling van de grond een eigen smaak voort. Het waren Cisterciënzer monniken in Bourgondië die deze term ooit voor wijn bedachten. Tegenwoordig wordt het woord voor talloze andere heerlijke producten gebruikt. Kleinschalige telers en fokkers spelen in op de terroir van hun grond en maken daarmee eigen en dus unieke producten. Ook op de Veluwe vind je producen­ ten die bijdragen aan smaakbehoud en -bevor­ de­ring. Dit in tegenstelling tot fabrieksproduc­ten die door menging van ingrediënten van veel verschillende herkomst tot een eenheidsworst zijn verworden. Opdat consumenten in alle supermarkten en het hele jaar altijd precies hetzelfde kopen. Of je nu yoghurt koopt in Limburg of in Groningen of een Big Mac in Nederland of Italië; overal smaakt het hetzelf­ de. We zijn dat heel gewoon gaan vinden.

Smaakvervlakking heet dat. Bijzonder is dat we bij wijnen nog wel accepteren dat het ene jaar een goed wijnjaar is en een ander jaar minder.

Dat komt door de terroir zeggen vinologen (wijnkenners). En ook waarderen we juist de verschillen tussen wijnen, die van de ene grond heel anders smaakt dan van de andere.’

Dat Zanderink zich sterk maakt voor de regio­ nale terroir is niet verwonderlijk. Hij is namelijk erfgoedbewaker van de ‘Ark van de Smaak’ van Slow Food Nederland, die de (voedsel)biodiver­ si­teit beoogt te behouden en te herstellen.

De Ark van de Smaak verzamelt kleinschalige kwaliteitsproducten, die tot een bepaalde cultuur, historie of traditie behoren: fruit­

soorten, groentes, dierenrassen, kazen, brood­ soorten, zoetigheden en vleeswaren. Van de typisch Veluwse kwaliteitsproducten zijn Veluwse heidehoning en kruiprogge opgenomen in de Ark van de Smaak. Wie weet komt binnen­ kort de Barnevelder kip daar bij. Een product als blauwe bosbes (het Veluwse goud), Notaris­ appel, Veluws bronwater zou niet misstaan. Van de smaken van de Veluwe geeft De nieuwe keuken van de Veluwe een aantal voorbeelden.

Er valt nog veel meer te ontdekken. Niets is leuker dan zelf de eigen plekken en goed bewaarde geheimen te vinden.

De nieuwe keuken van de Veluwe René Zanderink en Ria Dubbeldam Uitgave: Nieuwe Veluwe i.s.m. uitgeverij Blauwdruk, ISBN 9789075271874, prijs €15,-.

Bestellen o.a. via www.uitgeverijblauwdruk.nl, uitgever@nieuweveluwe.nl of 0317 425880.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

17

Het wordt tijd om een landschapsbiografie van de Veluwe te schrijven. Dit helpt om de Veluwe als geheel te begrijpen, om mensen bij de Veluwe te betrekken, en om saamhorigheid en overeenstemming te bereiken over verleden en toekomst. Een landschapsbiografie biedt een mooie kans om samen op te trekken voor een mooie toekomst voor de Veluwe.

18

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Opinie

Laten we een landschapsbiografie maken van de Veluwe

tekst Martin Woestenburg, foto Hans Dijksta/gaw.nl

Het is om jaloers op te zijn. Meer dan vijftig auteurs uit tal van wetenschappelijke discipli­ nes schreven aan de indrukwekkende Land­ schapsbiografie van de Drentsche Aa. Het meer dan drie kilo zware en rijk geïllustreerde boek dat deze zomer verscheen, laat zien welke enorme rijkdom aan geschiedenis in het landschap zichtbaar is, van drie ijstijden via prehistorische akkers en hunebedden via middeleeuwse heidevelden, essen en brinken tot aan de hedendaagse recreatie, landbouw en natuurontwikkeling.

Wat zou er gebeuren als we een vergelijkbaar overzicht maken van het landschappelijk erf­ goed op de Veluwe? Een kort rondje op internet levert al een indrukwekkende lijst op, die mis­ schien wel rijker is dan die in de Drentsche Aa. Behalve stuwwallen, heidevelden, esdorpen en schapen ook (overblijfselen van) papier­fabrieken en militaire oefenterreinen, schildersdorpen als Oosterbeek en Nunspeet, het Kröller-Müller Museum en allerlei toeristisch erfgoed. De groep recreatie- en natuurorganisaties die in februari dit jaar voorstelde om de Veluwe aan te melden voor de lijst met Unesco Werelderf­ goed, maakte een lijst met naar verluid een duizendtal objecten en gebieden.

Biografieën in maten en soorten Landschapsbiografieën zijn er in maten en soorten. De Landschapsbiografie van de Drent­ sche Aa is de meest uitgebreide en meest interdisciplinaire, wat betekent dat er nog nooit zoveel wetenschappelijke disciplines aan een landschapsbiografie samenwerkten. Maar je kunt met hetzelfde gemak een landschapsbio­ gra­fie maken van een dorp, een landgoed, een kasteel of een boerderij. In 2004 schreef historicus Wim Hupperetz zelfs een biografie over de achthonderd jaar lange geschiedenis van de Visserstraat in Breda.

Een landschapsbiografie schetst in twee stappen een compleet beeld van een landschap.

Allereerst wordt wetenschappelijke kennis uit alle disciplines gebundeld. Aan de Drentsche Aa werkten geologen, geomorfologen, bodem­ kundigen, historisch geografen, ecologen, hydro­logen, landbouwhistorici, recreatiehistorici, landschapsarchitecten, architectuurhistorici, beleidswetenschappers en tal van anderen samen. Enig minpuntje was wat mij betreft de wat magere aandacht voor de economische geschiedenis en de culinaire rijkdom, waarover het nieuwe boek De nieuwe keuken van de Veluwe gaat (zie pag. 14).

Op basis van alle verzamelde kennis is ver­ volgens een beeld te geven hoe het landschap er in een historische periode uitzag. In Land­ schapsbiografie van de Drentsche Aa maakte kunstenaar en grafisch vormgever Ulco Glimmerveen voor vijf perioden fotografische reconstructies van het gebied rond Gasteren.

In de laatste ijstijden liepen er rendieren, 7500 jaar geleden groeide er oerbos, in de ijzertijd ontstonden de celtic fields zoals die bijvoorbeeld bij Lunteren ook zichtbaar zijn, in de vroege middeleeuwen werd esdorp Gasteren zichtbaar, en rond 1650 is het gebied een esdorpen­ landschap met akkers en heideschapen.

Fantastische zoekplaatjes, waarop je dingen ziet die ook nu nog in het landschap zichtbaar zijn.

Jeugd en vernieuwing Het mooie van de landschapsbiografie is dat al deze historische landschappen zichtbaar worden als groeistuipen van een persoon: de kleuter die gaat puberen, trouwt, kinderen krijgt, misschien wel een midlifecrisis en grijze haren krijgt, enzovoorts. Maar een landschap

sterft niet, het wordt weliswaar steeds ouder en rijker maar draagt toch altijd jeugd en ver­ nieuwing in zich. En die nieuwe impulsen maken zo’n landschapsbiografie zichtbaar.

Daarom wil ik een landschapsbiografie van de Veluwe. Alleen al het schrijven aan zo’n land­­s­chapsbiografie kan zorgen dat wetenschappers, professionals en mensen uit de streek met elkaar gaan onderzoeken hoe de Veluwe als geheel in elkaar steekt. Zo zorgt een boek ervoor dat er overeenstemming groeit over de manier waarop het Veluwse landschap zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld. Ook wordt duidelijk welke kwaliteiten bepaalde gebieden hebben, en wat de verschillen en overeenkom­ sten zijn. En wat we in de toekomst met de Veluwe moeten en kunnen.

De nieuwe Landschapsbiografie van de Veluwe – ik stel maar een titel voor – biedt daarmee een basis om verder te bouwen aan het Veluw­ se landschap. Allereerst is zo’n boek natuurlijk voor de bewoners van de Veluwe, die ook betrokken worden bij het schrijven. Zonder de kennis en ervaring van de mensen uit de Veluwe is een landschapsbiografie een zinloze exercitie. En er zijn mensen genoeg die kennis en ervaring willen delen. Op de presentatie van de Landschapsbiografie van de Drentsche Aa kwamen meer dan driehonderd enthousiaste Drentenaren af, waarvan een groot deel aan de landschapsbiografie had meegewerkt. Dat lukt op de Veluwe ook wel.

Opsteker voor toeristische en culinaire sector Een landschapsbiografie kan ook nieuw leven blazen in de nu toch wel wat oubollige toeris­

‘De enorme rijkdom aan Veluws erfgoed staat met smart te wachten om gebundeld te worden’

NIEUWE VELUWE 3_4/15

19

tische en culinaire sector. Als we er in slagen om in de landschapsbiografie van de Veluwe de economische en culinaire geschiedenis mee te nemen, dan is de rijkdom aan kennis bruikbaar voor een nog bredere doelgroep.

Recreatieondernemers kunnen nieuwe arrange­ menten ontwikkelen op basis van de cultuur­ historie en traditionele bedrijvigheid, bijvoor­ beeld door mensen zelf op traditionele manier papier te laten maken of schapen te hoeden.

Chef-koks en foodies kunnen nieuwe gerechten en recepten ontwikkelen op basis van het Gelderse culinaire erfgoed, waarin wild een centrale rol speelt.

De landschapsbiografie vormt natuurlijk ook een basis voor het beheer en het beleid. Boeren en natuurbeheerders kunnen hun natuur- en landschapsbeheer baseren op wat nu werkelijk de belangrijkste landschappelijke en ecologi­ sche waarden zijn. Beleidsmakers en ontwer­ pers zullen het landschap beter begrijpen en kunnen in landschapsontwerpen of -visies de historische rijkdom zichtbaar maken en ver­ sterken. Omdat duidelijk is hoe de Veluwe als geologisch, geografisch, ecologisch, landbouw­ kundig, hydrologisch, cultureel en menselijk systeem werkt.

Saamhorigheid versterken Die duidelijkheid is nodig, want de saamhorig­ heid op de Veluwe is nog niet zo sterk. Toen Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Het Geldersch Landschap, de Gelderse Natuur- en Milieufederatie, Landschapsbeheer Gelderland, IVN Gelderland, het Veluwefonds en Recron Gelderland in februari met het manifest ‘Wild van de Veluwe’ voorstelden om de Veluwe aan te melden als Werelderfgoed, reageerden Gelders Particulier Grondbezit, Het Nationale Park De Hoge Veluwe en Leisurelands direct met de oproep aan de provincie om ‘geen nieuwe avonturen aan te gaan’. Het zou toch mooi zijn als er een soort van gezamenlijke agenda zou ontstaan? Volgens mij kan een landschapsbiografie daaraan bijdragen.

Overigens is ‘Wild van de Veluwe’ nou niet de meest originele kreet. Op internet verwijst die naar Poelier Fred Kamphuis uit Apeldoorn.

Van wetenschappers die betrokken waren bij de

Martin Woestenburg is landschapsjournalist en -onderzoeker. Hij schrijft boeken en artikelen op het kruisvlak van landschap, voedsel en cultuurhistorie en werkt aan een promotie­ onderzoek over de geschiedenis van landschap en voedsel in Europa.

20

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Landschapsbiografie van de Drentsche Aa en andere landschapsbiografieën, begreep ik dat er over de Veluwe meer dan voldoende kennis aanwezig is om de Landschapsbiografie van de Veluwe te kunnen schrijven. Onlangs schreven bijvoorbeeld Jan Neefjes en Hans Bleumink de Erfgoedatlas van de gemeente Nunspeet (zie pag. 36), waarmee er al een landschapsbiografie ligt voor een deel van de Veluwe. Een simpele zoek­opdracht naar ‘Veluwe’ levert alleen al in de universiteitsbibliotheek van Wageningen

Universiteit meer dan vierduizend boeken en artikelen op, over wallen op de Veluwe, buiten­ plaatsen en landgoederen, de bosgeschie­­denis, de militairen, middeleeuwse nederzettin­gen, het Gortelsche Bos, de recreatie, ‘archeologi­ sche parels’, oude kaarten, de beken, de Hoge Veluwe en natuurlijk het wild. Allemaal onder­ werpen waarover Nieuwe Veluwe door de jaren heen ook al heeft geschreven. Een enorme rijkdom aan Veluws erfgoed dat met smart wacht om gebundeld te worden.

Erfgoed van de Veluwe • Stuwwallen uit de Saale-ijstijd (238.000-126.000 jaar geleden) • Smeltwaterwaaiers uit de Weichel-ijstijd (115.000-10.000 jaar geleden) • Dekzanden uit de Weichel-ijstijd (115.000-10.000 jaar geleden) • Vuursteenvindplaatsen (8000-3000 voor Christus) • Grootste celtic fieldcomplex in Nederland uit de late bronstijd (3000-800 voor Christus) • Grote concentratie prehistorische grafheuvels • Enige Romeinse marskamp van Nederland in Ermelo, voor vijfduizend soldaten (170-180 na Christus) • IJzerkuilen en slakkenhopen van de vroegmiddeleeuwse ijzerindustrie, als unieke resten van een grootschalige ijzerwinning op basis van klapperstenen (zevende, achtste en negende eeuw) • Middeleeuwse walburgen (1000-1600 na Christus) • Hanze-, Hessen- en Koningswegen, Zuiderzeeweg (middeleeuwen) • Esdorpenlandschap: Veluws type essen, resten van (wild)wallen, oude boerderijen en schaapskooien (middeleeuwen) • Kastelen: restanten van het middeleeuwse netwerk van kastelen langs de voet van het Veluwe Massief • Grootste bosgebied van Nederland • Oude boskernen, malebossen en sporen van vroeger hakhoutbeheer • Grootste oppervlakte aan heidevelden in Nederland; natuurrijk cultuurlandschap van Europees belang • Zandverstuiving Kootwijkerbroek: grootste levende zandverstuiving van West-Europa • Veluws heideschaap en geit en Veluwse hoenderrassen, heidekoeien • Sprengenbeken en restanten van watermolens en kanalen • Apeldoorns Kanaal (1829) met drietrapssluis bij Dieren • Buitenplaatsen en tuinen van nationaal belang: Het Loo, Rosendael, Middachten, Biljoen, Cannenburch, voormalig Hof te Dieren • Het Nationale Park De Hoge Veluwe en St. Hubertusslot en Kröller-Müller Museum • Elburg: vestingstad met regelmatig stratenplan • Fabrieksdorp Heveadorp als voorbeeld van tuindorp in cottagestijl • Postkoloniale villawijken en -dorpen: Oosterbeek, Velp, omgeving Zutphen, omgeving Harderwijk • Radio Kootwijk: Amsterdamse school, eerste Nederlandse Wereldzendstation en symbool voor het wereldwijde handelsnetwerk • Schildersdorpen: Oosterbeek, Elspeet/Nunspeet, Hattem en Spakenburg/Bunschoten • Het Nationale Park De Hoge Veluwe en Nationaal Park Veluwezoom als Nederlands oudste natuurparken • Militaire oefenterreinen, kazernes, militair vliegveld Terlet, Bronbeek Arnhem • Eerste Wereldoorlog: vluchtelingenkamp op de Ginkelse Hei bij Ede • Tweede Wereldoorlog: Operatie Market Garden, Airborne Museum, Wapenstilstand Wageningen, oorlogsgraven Oosterbeek, enzovoorts • Recreatief erfgoed: campings, vakantieparken, Monument De Posbank, Burgers’ Zoo, Openluchtmuseum, hotels en restaurants, Julianatoren Apeldoorn, enzovoorts • Culinair erfgoed: wild, paddenstoelen, heideschapen • Immaterieel erfgoed: Bible Belt, sagen en legenden (Jac. Ganzenbeek, Eelke de Jong)

Zelfs als je twaalf jaar oud bent en je komt op het idee, dan nog weet je pas voorbij je zestigste of het wat wordt. Tenminste, als je op je twaalfde al in staat was om te doen wat je in bed bedacht. De Veluwe aanleggen of eigenlijk juist niet aanleggen, want op dat idee kom ik, zij het, te laat, geen twaalf meer. De Veluwe is aangelegd en ik weet zeker dat lui die eraan begonnen – de wildernis naar hun hand zetten – spijt liggen te hebben in de hemel. Zo had het niet gemoeten. Afblijven was beter geweest. Of eiken, beuken en berken geplant.

Column De erfenis

Een berkenbos, daar is nog wel aan te beginnen. Daar is bij leven nog resultaat van te zien. Zelf gedaan. Berkjes van nog geen 15 centimeter hoog losgetrokken uit het dek van rottend blad waar ze in opschoten – graag, zei de boswachter, haal ze weg, we komen om in berkjes – en meegenomen naar een gebied waar berken officieel verboden zijn. Daar heb ik ze geplant en nu zijn ze, 25 jaar later, 10 meter hoog.

Mannen van Staatsbosbeheer komen om de paar jaar het bos beheren wat in dit geval geen bos is, maar grasland. Veengebied. Het veen kwam van de bomen die er ooit groeiden, het is tot weidegrond ontgonnen door boeren en nu in bezit van Staatsbosbeheer die bomen verbiedt. De mannen van het beheer weten niet dat ik de bomen plantte en denken dat de natuur dat deed. Niks mee te maken, de natuur.

Om de paar jaar zeggen ze tegen mij, omdat ik de enige ben in de buurt voor even wat aanspraak, dat die bomen weg moeten. Want, zeggen ze, die horen hier niet.

Stel je voor. Zeg dat eens van de Veluwe. Die hoort hier niet. Ik vind dat zelf ook wel, niet van de Veluwe op zich, maar van hoe het paradijs is ingericht – zo fatsoenlijk – maar ik zeg het niet hard op zoals bosbeheerders op het veen.

Wat ik graag wou, was ik twaalf en kon ik ongeremd dromen, dat we zouden besluiten om wat om ons heen groeit zijn gang te laten gaan. Er zijn zelfs woorden voor. Ongerepte natuur. Dat is er niet meer in Nederland. Behalve, o wonder, als ergens een plaat zand wordt aangelegd waar een industriegebied moet komen.

De industrie komt niet en de vlakte zand, ongerept, raakt begroeid met alles wat Staatsbosbeheer verbiedt. Zo mooi soms, dat er stemmen op gaan om het tot beschermd gebied te verklaren. Krijg je dat weer. Mag ik er niet met mijn brommer doorheen.

Wat ik graag wou en zielsgraag ook zou willen zien, is wat er gebeurt als je niks meer doet. Met alle gebieden waar geen boer wat zoekt, geen mens nog woont en geen vliegtuig landen wil. Verwaarlozen.

Maar om te zien wat dan gebeurt moet je geduld hebben. Heb ik. Driehonderd jaar gerust wel. Alleen, dat red ik niet. Daarom hoef ik het niet eens voor te stellen.

Iedereen wil het nog zelf meemaken en blijft schoffelen, snoeien en berkenbomen verbieden. Mijn experiment duurt veel te lang.

Wouter Klootwijk

Wouter Klootwijk is journalist, columnist en kinderboekenschrijver. Hij is onder meer bekend van de televisieprogramma’s Keuringsdienst van Waarde, Klootwijk aan Zee en De Wilde Keuken.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

21

Nieuwe woorden voor het

Monument de Souvenir Prijsvraag: uw zin over de Veluwe op een muntje?!

22

NIEUWE VELUWE 2/15

Op het Hulshorsterzand staat een kunstwerk: het Monument de Souvenir, een gedenknaald waarmee passanten een euromuntje kunnen omtoveren in een ovalen souvenir­penning met daarop een prikkelende zinsnede over het landschap.

De makers van het kunstwerk, het ontwerpersduo Krijn Christaansen en Cathelijne Montens, vinden het na vijf jaar tijd voor nieuwe woorden. Wellicht die van u?

Tekst Manon Berendse, foto’s Robert Sterk, KCCM

Het Monument de Souvenir kwam tot stand op verzoek van de provincie Gelderland die het Landschapsakkoord van Apeldoorn uit 2008 feestelijk wilde markeren. Ontwerpersduo Krijn Christaansen en Cathelijne Montens onder­ zochten de bestuurlijke beleidstaal die top­ beslis­sers vaak bezigen en ontdekten hoe deze formele taal als sneeuw voor de zon verdween als diezelfde bestuurders hun favoriete land­ schap beschrijven. Dan werd het mogelijk om met weinig woorden beelden op te roepen.

Bijvoorbeeld: ‘Hoe ontstaat een berg?’ (Utrecht­ se Heuvelrug). ‘De steile ‘klif’-kust van Fryslân.

Waar vind je een stukje Dover in Nederland?’

‘De Vechtstreek: eerste buitenwijk van Amsterdam’.

Romantische twist Ze bedachten een manier waarop die stukjes natuur voor iedereen bijzonder kunnen worden en zelfs met je mee kunnen reizen: met een Monument de Souvenir in de archetypische vorm van een gedenknaald, ergens op de Veluwe. Een klassiek monument met een romantische twist. Passanten herkennen de vorm vrijwel direct, maar worden verrast als ze dichterbij komen. In het monument plaatsten Christiaansen en Montens een muntpers­ automaat die souvenirpenningen maakt van ingeworpen muntjes van 5 en 10 eurocent.

Traditioneel vind je deze machines bij toeristi­ sche trekpleisters als The Eye in Londen of de Eiffeltoren in Parijs. Gooi een muntje in de machine, draai de wals rond en je krijgt een ovalen aandenken retour waarop het reuzenrad prijkt of de Eiffeltoren. De penningen van Montens en Christiaansen zijn poëtischer.

Rondom een afbeelding van de gedenknaald lees je een tekstje terug dat vertelt over Nederland op zijn mooist.

Collectorsitem Het Monument de Souvenir werd onthuld in 2010 op het Hulshorsterzand omringd door bos met een mozaïek aan leefgebiedjes voor vele soorten planten en dieren. Daar staat het nog altijd en de ontwerpers zijn verrast over wat hun ingreep teweegbracht. ‘We voegden iets toe aan een bijzondere plek in transitie, zonder dat het er afbreuk aan deed. Dat voelen pas­ santen dus ook. Het monument is nauwelijks beschadigd in de afgelopen vijf jaar en we ontvingen met regelmaat enthousiaste reacties.

Ook de boswachters die het Hulshorsterzand onder hun hoede hebben, konden ons soms bijzondere verhalen teruggeven. Het mooiste verhaal? Dat de boswachter ooit een bierblikje achter het venster van de wals aantrof. Dat venster is bevestigd met speciale schroefjes die je niet zomaar los kunt draaien. Kennelijk was er iemand in de buurt die een speciale schroe­ ven­draaier bij zich had en de moeite nam om, heel behoedzaam, dat blikje achter te laten.

Er was niets beschadigd. Wat we ook niet ver­ wacht hadden, is dat fervente verzamelaars van de souvenirpenningen ons opspoorden met de vraag wanneer er nieuwe penningen worden uitgebracht. De penning van Monument de

‘Vroeger oerbos, verzand tot heideveld met weideheld stilleven met schaapherder’ Ria Borkent

‘Vanaf de IJsseloever zag hij, over de hoge bandijk heen, de kronkelige blauwe lijn van de heuvels: de Veluwezoom, het beloofde land’ Jan Siebelink

NIEUWE VELUWE 3_4/15

23

Souvenir blijkt in die kringen een heus collec­ torsitem te zijn geworden. Bijzonder hè?’

Als een zandsculptuur De gedenknaald staat nog altijd fier in het zand en is er eigenlijk alleen maar mooier op gewor­ den, vertelt Montens, terwijl ze haar mapje foto’s openklikt op haar telefoon. ‘De gedenk­ naald is van staal gemaakt en voorzien van een laagje Hulshorster zand. Dat geeft het iets zachts, alsof het een zandsculptuur is. Onder bepaalde weersomstandigheden oogt het monu­­mentje echt als een luchtspiegeling: het valt weg tegen de zandvlakte of het doemt er juist uit op. Wat we niet konden vermoeden, is dat weer en wind een mooi patina legden over de zandcoating. Nu, vijf jaar later, staat het monument nog altijd fier overeind, maar het oogt natuurlijker. Alsof het hier al veel langer staat.’

‘Gedenk het zand.

Gedenk de bomen.

Het schone land.

Mij overkomen.’

Wouter Klootwijk

Tweede leven Christiaansen en Montens besloten om te onder­zoeken of het Monument de Souvenir niet langer kon blijven staan, want eigenlijk was de afspraak dat het project vijf jaar zou duren.

Dat is gelukt: Natuurmonumenten heeft het kunstwerk geadopteerd. Een goed moment voor het laten maken van een nieuwe walsrol met drie teksten, vinden Montens en Christiaansen.

‘Omdat het werk nu echt deel uitmaakt van de Veluwe leek het ons mooi om mensen specifiek te vragen naar hun beleving van dit natuur­ gebied. Als ode aan een bijzondere plek. We hopen passende woorden te vinden. Lezers van Nieuwe Veluwe zijn van harte uitgenodigd om een tekst in te zenden!’ (zie kader) Op verzoek stuurden enkele schrijvers/dichters hun woorden in. Laat u erdoor inspireren.

‘parels onder je voeten hemels gewelf kom tot jezelf laat ons ont-moeten’ Manon Berendse

‘Wat toovermacht heeft toch de eenzame Veluwe’ Uit: Jacobus Craandijk, Wandelingen door Nederland (1886)

Filmpje over het idee achter Monument de Souvenir: kccm.nl/project/monument-desouvenir/animation/

Prijsvraag: uw zin over de Veluwe op een muntje De zinnen die nu uit het Monument de Souvenir komen rollen, werden geschonken door drie topbeslissers die in 2010 nauw betrokken waren bij het Landschapsakkoord van Apeldoorn.

Wat betekent de natuur voor hen persoonlijk, als er even geen beleidstaal hoeft te worden geschreven? Het is tijd voor een drietal nieuwe zinnen, waaruit wandelaars ter plekke kunnen kiezen. Dit keer krijgen de schrijvers, makers en lezers van

24

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Nieuwe Veluwe de gelegenheid om hun verwoording van wat de Veluwe – het Hulshorsterzand in het bijzonder – voor hen betekent. Drie zinnen worden uitgekozen en op een nieuwe wals geplaatst in het monument.

Zinnen van maximaal 90 tekens zijn welkom op info@kccm.nl o.v.v. Woorden voor Monument de Souvenir. Meedoen kan tot 28 februari 2016.

a

Ooit gingen de Amerikanen op zoek naar hun nationale vogel en hadden toen de moeilijke keuze tussen zeearend en kalkoen. Het werd de zeearend. India koos de pauw, de KLM als Nederlands symbool voor de zwaan. Wat zou nu de vogel van de Veluwe zijn?

Eten van de Veluwe Houtsnip of kip René Zanderink

Tijdens de presentatie in september van het boek De nieuwe keuken van de Veluwe, met daarin onder meer een bundeling van al mijn columns in Nieuwe Veluwe, bracht ik ter sprake dat dit misschien ooit de blauwe reiger was. De vogel die door de hoogste adellijke gezelschappen tezamen met de koning rondom het Uddelermeer bejaagd werd met Groenlandse giervalken.

Nadat ik het eerste exemplaar van het boek overhandigde aan Peter Klosse, smaak­ professor en eigenaar van hotel-restaurant De Echoput in Hoog Soeren, werd ik door hem gecorrigeerd. Er is nog steeds een typisch Veluwse vogel die ook nu nog culinair interessant is: de houtsnip.

Klosse betoogde dat de jacht op de snip voor Koning Willem III zelfs de aanleiding was om een stuk natuur op de Veluwe te kopen. En paleis Het Loo te (ver-)bouwen.

Willem nodigde jaarlijks zijn vrinden uit voor een jachtpartij. Allengs werd er door opeenvolgende generaties Oranjes grond bijgekocht en zo ontstond Kroondomein Het Loo. ‘En het jachtfeestje is er jaarlijks natuurlijk nog steeds. Maar weg van de publiciteit.

Kenmerk van het gebied is het goede beheer; het is zeer natuurrijk. Als de mens zich er honderd jaar zou terugtrekken en niets zou doen, dan zou er niets anders zijn dan een wildernis van brandnetels, bramen, dennen, kraaien en vossen’, aldus Klosse. En zo zou de hele Veluwe er volgens hem uitzien als we het gebied aan haar lot overlaten.

Nu kun je daarover discussiëren, want bossen ontwikkelen zich en iets als een brandnetel is kenmerkend voor stikstofrijke (mest)grond. Maar feit is dat de mens duizenden jaren deel uitmaakt van een uitgebalanceerd ecosysteem. Alleen de laatste pakweg zestig à zeventig jaar zijn we door het louter economisch denken roofbouw gaan plegen, ook op de Veluwe.

De houtsnip mag volgens de Jachtwet niet meer bejaagd worden – evenals patrijs – omdat deze te zeldzaam is geworden. Alleen fazant en houtduif mogen nu nog als gevogelte bejaagd worden. Om over het korhoen op de Veluwe – dat ooit ook bejaagd werd – helemaal maar niet te spreken. Onduidelijk is of en hoeveel exemplaren daarvan nog leven in en rondom Het Nationale Park De Hoge Veluwe, waar ze nog een aantal jaren geleden zijn uitgezet.

Vooralsnog is de Barnevelder kip als symbooldier geschikter. Hij hoort bij de Veluwse schrale gronden, maar werd vooral fameus vanwege zijn eierlegcapaciteiten. Helaas werd de Barnevelder ingehaald door buitenlandse nog productievere rassen. Immers, de Barnevelder legde weliswaar ook meer dan 300 eieren per jaar, maar mocht niet veel meer gaan leggen omdat er op de zondag sowieso niet ‘gelegd’ en geraapt mocht worden. Natuurlijk legt een kip ook op zondag, maar in Barneveld konden ze natuurlijk niet met een kip op de proppen komen die meer dan 365-52 = 313 eieren per jaar legde, want dan was het zeker dat ie ook op de zondag legde.

Eind vorige eeuw was de Barnevelder een zeer zeldzaam kippenras geworden, nu zijn er weer honderden. Die ‘herrijzenis’ maakt hem met een knipoog naar patrijs, korhoen en houtsnip het Veluws gevogelte bij uitstek. En een bout van een Barnevelder die vrij heeft kunnen scharrelen, is ook overheerlijk.

Houtsnip. foto Koos Dansen

René Zanderink, erfgoedbewaker Ark van de Smaak, Slow Food Nederland

NIEUWE VELUWE 3_4/15

25

Griftinkt 26 Aanvankelijk aanmodderend, Apeldoorn absorberend als afwaswater, een verbaasde beekprik in een blauwe Donau; de cadens van calamiteit, cumulatief als een canzone over de chaostheorie Ergens in een Eendrachtstraat begint mijn eenmansactie, [...]

Ik verdiep me verbaasd en verwonderd; verblind en verwachtingsvol verslag doend voor ik voorbij de V&D verval, de wereld weerspiegelend in wasserijwater en woordenvloed. Ik ben XS, en yolo, zo zal ik het zand in zakken, mijn zeepsop zien verzanden Hanz Mirck Eerste en laatste couplet van het gedicht, waarin Mirck gebruikmaakt van de 26 letters van het alfabet.

26

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Wandelen door het centrum van Apeldoorn aan de hand van gedichten en prozafragmenten uit de Nederlandse literatuur. Dat kan nu met het boekje van Dick van der Klis, eindredacteur van Nieuwe Veluwe die dit voorjaar vrij onverwacht overleed. Familie, vrienden, Nieuwe Veluwe en uitgeverij Blauwdruk maakten zich er sterk voor om postuum zijn Literaire wandelgids Apeldoorn uit te brengen.

tekst Ria Dubbeldam, foto’s Harry Harsema/Blauwdruk

Literair wandelen

Pleintje bij het CODA met halfronde bankjes van Tirza Verrips en dichtregels van Rutger Kopland over de rode beuk.

in Apeldoorn

Plekken bezoeken waar schrijvers en dichters iets over zeggen, is een bijzondere manier om Apeldoorn te verkennen. Maar levert het ook een móóie wandeling op? Afgaand op het eerste tekstfragment in het boekje van Ferdinand Bordewijk (1884-1965) begint het weinig hoopvol.

‘Maar in Apeldoorn trof ik alles vreselijk, huizen, mensen, lawaai.

Het was er niet vreselijk lelijk, niet vreselijk dood, niet vreselijk klankloos; het was veel erger, het was enkel vreselijk. Want wat lelijk is, dood, en klankloos, bezit nog een stijl die het eigent, en hier ontbrak van die stijl zelfs de bescheidenste aanduiding.’

Dat Gelderse gat Tja, denk je dan als je bij het startpunt bij het CODA (Cultuur Onder Dak Apeldoorn) staat. Is de wandeling de moeite waard? De twijfel slaat verder toe na het lezen van het tweede fragment, al is de hoofdfiguur in het verhaal Appeldoorn uit 1989 van Kees van Kooten (1941) zeker milder in zijn oordeel over de stad.

‘Als hij zou willen, kan hij die geur van dennennaalden binnen vijf minuten opsnuiven, want de zon schijnt en zij wonen aan de rand van Apeldoorn, op de Soerenseweg. In Apeldoorn zelf is sinds 1947 verschrikkelijk veel verpest en veranderd, ja verrek, waar in Nederland niet, maar aan de voet van onze Naald zitten nog altijd geen junks zoals op de Dam in Amsterdam, zegt hij altijd tegen zakenrelaties, als ze hem vragen of het een beetje is uit te houden, in dat Gelderse gat.’

Echte Apeldoorners en mensen die om welke reden dan ook in dit Veluwse ‘gat’ zijn neergestreken, vinden het er zeker uit te houden.

Zelfs meer dan dat; ze zijn verknocht aan hun woonplaats. Hoe vaak is die niet in lyrische woorden bezongen. Kennelijk heeft Apeldoorn veel te bieden als je er oog voor hebt. Ria Borkent, stadsdichter in 2012: ‘Stad van zuiver water, stad van scheppers: papier, karton, een schoon gewassen prent.

Plek van slingerbeken en de golf van het kanaal, Paleis Het Loo als een natuurlijk monument.

Je plukt er het geluk van westelijke bosbessen, je spot er het genot van oostelijke weidevogels.

Daartussen wenkt het Raadhuisplein en het station met in de lucht contouren van de kus.’

Apeldoorns roem Borkent roemt de sprengenbeken die gewoon door de stad lopen, geniet van de lommerrijke parken en lanen die zonder de Oranjes nooit waren aangelegd en voelt de aanwezigheid van de Veluwse natuur en de landelijke IJsselvallei.

Die stad in het groen met koninklijke allure ervaar je ook als je met de wandelgids van Van der Klis door het centrum loopt. Néé, het is niet vreselijk in Apeldoorn. Het is behalve een literaire wandeling ook een móóie tocht doorspekt met cultuurhistorie en kunst.

Het begint gelijk bij de rode beuk naast het CODA met drie halfronde stenen bankjes. Een ontwerp van beeldhouwer Tirza Verrips waarin tekstregels van Rutger Kopland zijn verwerkt. Verder in de wandeling, op het stationsplein wordt de aandacht getrokken naar het opmerkelijke kunstwerk van Giny Vos: Reizend Zand, een brede

NIEUWE VELUWE 3_4/15

27

naar meer. De volgende nieuwe literaire route moest door Apeldoorn voeren. Kort voor zijn overlijden op 31 maart was het manuscript klaar.

Zijn verzamelde literaire fragmenten voeren je over het Raadhuisplein met gezellige terrasjes, langs architectonische juweeltjes zoals bioscoop Minerva in Amsterdamse Schoolstijl, het verstilde water van het Apeldoorns Kanaal en door parken met majestueuze bomen. In de Korte Nieuwstraat ervaar je de rust waarin Arthur van Schendel (1874-1946) bij zijn zus Virginie kon aansterken.

Boven: Kunstwerk van Giny Vos van glas en ledlampjes op het

Een gele bus Een aantal beschreven plekken bestaan niet meer, zoals het oude busstation. Harry van Rijn, die als jongetje van zeven uit Amsterdam rond 1930 in een ‘gesticht’ in Hoenderloo (tegenwoordig de Hoenderloo Groep) werd geplaatst, schreef in zijn autobiografische roman Huilen in de zon over zijn aankomst in Apeldoorn, waar hij de bus moest nemen: ‘Vreemd eigenlijk dat je sommige kleuren nooit vergeet. Neem nou die bus op het stationsplein van Apeldoorn, de bus naar Arnhem. Een gele bus, beschilderd met zwarte letters. Ik heb nog nooit van zo dichtbij een bus gezien en kijk vol ontzag naar de reuzenauto die grommend en trillend staat te wachten op de laatste passagiers voor een tocht over de Veluwe. Een bus in een opvallend hardgele kleur die ik nooit zal vergeten. [...]

De bus kruipt langzaam door de drukke straten van de binnenstad. In de buitenwijken stappen de mevrouwen uit met hun volle tassen.’

Stationsplein. Jana Beranová dichtte erover in Twitterlicht.

Onder: Pleintje op de hoek van de Paslaan waarover Bert Jansen in de woelige jaren zestig schreef.

glazen wand met leds die een Veluwse zandverstuiving nabootsen.

Soms stuift het heftig, maar het zand kan ook een tijdje stil liggen of een klein beetje opstuiven. Van der Klis zelf stond er maar kort bij stil. Meer aandacht had hij voor het gedicht dat naar aanleiding van het kunstwerk is geschreven door Jana Beranová, die bekendheid verwierf met haar vertaling van Milan Kundera’s De ondraaglijke lichtheid van het bestaan.

Literaire plekken Van der Klis’ primaire fascinatie voor literatuur is niet verwonderlijk. Dertig jaar lang was hij docent Nederlands op de Koninklijke Scholengemeenschap. Een uit de hand gelopen hobby was het verzamelen van gedichten en prozafragmenten over geliefde plekken.

Aanvankelijk over Het Nationale Park De Hoge Veluwe, wat in 2007 resulteerde in De pen in het zand. Een literaire zwerftocht over De Hoge Veluwe, een boekje dat hij samen met literair-historisch publicist Arno van der Valk uit Ede had samengesteld. Het smaakte

28

NIEUWE VELUWE 2/15

De verschillende verkeersstromen zijn tegenwoordig gescheiden, waardoor bussen niet meer hoeven te ‘kruipen’. Wat ook veranderde is de Grift. Die is weer bovengronds gehaald. In dit voormalige afvoerputje van Apeldoorn stroomt inmiddels zulk schoon beekwater, dat zelfs de zeldzame beekprik is teruggekeerd (zie passage uit het gedicht Griftinkt 26 van Hanz Mirck).

Hall of Fame Natuurlijk staat Van der Klis stil bij ‘zijn’ eigen Koninklijke Scholengemeenschap, waar hij doceerde. De school bracht enkele BN’ers voort, waaronder radiomaker Kees Schilperoort (1917-1999): ‘Als ik in de dertiger jaren in Apeldoorn met mijn vader door de Hoofdstraat liep en we ontmoetten een leraar van de Koninklijke Hogere Burgerschool Prins Hendrik der Nederlanden, was ik de eerste die groette. Daarna namen de heren beleefd de bolknak uit de mond om vervolgens met een lichte buiging het hoofd te ontbloten.’

Schrijver Gerhard Durlacher (1928-1996) beschreef in diverse verhalen zijn herinneringen aan de school en aan Apeldoorn. Na het bombardement van Rotterdam in de meidagen van 1940 wilden zijn ouders naar een veiliger plek. In Niet verstaan vertelt hij hoe hij in Apeldoorn terechtkwam:

Oranjepark De lila lucht lijkt licht en luchtig – groen park in een gezegend land – en witte eenden duiken kluchtig of waggelen langs de waterkant.

Aartsvaderlijk troont de kastanje, gigantisch grote kandelaar.

Het park blinkt geel en niet oranje, want what is in a name, nietwaar. [...]

Rita Staller (1946-2006)

‘Iedere dag wordt er thuis over reddingsplannen gefantaseerd, hoewel wegkomen uit de muizenval waarin we zijn beland onmogelijk is. In mijn schoolatlas lijkt de bosrijke Veluwe schuilmogelijkheden te bieden. Mijn ouders en hun huisgenoten hopen dat we ons daar beter voor de Duitsers kunnen verbergen dan elders in het land. De keus valt op Apeldoorn, een onbekende rode stip te midden van veel groen op de kaart.’

Nieuwe vluchtelingen Hoe actueel is de vluchtelingenproblematiek met de komst van nieuwe mensen die het oorlogsgeweld willen ontvluchten. Dit keer uit met name Syrië. Van der Klis nam een tekstfragment op van een andere vluchteling: de inmiddels bekende schrijver Kader Abdolah uit Iran. Op de hoek van de Loolaan met de Bosweg lag het asielzoekerscentrum waar hij werd opgevangen. Daarover schreef hij in De adelaars:

‘Het was net donker toen ik in het opvangcentrum aankwam.

Ik was door de nachtportier van Schiphol opgehaald. ´Je mag in de t.v.-zaal op mij wachten´, zei hij in het Engels tegen me. Ik ging naar de t.v.-zaal en daar zat ze, alleen, televisie te kijken. Misschien is ze wel een landgenote van mij, dacht ik meteen. ´Hallo!´ riep ik. ´Hallo´ was het enige Nederlandse woord dat ik kende, hallo en geen hello. Ik had dat pas geleerd.’

Literaire wandelgids Apeldoorn Dick van der Klis, Uitgeverij Blauwdruk, ISBN 9789075271959 , €14,50.

De literaire stadswandeling is een route van 11 kilometer langs plekken die bekende en minder bekende schrijvers en dichters beschrijven. De route is op te splitsen in drie etappes.

NIEUWE VELUWE 2/15

29

Recepten voor klik

tussen economie en natuur tekst Michiel Hegener, foto’s Hans van den Bos, jelle de Gruyter

30

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Veel bezoekers van de Veluwe kunnen hun enthousiasme voor het gebied eigenlijk alleen uiten door ernaartoe te gaan. Concreet en in een georganiseerd verband vorm geven aan hun verbondenheid is even lastig als elkaar leren kennen. De miljoenen Veluwefans zijn nu als los zand en een Veluwegemeenschap wil maar niet ontstaan. Dat kan anders, ook in het belang van de Veluwe nu de overheid zich daar beleidsmatig en financieel terugtrekt.

De Veluwe trekt jaarlijks miljoenen bezoekers maar ze blijven anoniem – voor elkaar, voor de terreinbeheerders, voor de ondernemers. De bezoeker die zich verbonden voelt met de Veluwe, kan daar maar weinig mee. Die disconnectie tussen de Veluwe en de Veluwefans is jammer voor de bezoekers zelf, want velen zouden graag actief en collectief bij het gebied betrokken raken. Denk aan vrijwilligerswerk. Denk aan actievoeren als natuur wordt bedreigd. Denk aan excursies. Maar ook voor de Veluwse natuur blijven er nu kansen liggen. De overheid treedt in alle opzichten terug uit de Veluwe (en de rest van de Nederlandse natuur): beleidsmatig en als geldverstrekker voor natuuronderhoud.

Waar zitten de nieuwe fondsen om de Veluwe mooi te houden en op te waarderen? De bezoekers brengen jaarlijks miljarden binnen bij de recreatie-ondernemers die het van de mooie natuur moeten hebben, maar van dat geld stroomt niets terug naar de natuur. Zijn er wellicht mogelijkheden om het enthousiasme van de Veluwe-bezoekers te verzilveren?

Proefprojecten Die vragen worden nu steeds vaker gesteld en hier en daar wordt gedacht over praktisch uitvoerbare antwoorden. Er lopen al proefprojecten.

Dat geldt ook voor Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, waar dezelfde problemen spelen en waar is geëxperimenteerd met oplossingen.

Maaike van Lidth de Jeude-Jonkers vertrok in 2012 na twintig jaar bij de Natuur en Milieufederatie Utrecht en meldde zich bij het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug: of ze daar een pilot mocht opzetten om recreatie-ondernemers aan het park te binden om zo geldstromen voor de natuur en natuurgerichte recreatie te genereren. ‘De geldkraan van de overheid ging steeds verder dicht voor projecten in het Nationaal Park. We zouden eigenlijk af moeten van het gesoebat met de overheid over geld, je moet langs allerlei papieren tijgers voordat je een paar duizend euro hebt. Bij projecten die ik vanuit de Natuur en Milieufederatie Utrecht in het Nationaal Park had gedaan, bleek dat recreatie-ondernemers die het van de natuurlijke omgeving moeten hebben, goed betrokken kunnen worden.’

Klik tussen geld en natuur Zo ontstond het idee om het merk ‘Nationaal Park’ te vermarkten met natuurgerichte producten, waarbij ook sprake is van winst voor de ondernemers. Een pilotproject dat in 2012 startte was het aanbieden van meerdaagse groene arrangementen: overnachten, vervoer, maaltijden en verder natuuractiviteiten. ‘Denk aan het ophalen van mensen vanaf treinstations of streekrestaurants, een fietstocht langs streek­producenten. IVN-excursies in de natuur. Fietsen. Bezoek aan een arboretum, een theetuin.

Golfen op landgoedbanen. Het idee was om de organisatie over te laten aan de hotels en ze te laten samenwerken met een reeks kleine, natuurgerichte ondernemers. Van de opbrengst zou tien procent naar het Nationaal Park gaan.’

In het plan was dus een klik gemaakt tussen het geld dat de recreanten achterlaten en de natuur waarvoor ze kwamen. Minder duidelijk is hoe die recreanten dan verder gebonden konden worden. Maar dat hoeft ook niet meteen, benadrukt Jan van Muyden, voorzitter van het Veluwefonds dat gelden werft voor het Nationaal Landschap Veluwe. ‘Met thematische bijeenkomsten en min of meer spontane deelnemers kweek je op den duur een voedingsbodem voor andere goede dingen. En zo werk je aan de betrokkenheid, die bij een deel van de recreanten concreet kan worden. Bij het Veluwefonds kan iedereen donateur worden, maar die mogelijkheid is er niet in de eerste plaats voor het geld, daarvoor levert dat te weinig op. Het donateurschap dient om betrokkenheid vast te leggen.’

Innovatief concept Terug naar Utrecht. Het arrangementenplan van Van Lidth de Jeude trok aandacht en werd in 2013 genomineerd voor de prestigieuze EDEN Award van de EU voor duurzame toeristische modellen. ‘Dat was een enorme opsteker, ook voor de deelnemende ondernemers. De jury vond het een innovatief concept, deze manier om ondernemers te betrekken bij natuurontwikkeling.’ Want behalve de afdracht van die tien procent en de inhoudelijke ondersteuning (onder de naam Natuurlijk!Doen), had ook de inspanning van de hoteliers om de arrangementen op te tuigen een spinoff: daardoor gingen ze meer nadenken over de natuur rondom en leerden ze partijen kennen die daar actief waren. De arrangementen werden aangeboden via de website van het park, dat gaf de potentiële afnemers vertrouwen, dat gaf het project meer status.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

31

‘Als je Veluwebreed samenwerkt, zeg je niet tegen je klant: wij hebben één trekkershut maar: we hebben er honderd. Zo haal je langeafstandswandelaars naar de Veluwe die nu naar de Ardennen gaan’

32

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Toch doemden er problemen op. De respons van het publiek was matig en in de praktijk bleek dat veel mensen liever hun eigen programma maakten voor het weekendje weg. In tenminste één geval verzuimde de hotelhouder om de tien procent af te dragen, het verkochte arrangement werd niet gemeld. De pilot resulteerde in een nieuw idee: een stichting voor vrienden van het Nationale Park Utrechtse Heuvelrug. De jaarlijkse donaties zouden naar het park gaan en de vrienden kregen met hun donateurskaart korting bij deelnemende recreatieondernemers. Van Lidth de Jeude: ‘En toen begonnen de problemen pas echt. Want Het Utrechts Landschap, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer hadden zelf ook kortingskaarten voor hun achterban en ze beriepen zich op de landelijke afspraak van een aantal jaren geleden dat er geen vriendenstichting voor welk park dan ook zou worden opgericht. Een kortingskaart met op de achtergrond het goede doel, werd wel geaccepteerd.

Veluwse verdeeldheid Het verhaal lijkt Utrechtser dan het is. Ook op de Veluwe loopt veel vast door de eindeloze versnippering van terreinen en belangen en het onvermogen van de spelers om de Veluwe als één gebied te presenteren. Van Muyden: ‘Onder de natuurterreinbeherende organisaties is er vaak concurrentie, helaas. Maar het maakt de toerist niet uit op wiens terrein hij loopt of in welke gemeente. Verdeeldheid en alleen je eigen belang willen zien, speelt ook bij de ondernemers. De vernieuwing die de Veluwe nodig heeft kan er alleen komen als toeristische ondernemers en de eigenaren van natuurterreinen

begrijpen dat je het gebied aan de bezoekers moet aanbieden als een geheel.’

Trekkershutten zijn een voorbeeld. Wie een paar dagen door onafgebroken natuur wil lopen komt in Nederland terecht op de Veluwe. Trekkershutten maken zo’n tocht veel doenlijker dan met een tentje, zeker bij slecht weer. Maar het aanbieden van meerdaagse arrangementen, van hut naar hut, kan veel beter dan nu – zeker als je ‘de Veluwebezoeker wil ontzorgen’. Dat benadrukt Bastiaan Overeem, projectleider van VisitVeluwe dat het werk van het failliete Veluws Bureau voor Toerisme deels overnam. ‘Als je Veluwebreed samenwerkt zeg je niet tegen je klant: wij hebben één trekkershut voor u, maar: we hebben er honderd. Met die benadering ga je langeafstandswandelaars naar de Veluwe halen die nu naar de Ardennen gaan.’

Betrokkenheid organiseren Door de Veluwe als één gebied te presenteren, en dan niet alleen qua trekkershutten, is het ook eenvoudiger om de betrokkenheid te organiseren. Overeem: ‘Er hoeven geen nieuwe iconen bij, er is al zoveel. De ontwikkelmogelijkheden zitten aan de zachte kant. Tot nu toe hebben de Veluwse ondernemers heel aansprekende markt-productcombinaties laten liggen door gebrek aan samenwerking. Iedereen zou de schouders eronder moeten zetten om de bezoeker te boeien en te binden.’

VisitVeluwe nam in september een initiatief over van Bungalowpark Hoenderloo, te zien op www.hetbestevandeveluwe.nl. Iedereen met een vraag over de Veluwe kan daar terecht bij twintig ambassadeurs, binnenkort veertig, die, in de woorden van Overeem, ‘in de haarvaten van de Veluwe zitten, die weten wat het gebied interessant maakt. Daar krijg je authentieke verhalen met een gezicht en geen sappig marketingverhaal.’ Deels is het dus maatwerk voor wie een vraag voorlegt aan een van de ambassadeurs (bijvoorbeeld een dierenarts bij Burgers’ Zoo, een boswachter van Staatsbosbeheer of Ria Dubbeldam, hoofdredacteur van Nieuwe Veluwe). En omdat de gebruikers van de site wordt gevraagd hun mailadres op te geven, krijgen ze ook een nieuwsbrief. Voorlopig is die voor iedereen hetzelfde, het plan is meer nieuwsbrieven, afgestemd op je belangstelling.

Gebruikers van de site krijgen als eersten bericht over excursies, zoals de bronstexcursies die dit jaar tjokvol zaten.

Gemeenschap van Veluwefans De site is dus een luchtige vorm van het organiseren van betrokkenheid, al is het vooral eenrichtingsverkeer: van de site naar de gebruiker.

Donateurschap voor het Veluwefonds gaat een stap verder, lidmaatschap van de Vereniging van Vrienden van de Veluwe nog weer verder.

Zo ook een abonnement op Nieuwe Veluwe. Of denk aan vrijwilligerswerk via Landschapsbeheer Gelderland, dan word je een werkzame deelgenoot van de Veluwe.

Daarmee rijst de vraag in hoeverre de mogelijkheden die Veluwefans hebben, zijn te koppelen.

Nu al is het donateurschap voor het Veluwefonds te combineren met een abonnement op Nieuwe Veluwe. De Vereniging van Vrienden en Nieuwe Veluwe zijn ook gekoppeld, met korting uiteraard, voor wie wil. Dat zou veel verder kunnen gaan, er is een toekomstige gemeenschap van Veluwefans denkbaar, waarin de projecten van nu plus nog wat nieuwe worden aangeboden als één constellatie, waaruit je kan kiezen. En eigenlijk horen terreinbeheerders, producenten van streekproducten en horecaondernemers ook tot dat grote geheel, dus niet alleen als aanbieders. Dat geeft mogelijkheden voor allerlei dwarsverbindingen tussen de spelers. Denk aan restaurants die gecertificeerde Veluwse streekproducten verwerken. Dat gebeurt al (een onverwachte voortrekker is Van der Valk Hotel De Cantharel bij Ugchelen), maar er is meer mogelijk. Ter aanmoediging: restaurant Noma in Kopenhagen, vaak aangeprezen als het beste ter wereld, gebruikt alleen producten van binnen een straal van 50 kilometer van de vestiging.

Aftappen van geldstromen In zo’n groot Veluws netwerk vallen vrij eenvoudig geldstromen af te splitsen uit de duizenden kassa’s in en om de natuur. Dat geld kan worden besteed aan de natuur, waar de horeca weer baat bij heeft, om maar te zwijgen van de marters, zwijnen, dassen en wat er verder rondrent en -vliegt in het grootste laagland natuurgebied van Noordwest-Europa.

Het aftappen van geldstromen kan op veel manieren. Eén daarvan is de kortingskaart, zoals die dit voorjaar werd geïntroduceerd voor Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en omgeving.

Over het vervolg zegt Van Lidth de Jeude: ‘Ik had zo genoeg van die verdeeldheid en dat eigenbelang! Ik dacht: ‘Dan maar een kortings-

kaart en een stichting die ik met de ondernemers samen ga opzetten, zonder toestemming van het Nationaal Park.’ De naam Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug konden we gebruiken, het is geen beschermde term. Toen ging iedereen ineens overstag en kon de kortingskaart worden opgetuigd.’ Bij onder meer de ANWB en het Prins Bernhard Cultuurfonds had ze inmiddels €9000,- aan subsidie verworven, waarna het Nationaal Park dat bedrag verdubbelde.

Zo kwam er ruimte om het project goed op te tuigen.

Voor €25,- per jaar kan iedereen zo’n pas kopen en die geeft tien procent korting bij ruim 30 bedrijven – vooral horeca, maar ook een taxi bijvoorbeeld. Voor het Nationaal Park is er geen administratieve zorg, het park hoeft alleen maar de passen te verkopen en de opbrengst besteden aan natuurdoelen zoals – het eerste doel – een wildkijkhut.

Groene economie Van Lidth de Jeude hoopt dat de pas en de natuurgerichte producten en diensten bijdragen aan een ‘groene economie rond het park, met meerwaarde voor de ondernemers, de recreanten, de producenten van streekproducten, de gemeenten en de grondbezitters, zodat iedereen zich verbonden kan voelen met het gebied’.

De huidige Nationaal Park Pas is in dat perspectief nog een wat karig concept, vindt ze. ‘Je bent acceptant of pashouder, daar wordt niemand warm of koud van.’ Maar het is wel een begin, en de Veluwe heeft zoiets niet. Recent is naar de mogelijkheid van een Veluwepas gekeken, maar de horecabedrijven voelden er, anders dan in Utrecht, niet voor om tien procent korting te geven.

Als financiële constructies het doel zijn, bestaan er meer mogelijkheden dan een pas. Bekend is double billing, waarbij de klant van een restaurant ervoor kan kiezen een paar procent extra te betalen ten behoeve van de omgeving. Een soort vrijwillige toeristenbelasting die bijvoorbeeld in het Engelse Lake District al decennia bestaat en jaarlijks omstreeks 100.000,- pond oplevert. De Biesbosch heeft ook zoiets, Beleef en geef heet het, maar dat levert slechts een paar duizend euro per jaar op. Van Muyden heeft in dit verband goed nieuws: de gevierde website booking.com heeft een variant die book different heet. Wie daar overnachtingen boekt bij een groen hotel op de Veluwe kan wat ex-

tra’s betalen ten bate van de Veluwe, en dat komt dan bij Stichting Veluwefonds.

Geldstromen vervlechten Het bovenstaande is een vluchtige schets van een dik en groeiend dossier. Er wordt van alles geprobeerd, en er wordt ook veel gedacht en gepraat op studiedagen, congressen en aan vergadertafels. De lancering van het manifest Wild van de Veluwe in februari is daar onderdeel van. De ondertekenaars (Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Geldersch Landschap, de Gelderse Natuur en Milieu Federatie, Landschapsbeheer Gelderland, IVN Gelderland, Recron Gelderland en het Veluwefonds) ontvouwen daarin mooie ideeën over natuur en landschap en bepleiten het vervlechten van geldstromen. Landschapsbeheer Gelderland in het bijzonder zal, nog meer dan ze al deden, gaan proberen om bewoners en plaatselijke organisaties actief te betrekken. Bij de Veluwe zou je denken, maar de plaatselijke bevolking denkt dat maar zelden. Ze werken misschien aan hun directe leefomgeving, rond het dorp of een paar kilometer daar vandaan. Het Veluwegevoel ontbreekt bijna overal, zegt Van Muyden, die acht jaar wethouder was in Voorst. ‘Dat blijkt ook uit onderzoek. Het is historisch gegroeid, doordat de bevolking niet op de Veluwe woont maar in een krans eromheen. Ze keken en kijken nog steeds naar de graslanden, naar de klei en staan met hun rug naar de Veluwe. In de nationale landschappen Groene Hart en IJsseldelta hebben ze dat probleem niet. In de IJsseldelta wordt binnenkort een gebiedscoöperatie opgericht.’

Plannen om een echt Veluwegevoel te doen ontstaan zullen het dus van de natuur moeten hebben: als de bewoners van de Veluwe hun blik in die richting wenden kijken ze ook naar elkaar.

Jongeren aan het roer Overeem is over het geheel positief over de toekomst van de Veluwe, vooral ook omdat nu een nieuwe generatie aan het roer zit, mensen van 30, 40 jaar die weinig last hebben van de verstarring die de Veluwe zo lang hinderde, die tussen hun oren geen rasters hebben en wel de bereidheid om alles eens anders te bezien.

Overeem: ‘Publiek en privaat zijn jongeren de Veluwe aan het overnemen.’

NIEUWE VELUWE 3_4/15

33

34

NIEUWE VELUWE 2/15

Opknapbeurt voor grafheuvels in de stad Fanatiek wordt er gewerkt om een aantal grafheuvels te ontdoen van braamstruiken en ander opslag. Dit keer niet in de natuur maar in de stad. In de Apeldoornse wijk Schaikbos liggen in een bosje liefst vijf grafheuvels bij elkaar.

Ze waren echter nog nauwelijks herkenbaar. Het resultaat van een paar uur trekken, snoeien en zagen is verbluffend. Om het archeologische onderhoud continu誰teit te geven willen de gemeente en Stichting Landschapsbeheer een Archeologiewacht oprichten van betrokken burgers, die een paar keer per jaar het onderhoud uitvoert.

In Epe en Putten is ook een Archeologiewacht in oprichting. Ede en Barneveld hebben er al een. De vrijwilligers werken onder begeleiding van Erfgoedbeheer en Stichting Landschapsbeheer Gelderland zorgt voor gereedschap en handschoenen. foto Hans Dijkstra/gaw.nl

NIEUWE VELUWE 2/15

35

Geheimen

noordwestelijke Veluwe ontrafeld

36

NIEUWE VELUWE 3_4/15

tekst Jan Neefjes en Hans Bleumink/Bureau Overland, historische foto’s en afbeeldingen tenzij anders vermeld Streekarchivariaat Noordwest-Veluwe

Voor veel mensen is de Veluwe een ongerept natuurgebied. Maar schijn bedriegt. In werkelijkheid is het een van de oudste cultuurlandschappen van Nederland, een landschap dat sinds de prehistorie generatie op generatie is veroverd en bewoond, en steeds weer werd verlaten. De Erfgoedatlas van de

2.

gemeente Nunspeet vertelt het verhaal van de noordwestelijke Veluwe en laat zien wat daarvan in het landschap nog zichtbaar is.

De afgelopen jaren heeft het genre van de landschapsbiografie zich sterk ontwikkeld en is de populariteit ervan flink gegroeid, ook onder ‘gewone’ lezers. De cultuurhistorische Atlas van de Vecht (2011) en de Landschapsbiografie van de Drentsche Aa (2015) laten zien dat zo’n boek meer is dan alleen een interessante publicatie.

Het kan samenbindend en inspirerend werken, óók bij de uitvoering van nieuwe projecten en (ruimtelijke) ontwikkelingsopgaven. Martin Woestenburg pleit er in de opinie in dit nummer voor om ook voor de Veluwe zo’n landschaps­ biografie te maken.

Inmiddels is er wél een landschapsbiografie van de noordwestelijke Veluwe, die gemaakt is in opdracht van de gemeente Nunspeet: de Erfgoedatlas van Nunspeet. Net als andere gemeenten in Nederland moest de gemeente de archeologische, historisch-landschappelijke en historisch-bouwkundige waarden in kaart brengen. Vaak komt die kennis terecht in tech­ ni­sche rapporten, maar de gemeente Nunspeet wilde haar rijke culturele erfgoed ook toeganke­ lijk maken voor de bewoners en voor de hon­ derd­duizenden toeristen die de Veluwe jaarlijks bezoeken. Zo kan het culturele erfgoed van de gemeente meer gaan leven.

In de afgelopen drie jaar heeft een team van aardkundigen, archeologen, historisch geografen en historisch bouwkundigen van Bureau Over­ land, RAAP en Monumenten Advies Bureau de geschiedenis van de noordwestelijke Veluwe ontrafeld. We hadden daarbij de medewerking van bewoners en streekkenners. De ontmoeting tussen wetenschappelijk onderzoek, streek­ kennis en bewonersverhalen bleek bijzonder vruchtbaar en heeft tientallen nieuwe inzichten opgeleverd over het verleden van het Nunspeet­ se landschap. De Erfgoedatlas van Nunspeet laat zien wat er van die rijke geschiedenis nog

zichtbaar is in het huidige landschap, van graf­ heuvels en laekpalen tot dansende beuken (foto 1) en locomotiefhuisjes. In Nieuwe Veluwe alvast een kleine ontdekkingsreis door de verhalen en historische landschappen van de noordwestelijke Veluwe, in zeventien beelden.

Beddingen van lokale smeltwaterstroom De geologische basis van de Veluwe werd gelegd in de ijstijden. Kilometers brede voor­ gangers van Rijn, Maas en Vecht voerden vanuit het kale achterland zand, grind en leem mee.

De herkomst van het zand zou duizenden jaren later de bewoning en verdere landschaps­ ontwikke­ling bepalen. In de voorlaatste ijstijd drukten landijskappen stuwwallen op (2) en in de laatste ijstijd deden poolstormen parabool­ duinen en lengteduinen ontstaan. Op de Veluwe hebben deze ontwikkelingen hun sporen nagelaten.

Het hoogtebeeld (3) laat grindige heuveltjes op de Elspeetse heide zien. Het zijn waarschijnlijk restanten van vroegere beddingen van smelt­ waterstromen, die in de voorlaatste ijstijd vanaf de stuwwallen naar beneden stroomden. Op enkele heuvels zijn kuilen, waar in het verleden grind is gegraven.

Grafheuvels op zichtlocaties Op de Veluwe liggen meer dan duizend geregi­ streerde grafheuvels. De atlas maakt duidelijk dat ze geen archeologisch object op zich zijn, maar samenhangen met het vroegere land­ schap. Ze werden vanaf het laatneolithicum (vanaf ongeveer 2800 v. Chr.) opgeworpen, in een periode waarin de Veluwe een zekere culturele bloei bereikte. Vaak liggen grafheuvels op een topje van een zandrug, aan de boven­ kant van een helling, aan de rand van een plateau of langs een beek. Blijkbaar hechtte

3.

4.

5.

1.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

37

6.

10.

7.

men aan een goede zichtbaarheid van het grafmonument.

Voor zichtbaarheid is een open landschap nodig.

Uit stuifmeelonderzoek en uit de grondsoort waarop veel grafheuvels zijn opgeworpen, kunnen we afleiden dat het omliggende land­ schap destijds waarschijnlijk al open was, met een schrale gras- of heidebegroeiing. De graf­ heuvels op de foto (4) liggen in het Vierhouter­ bos. Hooggelegen, maar tegenwoordig vanwege het bos niet meer op een zichtlocatie.

8.

9. Collectie Gemeente Nunspeet, bruikleen particuliere collectie.

38

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Oprukkende Zuiderzee De noordwestelijke Veluwe heeft een laag­ gelegen en nat deel, het kustgebied van de Zuiderzee. De atlas beschrijft hoe door zee­ spiegelstijging en veenafbraak de Zuiderzee in de middeleeuwen steeds verder oprukte en hoe boerderijen en voorname huizen moesten worden verlaten. Door golfslag werd in de middeleeuwen een strandwal opgeworpen die enige bescherming bood. Maar dijken waren er niet, en doordat de strandwal werd doorsneden door beken, stroomde het Zuiderzeewater met vloed het achterland in, dat bij hoogwaters zelfs helemaal blank kwam te staan. De storm­ vloeden betekenden uiteindelijk de ondergang van het buurtschapje Hoophuizen, dat op en direct achter de strandwal lag. Het verdwijnen van de boerenbevolking zou later de opkomst van recreatie en een strandbad mogelijk maken.

Sinds de aanleg van de Afsluitdijk, in 1933, horen overstromingen tot het verleden. Aan het zeer open, onbebouwde en boomloze weide­ land­schap achter de strandwal is de invloed van de vroegere overstromingen nog af te lezen.

Op het grasland rechts op foto 5 herinnert een kleine verhoging aan een verlaten huisplaats.

Dansende beuken Het Elspeter- en het Vierhouterbos zijn twee oude malebossen, die oorspronkelijk gemeen­ schappelijk werden beheerd. Mogelijk zijn deze locaties ooit bewoond geweest, voordat ze in de loop van de vroege middeleeuwen tot bos zijn bestemd en werden beheerd door maalschap­ pen. Aanvankelijk hadden alleen de Elspeetse en Vierhoutense boeren rechten in deze maal­ schappen. Later konden ook stadse kooplieden, adel of kerkelijke instellingen zich inkopen. In de negentiende en twintigste eeuw werden de bossen verkocht aan kapitaalkrachtige particu­ lieren. In delen van het bos is het oude bos­ beheer van de maalschappen nog herkenbaar aan de bijzondere boomvormen – dansende beuken – en de hoge moskragen om de stam­ men (foto 1, pag. 38). De atlas behandelt enkele hypothesen over hoe deze boomvormen tot stand konden komen.

Het Veluwse heideschaap Op de arme Veluwse zandgrond was het schaap een essentiële schakel in de landbouw. Met de schapenmest en heideplaggen werden akkers vruchtbaar gemaakt. De dorpen met hun akkers lagen als kleine eilanden te midden van uit­ gestrekte heidevelden, waarop de schapen graasden. Met de komst van nieuwe meststof­ fen in de negentiende eeuw, zoals chilisalpeter en kunstmest, verloor het heideschaap zijn functie als mestleverancier. Maar terwijl de Veluwse heide overal werd bebost, bleven de

Elspeetse boeren tot ver in de twintigste eeuw vasthouden aan hun traditionele begrazings­ rechten. Eén van de bekendste schaapsherders was Willem Mouw. Hij vormde een inspiratie­ bron voor Nunspeetse schilders. Mouw bouwde een vriendschappelijke relatie op met koningin Wilhelmina, die geregeld op de Elspeetse heide kwam schilderen. Op foto 6 is Mouw afgebeeld op een krijttekening van Fré Drost, uit 1945 (Collectie Stichting Fré Drost).

Dreiging van het zand Door houtkap en intensief gebruik was de Veluwe aan het eind van de middeleeuwen op veel plekken extreem verarmd. Op sommige plekken groeide de heide na het plaggen niet meer terug. Daar ontstonden stuifzandkernen, die zich snel konden uitbreiden. De arme zandgrond van de noordwestelijke Veluwe was daarvoor extreem gevoelig, waardoor zich juist daar een reusachtig stuifzandgebied kon ontwikkelen.

De inzet van provinciale zandgraven en strenge verordeningen om het zand te stoppen hielp nauwelijks. Het tij keerde pas toen de gemeente de stuifzanden in 1843 van het Rijk overnam en ze aan vermogende particulieren verkocht, met de verplichting ze te bebossen. Waarschijnlijk is daarbij doelgericht gewerkt, zo laat de atlas zien. Dwars op de windrichting werden brede bosstroken aangelegd, die het enorme stuif­ zandgebied in compartimenten verdeelde, waardoor de wind er minder vat op had. In het nieuwe bos stoof zand op, waardoor hoge randwalduinen ontstonden. Op foto 7 is zo’n duin te zien, in een bos dat door de toenmalige burgemeestersfamilie Vitringa werd aangelegd.

Het duin groeit nog steeds.

Zuiderzeestraatweg In de negentiende eeuw deden zich op de Veluwe grote veranderingen voor, die van enorme invloed waren op landschap en dorps­ ontwikkeling. Deels kwamen die voort uit de initiatieven van de Veluwebewoners zélf, die een uitweg probeerden te vinden uit de bittere armoede. Deels ook waren die veranderingen het gevolg van ontwikkelingen van buitenaf.

Een belangrijke externe ontwikkeling was de aanleg van infrastructuur, zoals de Zuiderzee­ straatweg tussen Amersfoort en Zwolle. Dit was een particulier initiatief, dat mede uit tolgelden werd gefinancierd. In 1830 werd de weg geopend (foto 8: Zuiderzeestraatweg begin

ontstond pas later in de twintigste eeuw enige welvaart toen de kleine boeren een toekomst vonden in de intensieve veehouderij.

11.

12.

twintigste eeuw). In 1863 werd de bereikbaar­ heid nog eens vergroot door de opening van de ‘Centraal­spoorlijn’. Tot de opening van de A28, in 1962, bleef de Zuiderzeestraatweg de belang­­ rijkste wegverbinding tussen Amersfoort en Zwolle.

De Elspeetse Koloniën Elspeet was een dorp met een beperkt land­ bouw­areaal. Toch is men erin geslaagd de bevolkingsaanwas grotendeels binnen het eigen dorp op te vangen en de schrijnende armoede te bestrijden. Dat begon in 1843, toen Elspeetse boeren hun oude gebruiksrechten op de heide wisten te claimen. De vochtige heide aan de westkant van het dorp werd niet verkocht aan enkele grootgrondbezitters, zoals elders op de Veluwe, maar uitgegeven aan boerenzoons die een klein stukje heide voor zichzelf konden ontginnen. Zo ontstonden de Grote en Kleine Kolonie. Het agrarische areaal en de bevolking van Elspeet konden daardoor tot in de twintig­ ste eeuw blijven groeien.

Op de kaart van rond 1900 (10) zijn tientallen huizen en boerderijtjes te zien, bestemd voor dag­loners en keuterboeren.

Het kleinschalige kolonie­landschap wijkt af van de grootschalige landbouwontginningen van kapitaalkrachtige investeerders, zoals meer westelijk op de landgoederen Leuvenum en Staverden. In de Grote en Kleine Kolonie

Locomotiefhuisjes: tussen armoede en romantiek Op de noordwestelijke Veluwe was de armoede – net als op veel andere plekken in Nederland – de hele negentiende eeuw tastbaar. Vanaf 1800 ontstonden huttenkolonies op een strook stuif­zand dat grensde aan de bouwlanden van Nunspeet en Hulshorst, de Zoom genaamd.

Ze werden bevolkt door dagloners en keuter­ boeren, die er halfillegaal woonden. De grond­ eigenaren gedoogden de landkrakers, waar­ schijn­lijk omdat ze daardoor de waarde van hun grond zagen vermeerderen. Via werkverschaf­ fing en kerkelijke bedeling werd gepoogd de schrijnende situatie te verzachten. In de loop van die eeuw lukte het sommige bewoners om boerderijtjes te bouwen, met lage daken en een karakteristieke schoorsteen, de zogenaam­ de locomotiefhuisjes.

De schilders die eind negentiende eeuw naar Nunspeet kwamen, voelden zich aangetrokken tot het eenvoudige boerenleven. Op het schil­de­rij van Edzard Koning (9) is de aardappel­ oogst op de Zoom te zien, met op de achter­ grond een locomotiefhuisje. Verschillende locomotief­huisjes deden later dienst als schil­ ders­atelier. Pas na de Tweede Wereldoorlog zou de armoede op de Zoom definitief verdwijnen.

Schilders van de Haagse school Na de aansluiting op de Centraalspoorweg in 1863 ontwikkelde Nunspeet zich tot schilders­ dorp, waar impressionistische kunstenaars uit Amsterdam en Den Haag ’s zomers neerstreken om er elkaar te ontmoeten – zie foto 11 uit 1896 – en om er het eenvoudige boerenleven, de uitgestrekte heidevelden en de oeroude bossen en plein air te schilderen. Hun stijl werd wel de ‘nabloei van de Haagse School’ genoemd. Rond 1900 behoorde Nunspeet met Bergen, Laren en Oosterbeek tot de meest toonaangevende schildersdorpen van Neder­ land. Met hun schilderijen – aanvankelijk de enige afbeeldingen die er waren – hebben de schilders grote invloed gehad op het collectieve beeld van de Veluwe, en daarmee ook op de ontwikkeling van het Veluwse toerisme. In de tweede helft van de twintigste eeuw raakte de kunstenaarsgeschiedenis van Nunspeet in de

NIEUWE VELUWE 3_4/15

39

16.

vergetelheid, maar sinds 2014 heeft Nunspeet een eigen Noord-Veluws Museum, dat die geschiedenis weer beleefbaar maakt.

13.

Investeerders uit het westen Aan het eind van de negentiende eeuw werd de Veluwe ook ontdekt door bemiddelden uit het westen, die grote stukken woeste grond op­ kochten en er een landhuis bouwden. Ze ont­ gonnen de heide tot landbouwgrond of plantten er bos. De bekendste nieuwkomer in Nunspeet was de Rotterdamse industrieel en weldoener François Adriaan Molijn (links op foto 12), die in 1895 verffabriek Maatschappij De Veluwe op­ richt­te, en een paar jaar later ook een zuivel­ fabriek. Vanaf 1905 ontwikkelde hij samen met landschapsarchitect Leonard Springer (rechts) een villapark aan de oostkant van het dorp, waar tussen het geboomte talloze voor­name pensions, villa’s en sanatoria verrezen. Een slingerende laan met daarop het tracé van de Zuiderzeestoomtram, eveneens een project van Molijn, verbond de wijk met de rest van het land. Welgestelden, vaak afkom­stig uit het westen, vormen sindsdien een van de Nunspeet­ se bevolkingsgroepen. Een andere beroemde nieuwkomer in Elspeet was de Rotterdamse havenbaron Van Beuningen. Net als zijn ‘buren’, het echtpaar Kröller-Müller en koningin Wilhelmina en prins Hendrik, gebruikte hij het landgoed om er te jagen en er een kunst­ collectie bijeen te brengen. De collectie van Van Beuningen is tegenwoordig te zien in het

14.

15.

40

NIEUWE VELUWE 3_4/15

museum Booijmans-Van Beuningen. Op de Noorderheide liet hij een landhuis bouwen.

Daar zijn nog de eigenzinnige elementen te zien die hij aan het landschap toevoegde, zoals natuurstenen piramides en een stelsel van betonnen en bakstenen waterwerken: vijvers die via een 3,5 km lange stromende beek met elkaar waren verbonden.

Bebossing: de ongekende metamorfose van het Veluwse landschap Voor het toerisme, dat in de laatste decennia van de negentiende eeuw opkwam, boden de stuwwallen en stuifzandduinen fraaie uitzicht­ locaties. Ook in de gemeente Nunspeet waren er rond 1900 talloze uitspanningen waar toeris­ ten van schitterende vergezichten konden genieten, tot aan de Zuiderzee. In de tweede helft van de negentiende eeuw nam echter ook de bosbouw een hoge vlucht, waardoor de weidsheid van het heidelandschap op verreweg de meeste plekken zou plaatsmaken voor de beslotenheid van het bos. Aanvankelijk hadden de toeristen daar weinig last van, maar naar­ mate er meer heide werd bebost en de dennen­ boompjes hoger werden, verdween het uitzicht.

Om hun unique sellingpoint te behouden lieten veel horecagelegenheden aan het begin van de twintigste eeuw uitkijktorens bouwen, zoals hier op foto 12, ten zuidwesten van Nunspeet. Het dichte bos dat hier tegen­woordig groeit, heet nog steeds het Belvédère­bos. De uitkijktoren is inmiddels verdwenen.

Bakermat van het toerisme In het voetspoor van de schilders en investeer­ ders kwamen aan het eind van de negentiende eeuw de eerste toeristen naar Nunspeet. Het waren aanvankelijk vooral welgestelden, die in chique hotels en pensions van de natuur en de gezonde buitenlucht kwamen genieten. De noordwestelijke Veluwezoom lag wat dat betreft uniek, met bos én Zuiderzee binnen hand­ bereik. De rust, ruimte en gezonde lucht trok vanaf de eeuwwisseling ook steeds meer sanatoria en rusthuizen naar de gemeente, waar zieken en ouden van dagen werden ver­ pleegd. Ook kwamen er steeds meer collectieve voorzieningen en kampgebouwen voor bleek­ neusjes uit de stad, politieke bewegingen of grote bedrijven – en nog steeds bepalen veel gebouwen uit die tijd de sfeer in de gemeente.

Aan het begin van de jaren 20 verschenen in de gemeente Nunspeet de eerste campings van Nederland, aanvankelijk ook een vrijetijds­ besteding voor de elite. Pas na de Tweede Wereldoorlog zouden de verworvenheden van de welvaartsstaat – zoals de vrije zaterdag en de spectaculaire groei van het autobezit – tot het massatoerisme leiden. Decennialang was de Veluwe de meest populaire vakantiebestemming van Nederland (14).

Belgenkamp: ruimte voor vluchtelingen op de Veluwe Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwamen veel vluchtelingen uit het door Duitsland bezette België naar het neutrale Nederland. De Neder­ landse regering zocht daar locaties voor. De burgemeester van Ermelo, waartoe Nunspeet destijds behoorde, liet weten dat er in zijn gemeente heide en zand in overvloed was om een ‘kamp voor een onnoemelijk aantal personen’ te bouwen. Binnen enkele weken werd op de heide buiten het dorp een kamp met barakken uit de grond gestampt. Het Vluchtoord Nunspeet, ook wel Belgenkamp genoemd, bood plaats aan ruim 6500 vluchte­ lingen. Centraal in het vluchtoord lagen een kerk, een postkantoor, keukens, een ontspan­ ningszaal, scholen en kinderopvang. Een aparte zone, omgeven door prikkeldraad, was gereser­ veerd voor een strafbarak en ‘een aparte groep onder de ongewenschten, prostituees’. De werk­ gelegenheid die het kamp bracht, moet van grote economische betekenis zijn geweest voor

17. foto Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Nunspeet. De vluchtelingen werkten bovendien mee aan het aanleggen van grindwegen. Hun uitwerpselen waren gewild als meststof voor de heideontginningen. Door mazelen en Spaanse griep overleden relatief veel vluchtelingen. Op de Nunspeetse begraafplaats liggen 648 Belgen begraven. De gietijzeren markeringen van anonieme (kinder)graven vormen nu een rijksmonument (17).

worden er veel vondsten gedaan uit perioden die terug­gaan tot vóór het Bijbelse scheppings­ verhaal. Zolang ze zelf de wetenschappelijke dateringen niet absoluut hoeven te nemen, lijkt dat de Elspeters niet te deren. Veel gelovige Elspeters meldden hun vondsten of stemden in met opgravingen op hun land. Op foto 15 toont Elspeter Gerard Mulder, SGP-raadslid, een door zijn vader gevonden prehistorische bijl.

Bijbelgordel en archeologie De gemeente Nunspeet maakt deel uit van de Bijbelgordel, die van Zeeland naar de kop van Overijssel loopt en waar relatief veel bevindelijk gereformeerden wonen. De atlas gaat in op enkele theorieën die dat proberen te verklaren.

Een verband met de begintijd van de reformatie is moeilijk te leggen, omdat de noordwestelijke Veluwe juist lang katholiek bleef. Ook het ver­ meende feodale verleden lijkt geen verklaring te bieden. In deze theorie zouden Veluwse boeren na eeuwen van horigheid een aangeboren onderdanigheid en conservatisme hebben.

Maar al sinds de zestiende eeuw waren de meeste boeren in Nunspeet horig aan de Gelderse overheid, en was de horigheid verworden tot een set formele regels. Wellicht speelde de armoede een rol, maar een duidelijk antwoord is nog niet te geven. Het is opvallend dat juist Elspeet, waar 90 procent van de bewoners bevindelijk gereformeerd is, ook een archeolo­gische schatkamer is. Sinds 1900

Kaarten In het kader van de atlas is het hele grond­ gebied van de gemeente Nunspeet in kaart gebracht (16). Het leverde zo’n 60 verschillende historische landschappen, enkele duizenden landschaps­elementen, zoals aarden wallen, historische wegen, lanen, singels en kleine bosjes, en bijna 1200 gebouwde objecten op.

In het ruimtelijk beleid maakt de gemeente gebruik van deze kaarten. Met de atlas wil de gemeente bereiken dat alle betrokkenen, of het nu geïnteresseerde burgers, boeren, project­ ontwikkelaars of natuur­beheerders zijn, rekening houden met het prachtige historische Veluwse landschap en de bijzondere bebouwing.

Erfgoedatlas gemeente Nunspeet - Veluws landschap, historie en bewoners Jan Neefjes en Hans Bleumink, Uitgeverij Waanders & de Kunst, ISBN 9789462620582, Prijs €35,-.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

41

Op zoek naar

de das

tekst Hans van den Bos, foto Ronald Stiefelhagen/P4P Natuurfotografie

Er zijn nog Veluwse gebieden met een goede dassenpopulatie, vooral aan de randen.

De Veluwe gold lang als een van de bolwerken van de das in Nederland.

Dat is niet vreemd, met zo’n grote oppervlakte boomrijk natuurterrein en weinig wegen. Maar terwijl de landelijke populatie van ons grootste landroofdier anno 2015 bloeit en groeit, slinkt de stand op de Veluwe.

Wat is hier aan de hand?

42

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Als iemand zicht heeft op het wel en wee van de das in Nederland, dan is het Hans Vink. Al veertig jaar verzamelt hij veldgegevens en andere informatie over deze marterachtige. Even lang is de periode waarin hij als betaalde kracht, dan wel als vrijwilliger, ontelbare uren speurend doorbracht bij dassenburchten. Een stevig uit de hand gelopen hobby. Om inzicht te geven in de aantalsontwikkeling van de das op de Veluwe

Natuurbeheer Waarom liggen er dode takken en bomen in het bos en hoe beschermen we de jeneverbes? In de serie Natuurbeheer brengt Nieuwe Veluwe achtergronden van natuurbeheer in beeld. In deze achttiende en laatste aflevering gaat het over de das. Niet geheel toevallig in dit Jaar van de Das.

gaat de Staatsbosbeheerder terug in de tijd.

Rond 1960 was de das in ons land bijna uit­ gestorven, door legale vervolging, stroperij en intensivering van de landbouw. Het is nauwe­ lijks voor te stellen maar in de jaren zestig werd nog volop vergiftigd, geklemd, gegraven en geschoten. Op enkele plekken in Oost-Neder­ land en Zuid-Limburg leefde nog een populatie, daarbuiten was het dier zeldzaam. Er kwam

zelfs nog een nieuwe bedreiging bij: het groei­ en­de autoverkeer. Op het dieptepunt leefden in Nederland zo’n 1200 dassen. Door wettelijke bescherming, een praktisch beschermingsplan dassen, aanleg van dassentunnels en -rasters en actieve bemoeienis van Das&Boom kroop de landelijke dassenpopulatie langzaam uit het dal.

compleet beeld opleveren van de toestand op de Veluwe. Want bij deze telling worden geen burchten maar slechts kilometerhokken met bewoonde burchten in kaart gebracht. Vink betwijfelt bovendien of wel alle terreineigenaren aan dit onderzoek meewerken. ‘Het zal dus helaas bij schattingen blijven.’

Uitgezette dassen In 1980 deed Vink samen met Jaap Wiertz van het Rijksinstituut voor Natuurbeheer (voorloper van Alterra) een landelijke inventarisatie. Vink: ‘We bekeken alle burchten – dat zou nu niet meer kunnen: er zijn er gewoon veel te veel.’

Goed ging het op dat moment nog niet, vertelt hij, al was het wel beter dan in de jaren zestig.

Er waren in de tussentijd dassen uitgezet op de Veluwe, bijvoorbeeld in het toenmalige Staats­ wildreservaat (bij Ugchelen-Hoenderloo). Deze dieren hadden zich verder verspreid en geves­ tigd. Zodoende troffen de onderzoekers bij hun inventarisatie op de centrale Veluwe overal dassen aan.

In de periode 1993-1995 bezocht Vink opnieuw een groot aantal burchten op de Veluwe. ‘Toen constateerden we al dat het minder goed ging met de das. Vanaf die tijd is het op de Veluwe bergafwaarts gegaan.’ Achteraf gezien schat hij dat de Veluwse dassenstand rond 1990 op zijn top zat. Nauwkeurige actuele cijfers ontbreken, maar Vink gaat ervanuit dat het aantal dassen op de centrale Veluwe sinds 1996 flink gekelderd is. Veel gunstiger is de situatie in de Veluwe­ randen. Daar kan de das zich redelijk hand­ haven, mits de bebouwing en infrastructuur niet te dicht is.

Eendagskuikens Vink noemt verschillende redenen voor de achteruitgang van de das op de centrale Veluwe.

Zoals de omvorming van landbouw­enclaves en bemeste wildweides in schrale vegetaties zoals heide. ‘Dit betekent minder regenwormen. Dat is nu juist het stapelvoedsel voor de das.’ En hij weet zeker dat de das bena­deeld is, toen werd gestopt met het bijvoeren van het wild. De opportunistische alleseter liet zich het verstrekte voer goed smaken, of het nu slachtafval was of maïs. Het viel Vink op dat hij verdacht veel burchten aantrof op korte afstand van voer­ akkers. ‘Zelfs op de meest schrale gronden, zoals bij ’t Harde, vond ik knotsen van burchten!’

Boswachter inventarisatie en monitoring Harry Hees (Staatsbosbeheer) heeft de glorietijd en de terugloop van de das op de centrale Veluwe van dichtbij meegemaakt: ‘Op de plekken waar de jagers hun afschot deden, voerden zij van alles en nog wat: rotte eieren, eendagskuikens, appels, aardappels. Ik herinner me nóg de rondrennende eendagskuikens, waarbij het vergassen was mislukt – dat was niet zo’n prettig gezicht. Maar de dassen aten er lekker van en de dassenstand was hoog. Tot ongeveer 1995. Toen werd het voeren afgebouwd. Het mocht niet meer. Weg was het tafeltje-dek-je.

In bosgebieden zonder akkers en weilanden ging de voedselsituatie hard achteruit. Het dassenmenu werd enkele jaren later nog kariger, toen ook het voeren van maïs stopte en de regenwormenrijke wildweides niet meer werden bemest. We merken dat steeds meer dassenburchten verlaten worden of slechts matig bezet zijn.’

Geen compleet beeld Hij zou graag weten hoeveel dassenburchten er momenteel in Nederland zijn. Sinds 1980 zijn de burchten niet meer landsdekkend geïnven­ tariseerd. ‘We schatten ruim duizend. Dat komt overeen met vierduizend dassen. Volgens mij zijn het er meer.’ Das&Boom schat dat er nu bijna zesduizend dassen in ons land leven.

Niemand lijkt een volledig overzicht van de situatie op de Veluwe te hebben. Dit jaar coör­ di­neert de Zoogdiervereniging in het door hen en Das&Boom uitgeroepen Jaar van de Das een landelijke inventarisatie. Echter zal dit ook geen

Centrale Veluwe: geen ideaal dassengebied Natuurlijk vindt Vink het jammer dat het aantal dassen op het centrale deel van de Veluwe zo sterk is afgenomen. Maar hij heeft er vrede mee. ‘Het is een natuurlijk proces. Ook het op

NIEUWE VELUWE 3_4/15

43

grote delen van de Veluwe gangbare beheer van niet actief ingrijpen of zelfs verschralen werkt nadelig op het voorkomen van de das. Die gedijt beter bij voedselrijke situaties.’ Volgens Vink zijn trouwens veel dassen op de Veluwe uitgezet op plekken die helemaal geen goed dassenbiotoop zijn. ‘Toen was er nog weinig ecologische kennis. Men wist niet dat agrarische gebieden zó belangrijk waren voor de das. De uitgezette dieren hadden het zonder wildweides en voerplaatsen nooit zo goed gedaan.’ Onder meer natuurlijke omstandigheden leeft een das niet permanent in het bos, weet Vink. In grote natuurlijke bosgebieden, zoals het Poolse Bialowieza, komt de das hooguit in lage dicht­ heden voor. ‘Je vindt daar weinig hoofdburchten, maar vooral bijburchten, waar de das tijdelijk leeft. Het dier leidt dus een nomadisch leven.’

Hij is niet bang dat de soort van de centrale Veluwe verdwijnt. ‘De das zal zich hier wel hand­ haven in lage dichtheden. Grote burchten met wel zeven tot tien dieren zijn echt verleden tijd.’

Regenwormen Ondanks de terugval is Vink niet pessimistisch.

Er zijn nog Veluwse gebieden met een goede dassenpopulatie, vooral aan de randen.

Bijvoorbeeld de Veluwezoom bij Rheden en Velp. De voedselrijke lössgronden hebben een rijk bodemleven en de hellingen zijn ideaal om burchten in te graven. Het kleinschalige land­ schap, met overgangen van bos naar agrarisch gebied, levert dekking en gevarieerd voedsel.

Helemaal ideaal is het als er veehouders zijn die hun weilanden (met mate) bemesten. Want regen­wormen zijn toch echt het favoriete voedsel.

In één nacht kan een das op een goed grasland met gemak honderd wormen consumeren.

Als de wormen lastig te vinden zijn – tijdens droogte, kou of harde wind, waardoor ze diep in de bodem blijven – moet de das overschakelen op ander voedsel. En dat lukt beter in een gevarieerd kleinschalig gebied. Dan gaan de dassen op pad en moeten ze flink aanpoten om voldoende bij elkaar te scharrelen om de maag te vullen, in bossen, onder houtwallen, op (maïs)­akkers, in boomgaarden. Vink noemt ook de landgoederenzone bij Laag Soeren en Brummen een goed dassengebied, door de vele door houtwallen omgeven weilanden. De west­ rand van de Veluwe is minder geschikt: te veel dichtgeslibd met bebouwing, campings en wegen. Nog wél geschikt is het gebied tussen Voorthuizen, Nijkerk en Putten; ook hier vindt

44

NIEUWE VELUWE 3_4/15

de das een kleinschalig landschap met land­ goederen en grasland. Zelfs op de centrale Veluwe weet Vink een goed dassengebied: het kleinschalige beekdallandschap van landgoed Staverden.

Op zoek naar de das Nieuwsgierig geworden naar hoe een goed dassengebied eruitziet, gaat Nieuwe Veluwe op bezoek bij André ten Hoedt van Natuurmonumen­ ten, in Nationaal Park Veluwezoom. Zijn werk­ plek ligt op landgoed Heuven, op de overgang van het Veluwemassief naar het IJsseldal bij Rheden. Ten Hoedt kent het gebied op zijn duimpje. Op weg naar de eerste dassenburcht maakt het gesloten bos al snel plaats voor een diep ingesleten holle weg met oude eiken. Niet alleen door de roodbruine lössbodem lijkt het hier wel Zuid-Limburg. Aan weerszijden zijn percelen grasland en akkers, een enkele hout­ wal en daarachter weer bos. We lopen langs schapen, maïs, een net geoogst bouwland en al dan niet bemeste graslanden. Een ware lappen­ deken. Dan slaan we een weinig gebruikt pad in, dat leidt naar een bosje. Het bordje ‘verboden toegang’ negeren we. Omringd door weiden en akkers doet de pluk bomen denken aan een eiland. Daar, tussen de lariksstammen, tellen we zes dassenpijpen.

De meeste gericht op het grasland op enkele meters afstand. Het zand dat de dassen uit de gangen hebben geworpen, is grotendeels met gras en mos begroeid. Daarom vermoedt Ten Hoedt dat hier de laatste maanden geen dassen hebben gewoond. ‘Het kan best zijn dat ze wat verderop zitten en deze winter gewoon weer hier leven. In deze omgeving zijn zoveel burchten…’

Mestputjes Als we verder lopen vinden we enkele ondiepe kuiltjes. ‘Mestputjes van de das’, zegt Ten Hoedt.

Maar ook deze ogen niet vers. Later in het glooiende beukenbos zien we op het modderige pad heel veel sporen van herten. Ook deze dieren weten dit afwisselende landschap van akkers, bos en weiland goed te waarderen.

Vlakbij de schaapskooi duikt Ten Hoedt het stru­ weel in: ook hier enkele pijpen van een das­sen­ burcht, aan de rand van de schapenweide.

De laatste jaren monitort Natuurmonumenten op de Veluwezoom de das niet meer, had Ten Hoedt al verteld. ‘Daarvoor ontbreekt ons de tijd. Bovendien twijfelen we aan het nut.

Vroeger volgden we alle burchten. Dat beteken­ de twee à drie keer per jaar de burchten langs­ gaan en zoeken naar mestputjes, nestmateriaal, krabsporen, speelplekken, graafwerk en het aantal pijpen per burcht vaststellen. Het ging om bijna tweehonderd burchten! Toch konden we maar weinig conclusies trekken: het exacte aantal dassen bleef onduidelijk.’ Hij weet nu dus niet precies meer hoe het de dassen vergaat, welke burchten bezet zijn en hoeveel dieren er leven. De signalen die hem bereiken geven echter geen aanleiding om zich zorgen te maken.

Om deze reden is de das ook geen bijzonder aandachtspunt bij het beheer; er wordt ‘gewoon’ rekening mee gehouden. Al filosoferend over het ideale dassenbiotoop suggereert Ten Hoedt dat hier in de Veluwerand nog best wat te verbeteren valt. ‘Het plaatselijk uitrijden van ruige stalmest op grasland zal leiden tot nóg meer regenwormen, het bulkvoedsel van de das. Deze activiteit past prima in dit cultuur­ landschap.’

Kadavers Heel anders is de situatie hogerop op het Veluwemassief. Daar stimuleert Natuurmonu­ menten natuurlijke processen en wil de be­ heerder zo weinig mogelijk ingrijpen. Ten Hoedt: ‘In het meer natuurlijke landschap passen geen bemeste wildweides. Dat is ook niet nodig voor de das: die weet zich goed te redden met de verspreid liggende grazige plekken die door de IJslandse paarden en Hooglandrunderen worden gebruikt. De das voedt zich graag met de mestkevers die op de drollen van de graseters afkomen. En vergeet de kadavers niet…’ Om het belang van kadavers in het dassendieet te illustreren, vertelt hij van de observatie die hij enige jaren geleden deed op de Rheder- en Worthrhederheide. Via de videocamera betrapte hij een das die ’s avonds zijn buik vol at van een hertenkadaver. Het ver­ zadigde dier viel pal naast het dode beest in slaap. ’s Ochtends ging de das verder met het feestmaal. En de avond erop waren ze met zijn tweeën. Ook dít landschap is dassenbiotoop, wil hij maar zeggen. En dat in dit schrale, ongeculti­­veerde landschap minder dassen leven (dan in het cultuurlandschap) is wel zo natuurlijk.’

Meer lezen over de das kan in het net versche­ nen boek De Das van Frans van Bommel, Stefan Vreugdenhil en Maurice La Haye, KNNV Uitgeverij, ISBN 9789050115360, €24,95.

Als schrijver/dichter moet ik wel eens in den lande voordragen. Aangezien literaire bijeenkomsten en boekpresentaties vaak in grote steden worden georganiseerd, maak ik veel kilometers. Ik vind dat niet erg, in een klein land als Nederland ligt tenslotte alles dicht bij elkaar, maar in de grote stad denken ze daar anders over.

Zij ZIJN namelijk Nederland, en alles daarbuiten is één groot verlaten poolgebied, vulkaanlandschap of een uitgestrekte toendra waar hier en daar een inwoner rondscharrelt met een hoog voorhoofd en een bot door zijn neus.

Column Overleven op de Veluwe

Bij aankomst word ik meestal meewarig bekeken en van top tot teen gepolst.

Ik heb toch niets aan de monstertocht overgehouden? Geen blijvend letsel?

Bevriezingsverschijnselen, scheurbuik, bloedende voeten? Alsof ik zojuist met een klipper uit Nova Zembla ben komen varen. Ik wuif de bezorgde opmerkingen altijd wat lacherig weg, maar dat maakt het eigenlijk alleen maar erger. Ineens ben je niet meer slechts het slachtoffer van de barre tocht, nee, je bent een héld door de koelbloedige manier waarop je de ontberingen hebt ondergaan! Dikke kans dat ze bij de aankondiging voor je optreden ook nog vermelden dat ‘we zeer vereerd zijn met de komst van Johanna Geels, die tenslotte hélemaal uit de Véluwe is gekomen’. Bij dat laatste gaat er nogal eens een diepe zucht door de zaal. De Véluwe! De blikken worden dromerig. Waarschijnlijk zien ze me nu op de rug van een Schotse Hooglander zitten, die mij tot aan de grens van het bos brengt, mij van zijn rug laat glijden en bromt, ‘nu moet je het verder alleen doen, kind’.

Soms gaat het er harder aan toe. Een paar jaar geleden bijvoorbeeld moest ik optreden tijdens de Boekennacht, in Amsterdam. Een bekende schrijfster riep tijdens een gesprek dat ik met haar voerde enthousiast dat ze nog nooit iemand met zo’n achterlijk accent had gehoord. Ze keek me aan alsof ik uit een aflevering van Swiebertje kwam gelopen. En dat terwijl ik helemaal niet wist dat ik een accent hád.

Later bleek ze zelf uit Deventer te komen, dus wellicht verklaart dat een en ander. Iets met de pot en de ketel en zo.

Of een paar maanden geleden, toen ik bij een radioprogramma van de publieke omroep enkele gedichten moest voordragen. Een redactielid loodste me door een überhip kantoor met veel kaal beton en Perzische kleden naar de opnamestudio en vroeg onderwijl waar ik vandaan kwam. ‘Apeldoorn’, zei ik. Hij keek stil voor zich uit, het was duidelijk dat hij een hip stadsdeel van A’dam had verwacht en niet een achterlijke gemeente in de provincie Gelderland. Toen legde hij een hand op mijn schouder en mompelde dat het niet gaf. Ik antwoordde dat Gelderland anders heel prachtig was hoor, en ik roemde de hei bij Radio Kootwijk, de zandverstuiving, de uitgerekte bossen, maar het gleed van hem af als water van een eend.

Afijn. Ik heb het maar opgegeven. Voortaan zeg ik gewoon dat ik ‘op de grens van Oost’ woon. Dat doet het in elke stad goed, men vraagt nooit verder en feitelijk is er geen woord van gelogen.

Johanna Geels

Johanna Geels woont in Apeldoorn en is dichter, prozaïst en columnist

NIEUWE VELUWE 3_4/15

45

46

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Veel mensen kennen zijn werk op de smalle strook tussen gebouw en rails van station Hollands Spoor in Den Haag of van het Maasbeeld in Rotterdam. Auke de Vries realiseerde ook kunstwerken in Bangkok en Berlijn. Op de Veluwe is hij minder bekend; alleen in Ede staat een beeld. Maar volgend jaar komt er een nieuw Veluws beeld bij, want de Wilhelminaring winnen betekent ook een opdracht van de gemeente Apeldoorn om een kunstwerk te realiseren in het Sprengenpark.

tekst Gabrielle de Nijs Bik, foto’s Piet Gispen, Hans Dijkstra/gaw.nl

Een kijkje in de bovenkamer van

Auke de Vries

Auke de Vries (1937) ontving op 30 augustus in CODA Apeldoorn de Wilhelminaring, een oeuvreprijs die elke twee jaar wordt toegekend aan een belangrijke Nederlandse beeldhouwer.

Na onder meer Carel Visser, Joep van Lieshout, Maria Roosen en Piet Slegers. De jury noemt De Vries ‘een meester van het beeld dat zichzelf verbeeldt, maar dat bij nadere beschouwing bestaat – als een collage – uit allerlei vormen en schijnbaar eenvoudige objecten, bekend uit het leven van alledag’.

Om te ontdekken wie de man is achter deze beelden, moet je hem opzoeken. In zijn huis in het Haagse Zeeheldenkwartier, tussen boeken, tekentafel en schaalmodellen, neemt hij de tijd.

Hij formuleert, luistert, herformuleert in alle rust, om je mee te nemen in zijn gedachten. Die rust organiseert hij ook tijdens het ontwerpproces: ‘Ik verzin niks, het ontstaat, en dat proces is niet te bespoedigen.’ De Vries observeert, probeert de ruimte onbevooroordeeld te bevatten. Dan volgt een fase van interpreteren, vormgeven, vertalen in materiaal en kleur. Deze manier van werken stelt ook eisen aan mensen die met hem in zee willen. ‘Ik doe nooit mee aan prijsvragen, dan moet ik in korte tijd een voorstel uit mijn mouw schudden en zo werkt dat voor mij niet.

Als ik benaderd wordt voor een opdracht, vraag ik altijd hoe ze aan mij gekomen zijn. Ik wil daar een goed gevoel bij hebben. Het is belangrijk dat ik mijn opdrachtgever vertrouw en ook dat de opdrachtgever zoveel vertrouwen in mij heeft dat ik ruimte krijg. Bij mij is het ontwerpen nooit een rechte lijn van A naar B. Ik neem omwegen en dat kost tijd.’

Bovenkamer De zolder van zijn huis, prachtig verbeeld in een televisieaflevering over hem in de serie Holland­ se Meesters van de 21e eeuw, laat een kijkje zien in de bovenkamer van De Vries. Zijn werken gaan niet over een direct herkenbare werkelijkheid; voor hem geen stillevens van bloemen, flessen of fruit, maar een werkelijk­ heid die in zijn hoofd opgeborgen ligt en daar­ aan ontsnapt. Michelangelo bevrijd­de de engel uit het marmer, De Vries bevrijdt de beelden uit zijn brein. Hij vormt kleine modelletjes van ge­ knipt en gevormde metaalplaat, vaak gekleurd.

Die modellen zijn het vertrekpunt voor zijn tekeningen en etsen.

De Vries begint in de jaren vijftig als decora­teur in een warenhuis en ontwikkelt zich daarnaast als tekenaar, etser, liefhebber van het twee­ dimensionale. Nooit was hij van plan beeld­ houwer te worden. Tot in 1978 Hans Locher, toenmalig directeur van het Haags Gemeente­ museum, een tentoonstelling van zijn werk voorbereidt. Hij ziet de modellen en vraagt: ‘zullen we die ook exposeren?’ De Vries begrijpt dat helemaal niet, zo zijn de modellen nooit bedoeld. De modellen worden dan ook niet geëxposeerd, maar de vraag prikkelt wel.

Er ontwikkelt zich bij hem een behoefte om de ruimte in zijn modellen te ervaren. Een beeld­ houwer is geboren.

Avontuur Al een jaar later krijgt De Vries de opdracht voor het Maasbeeld in Rotterdam. Een prijs­ vraag leverde de gemeente tachtig voorstellen op, maar niets zint. De gemeente wil nog twee kunstenaars spreken. De Vries valt op omdat hij eerst samen met stedenbouwkundigen een analyse wil maken van wat er allemaal al is op de voorgestelde plek. De gemeente blijkt daar gevoelig voor en gaat het avontuur met hem aan.

Pikant genoeg is zijn tegenstrever Joop Beljon, directeur van de Haagse kunstacademie (en winnaar van de eerste Wilhelminaring in 1998).

In de periode dat De Vries zich als beeldhouwer ontwikkelt, geeft hij ook etslessen aan die academie.

Familie De Vries wikt en weegt, voelt de omgeving aan en realiseert zich dat het Maasbeeld niet de concurrentie moet willen aangaan met zijn omgeving. ‘Het beeld moest familie worden

Voor hem geen stillevens van bloemen, flessen of fruit, maar een werkelijkheid die in zijn hoofd opgeborgen ligt en daaraan ontsnapt NIEUWE VELUWE 3_4/15

47

gestreken, schuin balancerend op de dakrand van een hoog gebouw. Er zijn mensen die de straat mijden, uit angst dat het naar beneden komt. Het beeld heeft menselijke eigenschap­ pen, straalt vrolijkheid uit, maar er ligt ook melancholie aan de oppervlakte. Het beeld is net zo veranderlijk als de gemoedstoestand van degene die er naar kijkt. En ook de lichtval en de weersomstandigheden bepalen het karakter van het werk.

Een van de beelden die al in het Sprengerpark staat: Een man met zijn aap van Joep van Lieshout. Een beeld van Auke de Vries zal aan het park worden toegevoegd.

Wilhelminaring De Wilhelminaring is een oeuvreprijs die om de twee jaar wordt toegekend aan een vooraanstaand Nederlandse beeldhouwer. Met het toekennen van de prijs vraagt Stichting Wilhelminaring extra aandacht voor de Nederlandse beeldhouwkunst als geheel.

De prijs bestaat uit een speciaal ontworpen ring, dit jaar van de hand van sieradenontwerper Lucy Sarneel.

De gemeente Apeldoorn verleent de winnaar een opdracht voor een drie­ dimensionaal werk in het Sprengenpark.

Op deze manier ontstaat door de jaren heen een ‘state of the art’ overzicht van de Nederlandse beeldhouwkunst.

De prijs is negen keer uitgereikt: Joop Beljon (1998), Joep van Lieshout (2000), Jan van Munster (2002), Carel Visser (2004), Maria Roosen (2006), John Körmeling (2009), Piet Slegers (2011), Hans van Houwelingen (2013) en Auke de Vries (2015).

foto Peter Lous

48

NIEUWE VELUWE 3_4/15

met wat er al is en dat is het water; je zíet dat beeld en het water sámen iets doen.’ Hij stelt ook een paar aanpassingen in de omgeving voor: hij bepaalt de kleur van de brug, doet een beplantingsvoorstel voor het Noordereiland en zorgt ervoor dat de oprit onder de brug een publieke ruimte wordt.

Alle zorgvuldige afwegingen ten spijt, de Rotter­dammers zijn woedend. Waarom geeft de gemeente zoveel geld uit aan nutteloze kunst? De Vries schrikt ervan; het was nooit zijn bedoeling te provoceren. Dat mensen het niet meteen kunnen waarderen is goed; dingen hebben tijd nodig. Maar op agressie had hij niet gerekend. Niet lang daarna krijgt het beeld een bijnaam: De Waslijn. De Rotterdammers hebben het beeld aanvaard. En dat blijkt ook nu. Een passant zegt: ‘Mooi vind ik het niet, maar het hoort wel bij de stad.’

Verjaardagsslingers Sindsdien realiseert De Vries veel beelden in binnen- en buitenland. Zijn zolder is uitgegroeid tot broedplaats voor driedimensionale werken.

Hier verkent hij vorm, de mogelijkheden van het materiaal, knippend in papier, metaalplaat vormend, ijzerdraad buigend, de balans zoekend in objectjes van kleurrijke vormen.

‘Materiaal is iemand’, benadrukt De Vries, ‘Je moet rekening houden met de wil van het materiaal.’ We zien een samenspel van lijnen, kleuren en vormen, een vrolijk gezicht. Het doet denken aan verjaar­dagsslingers, maar er is meer…

Een van zijn meesterwerken in het buitenland is ongetwijfeld Gelandet in Berlijn. Een enorm gevaarte, met onbekende herkomst, lijkt neer­

Gerustgesteld Dichterbij realiseerde De Vries een kunstwerk op het marktplein in Ede. Het beeld moest zich verhouden tot een vaak leeg en soms heel vol plein, en tot de kloeke kerk die een eind verder­ op staat. De Vries komt met een stapeling van vormen, verticaal en een lichtvoetig karakter in een zichtlijn vanaf de kerk. In de film Ik wil alles aanraken zie je het beeld geplaatst worden. Het samenspel tussen De Vries en de mannen die het beeld plaatsen loopt gesmeerd. Er is een goede sfeer, totdat journalisten met microfoons vragen gaan stellen. ‘Wat stelt het voor?’ De Vries reageert zichtbaar geïrriteerd: ‘Ach, dat is de eerste vraag, heeft u al gekeken? Kom maar terug als het helemaal staat en dan wil ik u eens vragen wat het voorstelt, is dat goed? Kijk, als ik iets maak dat u al kent, hoef ik het niet meer te maken.’ Hij begrijpt het wel, mensen willen gerustgesteld worden, iets zien dat ze al kennen, dat ze meteen begrijpen. Maar hij wil juist laten zien dat de werkelijkheid niet zo eenduidig is, dat er vele lagen zijn. Dáár gaat zijn werk over.

De aftastende benadering die De Vries tijdens het ontwerpen heeft, verlangt hij ook van zijn toeschouwers. Ook kijken heeft tijd nodig.

Op dit moment is De Vries bezig met de voor­ bereidingen voor een beeld in Manchester. In mei 2016 moet dat geplaatst worden.

‘In Manchester werden vier mogelijke locaties voorgelegd. Ik koos voor een terrein waar ooit een textielfabriek stond. Nu komen er mensen na hun werk nog even buiten zitten, om de verkeersdrukte te omzeilen. Er is een picknickplaats, er zijn bomen en een markante schoorsteen herinnert aan het industriële verleden.’

De Vries vindt zijn weg naar een ontwerp. Een staketsel van buizen maakt een directe visuele relatie met de takken van de bomen. Maar dat is niet de kern waarom dit idee op deze plek klopt. Dat heeft veel meer te maken met de moeilijk in woorden te vatten hoedanigheid van

Maasbeeld, Rotterdam. Rechts: Gelandet,Berlijn.

het beeld als geheel, een vanzelfsprekendheid, een zachte maar o zo rake ingreep in de omge­ ving. Als een vriendelijke dialoog tussen het beeld en zijn omgeving.

Kroket En nu begint het proces voor een nieuw werk in Apeldoorn. Hij kende Apeldoorn nog niet. ‘Tot voor kort was Apeldoorn voor mij niet meer dan een punt op de lijn Den Haag-Berlijn. Sinds ik weet dat ik hier een opdracht heb, kom ik er wat vaker. Het maakt dat ik mij verder in Apeldoorn moet verdiepen en daar verheug ik mij op. Tot nu toe begrijp ik de stad niet zo goed, het heeft zoveel richtingen, het is niet coherent en ik begrijp niet waarom. Apeldoorn is toch niet gebombardeerd?’

En het Sprengenpark, waar je nieuwe beeld moet verschijnen, ben je daar al geweest?

‘Jazeker. Ik wil ook hier uitgaan van datgene wat er al is, niet zomaar zes bomen verwijderen of zo. Het park wordt gedirigeerd door de doorgaande weg die erlangs loopt, en er staan al veel beelden. Dat van Carel Visser daar langs dat pad, dat vond ik wel goed staan. Natuurlijk kun je niet eindeloos doorgaan met nieuwe beelden plaatsen. Dat zijn zo zaken die me opvallen, maar ik heb nog geen keuze gemaakt in wat ik ga doen en waar precies.’ Het komt vanzelf goed, dat vertrouwen geniet De Vries inmiddels wel. En met een stedenbouwkundige en een kunstadviseur van de gemeente denkt hij een heel eind te kunnen komen, zolang zij het vertrouwen van de gemeente krijgen.

‘De bestuurders moeten de verantwoordelijk­-­ heid nemen dat er een beeld komt; ik neem de ver­antwoordelijkheid voor hoe het eruitziet.’

Apeldoorn moet nog even wachten, want de periode van verkennen, niet-weten, wikken en wegen, de periode die hem zo lief is, is net begonnen. Wel geeft De Vries aan zijn werk in Apeldoorn graag volgend jaar nog te realiseren.

We moeten geduld hebben.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

49

Knabbelen aan de gaafheid van de Veluwe Who nibbles the moon?

Who takes a bite

tekst en foto’s Gerrit Breman

Out of its roundness Night by night, Till nothing’s left But a crust – and then Who bakes the moon all over again And hangs it up All round and bright, And ready for someone To nibble and bite?

Kathryn Jackson Weg door de Schaarsbergen. Bij de Schaarsbergen is de gedachte aan ‘bergen’ niet noodzakelijk.

Wanneer is het knabbelen aan de gaafheid van de Veluwe begonnen?

Wie begon er de uitgestrektheid te versnipperen? Dat weten we niet.

Het gebeurt sinds er mensen wonen, ze hebben grond nodig om in hun levensonderhoud te voorzien. Lange tijd was er voldoende Veluwe voor iedereen. Geleidelijk aan begon dat te veranderen. De boeren uit de dorpen konden in de zee van heide hun vee niet meer weiden waar hen dat het best uitkwam.

50

NIEUWE VELUWE 3_4/15

In het begin van de zeventiende eeuw lag het gehucht Deelen midden in zo’n zee van heide.

Arnhem, de dichtstbijzijnde bewoning, lag ruim 10 kilometer verderop, meer dan twee uur te voet. Het bouwland van de paar boerderijen in de marke was omringd door zo’n 40 km2 aan heide, zand en bos. Dat was geen woest en leeg land, maar was nodig om de vruchtbaarheid van de akkers op peil te houden. Het Deelense Veld was de weidegrond voor het vee. Het leverde ook strooisel voor de stallen en hooi voor het wintervoer. Daarvoor zouden die 40 km2 genoeg moeten zijn.

Deelense Veld Maar dat vonden ze in Deelen niet. Deelen ligt op de rand van de grote stuwwal die van noord naar zuid over de Veluwe loopt. De weg van Arnhem naar Ugchelen, tegenwoordig een on­ be­­duidende bosweg, deelt het gebied in tweeën.

Het oostelijke deel ligt hoog. Het terrein is door­sneden met diepe dalen, die voordat het

bos werd aangelegd, vochtig waren. Het weste­ lijke deel ligt laag en vangt al het water van de stuwwal op. Het kan er – ook nu nog – kletsnat zijn. Zo nat, dat het ontoegankelijk is. Het dorpje Deelen zelf ligt op een kleine kilometer van de huidige zuidgrens van het Deelense Veld. En juist bij die zuidgrens lagen belangrijke stukken grond voor het zeventiende-eeuwse Deelen: laag gelegen, natte gebieden en dicht bij het dorp. Ze werden gebruikt als weidegrond en als hooiland. Met een kudde runderen of schapen of een kar met hooi is dat misschien een uur lopen tot de grens met de veldgronden van Arnhem. In een tijd dat die grens nog diffuus was, omdat niemand hem precies had vastgesteld, was de verleiding erg groot om het gebied verder in de richting van Arnhem uit te breiden. En zo was dat in het begin van de zeventiende eeuw ook gebeurd.

De Kemperberg Maar in diezelfde tijd begonnen ook notabelen

Fragment van de kaart van Van Geelkercken uit 1629. Bron: Gelders Archief 4609 Het Arnhemsche Velt, Deelense Velt, Roosendalse Velt, 1629.

Legenda: zie hieronder.

in Arnhem interesse te krijgen in de gebieden, voor hen aan de noordgrens van het schepen足 dom, de huidige gemeente Arnhem. In 1628 kregen twee van die notabelen, Willem de Raedt en Henrick Frederik van Voorst, toe足stem足 ming om er een gebied te ontginnen. Zoals bij alle boerderijen kon de ontginning niet bestaan zonder het recht om schapen op de Arnhemse heide te laten grazen. Hun vee konden ze in de buurt uitstekend weiden in de vochtige dalen naar het noorden en oosten en op de droge heiden naar het zuiden en westen.

De Kemperberg, nu in Het Nationale Park De Hoge Veluwe, ligt op een vlakte die ontstaan is door smeltwater dat in de ijstijd van de stuwwal was gekomen. Hij lag in een trechter, die in het noordwesten begrensd werd door de Zwarte Bergen en in het zuiden door de Schaarsbergen.

Naar het oosten was de brede trechtermond geopend naar de stuwwal. Dat was precies hetzelfde lage en natte gebied dat de boeren van Deelen voor zichzelf op het oog hadden.

Uitstekend weide- en hooiland voor beide belanghebbenden, maar niet voor beide tegelijk.

Kaart van Nicolaes van Geelkercken Het conflict over het grensgebied kwam direct na de start van de ontginning in 1628 aan het

grens volgens Arnhem

Zwarte Bergen en Schaarsbergen

grens volgens Deelen

vochtige dalen

huidige gemeentegrens

NIEUWE VELUWE 3_4/15

51

De Schaarsbergen met voormalige veldgronden, nu akkers van de Ritsaerthoeve.

‘Lange dell’ bij de Kemperberg op De Hoge Veluwe.

licht. Kaartenmaker Nicolaes van Geelkercken bracht het, waarschijnlijk in opdracht van de magistraat van het schependom, in beeld.

Hij maakte zijn kaart in 1629, maar een kleine twintig jaar later vulde hij hem na een nieuw bezoek aan het terrein aan met nieuwe gege­ vens. Op die kaart tekende hij twee grenzen.

De rode loopt ten zuiden van de Kemperberg.

Met snelle letters krabbelde Van Geelkercken bij die zuidelijke rode grens: ‘die vremde pretentie der Deelensen’. Daar bedoelde hij de Deelense boeren mee. Bij de noordelijke oranje grens: ‘Pretentie der Arnemse’. Helemaal onbevooroor­ deeld was Van Geelkercken niet. Tussen de beide grenzen liggen ‘die Schaers Bergen’, de Schaarsbergen.

52

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Een conflictgebied Van Geelkercken heeft op zijn kaart goed laten zien waar het conflict over ging: water. De vochtige dalen en vennetjes zijn met blauwe vegen en stippen aangegeven. Het zijn niet zo maar waterplasjes. Ze deden ertoe en hebben namen gekregen. Vooral de ‘Lange dell’ en het ‘Papendal’ springen eruit. Beide zijn stroom­ dalen, waardoor het water van de stuwwal werd afgevoerd naar het westen. De Lange dell voedde het smeltwatergebied van de Kemper­ berg met water tot het vol was en aan de west­ kant van de Zwarte Bergen en bij de nauwe opening tussen de Schaarsbergen en de Kemperbergen doorbrak. Op de kaart van Van Geelkercken is dat goed te zien.

Daarop is ook te zien dat ‘de Deelenschen’ daar twee grenspollen hadden gelegd om hun claim aan iedereen die daar in de buurt kwam, te laten zien. Een pol was een opgeworpen heuvel, soms met een paal om de heuvel nog duidelijker zichtbaar te maken.

De Lange dell sluit aan bij het Papendal. Dat Papendal zelf was ook veel natter dan tegen­ woordig. Diverse dammen waren nodig om het te passeren. De Lange dell – om daar even op terug te komen – is eigenlijk nog veel langer dan Van Geelkercken heeft aangegeven. Dat dal begint op de stuwwal, ten oosten van een weg, die door Van Geelkercken in 1653 op zijn kaart van de ‘Deelense Velt’ veelzeggend ‘Deelense hoijwegh’ heet en sinds hij in de vroege negen­ tiende eeuw werd rechtgetrokken en aan weerszijden beplant met beuken, nog bekend staat als Hooilaan. De bovenloop van de Lange dell en de vele andere stroomdalen die de Hooilaan kruisen, voorzagen het gebied tussen de Hooilaan en de Kemperberg van water. Dat gebied is breed en vlak. Wanneer het water bij regen met kracht van de stuwwal komt en

allerlei sediment meeneemt, verliest het in die vallei zijn vaart. De fijnere delen bezinken en vormen een laag, waardoor het water niet gemakkelijk in de zandige ondergrond weg zakt.

Van de Philipsberg bij Terlet naar het zuid­ westen was het gebied tot aan de Kemperberg in één blik te vangen: 6 kilometer zachtglooiend terrein, begroeid met heide, grassen, lage struiken en hier en daar een boomgroep.

Vochtig in de lagere delen, misschien in de winter zelfs wat moerassig. In het midden de lange, lage heuvelrij van de Schaarsbergen.

Iets naar rechts, pal naar het westen, het eikenbos van de Deelense Start. Ten zuiden daarvan de Zwarte Bergen. Dat uitgestrekte gebied, tussen de Zwarte Bergen en de Schaarsbergen – zelfs nog iets ten zuiden daarvan – hadden die van Deelen voor zichzelf gereserveerd.

Onderspit Het was natuurlijk aardig geprobeerd, maar tegen het schependom Arnhem moesten ze natuurlijk uiteindelijk het onderspit delven. De grens kwam uiteindelijk veel noordelijker te liggen. De Kemperberg valt nu onder de gemeente Arnhem.

Maar wat is er verder gebeurd met deze betwis­ te, vochtige trechter tussen de Hooilaan en de Kemperberg? Lange tijd bleef het een ruig terrein, heidegebied. Gebruikt door de pachters van de Kemperberg en die van Deelen, ieder in beginsel aan zijn kant van de grens. In begin­ sel, want die van de Kemperberg lieten ook wel eens vee aan de noordkant van de grens grazen en die van Deelen kwamen ook wel aan de zuidkant. Grenzen zijn niet altijd zo hard. Alleen het laten en grazen van schapen in het eikenbos van de Deelense Start was absoluut verboden voor allen.

Maar na ongeveer 1850 begon dat te verande­ ren. Adellijke grootgrondbezitters – Van Heeckeren van Enghuizen en Brantsen van de Zijp voorop – begonnen interesse te krijgen in de schrale heide. Die heide kon beter benut worden dan door er een paar kuddes schapen te laten grazen. Met de gemeente Arnhem sloten ze een deal om de grond te kunnen ontginnen.

De ontginningsboerderijen Rijsenburg, Wild­ hoeve, Heuvel Enk, Petersburg en Vrijland waren het resultaat. Ook het ministerie van ‘Oorlog’ had interesse en vestigde langs de Deelense weg ten noorden van de boerderij

Petersburg vijf schietbanen en benutte grote delen van de heide regelmatig als oefenterrein.

Een nieuw conflict En toen kwam de Tweede Wereldoorlog. Bij Deelen werd, gedeeltelijk in het gebied dat drie eeuwen daarvoor door de boeren uit Deelen en de Arnhemse magistraat betwist werd, een van de grootste vliegvelden van Europa aangelegd.

De grond die niet direct nodig was voor start­ banen en infrastructuur, werd landbouw­grond.

Het werd geploegd en bemest – want die zwarte dichtgeslibde grond is niet vanzelf vruchtbaar – ingezaaid met graan, bepoot met aardappelen en andere landbouw­gewas­sen. Het uitgestrekte nieuwe landbouwgebied moest de illusie wekken dat de grote gebou­wen die daar neergezet waren, boerderijen waren. Een illusie, want in dat gebied is bijna niets wat het lijkt. Boerderijen waren onder­houdsruimten voor vliegtuigen of treinen, schuren, hangars en landwegen waren spoor­lijnen of klinkerwegen.

Wat is er nog te zien?

Bij een bezoek aan dat gebied valt op dat de uitgestrekte eenheid verloren is gegaan. Het is versnipperd geraakt. Eeuwenlang, tot het midden van de negentiende eeuw, kon je vanaf de Philipsberg op het huidige zweef­vliegterrein Terlet, in het westen de Kemper­bergen zien liggen met daartussen alleen maar ruige heide met lage begroeiing, moe­ras­jes en vennetjes.

Zes, zeven kilometer ver.

Nu is het niet eens meer mogelijk om op de Philipsberg te komen. Hij ligt op het vlieg­veld­ terrein. Maar een kilometer naar het westen zouden de bomen van de Hooilaan het uitzicht ook al belemmeren. Weer een kilometer verder wordt het zicht belemmerd door de beplanting van de Hoenderlose Weg, die in de Tweede Wereldoorlog is aangelegd. De bomen op het landgoed Vrijland laten de lage heuvels van de Schaarsbergen compleet wegvallen. De land­ bouwgronden van de Kemperheide liggen als een verademing tussen Vrijland en de dennen van de Kemperberg op de Hoge Veluwe.

Boven: Grenspaal van de gemeente Arnhem op het oostpunt van de Schaarsbergen.

Onder: Ritsaerthoeve, voormalige onderhoudswerkplaats.

Conflict? Nee hoor. Het meningsverschil tussen Arnhem en Deelen is allang ver­ledentijd en het grote conflict dat daarna kwam gelukkig ook.

Nu zijn het weinig bezochte, vredige gebieden.

Maar wel versnipperd. Ontsnipperen dan maar?

Met dank aan Lodewijk Rondeboom en Joop Vrielink voor het kritisch meekijken.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

53

Opgaan in de natuur, een mooie gedachte? tekstsamenstelling Ria Dubbeldam, foto’s Natuurbegraven Nederland, Stichting Natuurlijk Herdenken

Een groeiend aantal mensen vindt het een mooie gedachte om na de dood op te gaan in de natuur. Eeuwige rust op een mooie plek.

Landgoedeigenaren en natuurterreinorganisaties spelen daarop in met de aanleg van natuurbegraafplaatsen. Ook in Gelderland, met name op de Veluwe. Want het kan een interessante inkomstenbron zijn om natuurbeheer en/of -ontwikkeling te financieren. Maar is het wel echt een goede ontwikkeling?

54

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Op de Veluwe hebben bijvoorbeeld Landgoed Winfried en Landgoed De Polberg in Wapen­ veld het initiatief genomen voor een natuur­ begraaf­plaats. In totaal gaat het om zo’n 62 hectare voor zo’n 19.000 doden. Mark van Braam en Cathleen van den Akker, twee burgers uit Wapenveld, schrokken daarvan en stuurden namens ‘geen doden in het bos’ een aantal organisaties een brief met de vraag om hun standpunt te geven. Ze schreven: ‘De initia­tieven op de twee Wapenveldse land­ goederen worden aangeprezen met onder andere het argument dat daar nieuwe natuur

gaat ontstaan. Wij zijn daar sceptisch over.

Er is al natuur en een deel van de dieren (zwijnen, dassen marters et cetera) moet zelfs waarschijnlijk wijken.’

Eerder in 2012 publiceerde Nieuwe Veluwe al een artikel over het nieuwe fenomeen bij de opening van Heidepol, een natuurbegraafplaats op 17 hectare voormalige paardenwei en land­­bouwgrond tussen Arnhem en Ede. Niet wetende dat het zo’n vlucht zou nemen, niet wetende dat er weerstand zou ontstaan. Bij Heidepol speelt dat nauwelijks, zo ver van de bewoonde wereld. In Wapenveld ligt dat anders. De beide briefschrijvers hebben diverse bedenkingen en vraagtekens, bijvoorbeeld over de grafdichtheid. ‘Natuurbegravers wijzen graag op rapporten van Alterra, maar slaan daarbij over dat het onderzoek een grafdichtheid van maximaal 80 per hectare voorstaat, terwijl de initiatieven veelal uitgaan van een veelvoud van dit getal. Hier in Wapenveld lijkt het ook tussen de 300 en 400 te zijn. Omdat de overheid (nog) geen beleid heeft, mag de branche het zelf uitzoeken. Er zijn ruim zestig initiatieven in Nederland waar wij van weten, en er bestaan al een stuk of twaalf natuurbegraafplaatsen.

Voornamelijk op landgoederen, maar onder­ tussen lenen ook natuurorganisaties hun land hiervoor en er wordt fors aan verdiend. Het lijkt er sterk op dat door heel Nederland straks van deze enorme begraafplaatsen te vinden zijn. Is dit kleine land met niet zoveel natuur hier niet wat klein voor?’

voor natuur­begraafplaatsen liggen. In gebieden met een hogere grondwaterstand mogen sowieso geen natuurbegraafplaatsen komen.

Gelderland wil ook geen natuurbegraafplaatsen in het hart van beschermde natuur. Waar het wel mag, wordt het aantal graven aan banden gelegd. Binnen het Gelders Natuur Netwerk mogen er maximaal 50 graven per hectare komen in te ontwikkelen natuur – ter vergelijking: de dichtheid bij Heidepol is 425 – en als het gaat om bestaand bos ligt het maximum op 25 graven per hectare. In de Groene Ontwikkelingszone met minder natuurwaarden mag het aantal graven per hectare uitkomen op 200 per hectare.

Speciaal beleid op komst De provincie Gelderland speelt inmiddels in op zorgen zoals die van de Wapenvelders. Ze wordt zoveel benaderd door initiatiefnemers en gemeenten voor de ontwikkeling van een natuurbegraafplaats, dat ze het tijd vindt om de (on)mogelijkheden op papier te zetten. Tot nog toe werden voor elk initiatief afzonderlijk afwegingen gemaakt. Over Heidepol werd aanvankelijk gezegd dat het in principe niet kon, zo’n natuurbegraafplaats in het Gelderse Natuur Netwerk en Natura 2000-gebied.

De initiatiefnemers wisten de provincie te overtuigen dat de natuurbegraafplaats meer natuur zou opleveren dan er nu is, en de provincie ging akkoord.

In september presenteerde het college van Gedeputeerde Staten haar ontwerpbeleidsnotitie Natuurbegraafplaatsen, waarin strengere voorwaarden aan natuurbegraven worden voorgesteld. Op een Zoekkaart (ze pagina 56) is aangegeven waar al dan niet mogelijkheden

Wildgroei Betekent dit einde oefening voor de natuur­ begraafplaatsen zoals in Wapenveld? ‘Als de Gelderse notitie beleid wordt, zullen wij van Natuurbegraven Nederland niet doorgaan op Landgoed Winfried, maar elders in Gelderland ook niet’, reageert René Poll, ontwikkelaar natuurbegraafplaatsen bij Natuurbegraven Nederland waaronder ook natuurbegraafplaats Heidepol. ‘Elders in Nederland zullen we wel nieuwe natuurbegraafplaatsen blijven openen, onder meer in samenwerking met Natuurmonumenten.’

Poll wijst erop dat de provinciale beleidsnotitie een averechts effect zal hebben. ‘Het leidt tot versnippering en werkt wildgroei van korte­ termijn­­initiatieven in de hand. Grootschalige natuurbegraafplaatsen zijn juist duurzamer dan kleinschalige. Door onze schaalgrootte kunnen wij een horizon van minimaal honderd jaar han­ teren: wij kunnen de investeringen opbrengen en de professionals aantrekken die nodig zijn

Boven: Asverstrooiingsgebied bij Hoge Buurlo.

Links: Gedenkteken op natuurbegraafplaats Heidepol.

voor het langdurig natuurbeheer. Bovendien leggen we geld opzij in een fonds om het behoud van de natuur op nog langere termijn te borgen. Ook na honderd jaar moet een graf ongemoeid worden gelaten. Echter, door de grafdichtheid te beperken tot 50 per hectare kunnen we de duurzaamheid en zorgvuldigheid die we voor ogen hebben, niet realiseren.’

De beleidsnotitie is tot zijn verbazing bovendien deels gebaseerd op verouderde en onjuiste feiten en uitgangspunten. ‘Het Alterra-rapport waarnaar de provincie en ook Van Braam en Van den Akker verwijzen stamt uit 2009. In hun rapport van 2013 merkt Alterra op dat de reken­ voorbeelden uit 2009 slechts vingeroefeningen waren. Het nieuwe onderzoek laat zien dat de natuurbelasting bij een grotere grafdichtheid op een beperkt gebied veel lager is dan bij een kleiner aantal graven per hectare verspreid over een groter gebied.’

‘Verder wordt de spreiding in ruimte en tijd volstrekt verkeerd geïnterpreteerd. Neem Heidepol ingericht voor 425 graven per hectare.

Hiermee blijft ruim 87 procent van de natuur onaangetast. Slechts 13 procent wordt in ongeveer dertig jaar éénmalig gebruikt. Dat betekent één begrafenis per maand in een natuurgebied ter grootte van twee voetbal­ velden. Een initiatief als Heidepol is onder het voorgestelde beleid niet langer mogelijk.

Natuurbegraven Nederland wil hierover graag met de provincie in gesprek, waarbij we uiteraard de gezamenlijke belangen (ook van omwonenden dus) rond natuur meenemen.’

Kwaliteitsverbetering en duurzaam beheer Arjan Vriend, directeur Stichting Landschaps­ beheer Gelderland, laat het graag aan deskun­

NIEUWE VELUWE 3_4/15

55

Mogelijkheden voor natuurbegraven 2015

Legenda Legenda

natuurbegraven uitgesloten natuurbegraven uitgesloten zoekruimte natuurbegraven GNN zoekruimte natuurbegraven GNN zoekruimte natuurbegraven GO

zoekruimte natuurbegraven GO

° 0

5

10

Kilometers

M. Akkers Cartograaf: Afdeling: Prog. Ruimte Projectnummer: A3Natuurbegraven 30-06-2015 Datum:

° digen over hoeveel graven per hectare verant­­­ woord zijn. Wanneer het in een gebied vooral gaat om ecologische doelen, is natuurbegraven niet geschikt, vindt hij. ‘Het is immers een vorm van menselijk ingrijpen. Dus alleen natuur­ begra­ven als het landschap er aantoonbaar mee gebaat is. Als dat het geval is, waarom dan eigenlijk niet? Met de inkomsten wordt duurzame financiering voor het landschap gecreëerd en met een deel van de inkomsten kan de kwaliteit van het landschap verbeteren.

De beleefbaarheid krijgt ook een impuls: vele nabestaanden zullen zich met de plek gaan verbinden. Onze conclusie: mits met respect voor de omgeving en de kenmerkende landschapskwaliteiten kan natuurbegraven een kwaliteitsverbetering en een duurzaam beheer opleveren.’

Tekentafel ‘Wat zeker moet worden voorkomen is dat de inkomsten uit natuurbegraven in de zakken van slimme investeerders verdwijnen, iets wat we momenteel veel zien in begrafenisland.

Laten we met natuurbegraven ook echt met natuurbeheer bezig zijn’, is de hartenkreet van Eward Timmerman, deskundige funerair erfgoed en adviseur natuur en landschap. Zeker, niet ieder natuurterrein leent zich voor een natuurbegraafplaats, beaamt hij. De (cultuur-) historie, ruimtelijke kwaliteit en ecologie mogen er niet onder lijden, maar de begrenzing zoals de provinciale beleidsnotitie voorstelt, is in zijn

56

NIEUWE VELUWE 3_4/15

0

5

10

ogen wel erg rigide. ‘Veel potentiële locaties Kilometers vallen buiten het zoekgebied.

Hiervoor zullen de M. Akkers Cartograaf: Afdeling: Prog. Ruimte opstellers van deze notitie echt terug naar de Projectnummer: A3Natuurbegraven 30-06-2015 Datum: tekentafel moeten.’

Een ander punt dat hij aanroert is het type graf: kist of urn. In bosgrond vindt hij kisten sowieso geen goed idee. ‘Hoe zorgvuldig ook geplaatst, het blijft een enorme hoeveelheid grond die wordt verplaatst. Dit brengt altijd verstoring van de bodem met zich mee. Het is beter daarvoor een akker, wildweide of open plek te gebruiken en eventueel hier bos tot ontwikkeling te laten komen, zoals op Heidepol gebeurt.’ Is bos toch de laatste rustplaats, dan adviseert hij een asurn, een eeuwenoude traditie op de Veluwe.

‘Dat brengt veel minder verstoring met zich mee. Bovendien kan de grafdichtheid omhoog en een dichtheid van 25-250 (of meer) gehaald worden. Het Nationale Park De Hoge Veluwe is dit jaar begonnen met een modern urnenveld.

Het ultieme voorbeeld van natuurbegraven: een unieke plek, waar de vraag aanwezig is, begraven met een minimale impact, voor de eeuwigheid en het geld komt ten goede van het park. Een schoolvoorbeeld van hoe het kan.’

Heroverweging standpunt Staatsbosbeheer stelt zich tot nog toe op het standpunt van geen natuurgraven op haar terreinen. ‘Echter, deze lijn zijn we aan het her­ overwegen, omdat we een maatschappelijke behoefte zien en we ook gronden hebben die geen bijzondere (natuur)status hebben’, zegt

Iranda Vermij, communicatieadviseur Staatsbos­ beheer. Eind dit jaar verwacht Staats­bosbeheer eruit te zijn. In Gelderland zal natuur­lijk het nieuwe provinciale beleid leidend zijn.

Staatsbosbeheer is al wel actief met natuurlijk her­denken middels asverstrooiing. Vermij: ‘Ook daar is een maatschappelijke vraag naar. Om wensen in te kunnen willigen heeft Staatsbosbeheer de Stichting Natuurlijk Her­ denken opgericht. Die biedt de mogelijkheid om as te verstrooien in de vrije natuur. Een speciaal asver­strooiingsgebied op de Veluwe is op Hoog Buurlo. De plaats waar de as verstrooid is, krijgt geen markering. De plek zélf is de herinnering. En de natuur bepaalt hoe de plek zich ontwikkelt.’

Geen goed idee Terug naar het natuurbegraven mét kisten.

‘Grondbezit­tende particulieren die geld wensen te ver­dienen door hun terrein te laten verande­ ren in een begraafplaats, moeten dat maar doen’, reageert Lucia Albers van Albers Adviezen Historische Parken uit Beekbergen. ‘Dat zij ge­ houden zijn hun terrein tot 25 jaar na de laatste begraving te blijven onderhouden en geen an­ dere bestemming meer kunnen geven, nemen zij op de koop toe. Of hun erfgenamen dat ook zo fijn vinden is een tweede. Maar dat er nota bene ook particuliere natuurbegraaf­plaatsen ontwikkeld worden met geld uit het Groenfonds, geeft aan dat ontwikkelaars hun tentakels tot in de groenste netwerken hebben uitgespreid.

Zo is het groene gif ook doorgedrongen bij Ver­ eniging Natuurmonumenten en enkele Provinciale Landschappen.’

Ze vindt het vooral onbegrijpelijk dat Natuur­ monumenten delen van hun vaak geschonken of verworven terreinen met meebetaling van de rijksoverheid (belastinggeld) wil omzetten in natuurbegraafplaatsen. ‘Zonder te vermel­den dat voor ieder graf tussen de €3000,- en €4000,wordt betaald. Waarom ben ik er zo fel op tegen? Omdat wat nu openbaar wandelgebied is, aan de argeloze wande­laar wordt onttrokken en al dan niet wordt omhekt. Vaak zullen we er wel mogen wandelen, maar dan liggen er wel doden in het wandelgebied, ook al zou je daar zogenaamd niets van zien behalve een kleine zwerfkei of plak hout. Kortom: natuurbegraven is geen goed idee in de natuur en ook niet in nieuw te maken natuur.’

Kennis uit Engeland Merijn Biemans, medewerker Extern Beleid Natuurmonumenten Gelderland, wil graag reageren. Zijn organisatie krijgt wel degelijk vragen van bezoekers over natuurbegraaf­plaatsen. Begin volgend jaar verwacht Natuur­ monumenten de eerste in Brabant te openen.

In totaal zullen er in heel Nederland tien tot vijftien komen. Daarin werkt Natuurmonumen­ ten samen met Natuurbegraven Nederland.

‘We maken dankbaar gebruik van de kennis en ervaring van de jarenlange traditie met natuur­ begraven in Engeland. Ook is er veel onderzoek beschikbaar, dat maakt dat we natuurbegraven met een gerust hart aandurven en zorgen kunnen wegnemen. Zo weten we uit Engeland dat dieren geen schade toebrengen aan het graf. Het natuurgebied blijft toegankelijk, voor de gewone bezoeker zal het gebied ook niet als een begraafplaats ogen. Juist daarom geven we wel aan dat men een natuurbegraafplaats betreedt.’ Voor Natuurmonumenten is natuur­ begraven interessant, omdat het ook geld kan opleveren. Biemans: ‘Dit helpt ons bij het behouden van bestaande natuur en ontwikkelen van nieuwe natuur. Dat is voor ons, maar ook voor de geïnteresseerden in natuurbegraven een belangrijke voorwaarde.’

Goed rentmeesterschap Een kritiek van particuliere grondeigenaren op de natuurbegraafplaatsen van Natuurmonumen­ ten en ook Provinciale Landschappen is, dat het oneerlijke concurrentie is. Twee particuliere landgoederen in Brabant hebben al bij de Euro­ pese Commissie in Brussel daarover een klacht ingediend. Ze vinden dat Natuurmonumenten niet tegelijk overheidssteun kan krijgen en zich als ondernemer op deze markt kan begeven.

Landgoedeigenaar Jonkheer Theodoor Sandberg van ’t Hemeltje in het Overijsselse Bathmen gaat het niet om oneerlijke concurrentie. Hij is sowieso verklaard tegenstander van natuur­ begraafplaatsen, waar dan ook. ‘Het bezit van een landgoed geeft de verplichting om daar als goed rentmeester voor te zorgen. Het geeft niet het recht om voor geld de natuur te belasten en van een rouwrand te voorzien. Dit aspect wordt in de conceptbeleidsnotitie van provincie Gelder­ land en in vrijwel de hele discussie onvoldoende belicht: het verlies aan onbekommerde natuur­ beleving wanneer een natuurgebied mede wordt

Provincie Gelderland wil geen natuurbegraafplaatsen in het hart van beschermde natuur.

gebruikt als begraaf­plaats. Men zal daar, al was het maar uit respect voor de overledenen, aan de dood denken in plaats van onbekommerd te recreëren.’ Hij sluit zich daarmee aan bij de kritiek van Albers en is dan ook net als zij ‘bedroefd over de samen­werking van Natuur­ monumenten en enige Landschappen met commerciële uitbaters van begraafplaatsen.

Natuurterreinen zijn veelal door erflaters, schenkers, subsidiegevers en donateurs aan Natuurmonumenten en de Land­schappen toevertrouwd, omdat zij betrouwbare beheer­ders werden geacht.’

Slag om de arm Met zoveel meningen op een rij, geeft Nieuwe Veluwe het slotwoord aan de Gelderse Natuur en Milieufederatie (GNMF), die zichzelf de stem van natuur en milieu in Gelderland noemt en waarbij honderden lokale organisaties – op en rond de Veluwe ruim dertig – en individuele burgers zijn aangesloten. ‘De GNMF ziet wel kansen voor natuurbegraafplaatsen’, zegt Bernhard Oosting, ‘maar houdt een slag om de arm. Het enthousiasme is afhankelijk van de locatie en dan vooral van de kwetsbaarheid van de natuur. In het Gelders Natuur Netwerk (GNN) geldt wat ons betreft het nee-tenzij-principe.

Voordat daarvoor generiek beleid wordt geformu­leerd, stellen wij voor dat eerst een beperkt aantal pilots wordt uitgevoerd om wildgroei te voorkomen. Bijvoorbeeld indien dergelijke initiatieven zouden bijdragen aan sanering van oude campings en leegstaande gebouwencomplexen in het GNN.’ ‘Voor de zogeheten Groene Ontwikkelzone (GO)

zeggen wij ja-mits, en liever nog ja-graag!

Belangrijke voorwaarde is dan wel dat er een tegenprestatie ten behoeve van natuur en landschap wordt geleverd. Het is interessant als met projecten voor natuurbegraafplaatsen tegelijkertijd gewenste natuurdoelen in de GO worden ontwikkeld en kernkwaliteiten van het Gelderse landschap worden versterkt.’

Een en ander staat of valt volgens Oosting met zeer duidelijke definities en voorschriften in bestemmingsplannen, goede afspraken en duidelijkheid over de provinciale regierol bij plantoetsing, monitoring en handhaving. ‘Want ook bij de eerste plannen voor natuurcampings hadden wij niet gedacht dat die enkele decennia later zouden verworden tot stenen dorpjes op de Veluwe.’

Ten slotte vindt de GNMF toevoeging van hekken onwenselijk, gelet op de uitwisseling en migratie van dierenpopulaties. ‘Daar zal dus nog goed naar gekeken moeten worden’, aldus Oosting.

Hoe verder Het is de bedoeling het Gelderse beleid voor natuurbegraven volgend jaar bij de actualisatie van de Omgevingsvisie op te nemen. Dan wordt het voorgenomen beleid ook ter visie gelegd, zodat iedereen er zijn mening over kan geven.

Meer informatie over natuurbegraven staat onder meer op www.gelderland.nl/Provincie-wilnatuurbegraven-mogelijk-maken, www.natuurbegravennederland.nl, natuurbegraafplaats-waaromniet.nl en www.natuurmonumenten.nl/natuurbegraven

NIEUWE VELUWE 3_4/15

57

Links: Mierennest uitgegraven door dassen, vossen of… door mensen. Boven: Boswachter Harry Hees inventariseert nesten

Tekst en foto Gerrit de Graaff

van de rode bosmier.

Rode bosmieren kwijnen weg Rode bosmieren kunnen reusachtige mierenhopen maken van dennennaalden.

Hun voedsel – rupsen, insecten en honingdauw van bladluizen– halen ze onder andere uit de kruinen van loofhout, dennen en sparren. Er is echter iets aan de hand. Het gaat niet goed met deze nuttige dieren. De mierennesten worden kleiner en minder talrijk, constateert boswachter Harry Hees van Staatsbosbeheer. Wat is er aan de hand? tekst Gerrit de Graaff, foto’s René en Gerrit de Graaff

58

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Harry Hees inventariseert al jaren mierennesten in de Veluwse bossen van Staatsbosbeheer, vooral bij Kootwijk en Garderen. Hij nodigde mij, als vrijwilliger inventarisatie flora en fauna en coördinator natuurwerk, in november uit om eens mee te lopen in de bossen bij de eeuwen­ oude enclave Boeschoten bij Garderen. Daar zijn nesten van meer dan tien jaar oud.

Aangekomen bij drie prachtige mierenhopen was het wel een beetje een teleurstelling, want ze waren uitgegraven. Van Hees: ‘Meestal blijven deze grote nesten in het voorjaar en zomer onaangeroerd. Dassen, vossen, spechten of misschien wel boommarters, vanwege voedsel­ behoefte, hebben gezocht naar iets eetbaars.

Dit is in ieder geval niet het werk van wilde zwijnen, want die gooien een mierennest helemaal uit elkaar.’

Iets verderop zit een groot mierennest verwe­ ven in de stronk van een omgewaaide douglas­ spar. ‘Dat is een goede strategie,’ zegt bos­ wachter Hees, ‘want zo kunnen bosdieren niet gemakkelijk bij de kern van het nest komen.’

De mieren lopen ogenschijnlijk doelloos door elkaar, maar achter dat gewriemel gaat een goed

georganiseerde mierenmaatschappij schuil. Het zijn geweldige opruimers van ‘schadelijke’ insecten en dode dieren/vogels, en verzorgers van veel nakomelingen van mierengasten zoals kevers en vlinders. En natuurlijk zijn het fantas­ tische bouwmeesters. Bij verstoring beginnen ze meteen het nest weer op te bouwen of ze verhuizen naar een andere boomstronk in de omgeving.

Last van het gras Het is natuurlijk heel slecht voor de mieren als een nest vlak voor de winter wordt vernield.

Rode bosmieren hebben het toch al moeilijk, sinds er in de naaldbossen steeds meer gras (bochtige smele) groeit. Dat gras krijgt de kans omdat de humuslaag door de jaren heen wat dikker en dus voedselrijker is geworden. De bodem wordt nog eens verder verrijkt door stikstofneerslag, veroorzaakt door onder ande­ re verkeer, industrie, veehouderij en huis­ houdens. Rode bosmieren ondervinden veel hinder van het gras. Ze kunnen moeilijker hun materiaal naar het nest slepen door de talrijke obstakels die het gras voor hen vormt. Soms besluiten ze maar te verhuizen. In het extreme geval is een mierenhoop ten dode opgeschreven.

Vinger aan de pols Om de vinger aan de pols te houden is het van belang de nesten te inventariseren. Hees tekent ze in op een kaart en loopt ze later weer na om te zien of ze nog aanwezig of verdwenen zijn.

Zo ontstaat in de loop der jaren een goed beeld van het voorkomen van de rode bosmier. Hees geeft aan dat een bos zonder bosmieren een zwakkere ecologie betekent met minder bio­ diversiteit en dat het misschien ook kan leiden tot uitbraken van insectenplagen. Weer een goede reden om de verrijking van de natuur met stikstof terug te dringen.

De Barneveldse natuurkenner Gerrit de Graaff is al vijftig jaar vrijwilliger bij Staatsbosbeheer.

a

FAVORIET DIER FAVORIETE PLANT BOSMUIS

De bosmuis is een alleseter, maar door zijn voorkeur voor zaden, bessen en noten komt hij vaak in bosachtig gebied voor, zoals de Veluwe. Maar je vind ’m ook in duinen, heidegebieden, tuinen en parken. Sil Westra, werkzaam bij de Zoogdiervereniging doet onderzoek naar dit beestje. In het Arnhemse Sonsbeekpark gaat hij op zoek naar sporen.

‘Dekking en voedsel zijn belangrijk voor een bosmuis. Ook moet het terrein niet te nat zijn. In het bosachtige deel van het park komen ze zeker voor’, begint Westra. ‘Hier is bovendien voldoende voedsel; zaden, noten en paddenstoelen, maar ook dierlijk voedsel zoals slakken en insecten. In de omgeving van zijn hol maakt hij kleine putjes in de grond om zaadjes en nootjes te verstoppen. Ook in zijn holletje legt hij een voedselvoorraad aan van plantaardig voedsel. Vlakbij zijn holletje heeft hij een beschutte vaste eetplek. Daar vind je voedselrestjes, zoals schilletjes of bastjes.’

Speurend gaat Westra de grond af om te laten zien wat hij uitlegt. Dan wijst hij: ‘Hier naast de boomstam is een holletje en daar zijn er nog twee. Kenmerkend voor de bosmuis zijn ook deze waaiervormige stort­ heuveltjes – een bergje grond van het graven – voor de ingang. Dat de opening pal naast de stam zit, is omdat het tussen de wortels door makkelijker graven is en het betere bescherming biedt tegen roofdieren zoals vossen die wel eens een holletje opengraven. Soms gebruiken bosmuizen vaste looppaadjes langs lijnvormige elementen, zoals hier langs de stam van een omgevallen dode boom, die dekking biedt.’

‘Bosmuizen gaan niet in winterslaap. Het hele jaar door zijn ze actief.

Overdag verschuilen de dieren zich in hun gangenstelsel en in de nachte­ lijke uurtjes gaan ze op stap om te foerageren. In lange winternachten doen ze dat vaak met een pauze en gaan ze twee keer op pad. Bosmuizen leggen grote afstanden af, mannetjes wel een paar honderd meter in één nacht. Over korte afstanden kunnen ze trippelen zoals woelmuizen dat doen, maar ze kunnen sneller lopen in springgalop; met zijn grote achter­ poten als een kangoeroe. Ze zijn heel behendig en kunnen gemakkelijk in bomen en struiken klimmen.’

Kom je een muis scharrelend in het gebladerte tegen, hoe weet je dan dat het een bosmuis is? ‘Je herkent hem aan zijn relatief grote oren, die duidelijk uit de vacht steken. Zijn lange staart is geringd en tweekleurig; donker aan de boven- en licht aan de onderzijde. Overigens lijkt een bosmuis sterk op de grote bosmuis. Maar op de Veluwe zie je die niet.

De grote bosmuis komt alleen in Zuid-Limburg en op plekken langs de oostgrens van ons land voor. Maar wie weet gaat dat eens veranderen.

De laatste jaren lijkt de grote bosmuis op te rukken richting het westen.

Er zijn indicaties dat grote bosmuizen hun kleine broertjes kunnen becon­ curreren. Ze leven in hetzelfde biotoop, hebben dezelfde voedselvoor­ keuren en komen in elkaars territorium voor. Om de invloed van de twee soorten op elkaar vast te stellen vangen we ze met inloopvallen.

Na bestudering worden ze weer losgelaten. Zo komen we er achter hoe de grote bosmuis zich verspreidt en wat de invloed is op de bosmuis.’

tekst Tamara van Tricht, foto Wesley Overman

NIEUWE VELUWE 3_4/15

59

Boeken

Alles is begonnen Koos van Zomeren, Singel Uitgeverijen, ISBN 978902950389, €19,99

Leven op krediet – Anton Kröller 1862-1941 Ariëtte Dekker, Prometheus Bert Bakker, ISBN 9789035143579, €45,-

Na Het verlangen naar hazel­ worm en klapekster op basis van zijn dagelijkse wandelingen met hond Stanley door de Veluwse natuur zat er nog een nieuw boek aan te komen. Van Zomeren liet het diverse keren doorschemeren dat hij bezig was met iets rondom de mannetjes­ orchissen in het gras onder het raam van zijn werkkamer, die in Nederland van nature alleen in Limburg voorkomen. Wonderlijk hoe die in Arnhem zijn beland.

Zat er zaad in de aangevoerde grond waar het hellinkje bij het appar­tementengebouw van is gemaakt of had hijzelf, Stanley of zijn vrouw Iris onbewust zaad meegesleept vanuit Oostenrijk?

Toevallig/niet toevallig het speelt een hoofdrol in zijn nieuwste boek Alles is begonnen. De mannetjesorchis­sen spelen de hoofdrol, maar van Zomeren buigt zich over allerlei zaken die toevallig/niet toevallig gebeurd zijn. Het boek is boven­dien een staalkaart geworden van de genres die Van Zomeren beoefent: dagboek, reportage en fictie, met hier en daar een vleugje poëzie. Vijftig jaar schrijverschap in een notendop.

Anton Kröller (1862-1941) wordt vaak alleen herinnerd als grond­ legger van De Hoge Veluwe en degene die Helene Kröller-Müller de middelen verstrekte om haar kunst­collectie op te bouwen.

60

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Niettemin was hij een van de machtigste en meest omstreden zakenlieden van zijn tijd. In haar biografie schetst Ariëtte Dekker hem als een sluwe en meedogen­ loze opportunist.

Kröller bouwde Wm.H. Müller & Co uit tot een wereldconcern. Van grote betekenis was hij voor de ontwikkeling van de Rotterdamse haven. Vóór en tijdens de Eerste Wereld­oorlog voorzag Kröller zowel de Duitsers als de Engelsen van ijzererts en graan. Gedurende de oorlog onderhandelde hij voor de Nederlandse regering met Duits­ land en Engeland en was hij haar voornaamste adviseur over de verdeling van de landbouwproduc­ tie. Daarbij vergat hij nooit zijn eigen belang. Van de oorlogs­ winsten bouwde architect Berlage het Jachtslot Sint Hubertus.

Na de oorlog kwam zijn onder­ neming in grote problemen, die de Rotterdamsche Bank dreigden mee te sleuren. Kröller had de cijfers geflatteerd. Het schandaal dat hij veroorzaakte heeft vele parallellen met het heden: gretige bankiers, naïeve beleggers en achter­ blijvende wetgeving. Kröller werd nooit vervolgd.

Niet zonder elkaar – bloemen en insecten Louis Schoonhoven, Koos Biesmeijer, Gerard Oostermeijer e.a. Uitgeverij Natuurmedia, ISBN 9789082043648, te bestellen bij www.natuurmedia. nl, €24,50 (incl. portokosten) Een moderne opvolger van Jac. P. Thijsse’s De bloemen en haar vrienden uit 1934, zo wordt dit boek aangeprezen, dat in oktober de Jan Wolkersprijs 2015 heeft gewonnen. Louis Schoonhoven, voormalig hoogleraar entomologie bij de Landbouw Universiteit, maakte dit boek voor een breder publiek.

Zonder insecten zouden vele bloemen simpelweg niet bestaan, maakt hij duidelijk. Ze helpen bij de overdracht van stuifmeel van de ene bloem naar de andere. Zij verbinden plant met plant, de plantenwereld met de dierenwereld en zij zorgen ervoor dat de natuur zich in eindeloze cycli vernieuwt.

Dat er onder het schouwspel van bloembestuiving een harde strijd schuilgaat met verleiding, concurrentie en bedrog, zou je op het eerste gezicht niet verwachten. Daarover gaat dit boek, maar ook over het slimme leren van ogenschijnlijk ‘domme’ dieren en over de handigheidjes waarmee de plantenwereld bijen, vlinders en vele andere insecten aan zich weet te binden.

Brede rivieren langs hoge hellingen Christiaan Pieter van Eeghen en Pieter van der Kuil, uitgeverij Matrijs i.s.m. Stichting voor Heemkunde in de gemeente Renkum, ISBN 9789053454879, tot 1-1-2016 €29,95, daarna €34,95 Niet de kunstenaars van de Oosterbeekse School ontdekten het stuwwallandschap langs de rivieren, maar kunstenaars uit de zeventiende eeuw. Het boek Brede rivieren langs hoge hellingen laat dat in bijna 140 tekeningen zien. Het stuwwal­ landschap tussen Kleef en Rhenen, een on-Nederlands landschap dat zelfs ‘Klein Italië’ werd genoemd, was een open landschap met grote hoogte­ verschillen, steile heuvelranden en adembenemende vergezich­ ten. De weidsheid van het landschap op de kale stuwwal­ len, de meanderende rivier, afgewisseld met de bebouwing van dorpen en vestingsteden, trok vele tekenaars. De groots­ heid van dat landschap is na driehonderd jaar nog steeds herkenbaar.

Onder de kunstenaars die in het boek zijn opgenomen, bevinden zich beroemde meesters als Lievens, Saftleven, Rembrandt en Waterloo. Een deel van de tekeningen van de minder bekende kunstenaars komt uit privécollecties, waaronder de collectie Van Eeghen, en zijn voor het eerst afgebeeld.

­-

Filosofische wandelingen is een inspirerende gids voor iedereen die houdt van de natuur, wandelen, kunst, geschiedenis en filosofie.

Met 10 wandelroutes in Nederland (6–27 km), wandelinstructies en kaarten Eric Brinckmann studeerde rechten en filosofie. Hij werkte bij onderwijsinstellingen, adviesbureaus en in landschapsprojecten. Hij schrijft graag over filosofie en landschap en is directeur van landgoed Het Lankheet bij Haaksbergen.

9 789050 114844

KNNV UitgeVerij

omslag Filosofische wandelingen.indd 1-3

Swoertje wroet in vroeger Mashja en Nico Parlevliet, Spa Uitgevers, ISBN 9789089321244, €14,50 Het begon als een boek voor haar drie kinderen. Om hen uit te leggen wat voor werk zij als archeoloog bij gemeente Apel­ doorn doet en haar fascinatie voor grafheuvels en natuur over te brengen. Haar vader, kunste­ naar Nico, maakte tekeningen bij het verhaal. Ze kregen zulke enthousiaste reacties op hun boekje, dat ze besloten het naar een uitgever te brengen.

Terecht, want Swoertje wroet in vroeger is niet zomaar een kinderboek. Bijzonder zijn de verschillende vertellagen, waar­ door het voor de allerkleinsten een spannend voorleesverhaal is en voor oudere kinderen en hun ouders veel te ontdekken valt.

Spelenderwijs wordt van alles verteld over grafheuvels: van de oudste en grootste in Nederland tot bijvoorbeeld de bijzondere vondsten die daarin gedaan zijn.

Het boek slaagt erin door een mooie combinatie van beeld en tekst een ingewikkeld historisch onderwerp toegankelijk te maken.

De Grift, een spiegel van de tijd Henk Slijkhuis, bestellen bij Bekenstichting, www.bekenstichting.nl en verkrijgbaar in de Bruna’s in Heerde, Epe en Vaassen, €6,95 (exclusief verzendkosten) De oudste waterweg van de Veluwe kent een bewogen geschiedenis, die start in 1370 als monnik Hendrik van Kalkar de Grift laat graven als afwateringskanaal om de zompige Oost-Veluwe geschikt te maken voor landbouw. Al snel stroomt er zoveel water dat het idee ontstaat het water te benutten voor waterkracht. Er komen water­ molens voor koren, olie, papier, koper, leer, hennep enzovoort. Voor het vervoer van de goederen worden platbodems ingezet. Door achterstallig onderhoud en de komst van grotere schepen moet er opnieuw gegraven worden.

Koning Willem I besluit echter parallel aan de Grift het Apeldoorns Kanaal aan te leggen. Daarna gaat het snel bergafwaarts en wordt de Grift door afvalwaterlozing een open riool. Totdat in 1970 het dan net opgerichte Zuiveringsschap orde op zaken gaat stellen. Het historisch besef ontluikt hoe belangrijk de Grift is geweest voor het ontstaan van Apeldoorn. In de negentiger jaren is de tijd rijp om de op vele plaatsen gedempte of aan het zicht onttrokken Grift weer aan de oppervlakte te brengen. De Grift is een watergang geworden met een recreatieve en ecologische functie.

Witte Veluwe – verstilde winter Jan Vermeer, Vermeer Publishing (www.vermeerpublishing.nl), ISBN 9789081696517, €34,95 De Veluwse natuur is wel vaker geportretteerd, maar niet eerder met alleen winterse beelden.

Het boek Witte Veluwe is als een rondwandeling door de winterse Veluwe met fotograaf Jan Vermeer als gids. Hij trok er tijdens sneeuwrijke winters van de afgelopen jaren opuit naar bijvoorbeeld het Deelerwoud, de Posbank, Kroondomein Het Loo, het Kootwijkerzand en Het Nationale Park De Hoge Veluwe.

In het boek zijn uiteraard volop de bekende Veluwse bewoners als edelherten, reeën, moeflons en wilde zwijnen vertegenwoordigd. Maar ook minder bekende en in het oog springende flora en fauna krijgen volop aandacht. En dat tegen een wonderschoon decor van besneeuwde landschappen, beijzelde bomen en berijpte heidevelden.

Filosofische wandelingen Denken over binnen en buiten door de eeuwen heen Eric Brinckmann

Filosofische wandelingen

Binnen en buiten zijn meer gescheiden dan ooit. Buiten is bovendien niet zomaar ‘natuur en landschap’, het is een voortzetting van de moderne organisatie met andere middelen. Al wandelend kunnen we de grenzen tussen de binnen- en buitensferen verkennen en de tegenstelling verzachten.

In deze filosofische wandelgids neemt Eric Brinckmann de lezer mee naar buiten. Hij koppelt tien uiteenlopende Nederlandse landschappen aan historische thema's en laat zien hoe het denken zich in de loop der eeuwen heeft verhouden tot de ruimte van stad, natuur en landschap.

Eric Brinckmann

“Wandelen en onderwijl je kijk op het landschap verdiepen”

KNNV UitgeVerij

05/11/15 17:51

Filosofische wandelingen – Denken over binnen en buiten door de eeuwen heen Eric Brinckmann, KNNV Uitgeverij, ISBN 9789050114844, €24,95 Binnen en buiten zijn meer gescheiden dan ooit. Buiten is bovendien niet zomaar ‘natuur en landschap’, het is een voort­ zetting van de moderne orga­ nis­­a­tie met andere middelen.

Al wandelend kunnen we de grenzen tussen de binnen- en buitensferen verkennen en de tegenstelling verzachten.

In deze filosofische wandelgids neemt Eric Brinckmann de lezer mee naar buiten. Hij koppelt tien uiteenlopende Nederlandse landschappen aan historische thema’s en laat zien hoe het denken zich in de loop der eeuwen heeft verhouden tot de ruimte van stad, natuur en landschap.

Het boek biedt een inspirerende mix van filosofische essays, wandelingen, historische feiten, anekdotes en citaten.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

61

tekst en foto’s Rob Wolfs

Trage Tocht

Deelerwoud

Het is een verrassende ervaring om vanaf de parkeerplaats bij Groenendaal pal naast de snelweg A50 het uitgestrekte Veluwse natuurgebied in te wandelen. Al snel verwaait het autogeruis en wanen we ons alleen op de grote stille heide. De 16 kilometer lange wandeling door het glooiende Deelerwoud met honderd procent zandpadgarantie is begonnen.

Boven: De Grote Heide. Rechts: Schotse Hooglanders, Lebret’s Hoeve.

De Grote Heide biedt prachtige vergezichten over golvende hei­ de­velden met gaspeldoorn, rode bosbes en groepjes vlieg­den. Op de Kleine Heide bevindt zich met 90 meter het hoogste punt van het Deelerwoud: de Harten­hul­ berg. Op de heide komen rep­ tielen voor, zoals hazelworm, adder en zandhage­dis. Ook vogels

62

NIEUWE VELUWE 3_4/15

als geelgors, tapuit, specht en raaf voelen zich hier thuis.

In de vorige eeuw liepen er nog enorme schaapskuddes rond, nu wordt de heide open gehouden door Schotse Hooglanders. Dit sterke koeienras kan zowel in de zomer als in de winter buiten blijven. Op de Grote Heide is aan de bomen precies te zien tot hoe

hoog deze runderen kunnen komen met hun bek.

Glooiend landschap Het Deelerwoud is een glooiend bos- en heidegebied, gevormd in de voorlaatste ijstijd zo’n 10.000 jaar geleden. Dikke ijspakketten bedekten het land. Het gewicht van het ijs stuwde de bodem

plaatselijk op tot de zogenaamde stuwwallen. Later sleet het smelt­water hierin diepe groeven uit. Wallen en groeven zijn nog goed te herkennen in het land­ schap. Lange tijd was het hier een onafzienbare stuifzand­ vlakte.

Het gebied werd in 1841 aan­ gekocht door baron Van Heecke­

Rob Wolfs publiceert zijn Trage Tochten op www.wandelzoekpagina.nl. Deze tocht met gratis routebeschrijving en gpx-track kan gedownload worden op www.wandelzoekpagina.nl/ wandeling/trage-tocht-deelerwoud/12608/.

Start P

ren van Enghuizen. Hij begon meteen met de bebossing van de stuifzanden door grote delen met grove den en zomereik te be­ planten. Door de aanleg van een raster was het terrein niet meer toegankelijk voor publiek. In 1908 kwam het Deelerwoud in eigen­ dom van de grofwildjager Lebret, die het bos liet verwaar­lozen. Het woud kreeg nationale bekendheid in 1967 toen Natuur­monumenten de actie ‘Behoud het Deelerwoud’ startte. De vereniging zamelde genoeg geld in om het complete landgoed te kunnen kopen. In datzelfde jaar had Natuur­monu­ men­ten de Deelerheide al aan­ gekocht. Zo werd het Deelerwoud dat meer dan een eeuw afgesloten was geweest weer voor het publiek opengesteld.

Landbouw en jacht Zo’n 150 jaar geleden werd gepro­ beerd het woud te ont­ginnen voor de landbouw. Dat lukte niet, want de grond was te schraal. Van de akkers is niets meer over. Alleen de Lebret’s Hoeve, in het noorden van het Deelerwoud getuigt nog van het landbouwkundig verleden.

In het verleden is het Deeler­woud ook vaak gebruikt voor de jacht.

Edelhert, wild zwijn en damhert werden uitgezet. Sinds 2001 mag in het Deelerwoud niet meer op

damhert en edelhert gejaagd worden. Het aantal dieren is de laatste jaren flink gegroeid. Er is daardoor een rede­lijke kans dat je oog in oog komt te staan met groot wild. Behalve herten zoeken reeën, wilde zwijnen en boom­ marters geregeld de bos­rand op.

Het wild kan sinds 1988 via de wildwissel Terlet oversteken naar het Natio­naal Park Veluwe­zoom.

Ze doen dat vaak.

Edelhert Edelherten horen tot de indruk­ wekkendste dieren op de Veluwe.

Het edelhert kan wel 225 kilo zwaar worden en een snelheid bereiken van ruim 60 km per uur.

De mannetjes dragen een impo­ sant gewei dat op latere leeftijd steeds meer takken krijgt. Elk voorjaar wordt het afgeworpen en binnen vier maanden groeit het dan weer aan. Edelherten zijn bij voorkeur in de schemering actief. De paring of ‘bronst’ in september en oktober gaat ge­ paard met luid geloei, het ‘burlen’ van de manne­t jes. Edelherten zijn planteneters. Ze eten gras, zeggen, biezen, heide, boom­ schors, knollen, wortels, vruch­ ten, zaden, knoppen, scheuten, loof en bast van bomen en struiken.

Wild zwijn Op de Veluwe leven enkele duizenden wilde zwijnen of ever­ zwijnen, zoals ze ook wel ge­ noemd worden. Met zijn ruige kop, borstelachtige vacht en kromme slagtanden ziet het wild zwijn er misschien gevaarlijk uit, maar meestal gaat hij de mens uit de weg. Behalve als het zwijn gewond is of zijn jongen wil

beschermen, dan kun je beter oppassen. Wilde zwijnen leven in familieverband en vaak zie je in het voorjaar familiegroepjes met een stuk of wat gestreepte biggetjes rondscharrelen. Al lopend woelen de wilde varkens voortdurend de bodem om. Ze eten eikels, beukennootjes en insecten.

NIEUWE VELUWE 3_4/15

63

Passie Leven als in de steentijd

64

NIEUWE VELUWE 3_4/15

tekst Annelies Barendrecht, foto Marten Idema

Een ding staat voor de steentijdtechnoloog Diederik Pomstra zo vast als een huis: geld is geen voorwaarde om langdurig te kunnen rondzwerven in de natuur. Het hebben van kennis en vaardigheden des te meer. Het liefst zou hij eens een jaar de proef op de som nemen. Een jaar in een tent wonen, levend van wat de natuur hem biedt. Maar ja, tussen daden en dromen…

Thuis in Heveadorp op de Zuid-Veluwe geeft Pomstra een demon­ stratie vuur maken door wrijving. Het is een handigheidje en altijd goed voor bewonderende uitroepen. Zittend op de vloer wrijft en draait hij een stokje in een gat van een houten plankje. Even later stijgt er rook op, de brand zit erin! De techniek heeft hij geleerd in het Archeon, waar hij na zijn rechtenstudie aan het werk ging. Hij leerde er ook andere technieken, zoals steen bewerken en manden maken. Zijn specialisatie was vuursteenbewerking. ‘Moeilijk, maar daardoor uitdagend. Je moet precies weten wat je doet, want herstellen is er niet bij. Vuursteen is te vergelijken met glas: hard en breekbaar. Je kunt er veel nuttige voorwerpen van maken: messen, bijlen, boren, schaven, pijlpunten enzovoort.’

Jezelf redden Meer kennis en vaardigheden maakte hij zich eigen tijdens de opleiding tot buitensportgids in Zweden. ‘De filosofie is: je moet je hele uitrusting zelf kunnen maken en repareren. We maakten kano’s, peddels, ski’s, rugzakken; alles om je te kunnen redden in de natuur. Zo’n tien dagen per maand waren we en route met onze zelfgefabriceerde uitrusting. ’s Zomers verplaatsten we ons in kano’s en ’s winters op ski’s. De steentijdtechnieken passen binnen de filosofie van die opleiding. Het uitgangspunt is eigenlijk niets meer dan een stuk steen, een bosje twijgen en een bloederige huid.

Na enig werk heb je een prachtig functioneel stuk gereedschap, een mooie mand en een soepele jas. Het gereedschap is weer nodig om andere nuttige spullen te maken.’

Ervaring met het leven als iemand in het stenen tijdperk deed hij op in een aantal leefprojecten, waarbij hij leefde met een bij een bepaald volk passende uitrusting. ‘Het langste project was een maand in de polder, maar ook één in Montana (VS). En daarnaast een hele zwik korte projecten in Nederland. Het idee is dat je zoveel mogelijk replicavoorwerpen gebruikt die passen bij de periode waarin je geïnteresseerd bent. Voor mij waren dat vooral jagers-/verzamelaarsculturen. Zo leer je over die werktuigen en technologieën maar natuurlijk ook over jezelf.’

Kamperen De oorsprong van zijn passie gaat terug naar zijn kindertijd. Als zoon van ouders die elke vakantie gingen kamperen en met een moeder die veel van planten afwist, kwam hij al jong in aanraking met het leven in de natuur. Hij werd lid van de vogelbescherming en omarmde Scouting, waar zijn belangstelling voor primitieve technieken gewekt werd.

Ruim dertig jaar later en veel ervaring rijker weet hij precies waar eetbare planten staan en waar hij materialen kan vinden waar hij iets mee kan doen. Een vriendschap kan je het niet noemen, maar de natuur is wel een soort persoonlijke relatie geworden die zich nog steeds verdiept.

Bosjesmannen Toch is hij geen natuurmens, ontdekte hij tijdens een bezoek aan de Bosjesmannen in Namibië. ‘Geweldig zoals die leven, maar toch zou ik niet echt in het bos willen wonen voor de rest van mijn leven. Dat is me te beperkt. De tandarts en dokter houd ik toch ook graag in de buurt.’

De kennis en de vaardigheden van de natuurvolken voeren terug naar onze verre voorouders, aldus Pomstra. ‘Dat waren geen sukkels, maar mensen zoals jij en ik die in een bepaalde tijd leef­ den. Mensen die heel veel wisten en konden. Ze waren ecologen en handwerkers in één. Wij zijn veel gespecialiseerder, dat is nu eenmaal inherent aan onze tijd. Het is mijn ambitie om mensen de natuur dieper te laten ervaren. Het is meer dan een wandeling in het groen, het is meer dan een luxe hobby. Als je de natuur gebruikt, kom je veel dichter bij die natuur.’

Kennis beperkt De verdieping van de relatie met de natuur bewerkstelligt Pomstra door voorwerpen uit het stenen tijdperk te maken en te repareren.

Hij heeft er zijn werk van gemaakt. ‘Het is het enige bedrijf dat zich nog in het stenen tijdperk bevindt. Ik lever producten en replica’s van steen en gewei en hout en vezels aan een brede klantenkring, variërend van musea, opgravingsbedrijven, archeologische vereni­ gingen tot geïnteresseerden. Daarnaast verzorg ik demonstraties en excursies in uiteenlopende steentijdtechnieken.’

Een deel van de materialen haalt hij uit zijn directe omgeving: het bos en de Rijnoevers. Hij kent de omgeving op zijn duimpje, omdat hij als kind vanuit zijn ouderlijk huis in Dieren vaak op zoek ging naar dierensporen in de Veluwse natuur. Van de materialen maakt hij onder meer manden, kleding en werktuigen. Eigenlijk alles wat nodig is om als een mens in het stenen tijdperk te kunnen leven. ‘Al besef ik dat wat wij weten het puntje van de ijsberg is. We moeten het doen met wat archeologen blootleggen, we maken daar een verhaal bij, maar of het werkelijk klopt, weten we niet.’

‘ Onze verre voorouders waren mensen die veel wisten en konden’ De laatste jaren is hij steeds meer betrokken bij archeologische experimenten en onderwijs aan archeologiestudenten. Meer en meer weten universiteiten en musea hem te vinden als steentijd­ technoloog. Met een lach: ‘Ik zit zelfs in een promotietraject. Wat mij daarin motiveert is dat ik het leuk zou vinden om het beeld van de prehistorie bij te stellen. Het waren geen mannen in dieren­ huiden en met knotsen. Kennis delen in samenwerking met archeologen, daar zit voor mij nog een heleboel uitdaging in.’

NIEUWE VELUWE 3_4/15

65

Vrienden van de Veluwe

Bestemmingsplan Kabeljauw vastgesteld In het vorige nummer van Nieuwe Veluwe heeft u kunnen lezen dat Vrienden van de Veluwe een ziens­­wijze heeft ingediend bij het Bestemmingsplan Kabeljauw 9 e.o. Dit bestemmingsplan betreft het positief bestemmen van een landbouw-, loonwerk- en recrea­ tiebedrijf in het Heelsums Beek­dal, in het natuurgebied ten zuid­westen van de Wolfhezer Heide.

Samen met anderen vonden en vinden wij dit uiterst merkwaar­ dig, omdat bij de monding van de Heelsumse Beek onlangs juist allerlei maatregelen zijn afgerond ter verbetering van de natuur- en milieusituatie van de beek. Wij vinden het prijzenswaardig dat

voor deze door Waterschap Vallei en Veluwe gerealiseerde maatre­ gelen maar liefst € 500.000,werd uitgetrokken. Des te merk­waardiger was het dat een bestemmingsplan werd voorge­ steld dat het – bovenstrooms – aan dezelfde beek gelegen bedrijf in staat stelt om de milieusituatie van en rond de beek (geluidshin­ der, vermesting, landschapsbe­ derf) negatief te beïnvloeden.

Met name Natuurmonumenten heeft een aantal jaren gepoogd het bedrijf van de familie Gerrit­ sen uitgeplaatst te krijgen uit het prachtige natuurgebied. Helaas kreeg deze natuurbeschermings­ organisatie daarvoor onvoldoen­ de (provinciale) steun en zodoen­ de ook de benodigde budgetten

Actueel Museum Arnhem kan uitbreiden Een grote ondergrondse tentoonstellingsruimte, een nieuwe entree met betere publieksfaciliteiten, restauratie van het monumentale pand, betere zichtbaarheid in de stad en een groei van het aantal bezoekers naar 75.000 tot 100.000 per jaar. Dat zijn de plannen en ambities die Museum Arnhem heeft voor uitbreiding en vernieuwing van het museum. Het Arnhemse college van burgemeester en wethouders heeft ingestemd met de bijbehorende investering van 11,2 miljoen euro.

Behalve vernieuwing van het gebouw gaat het museum zich profileren onder het thema Kunst en Samenleving. Dit wordt de verbindende factor tussen de verschillende collecties en exposities. Directeur Saskia Bak is blij dat het museum eindelijk haar vleugels kan uitslaan: ‘Het museum zit op één van de mooiste plekken van Nederland met een geweldig uitzicht. Wij willen het parklandschap nog beter bij het museum betrekken. De tuin wordt de ‘groene buitenzaal’.’

66

NIEUWE VELUWE 3_4/15

Tweemaal heeft het bestuur van Vrienden van de Veluwe het afgelopen jaar gepoogd om een ledenvergadering te organiseren.

Vanwege gebrek aan aanmeldingen hebben we beide malen de vergadering afgelast. Wij nemen ons voor om de leden binnenkort schriftelijk dan wel via e-mail van een bestuursverantwoording te voorzien. Tevens zullen wij dan ingaan op de vraag hoe wij de toekomst van onze vereniging zien.

niet bij elkaar, waarna de ge­ meente Renkum met het nieuwe bestemmingsplan op de proppen kwam.

Inmiddels is het bestemmings­ plan Kabeljauw door de gemeen­ teraad van Renkum nagenoeg ongewijzigd vastgesteld. Positief is dat het bedrijf op enkele plaatsen landschappelijk beter ingepast zal worden. Goed is ook dat – dankzij een amendement van GroenLinks Renkum – een gedeelte in het zuidwesten van het plangebied alsnog een dus­danige bestemming heeft gekre­gen dat daar geen akkerbouw (lees maïsteelt) meer mag plaatsvinden.

Toch is het een grote gemiste kans dat de ecologische verbin­

ding in dit gedeelte van de Renkumse Poort niet een echte impuls heeft gekregen door het bedrijf uit te plaatsen. Nog maar twee jaar geleden werd immers na jaren van planning en uitvoe­ ring in het westelijk deel van deze ecologische poort het bedrijventerrein Beukenlaan met veel bombarie teruggegeven aan de natuur. Als Vrienden van de Veluwe zullen wij ons ervoor blijven inzetten dat ook in het oostelijk deel van de Renkumse Poort de ecologische verbinding alle ruimte krijgt. Dat is niet alleen in het belang van biodiver­ siteit, flora en fauna maar ook van grote economische impor­ tantie voor de toekomst van het bedrijf van de familie Gerritsen.

Bosgemeenten verenigen zich Nunspeet en Venray zijn de grootste bos- en natuurbeherende gemeenten van Nederland. Nunspeet beheert ruim 3250 en Venray bijna 2600 hectare. Deze twee gemeenten besloten voor henzelf en andere gemeenten met (veel) bos en natuurterreinen de Vereniging van Gemeentelijke Bos- en Natuurterreineigenaren (VGBNE) op te richten. Andere Veluwse gemeenten – Ede, Rheden, Ermelo en Harderwijk – sloten zich gelijk aan. Het doel van de vereniging is om de gezamenlijke belangen van gemeenten te behartigen. Wethouder Ike Busser van Venray: ‘Wij vinden het belangrijk dat de ruim 240 gemeenten, in bezit van in totaal bijna 50.000 hectare bos en natuur, zichtbaar worden en meedoen als één van de professionele beheer­ ders van bos en natuur. Tezamen hebben we het over de helft van het areaal dat Natuurmonumenten beheert!’ Om een stem te krijgen heeft de kersverse vereniging zich aangesloten bij de Vereniging van Bos- en Natuurterreineigenaren (VBNE), waarin organisaties als Natuur­monumenten, Staatsbosbeheer, De12Landschappen, de Federatie Particulier Grondbezit en het ministerie van Defensie al samenwerken. Nu kunnen gemeenten ook meepraten in deze club van koepelorganisaties.

Heeft u dat nou ook wel eens?

U bent nieuwsgierig naar wat er te zien is in zo’n kunstgalerie, maar het is eng om daar binnen te gaan. Misschien zit daar wel zo’n dame met vuurrode lippen, stijl zwart haar en een strenge bril. En u wilt helemaal niets kopen. U wilt gewoon rondkijken.

Voor we zelf een galerie begonnen hadden we dat ook. Daarom zijn we een webwinkel gestart. Met veel meer kunstwerken van meer kunstenaars dan in de galerie passen. Kom maar eens kijken:

www.galeriewit.nl/webwinkel

Galerie Wit, Hamelakkerlaan 38, 6703 EK Wageningen 0317-410930/06-21712810, info@galeriewit.nl, www.galeriewit.nl open: tijdens exposities op za t/m zo 13.30-17.30 en daarbuiten op afspraak

Hetbestevandeveluwe.nl, dé plek voor alles op de Veluwe Wat is er allemaal te doen op de Veluwe?

De ambassadeurs en experts van Het beste van de

Ontdek de hotspots van de Veluwe!

Veluwe vertellen u graag hun persoonlijke verhalen, tips en ervaringen over het mooiste natuurgebied van Nederland.

Door wie laat u zich inspireren?

wekelijks nieuwe verhalen over uiteenlopende onderwerpen unieke excursies en activiteiten geschreven door specialisten gratis toegankelijk!

Voor échte Veluwe-fans! HetbestevandeVeluwe.nl • Facebook.com/hetbestevandeveluwe • Twitter.com/veluwekenners

(...)

Nog is ’t er stil, en ledig staan de banken, Die rond den noen, bij ’t uitgaan van de school, De jeugd bevolkt met vreugd, wier frissche klanken Het leven wekt dat in die stilte school.

Jan van Nijlen, 1915

literaire wandelgids apeldoorn

gelopen kaarten

Schrijvers en dichters van diverse pluimage nemen u in dit boekje bij de hand door het centrum van Apeldoorn. Hun teksten gaan over vroeger en nu, over parken en straten, over gebouwen, water en beeldende kunst.

De gedichten en prozateksten schetsen tezamen een kleurrijk beeld van deze ‘Parel van de Veluwe’.

Apeldoorn zoals u de stad nog nooit heeft gezien.

‘Gelopen kaarten’ zijn de beschreven en bezorgde prentbriefkaarten. Rond het begin van de vorige eeuw was het versturen van deze kaarten uitermate populair – ook bij toeristen die in Wageningen verbleven. De achterkant was uitsluitend bestemd voor adressering en de verstuurder schreef op de voorkant zijn of haar boodschap.

De combinatie van afbeelding en geschreven tekst geeft een heel persoonlijke sfeertekening van het Wageningen van destijds.

WaGeninGen RonD 1900

Initiatiefnemer van deze literaire wandeling was de Apeldoornse schrijver Dick van der Klis die de fragmenten verzamelde en de route uitzette.

Otabind, 11 x 20 cm, 98 pagina’s met afbeeldingen ISBN 978-90-75271-95-9, prijs € 14,50

Dit door Wim Huijser en Harry Harsema samengestelde boek biedt een uniek overzicht van afbeeldingen van de stad die Wageningen van ruim honderd jaar geleden was

Bestellen via de boekhandel of via www.uitgeverijblauwdruk.nl

Gebonden, 21 x 17 cm, 160 pagina’s met afbeeldingen ISBN 978-90-75271-96-6, prijs € 17,50

Generaal FoulkesweG 72 . 6703 Bw . waGeninGen . 0317 425890 . inFo@uitGeverijBlauwdruk.nl . www.uitGeverijBlauwdruk.nl