Nederlands Kamerkoor magazine - nr. 9

Interview Maartje de Lint & Philip Scheltens Even voorstellen NKKNXT 18-19 Vooruitblik The Public Domain

Nummer 9 2018 - 2019

SPECIALE AANBIEDING

VOOR LEZERS VAN HET NEDERLANDS KAMERKOOR MAGAZINE T HE O LOE V ENDIE & ER IK B O S GR A A F › › › OP S IBEL IUS’ V ER J A A R DAG IN A INOL A › › › DE MUZ IEK FILO S OFIE VA N A L IC J A GE S C INS K A

N R 73 6 ››› SI NDS 1 95 2 ››› DEC EMBER 2018 ››› PASSIE VOOR KL ASSIEK ››› € 8.55

WIN

DIVERSE KERST-CD’S

Kerst vieren met

THE CHOIR OF KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE

Megaproject

BACH 333:

Toegankelijke complexiteit

VOORDELEN VOOR ABONNEES ISABELLE FAUST Goedkoper dan in de winkel Violiste als een buitengewoon goede wijn ›››

W W W . L U I S T E R . N L

8 NUMMERS 16 NUMMERS

Gratis als eerste thuisbezorgd Lees Luister overal gratis online Profiteer van aanbiedingen en lezersacties

VOOR € 49,50

VOOR € 89,50

››› Ga naar www.luister.nl/nederlands-kamerkoor EN SLUIT VANDAAG NOG EEN ABONNEMENT AF.

Luister verschijnt acht keer per jaar en besteedt uitvoerig aandacht aan klassieke muziek in al haar facetten: interviews, recensies, beschouwingen en portretten van componisten en artiesten.

VOLG ONS OP

EN SCHRIJF JE IN VOOR DE NIEUWSBRIEF OP WWW.LUISTER.NL Deze actie geldt eenmalig per adres en is geldig tot 31 december 2019

welkom December is de tijd van stilstaan bij het hier en nu, maar stilstaan bij het hier en nu doen we vaak door terug te blikken en door terug te blikken zien we de toekomst vaak helderder voor ons.

We hebben ons het afgelopen jaar mogen verheugen in prachtige producties, waar u in groten getale op af bent gekomen.

De 150 Psalms trokken naar Brussel, waar ze met net zoveel enthousiasme werden ontvangen als in New York en Utrecht.

We stonden in de arena van de avantgarde met de productie Gesualdo, in samenwerking met De Warme Winkel, op het Holland Festival. Volgens Volkskrant en NRC een hoogtepunt van het festival.

En we brachten een prachtige a cappella dansvoorstelling op de planken met de Taiwanese choreograaf Huang Yi, Under the Horizon, in Nederland ĂŠn Taipei. Wat alle drie producties kenmerkte was het feit dat ze ieder op hun eigen manier reflecteerden op het hier en nu. We zullen dat de komende jaren blijven doen, omdat we geloven dat het belang van kunst in haar urgentie zit.

Maar goede kunst is evenzeer tijdloos.

Die balans zoeken is de uitdaging van elke kunstenaar. Wij gaan die uitdaging aan. Dat is onze verplichting aan het verleden, heden en de toekomst. We kunnen niet wachten op uw komst naar onze concerten dit komende half jaar. Om samen met u de tijdloosheid van kunst te ervaren, ĂŠn te praten over wat ons hier en nu bezig houdt.

foto: Wiebrig Krakau

Tido Visser Algemeen directeur Nederlands Kamerkoor

inhoudsopgave

Nieuws P2 Interview Maartje de Lint & Philip Scheltens P4 Column Arjan Ederveen P7 The Public Domain P8 NKK NXT 18/19 P10 Reisverslag Taiwan P13 De dag van het concert P16 Tipje van de sluier P18 Brieven van Henk Badings P20 Word Vriend P24 Utrecht Zingt P27 Interview Daniil Sayapin P29 Verslag Zingdag P32 Backstage P35 Programmatoelichtingen P38 Wat vond u ervan?

P44 Concertagenda & bestelinformatie P46

1

nieuws interview

Tido Visser bestuurslid NAPK Inschrijving The Public Domain nu geopend Is samen zingen jouw ding? Dan ben jij die ĂŠne die we zoeken. Schrijf je nu in met je koor, je voetbalclub of individueel, en doe mee met deze internationale zanguitdaging onder leiding van once chef-dirigent Peter Dijkstra!

Tido Visser is sinds 1 juli bestuurslid van de Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (NAPK). De NAPK is de branchevereniging van de professionele podiumkunstproducenten in Nederland. Er spelen op dit moment verschillende zaken rondom de muziekensembles, die bijzondere aandacht behoeven. Zo zijn de schrijnende arbeidsvoorwaarden van de musici nog altijd een punt van zorg, wordt er gewerkt aan een CAO voor muziekensembles, en is betere borging van een ensemblecultuur op wereldniveau een van de speerpunten voor de komende kunstenplanperiode 2021-2024. Er is - kortom - genoeg werk aan de winkel voor Tido en zijn collega's bij de NAPK en bij de ensembles.

Inschrijven kan via www.thepublicdomain.nl

Nieuw project van Michel van der Aa Eight is een mixed reality-project van de componist en regisseur Michel van der Aa in samenwerking met singer-songwriter Kate Miller-Heidke en het Nederlands Kamerkoor.

Het is een unieke, baanbrekende mix van muziektheater, Virtual Reality (VR) en visuele kunst.

Het vertelt het levensverhaal van een vrouw in omgekeerde chronologie: bezoekers ontmoeten een vrouw van ongeveer 70 jaar oud, vervolgens de 35-jarige versie van haar en ten slotte een meisje van acht. Bezoekers volgen letterlijk en figuurlijk de vrouw in een gemengde realiteitswereld en raken in interactie met de vrouw en de installatie zelf.

2

Klassieke muziek in computergames Meer publiek voor klassieke muziek, daar dragen we natuurlijk graag aan bij! Het Nederlands Kamerkoor is daarom partner in het onderzoeksproject GAMPSISS. Daarin wordt onderzocht in hoeverre games en gamification een actieve luisterhouding kunnen oproepen bij de spelers. Door klassieke muziek te implementeren in games wordt geprobeerd klassiek repertoire aansprekend en relevant te maken bij de -veelal jonge- luisteraar.

Het project wordt uitgevoerd door de Hogeschool Codarts Rotterdam, Erasmus Universiteit, Technische Universiteit Delft en de Willem de Kooning Academie en duurt vier jaar.

nieuws

Nederlands Kamerkoor &

foto: Ana Hop

Carlos Amorales

Het Nederlands Kamerkoor gaat een langdurige samenwerking aan met de Mexicaanse beeldend kunstenaar Carlos Amorales. Op initiatief van de Gemeente Utrecht ontwikkelt de internationaal vermaarde artiest de komende vijf jaar een kunstwerk voor het Jaarbeursplein. In plaats van een beeld of een wandschildering, wil Amorales een van de concepten waaraan hij werkt verdiepen. Amorales is al enkele jaren bezig met de ontwikkeling van een alternatief alfabet. De vormen van de letters gebruikt hij echter ook om animaties te maken. Er bestaat nu zelfs een collectie blaasinstrumenten, waardoor elke letter van het alfabet zijn eigen klank mee krijgt. Het was een diep gekoesterde wens van Amorales om met de zangers van het Nederlands Kamerkoor ook een gezongen wereld te creëren op basis van dat alfabet. Van de uitkomsten van deze creatie is jaarlijks iets terug te vinden op het Jaarbeursplein. Wilt u op de hoogte blijven, houd dan onze website in de gaten.

Nederlands Kamerkoor gaat elektronisch De Britse Darren Cunningham (alias Actress) wordt wereldwijd geroemd om zijn vooruitstrevende, experimentele techno.

In opdracht van het Holland Festival schreef hij een nieuwe compositie voor stemmen, kunstmatige intelligentie en elektronica, geïnspireerd op Stockhausens Welt-Parlament (1995), dat op Holland Festival als onderdeel van Aus Licht te horen is. Het Nederlands Kamerkoor voert zowel de originele versie in Aus Licht uit als deze 21e-eeuwse versie van Actress.

Stockhausens ‘wereldparlement’ kwam samen in een koepel op een wolkenkrabber. In deze versie vergaderen (echte) politici in de cloud om te discussiëren over de liefde. Hun stemmen vormen een netwerk van geluid dat live wordt gemanipuleerd door Cunningham en door Young Paint, een kunstmatige intelligentie.

3

interview

4

foto: Kirsten Nijhof

"Muziek is de sleutel tot contact met mensen met dementie"

interview In de nieuwe voorstelling Vergeten van het Nederlands Kamerkoor wordt de kijker meegenomen in het caleidoscopische universum van een man met dementie. Naast het spel van acteur Arjan Ederveen staat muziek in deze voorstelling centraal. En dat is niet voor niets.

Muziek is als geen andere kunstvorm in staat om binnen luttele seconden een emotie op te roepen. Dat geldt niet alleen voor mensen met een gezond brein. Voor mensen met gevorderde dementie is muziek dé sleutel tot contact en ontwaken. Maar hoe werkt muziek voor mensen met dementie? Een tweegesprek met professor Philip Scheltens en zangeres en coach Maartje de Lint.

door ERIK ZWIERS

Iedereen die een naaste met dementie heeft, weet hoe moeilijk het is om de relatie leuk en zinvol te houden. Door het verlies van het geheugen wordt het geduld van de naasten behoorlijk op de proef gesteld. Als je honderd keer op een dag hetzelfde antwoord moet geven of wanneer je partner zijn pasta op zijn telefoon serveert in de overtuiging dat het zijn bord is, dan is de lol er snel vanaf.

Mensen met dementie verliezen steeds meer cognitieve vermogens en zijn na verloop van tijd zelf niet meer in staat om contact met hun omgeving te maken. Naasten en verzorgenden staan dan al snel met lege handen, omdat zij niet anders gewend zijn dan op verbaal en cognitief niveau te communiceren.

Zo worden geliefden door het syndroom van dementie uit elkaar gedreven. Dat leidt tot pijn, verdriet en eenzaamheid.

Dat muziek de kloof tussen de mens met dementie en zijn omgeving kan overbruggen en een bijdrage kan leveren aan het welzijn is een redelijk nieuw inzicht en wint snel terrein. Welke biologische verklaring valt hiervoor te geven?

“Er is nog geen serieus wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de werking van muziek voor mensen met dementie, maar als we kijken naar de hersenen dan valt het wel te duiden”, steekt Philip Scheltens van wal.

“Het basale deel van ons geheugen dat verscholen ligt in de hippocampus vormt samen

met de amygdala, onze emotionele kern.

Dat is één circuit. Het geheugen en emotie liggen dicht bij elkaar. Als je de emotionele kern triggert door middel van muziek waar men bepaalde herinneringen aan heeft, dan zie je dat het geheugen wordt aangesproken.

Het effect is dat je mensen als het ware uit hun dementie ziet ontwaken. Daarnaast is het zo dat het muzikale geheugen bij dementie het langst in tact blijft. Daarom zien we wonderbaarlijke dingen gebeuren wanneer we dat muzikale brein aanspreken. Het is zelfs zo dat je door muziek bepaalde verbindingen in de hersenen die beschadigd zijn of die in een sluimertoestand verkeren, weer opnieuw kunt activeren. Helaas is dit effect slechts van korte duur.”

Maartje de Lint veert op in haar stoel. “Zoals jij zegt, zie je mensen uit hun dementie ontwaken wanneer zij muziek maken of horen. Al kunnen zij niet reproduceren dat zij net piano hebben gespeeld of hebben gezongen; er ontstaat iets anders. Wat ik zie gebeuren als ik met mensen zing, is dat zij zich beginnen te ontspannen. Dementie brengt zoveel stress met zich mee. Omdat ze de grip op hun omgeving kwijtraken en ze vooral verbaal en cognitief benaderd worden, moeten zij zich enorm inspannen en voelen ze zich niet op hun gemak. Dat kost veel energie. Door samen te zingen zie je dat ze zich ontspannen en vanuit die ontspanning ontstaat er dan weer een gesprek. Dat kan een herinnering zijn die de muziek oproept,

5

foto: Mark van den Brink

Samen zingen verbindt ons met ons eigen lichaam en met elkaar. Het zijn kleine momenten van puur plezier.

Een ander effect van samen zingen is dat het humeur opklaart waar mensen met dementie nog dagenlang op teren. Volgens Maartje is zingen jezelf een innerlijke massage geven. “Het lichaam is een grote klankkast. Als je die door zingen in trilling brengt, gaan alle cellen in je lijf als het ware resoneren. Hierdoor breng je jezelf in ontspanning en vanuit die ontspanning sta je weer open voor je omgeving. En als je je veilig en verbonden voelt, dan voel je je weer mens. Want onze identiteit ontlenen we aan de mate waarin we ons met onze omgeving verenigd voelen. Samen zingen verbindt ons met ons eigen lichaam en met elkaar. Het zijn kleine momenten van puur plezier. En dat plezier nemen mensen met dementie nog dagenlang met zich mee waardoor zij veel minder onrust of angsten hebben en openstaan voor hun omgeving. Zo krijgen mantelzorgers en zorgprofessionals handvatten voor een prettig en zingevend contact met hun naasten of bewoners.�

Philip Scheltens is oprichter en directeur van het VUmc Alzheimercentrum in Amsterdam en doet al 25 jaar onderzoek naar dementie. Naast zijn werk als wetenschapper is hij een warm pleitbezorger van de inzet van muziek in de dementiezorg. Wetenschappers van het Alzheimercentrum doen onderzoek naar de methodiek van Maartje de Lint zodat deze nog verder ontwikkeld en ingezet kunnen worden.

foto: foto: Richard Byrdy

het kan ook zijn dat zij opeens hun eigen gevoelens weer onder woorden brengen. Zo wist een van de bewoners uit een verpleeghuis na het zingen te vertellen dat zij een groot empathisch vermogen heeft, maar het zo moeilijk vindt om mensen die niet zo lekker in hun vel zitten om zich heen te hebben. Omdat zij zo weinig voor ze kan doen. Ik stond te klapperen met mijn oren, want ondanks haar gevorderde dementie kon ze haarfijn aangeven wat zij lastig vindt. Hoe waardevol is dat voor haar verzorgenden!? Die kunnen daar in de dagelijkse zorg op inspelen.�

Maartje de Lint zong jarenlang bij de Nationale Opera en treedt internationaal op als solist. Sinds vijf jaar richt zij zich op het ontwikkelen van trainingen en activiteiten voor mensen met dementie waarbij samen zingen centraal staat. Tijdens de concertreeks van Vergeten verzorgt Maartje bij ieder concert een of meerdere trainingen voor verzorgers van mensen met dementie.

Tijdens deze training leren verzorgers hoe zij non-verbaal door middel van zang kunnen communiceren met mensen met dementie, zodat zij dit zelf als interventie in de zorg kunnen inzetten.

Bezoek onze website voor meer informatie over dit project.

6

column

Arjan Ederveen Bezoekritueel aan mijn moeder

foto: Kelly-ann van Steveninck

foto: Dirk-Jan van Dijk / Lumen

Acteur en televisiemaker Arjan Ederveen speelt in het programma Vergeten.

Als ik samen met mijn hondjes en gewapend met een mooie bos felgekleurde dahlia’s de huiskamer van de gesloten afdeling van het verpleeghuis in loop zie ik dat alle zeven dames van de afdeling in diepe, diepe slaap zijn.

Mijn moeder zit scheef voorover geleund in haar stoel.

Bewegingsloos.

Alleen een sliertje spierwit haar voor haar gezicht deint heen en weer op het ritme van haar adem. De nazomerzon schijnt laag naar binnen. Geurende soep voor de lunch pruttelt op de keramische kookplaat en maakt de huiselijke sfeer compleet.

Ik maak de hondjes los en hoop dat ze mijn Moesje wakker snuffelen met hun koude neuzen, maar ze gaan meteen tussen een oerwoud van rolstoelen op zoek naar kruimels.

Ik ga naast haar zitten en probeer voorzichtig de lok haar uit haar gezicht en mondhoek te halen. “Welke van deze zeven kaboutervrouwtjes zal ik als eerst wakker kussen?”

Geen reactie.

Verzorger Gerrie komt binnen met een map in haar hand en loopt naar de computer om de medicijnlijst in orde te brengen.

Ik pak mijn moeders hand en geef er een kus op. Haar ogen gaan haast in slow motion open. Eerst een boze blik van ‘wie zit er aan me’? Maar als ik haar de bloemen laat zien en zeg “kijk mam, hoe mooi” herkent ze me en ontdooit. …“Ach kind, wat lief, plukbloemen uit de tuin.”

Een van de hondjes springt op haar schoot en begint haar in gezicht en nek te likken.

Ze geniet van het begroetingsritueel.

De andere dames ontwaken nu ook uit hun slaap van honderd jaar van de net iets te luide opgewekte stem van Gerrie die vraagt: “Eet je ook gezellig een bordje soep mee Arjan?” “Tuurlijk”, zeg ik.

En als mijn Moesje me later in de middag naar de lift brengt komt altijd weer dat afschuwelijk moeilijke afscheidsmoment. Ze klampt me vast en trekt me naar haar gezicht toe. Ze sist “Haal me hier vandaan. Wat doe ik hier tussen al die ouwe mensen? Ik ken hier niemand. Ik zit in een gevangenis. Alsjeblieft breng me weer naar huis.” “Maar u woont nu toch hier? U moet toch goed verzorgd worden?”

Tranen. Zoenen. Onbegrip. Paniekogen. De liftdeur plingt open.

Ik zeg: “Ik zie u volgende week weer en dan hebben we het erover hoe we het gaan oplossen, goed?” “Goed, neem je dan de hondjes wel weer mee?”

“Tuurlijk”, zeg ik.

Dag mam, ik hou van je. .

77

8 8

8

foto: Gerrit Schreurs

The Public Domain Jouw stem is er 1 uit 1000!

The Public Domain

The Public Domain: een unieke compositie van David Lang geschreven voor 1000 zangers. Op 5 en 6 juli 2019 wordt het stuk voor het eerst uitgevoerd in Nederland, in een coproductie van het Nederlands Kamerkoor en de Koorbiënnale. Misschien wel het hoogtepunt voor zingend Nederland: iedereen mag meedoen, ook jij!

De tekst van The Public Domain heeft David Lang samengesteld, door een online zoekmachine antwoord te laten geven op de vraag: wat hebben wij als mensen allemaal gemeen? Wat verbindt ons? De vele antwoorden die daaruit kwamen, vormden de basis voor de compositie.

Om het verbindende aspect van het project te onderstrepen, is Hans van Veldhuizen betrokken bij het project. Hans van Veldhuizen is dirigent, workshop- en cursusleider voor verschillende gezelschappen en instellingen. De laatste jaren heeft hij zich steeds meer toegelegd op het laten zingen van iedereen die dat wil, met of zonder ervaring, vaak in grootschalige koorprojecten. Je kunt hem kennen van projecten als Zingen bij de Opera van De Nationale Opera, Zing en Beleef van het Koninklijk Concertgebouw, en Z!NG-projecten in verschillende steden. We vragen hem naar zijn visie op The Public Domain.

Waarom wil je meewerken aan The Public Domain?

The Public Domain geeft aan iedereen een plek om deel te nemen. Iedereen heeft een stem en iedereen kan die laten horen, sprekend en zingend. De traditionele rolverdeling van solist en publiek krijgt in dit project een andere dimensie: zangers en luisteraars worden vermengd, de grenzen vervagen. Iedereen die aanwezig is bij de uitvoeringen worden zo deel van een groter geheel.

Wat is voor jou de kracht van samen zingen?

Samen zingen is altijd een mooie zoektocht naar een inspirerende, muzikale belevenis. Iedereen heeft een stem. Een prachtig, uniek instrument dat iedereen bij zich draagt en op elk moment kan ‘bespelen’. Met jouw eigen, authentieke stemgeluid werken aan gezamenlijkheid, ademhaling en klank is een fantastische verbindende ervaring.

Wat hoop je dat de impact gaat zijn van The Public Domain?

Ik hoop dat mensen uit allerlei verschillende hoeken van de samenleving samenkomen om te spreken en zingen over dingen die voor hen belangrijk zijn. Dat zijn persoonlijke zaken, die tegelijkertijd heel universeel zijn: ‘One thing we all have in common is our…’

Je kunt je nu aanmelden voor The Public Domain op www.thepublicdomain.nl!

We vinden het belangrijk dat de deelnemers van dit project uit alle hoeken van de samenleving komen. Ken jij iemand die nog nooit heeft gezongen, maar wil je diegene graag laten zien waarom jij het zo fantastisch vindt? Dit is het ideale moment om deze persoon uit te nodigen en mee te doen!

Meld je aan met je hele koor, een groep collega’s, óf sluit je als individu aan bij een van de projectkoren die wij door het hele land opzetten. Aanmelden kan tot uiterlijk 1 maart. Wees er dus snel bij om deze unieke ervaring niet te missen!

9

Even voorstellen‌ 18/19!

Het talentontwikkelingstraject NKK NXT is sinds 2017 een nieuw onderdeel van de educatieve activiteiten van het Nederlands Kamerkoor. Ieder seizoen gaat een nieuwe groep jonge zangers aan de slag met de opdracht: hoe kunnen wij als kunstenaar koormuziek op een innovatieve manier inzetten in de huidige maatschappij? Sinds september dit jaar hebben acht nieuwe deelnemers hun tanden in dit vraagstuk

10

foto's: Wiebrig Krakau

gezet. We stellen ze graag aan u voor!

Tom Herring Mirthe Dokter Achtergrond Ik ben werkzaam als theatermaker, zangeres, actrice en beeldend kunstenaar. Zang en beeld gaan voor mij hand in hand, ik schilder alsof ik zing en zing alsof ik boetseer.

Tijdens het spelen ga ik risico’s niet uit de weg, ik probeer onbevangen te zijn en mijzelf naast mijn publiek te plaatsen. Ik wil als kunstenaar geen genoegen nemen met kunst die niets verandert.

Waarom NKK NXT? Mijn missie is om met vocale ensemblemuziek mensen dichter bij elkaar te brengen.

Zingen is zowel universeel als virtuoos: volgens mij ligt daarbinnen de sleutel tot verbinding en ontwrichting tegelijk.

Ik wil graag experimenteren met een groep op het moment van zingen: dat we kunnen afwijken van wat we hebben afgesproken, en zo een bepaalde spanning op te roepen.

Tot nu toe? Het is een enorm cadeau om structureel omringd te zijn met mensen die dezelfde noodzaak voelen.

Acht vreemden met verschillende achtergronden samen in een snelkookpan: dat is een gewaagd experiment! Het heeft al heel veel onverwachte momenten opgeleverd, zowel muzikaal als sociaal. Juist als we muziek maken begrijpen we elkaar het beste. Van die momenten geniet ik dan ook het meest.

Niels Hak Achtergrond Van huis uit slagwerker, opgeleid tot componist, en nu noem ik mijzelf ‘maker’ in de breedste zin van het woord: ik houd simpelweg van het maken van dingen. Naast het schrijven van muziek ben ik ook geïnteresseerd in grafisch ontwerp, cinematografie en het combineren van meerdere (kunst) disciplines.

Waarom NKK NXT? Ik hoop mij binnen NKK NXT verder te kunnen ontwikkelen als componist, zanger en maker, maar bovenal wil ik samen met de andere NXT’ers iets maken waarmee we mensen kunnen raken en bewegen over een onderwerp dat ertoe doet.

Tot nu toe? In deze korte tijd heb ik vooral geweldige mensen leren kennen, waarmee we al hele mooie dingen hebben voortgebracht. Ik ben enorm nieuwsgierig naar wat voor project we over een paar maanden gaan neerzetten!

Achtergrond Ik ben opgegroeid met koormuziek: ik was een choirboy in Engeland. Vervolgens heb ik muziek aan Oxford University gestudeerd. Ik werk als zanger en leid ook mijn eigen ensemble, genaamd SANSARA. Mijn interesse ligt in het ontwikkelen van kooruitvoeringen met een nadruk op multimedia en spannende samenwerkingen.

Waarom NKK NXT? Het is fantastisch om binnen NKK NXT te leren van gelijkgestemde jonge muzikanten met verschillende (muzikale) achtergronden. Ik wil een uitvoering ontwikkelen waarin we die verschillen onderstrepen, maar tegelijkertijd laten zien hoe we kunnen samenwerken.

We zijn op zoek naar een manier van ontwikkelen die niet voortkomt uit de traditionele hiërarchie, zodat we al onze individuele stemmen kunnen laten horen.

Tot nu toe? NKK NXT heeft me zeven nieuwe vrienden gegeven! Daarnaast is het ook fantastisch om te leren van de doorgewinterde professionals die ons begeleiden, uit verschillende disciplines. Ik raak enorm geïnspireerd door hun passie en de manier waarop ze cultuur benaderen. Hun ervaring is zo belangrijk voor onze generatie, zodat wij ons verder kunnen ontwikkelen!

Luuk ten Hoor Achtergrond Ik heb de opleiding ‘Musician 3.0’ gevolgd aan het Conservatorium van Utrecht. Ik hou ervan om mijn eigen muziek te schrijven; die muziek is ‘soul, jazz en funk-based’. In mijn muziek gebruik ik mijn stem maar ik speel ook gitaar en piano. Daarnaast vind ik het zingen in groepen fantastisch – het is wat mij betreft de meest primitieve manier van verbinden.

Waarom NKK NXT? Allereerst wil ik mijzelf als maker in zoveel mogelijk verschillende contexten plaatsen.

Daardoor worden verschillende delen van mijn creativiteit aangesproken.

Binnen NKK NXT hebben we alle mogelijkheid tot experiment, maar ik vind het net zo belangrijk om te spelen met traditie. Het Nederlands Kamerkoor is hier al continue mee bezig: ze ontwikkelen spannende interdisciplinaire projecten, maar staan nog altijd voor de solide kracht van koorzang.

Dat wil ik in NKK NXT ook: op zoek naar nieuwe vormen, stijlen en energie én vasthouden aan de kracht van dat wat er al is.

Tot nu toe? De groep is fantastisch om mee te werken. We hebben allemaal een andere creatieve geest en dat inspireert me. Daarnaast heb ik veel geleerd over samen zingen: blenden, aanpassen aan de mensen om je heen, maar toch je eigen kleur houden. Ik kan niet wachten om mensen te verrassen met onze plannen!

11

Anna Trombetta

Arjan Lienaerts Achtergrond Na een studie Culturele Antropologie heb ik Muziektheater in Tilburg en Londen gestudeerd. Ik zing, speel piano en gitaar, dirigeer, componeer en arrangeer. Naast NKK NXT ben ik ook lid van OLGA Vocal Ensemble.

Waarom NKK NXT? Ik heb altijd een brede interesse gehad in veel muziekstijlen, maar koormuziek heeft altijd een centrale rol gespeeld. Ooit hoop ik met het Nederlands Kamerkoor te mogen zingen, maar op dit moment ben ik daar denk ik nog te ‘wild’ voor.

Ik wil nu graag experimenteren, vernieuwen!

Hoe is het tot nu toe? NKK NXT heeft me tot nu toe de mogelijkheid gegeven om met zeven collega’s te werken met ieder een totaal andere achtergrond. Dit heeft me gedwongen om te reflecteren op mijn eigen kunstenaarschap, en ik ben beter gaan inzien waar ik medeverantwoordelijk voor wil zijn.

12

Maartje Masereeuw Achtergrond Ik heb twee studies gedaan: Docent Muziek en Kunstmatige Intelligentie. Het snijvlak tussen muziek en techniek heeft mij altijd aangetrokken. Wat maakt de mens menselijk? Onderscheidt muziek ons bijvoorbeeld van robots? Ik heb altijd in koren gezongen, houd van filosofische gesprekken, onzingesprekken en strandwandelingen.

Waarom NKK NXT? NKK NXT is voor mij de ultieme kans om de grenzen van koormuziek op te zoeken en met leeftijdsgenoten een ontdekkingstocht aan te gaan naar wat ons drijft, fascineert, inspireert of wakker houdt.

Tot nu toe? We zijn nog maar net begonnen, maar het was nu al een wilde rit om van acht bevlogen mensen met zulke verschillende achtergronden de neuzen dezelfde kant op te krijgen.

Een ding is zeker: we dagen elkaar uit en vullen elkaar aan, in een unieke mix van persoonlijkheden en talenten.

Achtergrond Ik ben klassiek geschoold met een focus op opera. Naast mijn passie voor muziek houd ik enorm van sporten. Ik doe aan yoga, lange-afstandsrennen, gewichtheffen, fietsen en CrossFit. Ik denkt dat beweging een deel van het dagelijks leven van iedereen zou moeten zijn, en vooral van zangers!

Waarom NKK NXT? Ik hoop binnen NKK NXT verschillende manieren te onderzoeken om een connectie aan te gaan tussen een nieuw publiek en de muziek op het podium. Bij veel muzieksoorten is het makkelijk om te zien wat de muziek met iemand doet: mensen klappen mee, dansen, bewegen hun hoofd of tikken mee met hun voet. Bij klassieke muziek lijkt dat niet te mogen, en dat is eigenlijk vreemd.

Muziek maakt iets in ons wakker, en ik wil op zoek naar manieren waarop we die gevoelens weer mogen laten zien.

Tot nu toe? Ik heb al zoveel over mezelf geleerd simpelweg door in een groep te werken. De rijkdom aan ervaring die iedereen meebrengt is fantastisch: ervaringen die ikzelf nooit heb meegemaakt, maar die vervolgens een plek krijgen in onze uitvoering en de manier waarop we werken. Elke dag word ik uitgedaagd om mijn eigen realiteit onder de loep te nemen en er nieuwe ideeën aan toe te voegen.

Het is enorm interessant maar ook verschrikkelijk vermoeiend. Na elke dag werken kom ik tevreden uitgeput thuis!

Jikke van de Velde Achtergrond Als vierjarige zong ik al in een koor zonder een noot te kunnen lezen; vervolgens ben ik via de Koorschool Utrecht, de talentenklas van de lokale muziekschool en een bachelor Klassiek Zang terechtgekomen bij de opleiding Muziektheater. Sporten is een van mijn andere passies: ik heb de NASM International Personal Trainer opleiding gevolgd en ben nu naast zanger ook fitness instructeur.

Waarom NKK NXT? Mijn passie is om klassieke muziek van onder het stof vandaan te halen. Volgens mij ligt de sleutel daartoe bij de vele jonge mensen die er nog steeds voor kiezen om muziek te studeren in plaats van een ‘normaal’ studentenleven te leiden. Ik wil graag op zoek gaan naar verschillende manieren om klassieke muziek weer populair te maken.

Tot nu toe? De groepsdynamiek is verschrikkelijk interessant. Daarnaast is het ook heel fijn om weer intensief bezig te zijn met het ensemblezingen: het echt blenden met de stemmen om je heen. Dat was voor mij al even geleden, en het geeft een enorme kick wanneer alles zo zuiver in elkaar past.

reisverslag

door JASPER SCHWEPPE zanger, kernlid van het Nederlands Kamerkoor

Dag 1: De reis Na het bezoek aan China van twee jaar geleden lijkt een bezoek aan Taiwan geen onmogelijke opgave. Voor de reis naar China was ik enigszins gespannen. Dat grote land waar we vrijwel niets van weten. Ik herinner me nog goed hoe ik me voorbereidde voor China.

Ik liet me tegen van alles inenten, verzamelde een persoonlijke apotheek omdat ik bang was dat ik me daar zou verwonden aan een roestige spijker of dat ik een nare darminfectie zou oplopen die ter plaatse niet te bestrijden was. Ik nam verschillende soorten pijnstillers mee, desinfectiegelei, anti-muggenmiddel met Deet, zoutoplossing, Norit, een thermometer en natuurlijk een doos met honderd alcoholdoekjes. Ik weet het niet zeker, maar ik denk dat de meeste collega’s de China reis ook iets anders hebben voorbereid dan andere reizen.

Uiteindelijk bleek het in China allemaal reuze mee te vallen. We waren er alleen in grote, moderne steden van tien miljoen inwoners of meer.

Het eten was er prima en hyg-

ënisch en het water uit de kraan stonk niet. Ik heb er geen kraanwater gedronken, maar ik vermoed dat dat best had gekund.

Niemand van ons is ziek geworden in China.

Taiwan lijkt, net als bijvoorbeeld Thailand, veel westerser te zijn. Dat er geen adviezen voor vaccinaties zijn is op zich al prettig. Ik was dus volkomen ontspannen toen ik instapte in een groot Chinees vliegtuig van Cathay Pacific, een airline waar ik nog nooit van heb gehoord.

Een vliegtuig met alle moderne onboard entertainment...

Op reis willen de dingen weleens tegenzitten. Een vliegtuig dat gecanceld wordt, of een bus die te laat komt en maakt dat we veel te laat in het hotel aankomen. Of dat bij aankomst in het hotel de kamers nog niet klaar zijn...

Daarom was het een heerlijke verrassing dat na de landing de bus eerder van de luchthaven kon vertrekken en dat we daardoor heerlijk vroeg in het keurige en redelijk chique hotel aankwamen.

Dag 2: De dag van aankomst Het is dinsdag als we na een reis van zestien uur in Taipei aankomen.

We zijn mooi op tijd, dus we gaan gauw de stad in. Taipei heeft 2,8 miljoen inwoners, dus er is grote drukte op straat. Het regent zacht,

en we zijn best vermoeid, dus de beste keuze is om een taxi te nemen. Ons doel van vandaag is het National Palace Hotel. In het straatbeeld valt de enorme hoeveelheid scooters op. Bij elk stoplicht staan er tientallen te dringen om vooraan te komen. En langs de straten staan er duizenden en duizenden geparkeerd. Het is duidelijk dat er veel meer scooters zijn dan auto’s; en er zijn al zo allemachtig veel auto’s!

We hebben het museum snel bereikt en we dwalen door de zalen met oude, nog oudere en bijzonder oude artefacten. Grote groepen met honderden Taiwanezen drommen om ons heen. Ik heb zelden zo veel mensen in een museum gezien.

We zien drinkbekers, schalen en handschriften uit alle dynastieën.

En ook koperen ketels en aardewerken wijnkannen van lang daarvoor. Een wijnkan uit 4300 vóór Christus, dat zie je niet elke dag...

Na het museum proberen we lopend onze weg terug te vinden naar het hotel. Met Google Maps op onze telefoon is dat heel makkelijk en we ontdekken dat er een grote Night Market op onze weg is. De avond valt hier verrassend vroeg en door de jetlag voelen we geen tijd meer. Het is rond zes uur in de avond en het is al bijna donker als we door de smalle straatjes van de avondmarkt dwalen. We zien

13

reisverslag

tientallen eettentjes, barbecues op straat met rijen mensen ervoor.

Hele mooie Europees aandoende boetiekjes en zeer armoedige winkeltjes waarvan je niet kunt zien wat ze precies verkopen. Alles kriskras door elkaar.

We drinken een heerlijk fris Taiwanees biertje en kopen een aantal geroosterde stokjes met heerlijk gekruid vlees. We gaan maar niet voor het vele orgaanvlees, porties hanenkammen of eendentongen die ook overal te vinden zijn! We nemen uiteindelijk toch een taxi terug naar het hotel omdat we door vermoeidheid worden overmand.

Mijn bed is megagroot. Een driepersoonsbed dat breder is dan lang en het matras is keihard. Maar toch zal ik er heerlijk op slapen vannacht!

Dag 3 Vandaag hebben we een repetitie.

De reden waarvoor we in Taipei zijn is de hi-tech dans- en projectievoorstelling Under the Horizon.

De voorstelling is bijzonder technisch en alle apparatuur wordt al opgebouwd in het theater als wij ons bed uitkomen. De high definition tv-monitoren die onmisbaar zijn voor ons en de dansers moeten voor ons duidelijk zichtbaar worden opgesteld maar moeten voor het publiek juist onzichtbaar zijn.

Op de monitoren is namelijk Peter Dijkstra te zien, die ons in dit project per video dirigeert. Ook voor de dansers zijn de beelden onmisbaar, want zij zien op de monitoren wat hun posities moeten zijn om met de schaduwen en de projecties interacties te hebben.

De repetitie is aan het eind van de middag dus we hebben de ochtend

14

de tijd voor een ochtendwandeling.

We willen in de buurt van het hotel blijven en besluiten naar de Longshan tempel te wandelen. We kunnen dan mooi op weg daar naartoe The Red House bezoeken.

Het regent de hele dag zacht, maar de temperatuur is aangenaam warm. Direct om de hoek van het hotel zijn kleine oude straatjes met antiekwinkeltjes, stoffenwinkeltjes, kruidenierswinkeltjes etc. Ook zo nu en dan een soort apotheek met interessant aandoende ladekasten en porseleinen potten. We komen onderweg al tempels tegen. Kleine tempeltjes gewoon tussen al die kleine winkeltjes in. De variatie is enorm. Kleine straatjes kruisen enorme boulevards. Die boulevards kruisen weer grotere snelwegen door de stad. In de grotere straten zien we ook grote westerse winkels van Nike of Adidas. Die winkels verschillen niets van de winkels in de Kalverstraat.

We komen bij The Red House. Een rood stenen gebouw rond 1900 gebouwd als eerste overdekte markt in de stad. Nu is het een cultureel centrum met mooie winkeltjes en wisselende tentoonstelling en een theatertje. We lopen verder en vinden de tempel niet. De bordjes wijzen ons de verkeerde kant op. We vragen het aan een vrouw die op de bus staat te wachten. Ze weet precies waar die tempel is en loopt vriendelijk een paar honderd meter voor ons uit de andere kant op om ons de weg te wijzen. Ze zijn hier bijzonder vriendelijk.

De tempel uit 1738 is een indrukwekkend gebouw. Veel wierook en kaarsen en veel biddende mensen.

De mensen pakken halvemaanvormige rode houten blokjes uit

een schaal en gooien die zo nu en dan voor zich op de grond. Ook houden ze soms een beschilderd bamboelatje in hun handen. Ik weet niet genoeg om het te kunnen begrijpen. We lopen verder en eten onderweg een noodle beef soup voor €2,90.

Om 18.00 uur hebben we repetitie en die gaat heel goed.

De taal van het theater lijkt wel een universele taal te zijn. Vrijwel naadloos is de voorstelling van Nederland naar Taiwan overgebracht.

De doorloop gaat vlekkeloos en we zijn helemaal klaar voor de eerste van twee voorstellingen.

Een paar noemenswaardige dingen van vandaag zijn: de Carrefour supermarkt aan de overkant van de straat: het is net of je in Parijs bent.

De rat die in doodsnood de straat over rende. De vogels die je in de parkjes hoort zingen. De zakken, nee balen vol gedroogde paddenstoelen die je overal kunt kopen.

De duizenden en duizenden scooters in het straatbeeld. Drie kakkerlakken waarvan een platgetrapt.

Stinky tofu, walgelijk stinkende tofu waar de Taiwanezen gek op zijn.

De aanhoudende miezerregen en dagen die bijzonder kort zijn. Het urinoir op het toilet van het restaurant was gevuld met ijsblokjes…

Dag 4 De dag van de eerste voorstelling.

Wat deze reis naar Taipei heerlijk maakt is dat we vijf nachten in hetzelfde hotel kunnen verblijven. Op tournee trekken we meestal van hotel naar hotel. ’s Morgens vroeg met de bus naar de trein of luchthaven. Op weg naar een andere stad of ander land en daar weer inchecken. Ook dat is goed te doen

reisverslag

en heel avontuurlijk, maar het geeft ook veel onrust. We merken dat we allemaal genieten van deze dagen in hetzelfde hotel.

We moeten om 15.45 uur met taxi’s naar het theater, dus we hebben een flink deel van de dag vrij. We besluiten te gaan wandelen in de omgeving. Er blijkt een museum voor moderne kunst op een half uurtje lopen.

We wandelen door kleine straatjes met kleine garages. Een soort auto workstations. Er lijken workstations gespecialiseerd in allerlei technieken. In de ene zaak zien we stapels remschijven, in andere draagarmen, en weer een ander met homokinetische koppelingen. Delen van motoren opgestapeld in een wirwar van ijzer.

Midden tussen deze kleine garages vinden we een heel moderne koffiebar met heerlijke koffie. Vreemd genoeg is de welvaart hier hoger dan ik had verwacht. Het verbaast me, omdat je dat aan het straatbeeld niet direct ziet. Als je wat googlet kun je vinden dat het gemiddelde inkomen in Taiwan niet veel lager is dan in Nederland. En geloof het of niet, Taiwan heeft een hoger BNP dan veel Europese landen. Landen als Frankrijk, Groot-Brittannië, Spanje, Portugal en Italië hebben een veel lager BNP dan Taiwan.

Het museum blijkt een trouvaille.

Heel moderne en prachtige kunst.

Filmprojecties en installaties met maatschappelijke relevantie. We dwalen door alle zalen en merken dat we niet over genoeg informatie beschikken om alles te begrijpen.

Een langer bezoek aan het museum zou niet overbodig zijn.

De taxi’s brengen ons vliegensvlug

naar het theater en we zijn ruim op te gaan. Het gebied van de hoge tijd ter plaatse. We doen de sound- toren. check en we krijgen een maaltijd.

We nemen de metro en dat is een De voorstelling gaat heel goed en ervaring op zich. Er zijn vakken op we krijgen veel applaus. Na afloop de grond getekend waar je moet zijn we uitgenodigd door de Taigaan staan zodat je de uitstapwanezen. Ze nemen ons mee naar pende passagiers zo min mogelijk een restaurant. Van het aantal gang- hindert. Zelfs in de rij voor de rolen dat we kregen voorgeschoteld trappen sluiten ze zich om de beurt ben ik de tel kwijtgeraakt. Heerlijke achteraan aan. gerechten, veelal uit de zee. Ik had Wij zijn het anders gewend en me voorgenomen in ieder geval bewonderen de efficiëntie van de elke gang te proeven dus het was Taiwanezen. Met mijn vouwfiets een slechte avond voor mijn lijn… kom ik het gedrom van mensen op Utrecht CS sowieso niet door, dus Dag 5 ik kies er vaak maar voor om te Omdat we onze paraplu's waren wachten totdat iedereen boven is. vergeten in het museum besluit ik Maar aan het Taiwanese systeem er opnieuw heen te gaan. zou ik wel kunnen wennen.

Ik wandel op met een groepje en We komen bij de toren aan en we bezoeken allemaal het museum. moeten door een poepchic winkelVoor de tweede keer maakt het centrum wandelen naar de ingang. museum grote indruk. Voor de rest Prada, Cartier, Louis-Vuitton etc. houden we allemaal een rustige Die winkelketens hebben we op dag. Een derde dag met rond de straat niet gezien, maar die zijn 20.000 stappen is iets teveel van blijkbaar hier… In 45 seconden zijn het goede… we op 385 meter bovenin de toren.

Dit is de dag van de laatste voorAltijd een machtige ervaring om stelling. We hebben ruim twee hoog boven de stad en alles verhemaanden gewerkt aan deze proven te zijn. ductie en het voelt altijd een beetje We doen allemaal een beetje rustig raar als het doek voor het laatst aan want we zien niet echt uit naar valt. Gelukkig ging de voorstelling een reis van drieëntwintig uur. voorbeeldig en we gingen na afWe wandelen rondom het hotel loop met zijn allen iets drinken. Dat nog wat door de oude straatjes en werd uiteindelijk een wild feest met snuiven de sfeer nog eens goed op. danstaferelen die ik hier niet verder We stuiten op een Chinees straatzal beschrijven. theater en eten nog een eenvoudige noodle maaltijd.

Dag 6 en 7: De laatste dag De bus vertrekt op tijd en op de en terugreis luchthaven gaat alles voorspoedig.

We moeten uitchecken om 12.00 We vliegen door de nacht terug uur en de bus naar de luchthaven naar Nederland. Een rimpelloze gaat pas om 16.00 uur. We hebtournee is afgelopen. ben dus nog een flinke dag om te benutten. We besluiten om naar het nieuwe en moderne gedeelte

15

de dag van het concert

16

Dorien Lievers (alt) Dorien Lievers (50) woont in Duiven, in het oosten van Nederland. “Mijn grote opdracht is elke dag zorgen dat ik mijn eten in orde heb. Zeker in een langdurige tournee merk ik dat ik goed moet eten. Slecht eten gaat drie dagen goed maar de vierde dag ben ik dan zo slap als het maar kan. En dan moet ik nog vier concerten. Dat wil ik echt niet. Dus ik zorg dat ik thuis kook en daar ben ik redelijk gedisciplineerd in.” Als het Nederlands Kamerkoor op tournee is in Nederland, dan moet Dorien meestal vroeg van huis vertrekken om de files te vermijden. “Dan vertrek ik al om twee uur ’s middags en neem ik mijn eten mee naar de locatie van het concert. Daar heb ik nu zo’n grote thermosfles voor, zodat ik tussen repetitie en concert warm kan eten.” beeld en tekst WIEBRIG KRAKAU

17

tipje van de sluier

Tipje van de sluier Onze producties zijn vaak al jaren in voorbereiding voor ze ook feitelijk op de planken worden gebracht.

Voor de productie Under the Horizon waren we al vier jaar bezig, voordat de resultaten zichtbaar werden voor het publiek. Het betekent dat je je als maker een voorstelling moet maken van datgene wat je gaat brengen. Bij een Weihnachts-Oratorium is dat niet zo moeilijk. Goed, er moeten solisten worden gekozen, er vindt een samenwerking plaats met een orkest. Alvast een tipje van de sluier? Bachs meesterwerk voor kerst klinkt in 2019 in samenwerking met Akademie fĂźr Alte Musik Berlin. Een prachtig ensemble, met een grote staat van dienst, die samen met ons enorm uitkijken naar de concerten van december volgend jaar.

18

tipje van de sluier

Soms is het veel lastiger je als maker een beeld te vormen van datgene wat je wilt maken. Bij Under the Horizon werd, ondanks vier jaar voorbereiding, het koor pas in de maand voorafgaand aan de eerste voorstelling scenisch ingepast. Het zou veel te duur zijn geweest om zestien zangers voor repetities naar Taiwan te sturen, waar ze al druk in de weer waren het videomateriaal te ontwikkelen en podiumopstellingen te testen. Gelukkig kon choreograaf Huang Yi al in een vroeg stadium beeldmateriaal sturen waarop zichtbaar werd waar hij het koor in de verschillende scènes wilde plaatsen. De maand die we vervolgens met elkaar in Nederland hadden om alles uit te testen bleek ruim voldoende.

Bij andere voorstellingen zijn we soms pas in de allerlaatste week in staat alle losse componenten bij elkaar te brengen. Zoals bij de nieuwe productie over dementie, Vergeten, die dit voorjaar in première gaat. Hoe verliep dat werkproces? We begonnen met onderzoek naar de verschillende verschijningsvormen van dementie, de onderzoeksfase.

Schrijver (en componist) Spinvis, acteur Arjan Ederveen en directeur Tido Visser overlegden vervolgens over de vorm die dit concert zou kunnen krijgen. Hoe vertel je het verhaal? Wie is het personage dat Arjan gaat neerzetten?

Of speelt hij misschien wel meerdere personages? Wat is de verhouding tussen muziek en tekst? Daar kwam een eerste voorlopige versie uit naar voren. Een soort synopsis.

Spinvis ging vervolgens verder met het uitwerken van de tekst, blokfluitist Erik Bosgraaf en onze chef-dirigent Peter Dijkstra bogen zich over de muziek, componist Matijs de Roo werkt op dit moment nog aan nieuwe muziek.

Het is als het bereiden van een gerecht.

Langzaam maar zeker sluit zich het net rondom het concept, of recept, om in de beeldspraak te blijven. De mis-en-place (het hakken, snijden, marineren van je ingrediënten) kost veel tijd. Sommige zaken moeten lang garen, andere juist niet. Pas op het allerlaatste moment wordt alles bij elkaar gebracht op het bord. In dit geval de laatste week van repetities. Dan moet je zeker weten dat de smaken bij elkaar passen. Je kunt ze hooguit nog op een andere wijze opdienen, maar veel zal dat niet aan de smaak veranderen. Wij hebben het vertrouwen dat dat heel goed gaat lukken bij deze voorstelling.

In 2020 gaan we een wel heel bijzondere samenwerking aan in een project met een vergelijkbaar proces als dat van Vergeten.

Robbert Dijkgraaf, directeur van het Institute for Advanced Study aan Princeton University schrijft samen met zijn vrouw, de schrijver Pia de Jong, een libretto voor een productie met de werktitel Kosmos. Hun libretto wordt door de Amerikaanse componist Sebastien Currier op muziek gezet. Currier is op dit moment artist in residence aan het instituut waar Dijkgraaf directeur van is. Op dit moment vinden gesprekken plaats om een beter zicht te krijgen op hoe de inhoud wordt uitgewerkt. En we kijken hoe we dit stuk, dat een half uur zal duren, kunnen inpassen in een avondvullend programma. Waar Dijkgraaf en De Jong het mysterie van de kosmos bezingen, werken wij aan een contrapunt over een minstens even groot mysterie, het binnenste van de aarde.

Met wie ga je dat avontuur vervolgens aan?

Het ligt voor de hand lichtontwerpers te betrekken bij dit onderwerp. Al dat soort vragen borrelen op, en worden langzaam maar zeker van antwoorden voorzien.

We kunnen niet wachten op het moment dat we resultaten aan ons publiek voorschotelen. Een bijzonder kwetsbaar moment voor alle betrokkenen. Want is dat waar je je ziel en zaligheid in hebt gelegd, ook relevant en fascinerend voor je publiek? Er wordt van overheidswege steeds meer op aangedrongen om ons publiek te consulteren over hun ervaringen, via talrijke metingen en onderzoeken. Los van de vraag of kleine organisaties als de onze dat aankunnen, zijn de resultaten van dat soort metingen heel interessant, boeiend, en zeker niet onbelangrijk. Maar het is tegelijk die gekke, tegendraadse, eigenwijze autonomie van de kunstenaar die ruimte moet blijven krijgen. Authenticiteit en artisticiteit laten zich niet kwantificeren. Gelukkig maar.

Een wetenschapper in hart en nieren als Robbert Dijkgraaf denkt daar vast niet anders over. En authentiek is hij zonder meer. Razend benieuwd naar zijn artisticiteit zijn we natuurlijk wel.

19

Beste Felix

Brieven van Henk Badings aan Felix de Nobel

deel 4 (slot)

door GERARD MAASSEN

In de voorgaande delen hebben we de vriendschap zien ontstaan tussen Henk Badings, een van de belangrijkste Nederlandse componisten van de twintigste eeuw1, en Felix de Nobel, oprichter van het Nederlands Kamerkoor. In de twee jaar na het eerste contact in 1935 bezochten en schreven ze elkaar vaak, daarna met wisselende frequentie. Van de briefwisseling is Badings’ aandeel terug te vinden in de nalatenschap van Felix de Nobel en daar is deze korte serie aan gewijd. Of ook De Nobels helft bewaard is gebleven, is niet bekend 2.

Nasleep van de bezettingstijd In het vorige magazine hebben we gezien dat na een paar korte berichtjes aan het begin van de Tweede Wereldoorlog de correspondentie van de kant van Badings stilviel. Door zijn houding in bezettingstijd was Badings na de bevrijding in problemen geraakt. De correspondentie wordt hervat, waarschijnlijk op initiatief van De Nobel, die hem zijn hulp aanbood. Badings antwoordt in mineur: hij was gescheiden van zijn eerste vrouw, waardoor hij ook gescheiden was geraakt van zijn partituren.

En er dreigt een onderzoek te komen naar zijn activiteiten in bezettingstijd en dat ziet er in het Nederland van kort na de oorlog niet goed voor hem uit.

Het vorige deel is geëindigd met een brief die Badings schreef op 1 januari 1947, waaruit blijkt dat hij weer licht ziet gloren3. Hij was kort daarvoor gehuwd met Hetty Tukke en met haar verhuisd naar Huize Randhul in Vierhouten.

De relatief zware straf die de Ereraad voor Muziek over hem had uitgesproken in verband met zijn gedragingen in bezettingstijd was na herziening door de Centrale Ereraad in december 1946 grotendeels teruggebracht. Zo werd het verbod op uitvoering van zijn werken herroepen, omdat dit een verlies voor de Nederlandse muziekcultuur zou betekenen4. De brief luidt ook een nieuwe fase in de vriendschap tussen Badings en De Nobel. Badings schrijft

20

wel oren te hebben naar een eerder gedane suggestie van De Nobel om een stuk voor diens Nederlands Kamerkoor te schrijven. Hij komt met het idee om een Maria-cantate te componeren.

Het leek Felix de Nobel in de tussentijd voor de wind te gaan. Nadat hij op 9 januari 1939 voor het eerst was opgetreden met een koor onder de naam Nederlands Kamerkoor (toen nog gespeld als Nederlandsche Kamerkoor), kon hij tijdens de oorlog blijven repeteren en optreden. Dirigent en koor werden een onbetwiste autoriteit op het gebied van de a-cappella koormuziek.

Dat leidde tot een verbintenis per 1 januari 1946 bij Radio Nederland in Overgangstijd (later Radio Nederland), die in het leven was geroepen omdat de traditionele omroepverenigingen nog niet in staat waren om hun activiteiten te hervatten. Dat leidde ook tot een eervolle invitatie om te komen optreden in België. Niet ver in het buitenland, maar zo kort na de oorlog nog uitzonderlijk.

De tournee kreeg veel aandacht in de Nederlandse en Belgische pers.

Op 28 februari 1947 schrijft Badings een kort briefje waarin hij informeert naar de positie van het Kamerkoor bij de radio. Daarover was inderdaad nieuws te melden.

Radio Nederland was opgeheven; de oude omroepverenigingen hadden hun plaats weer ingenomen. Daardoor was de grond onder de voeten van De Nobel en zijn koor weggevallen. Het geld moest nu worden verdiend met uitnodigingen voor optredens in den lande en voor de radio. Die nieuwe situatie was erg onzeker en daardoor hadden bijna alle zangers, die nu gemakkelijk lucratieve verbintenissen met andere gezelschappen konden aangaan, het koor verlaten. De Nobel moest opnieuw gaan bouwen aan een eersterangskoor met een repertoire van vijf eeuwen a-cappella muziek.

voorpaginaproject Beste Felix

Felix de Nobel met zijn nieuwe formatie in de Grote Zaal van het Concertgebouw (1947) Op 12 mei 1947 kan Badings melden dat de Maria-liederen klaar zijn en naar de uitgever zijn verzonden. Het is een cyclus geworden van toonzettingen van veertien gedichten, tezamen een toonbeeld van verering van de maagd Maria. Hij schrijft: “Ik heb de Maria-liederen voor jou en je koor geschreven. Wanneer je er voor voelt en het koor niet al te giftig is op Pieta en het Finale wou ik dat in een opdracht tot uiting brengen”. En hij vraagt: “Gaat de uitzending door? Wanneer? Ik heb nu een radio”.

Op 27 mei verrast Badings Felix de Nobel, die op die dag jarig is, per briefkaart met onderstaande creatieve gelukwens: Beste Felix en Dora - Hartelijk gefeliciteerd - Henk en Hetty In de volgende brief, gedateerd 13 september 1947, komt Badings naar voren als de getormenteerde persoon, zoals we hem ook al in de jaren dertig hebben leren kennen. Hij schrijft nu: “Mijn geheugen is ellendig slecht op het oogenblik. Verdriet en zorgen maken, dat ik alles vergeet en niets kan doen, hoewel ik dagelijks vecht om door de rijstebreiberg (sic) heen te komen”.

De eerste uitvoeringen na de oorlog Na opheffing van het uitvoeringsverbod stond het De Nobel weer vrij om koorwerken van Badings uit te voeren. Aanvankelijk gebeurt dat nog bijna onopgemerkt, dat wil zeggen buiten de grote steden. Tijdens de Fries-Groningse tournee in september 1947 wordt voor het eerst het Lied van het Hemelse Land uitgevoerd, en op 20 januari 1948 in Gorkum voor het eerst de Trois Chansons Bretonnes. Laatstgenoemde werken zijn opgedragen aan Felix de Nobel en het Nederlands Kamerkoor. Ze komen hierna nog vele malen op het programma van het koor te staan. De uitvoeringen krijgen van begin af aan goede recensies en in de jaren die volgden zouden ze tot de paradepaardjes van het Kamerkoor-repertoire en zelfs tot de belangrijkste twintigste-eeuwse koorliteratuur gaan behoren5.

Op 24 februari 1948 voeren hij en zijn koor voor de radio voor het eerst drie delen van de in 1946 gecomponeerde Missa Brevis uit. Nog diezelfde dag schrijft Ba-

dings: “Met de klank van je koor nog in de ooren schrijf ik je even om je te melden, dat ik dankzij een uitstekende overkomst buitengewoon genoten heb van je eerste uitvoering van mijn Sanctus, Benedictus en Agnus Dei. Heel hartelijk dank aan jou voor deze interpretatie! Het Sanctus heb ik blijkbaar wat te langzaam genoteerd.

Van de Hosanna-canon heb ik erg veel plezier gehad, al is hij dan ook maar zoo simpel diatonisch. Hetzelfde geldt voor het Benedictus: de stemmen waren werkelijk glashelder te volgen. En het Agnus Dei hebben jullie prachtig van expressie gezongen. Hulde en dank!”

Maria-leven, een drama Voordat de Maria-liederen in de concertzaal ten gehore werden gebracht is de cyclus zeker een keer voor de radio uitgevoerd, maar wanneer is niet precies bekend.

Het zal na 20 oktober 1947 zijn geweest want op die dag schrijft Badings aan De Nobel over de problemen die zijn gerezen bij het kiezen van de solisten. Zowel de dirigent als de componist en de omroep (Willemse van de K.R.O.) bemoeien zich ermee. Het lijkt een slecht voorteken voor de première in de concertzaal, die op 6 april 1948 in de Kleine Zaal van het Concertgebouw plaatsvindt. Evenals bij premières van Badings’ werken voor de oorlog besteedt de muziekpers daar uitgebreid aandacht aan. Maar het Kamerkoor en in de eerste plaats Henk Badings kunnen er dit keer weinig plezier aan beleven. De algemene teneur van de recensies – misschien wel de meest curieuze in het bestaan van het Kamerkoor - is dat men zich afvraagt hoe Badings, afgezien van een paar meer geslaagde onderdelen, met zoveel wansmaak tevoorschijn is kunnen komen. Aan de twee uiteinden van het recensiespectrum bevinden zich – te verwachten op grond van hun affiniteit tot het verschijnsel ‘religie’ – een groteske recensie van het communistische De Waarheid, die spreekt van ‘fascistische muziek’, en de mildere recensie van het katholieke De Tijd, die spreekt over de verwarring en de verwondering die het publiek bij het luisteren hadden bevangen.

Gelukkig had de reputatie van Felix de Nobel en het Nederlands Kamerkoor niet te lijden van deze deceptie.

Integendeel, met hun repertoire en de kwaliteit die zij boden, gingen zij een unieke positie in de Nederlandse koorwereld innemen, waardoor zij steeds meer werden gevraagd. Ook buiten de landsgrenzen groeide hun reputatie en binnen enkele jaren namen zij in Europa een positie in waar ze nog maar weinig concurrentie ondervonden.

Een onbetwist hoogtepunt van het jaar 1948 was hun tweede buitenlandse tournee, dit keer naar Engeland.

Naast concerten in Londen, Cambridge en Oxford, traden ze twee keer op voor het Third Program van de BBC. Naar aanleiding van deze gebeurtenis schrijft Badings op 10 december 1948: “Van een kennis uit

21

Beste Felix

Londen kreeg ik bericht, dat je op 10 Nov. iets van mij door de BBC zou uitvoeren . Ik heb trachten te luisteren, maar het was mij helaas niet mogelijk om BBC III duidelijk te krijgen. Uit het geruisch en gekraak, en naast de geluiden van storende stations hoorde ik maar schimmen van vocale klanken, waaruit ik eenmaal een vleugje van het Lied van het hemelsche land meende te ontdekken. Deze lange aanleiding was de aanloop om je te danken voor de lans die je voor mij ‘in den vreemde’ gebroken hebt”. Hieraan kan worden toegevoegd dat het Engelse publiek op 8 november 1948, ook tijdens de Engelse tournee, nog kon kennismaken met twee van de drie Bretonse Liederen.

Het lijkt wel of Felix de Nobel Badings met de goede ontvangst die de Drie Bretonse Liederen ten deel vielen, een hart onder de riem wil steken. Badings lijkt het ook nodig te hebben. Op 4 januari 1949 wensen Henk (en Hetty) Badings Felix en Doortje een gelukkig nieuwjaar, waarna hij vervolgt met: “Dan pas kan ik je danken voor

22

je brief van 14 Dec. met het ingesloten programma. Ik ben blij dat de Ch. Bret. in de smaak vallen. Kon ik maar meer ‘smakelijke’ dingen maken. Ik zou het wel noodig hebben”. Korte tijd later schrijft hij een brief waaruit we kunnen opmaken dat De Nobel hem heeft uitgenodigd om op of omstreeks 14 januari 1949, Badings’ verjaardag, naar een uitvoering van genoemde werken te komen luisteren. Hij schrijft: ”(. . . .) wil ik niet nalaten om jou nog eens hartelijk te danken voor je uitnoodiging om naar Groningen te komen. Voor mij persoonlijk was het een ruggesteun in een moeilijke tijd om een zoo volmaakte uitvoering van mijn Ch. Br. bij te wonen, en uit de waardering van jou, van enkele koorleden en enkele derden wat zelfvertrouwen terug te winnen. (. . . .)

Weinig zul je vermoed hebben , dat je uitnoodiging een verjaarscadeau voor mij was; alles bij elkaar een dubbele vreugde dus”.

In deze maanden waagt Badings zich weer aan een nieuw groots koorwerk, Apocalyps, een oratorium op

voorpaginaproject teksten uit de Openbaring van Johannes, opgedragen aan Toonkunstkoor Rotterdam en zijn dirigent Otto Glastra van Loon, die zich in de jaren dertig en ook in bezettingstijd al sterk had gemaakt voor de Nederlandse muziek. In zijn brief van 10 december vertelde Badings al: “Zoo ondergedoken ben ik in het eindeloos schijnende werk aan de partituur van mijn oratorium, dat ik tijden lang tot niets ander meer kwam”. Op 4 januari schrijft hij: “Na het trekken van de laatste maatstreep was ik eerst wat beteuterd. Mijn verwaarloosde correspondentie riep mij echter snel uit de verdooving terug. Het is wel een ontzaglijke arbeid, zoo’n partituurschrijverij! Vrijdag de 14e ben ik van plan de partituur naar Donemus te brengen (Ik durf hem niet aan de post toe te vertrouwen, bovendien heeft het papier eetkamer-tafel-formaat)”. Dan volgt een passage vol zelfbeklag: “maar ik moet mij eerst door een rijstebreiberg heen werken van nare zakelijke dingen, mij op de hals geschoven door twee verfoeilijke verschijningsvormen: de ‘belasting’ en ‘advocaten’. Ik vind ze zoo verfoeilijk, omdat ze mijn dreigende ondergang snel naderbij brengen. Gelukkig weet ik een en ander van het boerenvak, zoodat ik het dan als emigrant-farmersknecht kan probeeren. Het klinkt alles nogal somber, maar het is nu eenmaal zoo”.

Op 23 oktober 1949 feliciteert Badings De Nobel schriftelijk met het succes dat hij en zijn koor hebben gehad met de Italiaanse tournee in september, die het koor op slag wereldberoemd maakte. Alle Nederlandse en grote Italiaans dagbladen besteedden er aandacht aan. In de tweede helft van de brief nodigt hij Felix en Doortje de Nobel uit om op 25 november 1949 de première van zijn oratorium in Rotterdam bij te wonen.

De brief eindigt met een dankbare referentie aan zijn vriendschap met De Nobel: “Ik heb zooveel van mijn koorkennis aan je te danken en dit zoo publiekelijk geuit in een lezing voor het koor en onlangs weer in een persconferentie, dat ik je deze uitnoodiging niet besparen kan”.

De volgende briefjes in de collectie, geschreven in 1951, bevatten geen persoonlijke ontboezemingen meer. Ze zijn technisch van aard en gaan over veranderingen die moeten worden aangebracht in de partituur van Badings’ toneelmuziek bij de voorstelling van Ifigeneia, die in de regie van Johan de Meester in het kader van het Holland Festival 1951 wordt opgevoerd. Het vrouwenkoor van het Nederlands Kamerkoor levert hieraan een bijdrage.

Dan is het enige tijd stil, tot het laatste schriftelijke levensteken van Henk Badings. Het is een niet gedateerde muzikale kerst- en nieuwjaarswens (zie afbeelding), gericht aan al zijn bekenden. Die moet in 1954 of later zijn verzonden want in 1954 ontving Badings een prijs van de RAI-Italia. Inmiddels had hij Prof. voor zijn naam en waren hij en zijn vrouw verhuisd naar het idyllische Huize Hugten in Maarheze.

Felix de Nobel en het Nederlands Kamerkoor in Perugia (28 september 1947)

Noten Brieven van Henk Badings aan Felix de Nobel Brieven van Henk Badings aan Felix de Nobel 1. Zie bijvoorbeeld Leo Samama: Zeventig jaar Nederlandse Muziek; of de mening van Van Otterloo, geciteerd in Niek Nelissen: Willem van Otterloo, een dirigentenloopbaan, pag.74.

2. Onlangs vertelde Frits Zwart me, sprekend namens de Henk Badings Stichting, dat Badings zelden iets weggooide en dat De Nobels correspondentie aan Badings vermoedelijk is bewaard.

Zijn enorme archief is momenteel echter ontoegankelijk.

3. De brief is in zijn geheel afgedrukt in het boek Maassen en Van den Dungen: Een wonder van klank.

Het Nederlands Kamerkoor 1937-1997, pag.41.

4. Badings had tijdens de oorlog de positie van directeur van het Haags Conservatorium ingenomen na het gedwongen vertrek van Sem Dresden. Dit kwam hem direct na de bevrijding op zware kritiek te staan.

De Commissie van Advies Zuiveringsbesluit 1945 oordeelde echter in 1947 dat hij in zijn gedragingen als directeur geen aanleiding gaf tot verwijten, maar in tegendeel lof verdiende.. De Trois Chansons Bretonnes werden bijvoorbeeld opgenomen in de gelauwerde bloemlezing van virtuoze Europese koormuziek die Eric Ericson met zijn koren in de jaren zeventig op de plaat zette.

23

Word Vriend AMBITIES VOOR 2019

Met veel plezier kijken we terug op 2018. Het jaar kende veel bijzondere momenten. Zo was er Under the Horizon, maar we denken ook graag terug aan Tune out, Burn in, van NKK NXT. Deze projecten hebben gemeen dat ze niet van de grond hadden kunnen komen zonder de financiĂŤle steun van De Nobelkring, diverse (private) fondsen en onze Vrienden.

Komend jaar staan er twee grote projecten op de planning waar we uw speciale aandacht voor vragen.

ZINGEN MET MENSEN MET DEMENTIE Het zal u bekend zijn: zingen verbindt. Dat blijkt ook zeker te gelden voor mensen met dementie.

Verschillende onderzoeken laten zien dat zij veel baat hebben bij samen zingen. Eerder in dit magazine (p. 4 e.v.) las u hier al over.

Zingen met deze mensen zorgt voor minder probleemgedrag, minder onrust en een verbeterd sociaal functioneren.

Het Nederlands Kamerkoor staat midden in de maatschappij en zet zich in voor een land dat zingt.

Daarom organiseren we rondom de concerten van Vergeten trainingen voor de mantel- en thuiszorgers van mensen met dementie. In deze trainingen, onder leiding van specialist Maartje de Lint, leren we hen door zingen op een nieuwe manier in contact te komen met hun geliefden en/of patiĂŤnten.

relatiebeheer

EEN CONCERT DOOR 1000 ZANGERS 5 juli 2019: het Nederlands Kamerkoor zingt rond op de Zuidas, letterlijk. Op 5 juli beleeft The Public Domain van componist David Lang daar zijn Nederlandse première.

Duizend zangers komen samen en zingen over wat alle mensen verbindt, over de waarden die alle mensen delen. Werkelijk iedereen is welkom om mee te zingen: van jong tot oud, van arm tot rijk, zwart en wit. Zoals de naam van het stuk al weggeeft is het een concert in de publieke ruimte: iedereen mag meezingen maar ook iedereen mag komen kijken. Na de première op de Zuidas komen op 6 juli 2019 opnieuw duizend zangers samen, deze keer in Schalkwijk, Haarlem.

WAAROM WE UW HULP NODIG HEBBEN Projecten financieren kan op verschillende manieren. Een voor de hand liggende manier is kosten doorrekenen aan deelnemers en/of publiek. Voor de trainingen rondom Vergeten kunnen we de deelnemers om een bijdrage vragen die de kosten geheel dekken. Tegelijkertijd zorgt dit voor een hoge drempel om mee te doen, zeker voor mensen die nog geen ervaring hebben met samen zingen. En juist die groep willen we zo graag kennis laten maken met de magie die samen zingen meebrengt.

The Public Domain is een concert in de publieke ruimte: iedereen die langsloopt mag komen luisteren.

Dat betekent tegelijkertijd dat we geen geld verdienen aan ticketverkoop. We kunnen de kosten doorrekenen aan de deelnemende zangers, maar het gevolg is dat we een groep uitsluiten die de kosten van deelname niet op kunnen brengen. The Public Domain gaat over wat alle mensen verbindt en het is daarom van groot belang dat iedereen mee kan doen. Daarom doen we graag een beroep op onze Vrienden en De Nobelkring.

Helpt u ons mee deze ambities te verwezenlijken? Op www.nederlandskamerkoor.nl/steun-het-koor leest u alles over de mogelijkheden van geven aan het Nederlands Kamerkoor.

EEN VEILIGE TOEKOMST Behalve voor specifieke projecten is het voor ons ook van groot belang een gezonde reserve op te kunnen bouwen. Door eerdere cultuurbezuinigingen raakten we een groot deel van onze overheidssubsidie kwijt. Die hebben we de afgelopen jaren op kunnen vangen door onze reserves te gebruiken.

Die reserve moeten we weer aanvullen, om spannende projecten te kunnen blijven maken, om onze zangers een eerlijke beloning voor hun werk te kunnen geven en om tegenvallende resultaten op te vangen. Helpt u mee?

Wilt u meer informatie over geven aan het Nederlands Kamerkoor of over de projecten in dit artikel? Neemt u dan contact op met relatiemanager Sanne van den Brink (sanne.vandenbrink@ nederlandskamerkoor.nl of 0302303024) Zij geeft u graag de informatie die u nodig heeft.

Manieren van geven

Belastingvoordeel

U wordt al Vriend van het Nederlands Kamerkoor vanaf 5 euro per maand. Ook kunt u toetreden tot De Nobelkring.

Zangers, chef-dirigent en staf ontmoeten De Nobelkring geregeld. Bovendien gaat De Nobelkring jaarlijks mee op tournee met het Nederlands Kamerkoor. U treedt toe tot De Nobelkring vanaf 1.000 euro per jaar. Daarnaast kunt u met uw bedrijf het Nederlands Kamerkoor sponsoren. Misschien heeft u al eens nagedacht over nalaten aan een goed doel of culturele organisatie? Het Nederlands Kamerkoor informeert u graag over de mogelijkheden. Natuurlijk kunt u ook een eenmalige donatie doen.

In 2011 is de Geefwet aangenomen en stimuleert het geven aan culturele doelen als het NKK. De Geefwet stimuleert het geven door extra belastingvoordeel te bieden. Geeft u aan het NKK dan kunt u een deel van dat bedrag dus via uw belasting-aangifte terugvragen. Ook bedrijven kunnen gebruik maken van de Geefwet.

Meer informatie leest u op www.belastingdienst.nl/geefwet

25

26

foto: Babs Witteman

Utrecht zingt!

Sinds de verhuizing van Amsterdam naar Utrecht werkt het Nederlands Kamerkoor samen met het Utrechtse ZIMIHC. In dit nummer stellen we daarom graag ZIMIHC aan u voor. ZIMIHC ondersteunt en promoot met het programma Utrecht Zingt, de koormuziek in Utrecht. We spreken met Martine Spanjers, werkzaam bij ZIMIHC en motor achter Utrecht Zingt.

Kun je iets vertellen over ZIMIHC? ZIMIHC biedt met drie eigen theaters in de stad Utrecht een podium aan amateurkunstenaars. Zanger, danser, muzikant, acteur of beeldend kunstenaar, iedereen kan bij ons terecht.

Waarom Utrecht Zingt?

In 2009 vond in Utrecht het Europa Cantatfestival plaats. Dit grootse zangersfestival van Europa vindt elke drie jaar in een andere stad plaats. ZIMIHC was in 2009 organisator van het festival, samen met de Europese koorfederatie Europa Cantat (ECA). Utrecht liet toen zien dat het een levendige korencultuur heeft met koren in uiteenlopende genres en stijlen. Zo is het programma Utrecht Zingt ontstaan.

Het programma verbindt datgene wat er lokaal gebeurt op het gebied van koormuziek met een internationaal netwerk en andersom.

Wat voor activiteiten vinden plaats in het programma Utrecht Zingt?

Dat is heel verschillend. Deze winter bijvoorbeeld organiseert ZIMIHC samen met het Nederlands Kamerkoor vier Muziekproeverijen. Daarbij staat telkens een concert van het Nederlands Kamerkoor centraal.

De proeverijen zijn gratis toegankelijk en vinden plaats in ZIMIHC theater Zuilen.

Daarnaast hebben we samen met de ECA en negen andere partners onlangs het onderzoeksproject Sing Me In afgerond. Sing Me In gaat over het inzetten van samenzang bij het integratieproces van jonge immigranten. Ook organiseerden we afgelopen jaar een concert van de Batavian Madrigal Singers. Het is dus echt heel divers.

27

foto's: Babs Witteman

Utrecht zingt!

Op de foto met Ambassadeur de heer Langenberg, voorzitter Koornetwerk Nederland Daphne Wassink, directeur ZIMIHC Appie Alferink

ZIMIHC is niet alleen actief in Utrecht. Wat deden jullie afgelopen zomer in Tallinn, Estland?

Afgelopen zomer organiseerde ZIMIHC een Holland House bij het Europa Cantatfestival in Tallinn.

Eerder organiseerden we al een Holland House tijdens de editie in Pécs (Hongarije) in 2015. Het Holland House laat zien wat Nederland te bieden heeft op het gebied van koormuziek. Er waren workshops, presentaties en optredens te zien.

Het Holland House is een initiatief van ZIMIHC en wordt gedragen door heel veel koororganisaties uit Nederland. Het is heel waardevol om zo samen te kunnen laten zien en vooral horen wat er in Nederland gaande is. En het Holland House is natuurlijk ook een prachtige ontmoetingsplek voor Nederlandse deelnemers.

28

Songbook Speciaal voor het Holland House in Tallinn maakte ZIMIHC met steun van het Nederlands Kamerkoor, Koornetwerk Nederland, de gemeente Utrecht en het LKCA een Holland House Songbook. Dit songbook omvat 15 composities van Nederlandse componisten: van Daan Manneke tot Ymke de Boer.

Zo kregen ook de Nederlandse componisten een prachtig platform om hun muziek onder een breed Europees publiek kenbaar te maken. www.zimihc.nl

Agenda • Muziekproeverij, donderdag 24 januari 2019, 10.00 – 11.30 uur Duister Rusland, Russisch Requiem – Concert voor Koor • Muziekproeverij, vrijdag 15 maart 2019, 10.00 – 11.30 uur Vergeten, een concert over dementie

Holland House Songbook

Euro 3,00 + verzendkosten, te bestellen via c.feenstra@zimihc.nl.

interview

Daniil Sayapin

over de reconstructie van de Grote Panichida

foto: Emil Matveen

Het Russisch Middeleeuws Requiem, dat tot nu toe alleen door het Russische Ex Libris Ensemble op het podium werd gezongen, krijgt in het seizoen 2018/19 zijn Nederlandse première met Duister Rusland. Onder leiding van Peter Dijkstra zingt het Nederlands Kamerkoor deze gereconstrueerde Grote Panichida voor mannenkoor a capella in een programma met Alfred Schnittke’s Concert voor koor. De Nederlandse uitgever Donemus verzorgt de publicatie van deze omvangrijke koorcompositie in zijn Early Music serie.

29

interview

door OLGA DE KORTE (gepubliceerd in de Nieuwe Muze, nr.2, 2018)

De geestelijke vader van het project is Daniil Sayapin, de koorleider van het Ex Libris Ensemble en voorzanger van het Russische requiem tijdens de concerten van het Nederlands Kamerkoor. Jarenlang was hij bezig met het onderzoek naar unieke kerkgezangen uit de 16-18de-eeuwse handschriften in de Russische musea en bibliotheken. De Grote Panichida, want zo luidt de Russische naam van dit Requiem, is door Ex Libris Ensemble in 2013 op twee cd’s opgenomen, elk van een uur lang. Het audiomateriaal is onlangs ook voor een lp geremastered.

U bent koorleider, onderzoeker, redacteur én ‘vertaler’ van deze oude koormuziek, die door u is ontcijferd.

Welke code moest u kraken? “De znamennyj code.

De muziek in de oude Russische muziekhandschriften werd genoteerd met een speciale notatie, die de naam kazanskoje znamja kreeg. Vaak wordt ‘znamja’ verkeerd als ‘vlag’ vertaald, in de huidige betekenis van dit woord in het moderne Russisch. Maar je hoeft echter geen vlaggen in de partituur te zoeken, want voor onze voorouders betekende ‘znamja’ ook nog een teken of een neum. Het kost wel veel tijd om deze teken/ neumnotatie te ontcijferen en je eigen te maken, maar het resultaat is zeker de moeite waard om horen.”

Wat is de Grote Panichida? “Het Oosters-orthodoxe Grote Panichida, oftewel parastasis in het Grieks, is het oudste polyfonische requiem dat in de oud-Russische kerkzangmanuscripten van de vóór-harmonische periode werd gevonden. Het merendeel van het zangmateriaal ontdekte ik in het manuscript uit de tweede helft van de zeventiende eeuw, dat bewaard is gebleven in de Synodale Zangverzameling van het Staats Historisch Museum in Moskou. De partituur is aangevuld met enkele losse gezangen uit handschriften van de manuscriptenafdeling van de Russische Staatsbibliotheek. Voor de Westerse luisteraar gebruiken we de term Russisch Middeleeuws Requiem om het duidelijker te maken over welke soort muziek het gaat.”

30

Wat zijn de verschillen met het Westerse, Latijnse Requiem? “Het belangrijkste verschil is dat het Westerse requiem als onderdeel van de mis wordt gezien, terwijl het een zelfstandige dienst is in de oosters-orthodoxe traditie. De Grote Panichida kan op verzoek gezongen worden, maar zij maakt ook een deel uit van de Metten in de dagen die gewijd zijn aan de herinnering aan overledenen, zoals de zaterdagochtenden van de Grote Vasten of de zaterdag van Pinksteren.”

In welke stijl is deze middeleeuwse muziek geschreven? “Deze stijl heet strotsjnojemeerstemmigheid en is de voornaamste polyfonische zangstijl van de oude Russische kerkmuziek. De naam strotsjnoje verwijst naar de zang volgens zanglijnen, oftewel regels van stempartijen die tussen drie zanglijnen werden verdeeld. De oudste handschriften met de vroegste voorbeelden dateren uit het eind van de vijftiende eeuw. In het midden van de zeventiende eeuw bereikte deze zangstijl zijn bloeiperiode, waarna hij nog tot de eerste kwart van de achttiende eeuw bleef bestaan. Rond deze tijd maakte hij uiteindelijk plaats voor het geharmoniseerde gezang.

Naast strotsjnoje meerstemmigheid zullen de Nederlandse luisteraars ook enkele voorbeelden van de andere polyfonische stijl uit deze periode horen: demestvennoje meerstemmigheid. Het woord demestvennyj komt voort uit het Griekse woord domestiek, wat een zangmeester betekent. Het is inderdaad de meest meesterlijke, majestueuze zangstijl die je zich kunt voorstellen.”

Kijk voor de programmatoelichting en de concertagenda van Duister Rusland op pagina 38.

de FRANCIS en wereld PAUL van POULENC ÉLUARD

Jasper Schweppe bariton Arthur Schoonderwoerd piano

Toelichting door Maaike Koffeman, Tessel M. Bauduin & Micha Hamel

Op deze CD zingt Jasper Schweppe (Nederlands Kamerkoor) alle liederen van Poulenc op gedichten van Éluard, waaronder Le Travail du peintre. Het bijbehorende boek bespreekt het samenspel tussen poëzie, muziek en schilderkunst.

KTC 1585 BOEK + CD

DE MOOISTE KOORMUZIEK OP ETCETERA RECORDS

LUTHER: THE NOBLE ART OF MUSIC Desprez, Hoyoul, Praetorius Utopia Belgian handmade polyphony, InAlto

KTC 1577

MISSA MARIA ASSUMPTA Johan Adam Faber OBOE CONCERTO Antonio Vivaldi

LE VERGINE - 11 MADRIGALS Cipriano De Rore Erik van Nevel Currende

KTC 1630

Vlad Weverberg,h Terra Nova Collective

KTC 1597

w w w. e t c e t e ra - r e c o r d s . c o m

Verslag Zingdag

32

foto: Steven Pisano

door WENDELA GORT ERBRINK Enthousiast fan en vriend van het Nederlands Kamerkoor.

zingen doe je samen!

Het is zaterdag 27 oktober, de gouden herfst- Vervolgens gaan we uit elkaar en krijgt elke zon straalt en praalt. Dat belooft wat voor stemgroep een workshop van een Nedervandaag. In opperbeste stemming rijd ik naar lands Kamerkoor-zanger. Voor de sopranen Ede voor een heerlijke dag zingen met het is dit Mónica Monteiro, net als vorig jaar. neusje van de zalm: leden van het NederDoordat ze zoveel aandacht besteedt aan lands Kamerkoor en topdirigent Béni Csillag. de ademhaling (erg goed!), komen we niet door al het repetitiemateriaal heen. Maar wat Vrijwel meteen bij binnenkomst word ik aller- hebben we weer veel geleerd. Lange lijnen hartelijkst begroet door een sopraan die hier maken, de energie laten ‘spinnen’, rondtollen. vorig jaar mijn buurvrouw was. "Ik hoopte je En wat een genot om Mónica aan het werk al te ontmoeten; heb zo fijn naast je staan te zien. Met veel lichaamstaal legt ze uit wat zingen de vorige keer!". Geheel wederzijds, ze bedoelt. “Forgive me I do this in English, Marjan! Zo’n ontmoeting is kenmerkend voor speaking Dutch makes me nervous….” We de warme en ontspannen sfeer van dit evekunnen haar allemaal prima volgen. Een paar nement. Koorzangers uit het hele land, meer kenmerkende uitspraken: Every note has to of minder ervaren maar allen even enthousibe cherished. / Don’t be afraid to breathe. / ast, delen hun passie met elkaar.

Put on your ‘stupid soprano face’ (onderkaak ontspannen…). Resultaat van al deze tips: we Na de inloop met koffie worden we door diblijven spatzuiver en helder van klank. recteur Tido Visser, in bijpassende pianotrui, verwelkomd. Net terug uit Taiwan, net 48 jaar Na een uitstekende lunch volgt de tweede geworden, en net even vergeten zijn leesbril repetitie met Béni. Al snel besluit hij dat mee te nemen…. Maar zijn aantekeningen het repertoire toch wat te uitgebreid is voor had hij eigenlijk niet nodig om vol vuur de vandaag. Hij schrapt een van de Hongaarse plannen van het Nederlands Kamerkoor uit liederen. Een stiekeme zucht van verlichting de doeken te doen. Er gaan concerten volgaat door het koor, want dat onzin-Hongaars gen met de groten der aarde: Akademie Für in rap tempo van Túrót Eszik A Cigány valt Alte Musik Berlin, Freiburger Barockorchesnog niet mee….. Wel jammer voor onze van ter, Concerto Köln... Een plaatsvervangend oorsprong Hongaarse dirigent, natuurlijk. gevoel van trots gaat door me heen, wat gaaf Wat overblijft: Adventi Ének en Esti Dal van is dit! En dan, heel kwetsbaar: een voorstelKodaly; Jauchzet dem Herrn en Richte mich ling over dementie, met Arjan Ederveen. Die Gott van Mendelssohn. gaan we meteen boeken, wat bijzonder.

“Forgive me I do this in English, speaking Dutch makes me nervous….”

We kunnen haar allemaal prima volgen. Een paar kenmerkende uitspraken: Every note has to be cherished. / Don’t be afraid to breathe. / Put on your ‘stupid soprano face’ (onderkaak ontspannen…).

Resultaat van al deze tips: we blijven spatzuiver en helder van klank.

Dan is het zover, de eerste repetitie met Béni.

Met een enorme smile en dito charisma pakt hij ons meteen in. Maar hij is tegelijk lekker duidelijk. Wordt er teveel gegrinnikt, dan is het motto: "niet lachen, dat doe je maar in de pauze!". En wordt er teveel geschuild achter de koormap: "jullie moeten minstens één keer per maat naar mij kijken, helaas…".

Even voor vier uur nemen we een korte theepauze en dan is het zover. Een publiek ongeveer zo groot als het koor (ik schat zeventig personen) neemt vol verwachting plaats in de zaal. Na een uitleg door onze dirigent brengt het koor de stukken ten gehore, met een intense focus en een mooie energie.

Er is rust, er is concentratie. Béni kan doen met het koor wat hij wil. En zo hoort het.

33

zingen doe je samen!

Over koorzang & ego van bas Gilad Nezer In iedere editie van het magazine vragen we een van de zangers van het Nederlands Kamerkoor naar zijn of haar persoonlijke top-tips voor koorzangers. Dit keer Gilad Nezer, al bijna 15 jaar lid van het kamerkoor. Naast zijn werk als uitvoerend zanger is Gilad ook voorzanger bij de Joods Liberale Gemeente in Amsterdam, en geeft hij coachings gericht op muzikale communicatie. Gilad houdt zich veel bezig met filosofie en religie, ook in zijn dagelijkse zangpraktijk. Op zijn YouTube-channel vind je hierover verschillende films. Gilad aan het woord:

Op de vraag ‘wat zijn jouw persoonlijke top-tips voor koorzangers?’ zijn vele antwoorden te geven die te maken hebben met stemtechniek, houding, vibrato, noem maar op. Maar ik heb het graag over een ander aspect van koorzang, namelijk: het samen zingen. Hierbij komt de vraag op: moet je jouw ego wegcijferen om in een koor te kunnen zingen?

Dit is niet zomaar een retorische vraag die met een simpel NEE (of JA) beantwoord kan worden. Elke keer dat er iets van je gevergd wordt waar je enigszins moeite mee hebt, komt deze vraag bewust of onbewust naar voren. Hier zijn de verschillen tussen amateurzangers en professionals secundair, want iedereen heeft wel eens moeite ergens mee! Voorbeelden?

•

•

•

Je bent ervan overtuigt dat jij perfect de eerste sopraan kan zingen. Deze partij heb je al eerder gezongen; maar de dirigent wil juist dat je voor het komende concert de tweede sopranen zal versterken!

Je vindt zingen met vibrato mooi, want zo kan je jouw eigen gevoelens goed laten horen, maar je wordt juist gevraagd om strak en piano de lijn te zingen.

Tijdens de uitvoering hoor je iedereen om je heen in toon zakken, en je beslist actie te ondernemen. Je probeert de goede toon te behouden, net wat luider dan de rest, maar de anderen pikken dat niet op en het wordt een rommelig geheel.

Dit zijn voorbeelden die in elk koor en op elk niveau voor kunnen komen. Het gaat over algemene zaken, zoals: wat is de functie van het individu binnen het

34

team? Hoe zorgt de teamleider dat de groep optimaal functioneert? Hoe kun jij als (amateur)zanger zorgen dat je week-in-week-uit met plezier naar de repetitie gaat en jezelf blijft ontwikkelen?

Als jood heb ik de gewoonte om een vraag met een tegenvraag te beantwoorden. Wat mij betreft is het antwoord op de vraag ‘moet je jouw ego wegcijferen om in een koor te kunnen zingen?’ te vinden in de samenhang tussen drie eeuwenoude vragen, opgesteld in de Talmoedische tijd rond het jaar 200 na Christus door rabbijn Hillel. Voor mij vormen deze drie vragen de sleutel tot deze en vele andere vraagstukken: 1. Indien ik er niet voor mijzelf ben - wie is er dan voor mij?

2. Indien ik er alleen maar voor mijzelf ben - wat ben ik?

3. Indien niet nu - wanneer?

In andere woorden: overweeg elk moment of je integer bezig bent met jouw eigen gevoelens, en of je doet wat op dat moment van jou nodig is.

Wil je weten hoe je dit alles allemaal tegelijk kan overwegen? Dat is heel simpel! Hier komt het:

ADEM

backstage

Jan Mevius is sinds enkele jaren vrijwilliger bij het Nederlands Kamerkoor. Hoe ziet zijn werkdag eruit? Een kijkje in zijn leven.

Hoe ben jij bij het Nederlands Kamerkoor terecht gekomen?

Circa dertig jaar geleden ben ik door mijn vrouw meegenomen naar een concert van het Nederlands Kamerkoor. Vele concerten later werden we lid van de vriendenvereniging van het Nederlands Kamerkoor: de (inmiddels opgeheven, red.) Cantus Nobilitas. In het verenigingsblad stond in 2013 een oproep van de voorzitter, Mieke van Lingen, om mee te komen helpen bij het opbergen van de bladmuziek. Het kantoor was kort daarvoor verhuisd van het Beursgebouw naar de Majellakerk in Amsterdam en veel stond nog in dozen. Ik was na tien jaar vrijwilligerswerk in de Oude Kerk in Amsterdam gestopt en zocht een nieuwe klus. En zo is het begonnen.

Wat is jouw rol bij het Nederlands Kamerkoor?

Mijn hoofdtaak is het opbergen van bladmuziek en vastleggen van de bijbehorende gegevens in een computerprogramma. Voor het zover was moesten er verschillende kasten in elkaar gezet worden, dus de eerste tijd was het veel klussen!

Toen we daar mee klaar waren zijn we begonnen met het uitzoeken en vastleggen van de bladmuziek. Ik zeg we, omdat Marieke Groenhard vrij snel aansloot om mee te helpen.

In 2015 was de verhuizing van Amsterdam naar Utrecht en ging een groot deel van de bladmuziek naar een opslag in Houten. In 2017 is die opslag verhuisd naar Nieuwegein en we maken ons alweer op voor de volgende verhuizing, in het voorjaar

van 2019. Daarnaast help ik met klussen op kantoor en in de Silokerk, de repetitielocatie van het koor. Ik heb in de Silokerk bijvoorbeeld gordijnen opgehangen om de akoestiek te verbeteren.

Wat zijn je hobby’s?

Zingen is lange tijd mijn voornaamste hobby geweest: vanaf kinderkoor, jeugdkoor, kerkkoor, oratoriumvereniging tot kamerkoor.

Ik heb 65 jaar gezongen maar ben nu alleen nog luisteraar van bij voorkeur a capella koormuziek.

Daarnaast heb ik een tijd aan beeldhouwen gedaan maar toen de mantelzorg voor mijn vrouw te veel tijd vroeg ben ik daarmee gestopt.

Wat is je favoriete muziek?

Bach is voor mij de belangrijkste componist en kan mij ontroeren.

De Johannes Passie van Pärt is ook zo’n stuk waarbij je in trance kan raken (moet je niet doen als jezelf meezingt) en verder de Engelse kerkmuziek. Op vakantie in Engeland gingen we vaak naar de ‘evensong’ in een van de kathedralen. Naast de spirituele belevenis was daar ook de prachtige koormuziek.

Wat vind je de mooiste plek op aarde?

Amsterdam natuurlijk en in het bijzonder de Oude Kerk. Afgelopen zomer met de beiaardier op de toren van de Oude Kerk geweest waar hij een in memoriam voor mijn vrouw heeft gespeeld: Koester de namen die wij hier gedenken… Dankzij haar ben ik bij het Kamerkoor terecht gekomen.

35

Crown of Creation Ruben Timman, documentair fotograaf, had het verlangen om door middel van foto’s de schoonheid en waardigheid van de mens te midden van een vervallen wereld aan anderen te laten zien. Met die wens is hij op pad gegaan. Zijn droom groeide uit tot iets concreets. Het Museum of Humanity. Sinds 2004 heeft hij wereldwijd duizenden mensen gefotografeerd en steeds op dezelfde manier. Recht van voren, met een neutrale uitdrukking, zo puur mogelijk en vooral: waardig.

Een museum waar waardigheid, hoop en schoonheid elkaar vinden.

Dit resulteerde in het koffietafelboek ‘Crown of Creation’.

Nu verkrijgbaar in de betere boekhandel, of via www.museumofhumanity.nl 160 pagina’s fullcolor Formaat 290 x 350 mm Prijs € 39,95 exclusief eventuele verzendkosten ISBN 9789492857019

Programmatoelichting Duister Rusland Vergeten

37

interview # Peter Dijkstra

# a cappella

Duister Rusland Russisch Requiem Grote Panichida Concert voor koor

Eeuwenoud of recent gecomponeerd, geestelijke koorwerken kennen doorgaans geen tijd-, periodeof stijlgrenzen. De universele teksten spreken de taal van het gebed dat boven alle taalbarrières is verheven. De overpeinzing van een anonieme middeleeuwse componist vindt net zo veel weerklank als existentiële contemplatie van een tijdgenoot, want beide spreken ze een menselijk hart aan, ongeacht uit welke kerkelijke traditie de muziek voortkomt. Maar hoe verklankt men een gebed in oud-Russische middeleeuwse meerstemmige zettingen, en welke keuzes maakt een hedendaagse componist om zijn gebed te laten horen? Het programma met het Grote Panichida en Schnittke’s Concert voor koor helpt ruim drie eeuwen te overbruggen en plaatst twee bijzondere koorwerken naast elkaar, buiten alle tijden, periodes en stijlen. programma Anoniem Russisch Requiem – Grote Panichida Alfred Schnittke Concert voor Koor uitvoerenden Nederlands Kamerkoor Peter Dijkstra chef-dirigent www.nederlandskamerkoor.nl/duisterrusland

door OLGA DE KORT

UIT DE DIEPTE VAN DE ZIEL Oud-Russische polyfonie van voorbije eeuwen. Het Oosters-orthodoxe Grote Panichida is op dit moment het oudste Russische polyfone requiem dat tot nu toe bekend is. Deze lang in archieven opgeborgen muziek werd door koordirigent en zanger Daniil Sayapin gevonden tijdens zijn zoektocht naar eeuwenoude kerkgezangen. Na het ‘ontcijferen’ van de muziek uit de zeventiende-eeuwse manuscripten maakte Sayapin een muzikale reconstructie, gevolgd in 2003 met de opname door zijn Ex Libris Ensemble. Dat ontcijferen was zeker nodig aangezien de middeleeuwse requiemmuziek met een speciale, al vanaf de eerste kwart van de achttiende eeuw in onbruik geraakte, neumatische notatie werd opgeschreven. Deze neumen of tekens van de oud-Russische meerstemmige polyfonie staan bekend als kazanskoje znamja. Voor de uitvoering van een dergelijke kazanski raspev (zang) worden zanglijnen, oftewel regels van stempartijen, gebruikt. Deze worden tussen drie zanglijnen verdeeld wat de benaming strotsjnoje (per regel) meerstemmigheid enigszins verklaart.

38

In de achttiende eeuw maakte deze oud-Russische kerkmuziek-zangstijl plaats voor het geharmoniseerde gezang, die men later met ‘echte’ Russische kerkmuziek begon te associëren. Dat de Russische polyfonie veel meer variatie kent, bewijst de in dezelfde tijd gebruikte demestvennoje meerstemmigheid, die ook in de uitvoering van het Grote Panichida voorkomt. In tegenstelling tot het westerse, katholieke requiem wordt zijn oosters-orthodoxe muzikale verwant niet als een dienstonderdeel maar als zelfstandige dienst en op verzoek gezongen. Zijn zeer speciale plaats in de oosters-orthodoxe traditie dankt het requiem aan de krachtige en ontroerende gebedswoorden die steeds opnieuw weten te raken. Dankzij de reconstructie van Sayapin kunnen de woorden en klanken van het Grote Panichida nu als vanouds vrij en verhevend klinken, als krachtige gebeden die rechtstreeks aan God en zijn genade gericht zijn.

ALFRED SCHNITTKE’S KLAAGZANGEN Zijn hele leven lang had Alfred Schittke (1934-1998) fascinatie voor talen. Zo vond hij bijvoorbeeld het Latijn ‘een magische’ taal, want de uitwerking van Latijnse teksten was ‘net zo krachtig bij iemand die de betekenis van elk woord en

programmatoelichting

concertagenda

elk detail kende als bij de leek’. Hij greep zijn kans dan ook met beide handen toen hij in 1975 een opdracht voor zijn Requiem kreeg. Dezelfde vreugde ervoer de componist ook tien jaar later, toen hij op het spoor kwam van de teksten van de Armeense religeiuze denker, dichter, filosoof en monnik Grigor van Narek (Narekatsi) (951-1003). Grigor woonde in het klooster van Narek waar hij een jaar voor zijn overlijden het omvangrijke Boek der Klaagzangen had voltooid. In ruim tienduizend regels spreekt Narekatsi tot God, waarbij hij talloze verwijzingen naar oud-testamentische en bijbelse teksten maakt. Hij beklaagt het menselijke leven in al zijn onvolkomenheid en zonden, en roept om vergeving en reinheid van gedachten en de ziel.

De woorden van de Armeense dichter en filosoof raakten Schnittke zodanig dat hij besloot om een deel van het boek op muziek te zetten. De meeste weerklank met zijn gedachten vond hij in het derde deel van het Boek der Klaagzangen.

Niet voor niets schreef hij na afloop dat hij ‘de muziek componeerde waar deze teksten om vroegen’, en niet de muziek die hij ‘zelf wilde’. De kracht van de emotionele en mystiek-poëtische taal van Narekatsi in de Russiche vertaling van Naum Grebnev maakt Schnittke’s koorconcert tot zowel een religieuze meditatie als een geestelijke poëzievoordacht.

In zijn rechtstreekse aanspreken en benadering van God is het Koorconcert heel persoonlijk en intiem maar ook monumentaal als menig operakoor. Het derde boek bestaat uit vier gezangen, en deze structuur komt overeen met dat van het Russische klassieke geestelijke koorconcert. Maar Schnittke gaat verder dan alleen maar een klassieke vorm en schrijft muziek waar de traditionele intonaties van de oude Armeense gezangen een harmonieus geheel vormen met de elementen van oud-Russische znamenny raspev en middeleeuwse polyfonie. En dat alles wordt nog eens verrijkt door Schnittke’s uitgesproken dissonanten, uitgesponnen melodieëen en klassieke contrapuntische lijnen.

19 januari Enschede, Muziekcentrum 20 januari Eindhoven, Muziekgebouw Voorprogramma: Eindhovens Kamerkoor o.l.v. Rienk Bakker 22 januari Amsterdam, Muziekgebouw aan 't IJ Voorprogramma: Studentenkoor Amsterdam o.l.v. Servaas Schreuders 23 januari Groningen, Der Aa-kerk Voorprogramma: Kamerkoor Dualis o.l.v. Geert-Jan van Beijeren Bergen en Henegouwen 24 januari Utrecht, TivoliVredenburg 25 januari Arnhem, Musis 26 januari Haarlem, De Philharmonie 27 januari Den Haag, De Nieuwe Kerk Alle voorprogramma's beginnen 30 minuten voor aanvang.

Daniil Sayapin De Rus Daniil Sayapin, zanger en onderzoeker, ontdekte uniek notenmateriaal in Russische kloosters en archieven. Stukken in de voor Westerse oren bevreemdende Strochnoe-traditie, met verbluffende harmonieën. Met Sayapin als voorzanger reconstrueert het Nederlands Kamerkoor een 17e eeuws requiem uit deze prachtige muziekverzameling.

Duister Rusland is aangemerkt als Ovatie-tournee: een serie concerten ter ere van de Klassieke Muziekprijs van de VSCD (de Ovatie), die het Nederlands Kamerkoor in december 2017 in ontvangst nam.

39

interview # dementie # Peter Dijkstra

# cross-over

Het programma Vergeten is een reis door het hoofd van iemand met dementie. De insteek was een persoonlijke: de directeur van het Nederlands Kamerkoor, Tido Visser, verloor zijn vader aan de gevolgen van Lewy Body Dementie. programma David Fennessy Letter to Michael Panayiotis Kokoras Sonic Vertigo Kaija Saariaho Tag des Jahrs Matijs de Roo Nieuw Werk Spinvis Nieuw Werk

Vergeten

uitvoerenden Nederlands Kamerkoor Peter Dijkstra chef-dirigent Arjan Ederveen acteur Erik Bosgraaf blokfluit Jorrit Tamminga elektronica Spinvis teksten www.nederlandskamerkoor.nl/vergeten

VERGETEN Lewy Body Dementie. Een vrij onbekende maar heftige vorm van dementie, waarbij – naast vergeetachtigheid – een aantal andere symptomen de kop opsteekt, die Lewy Body Dementie maken tot een van de meest venijnige en mensonterende varianten. Tido’s vader, de bekende operazanger Lieuwe Visser, zag kolkende rivieren door de straten gaan, was ervan overtuigd dat zijn 84-jarige echtgenote het met een ander hield, kon het verschil tussen vijf en vijfduizend niet meer bevatten, wist niet hoe hij zijn autoriem moest vastmaken, en serveerde – toen hij nog dacht te kunnen koken – pasta pontificaal op zijn mobiele telefoon. De placemats had hij keurig ónder elke stoel geplaatst. Aan het einde van diens lijdensweg zat Tido naast het bed van zijn delirerende vader, hield zijn hand vast, en besefte welke afgrijselijke weg Lieuwe had afgelegd. Enerzijds keerde hij zich nu het liefst af van de ellendige, bijna vegetatieve toestand waarin zijn vader zich bevond, anderzijds was hij ook nieuwsgierig: wat ging er nog in dat hoofd om; wat gebeurde er als Lieuwe mannetjes op de daken zag zitten; en wie waren dat dan wel?

40

De voorstelling Vergeten gaat niet over Lieuwe, noch over diens zoon. De insteek was om in het hoofd te stappen van iemand met dementie. De angst en vertwijfeling van iemand met dementie te beleven, de vraag is wie daar op zit te wachten. Anderzijds, juist het oproepen van die belevingswereld op een gesublimeerde, kunstzinnige manier, kan zorgen voor begrip en troost. Zoals Tido het schetst: “Het is niet de bedoeling dat het een leuke voorstelling wordt. Het wordt confronterend, angstwekkend misschien wel, maar door dat te ondergaan leren we ook op een andere manier naar onze naaste met dementie te kijken. Misschien met nog grotere compassie, met nog meer fundamenteel begrip.”

SAMENWERKING Vorig jaar spraken Tido en chef-dirigent Peter Dijkstra met blokfluitist Erik Bosgraaf. Zij kwamen al snel tot de conclusie dat de blokfluit een treffende toevoeging op dit programma zou zijn. Of – om in de metafoor te blijven – een passende metgezel voor een reis door het hoofd van iemand met dementie. De blokfluit staat al eeuwen voor eenzaamheid en gekte, maar ook voor kinderlijke blijdschap. Erik Bosgraaf is

programmatoelichting concertagenda 14 maart Ede, Cultura Ede 15 maart Alkmaar, Grote Sint-Laurenskerk 16 maart Utrecht, TivoliVredenburg 17 maart Groningen, De Oosterpoort 20 maart Kerkrade, Theater Kerkrade 21 maart Amsterdam, Muziekgebouw aan 't IJ 22 maart Enschede, Grote Kerk Voorprogramma: Voca Me o.l.v. Yt Nicolai 24 maart Den Haag, Nieuwe Ker Alle voorprogramma's beginnen 30 minuten voor aanvang.

een innovator op zijn instrument. Het is niet voor niets dat Bosgraaf voorstelde om geluidstechnicus- en kunstenaar Jorrit Tamminga uit te nodigen deel te nemen. Bosgraaf maakt deel uit van een nieuwe generatie Nederlandse musici, die het experiment niet schuwen en hun instrument nieuw élan geven. Andere exponenten van die generatie zijn bijvoorbeeld trombonist Jörgen van Rijen en harpist Remy van Kesteren.

Het beklemmende begin van Sonic Vertigo van de Griekse componist Panayiotis Kokoras (1974) doet denken aan stemmen in je hoofd, aan waanbeelden. De componist liet zich inspireren door de Griekse mythologie: op het moment dat het schip de Argo langs het eiland van de Sirenes vaart, verdringt Orpheus de klanken van de Sirenes door het zingen van een eigen lied. Hij behoedt zo de Argonauten voor de verleiding van deze halfgodinnen.

De teksten in Vergeten worden geschreven door Erik de Jong, alias Spinvis. Het Nederlands Kamerkoor werkte eerder met hem samen in de voorstellingen Privacy (met filosoof Stine Jensen) en De Storm (met actrice Hadewych Minis).

In Spinvis’ proza en poëzie worden de grote menselijke thema’s op wrange, ontroerende of ontluisterende manier zichtbaar in het alledaagse. Daarmee is meteen ook de kracht van acteur Arjan Ederveen gekenschetst. Diens 30 minuten, een spraakmakende televisieserie uit 2011, staat nog steeds op het netvlies van menige Nederlander. Of Ederveen nu in de huid van een onzekere politica kroop, een zijige televisiepresentator speelde of een eenzame bejaarde wier enige contact met de buitenwereld de telefoon was; het was allemaal even aandoenlijk, ontroerend, maar vaak ook ontluisterend. Ederveen weet ons als geen ander op onze zwakheden te wijzen, simpelweg door ze zichtbaar te maken in het alledaagse.

Het derde stuk, Tag des Jahrs uit 2001, is gekozen om het haast delirische gevoel dat het oproept. Het is minder angstig dan de eerste twee stukken. De Finse componiste Kaija Saariaho (1952) gebruikte teksten van de Duitse dichter Hölderlin (1770-1843). Het idee voor dit stuk ontstond toen een naaste van Saariaho een hersenbloeding kreeg en haar gevoel voor tijd en plaats volledig kwijt raakte.

Saariaho vroeg zich af of er iets vergelijkbaars is gebeurd met Hölderlin, want hij dateerde zijn teksten in talloze verschillende decennia en zelfs eeuwen. Bovendien onder een andere naam: Scardanelli. De teksten van Hölderlin lezen volgens Saariaho ‘als visioenen die vluchtig voorbij komen en transformeren in nieuwe.’

MUZIEK VERSUS TEKST Toch staat de muziek centraal in deze voorstelling. Muziek is als geen andere kunstvorm in staat om binnen luttele seconden een emotie op te roepen. Waar proza, poëzie of beeldende kunst vaak even moeten bezinken, daar kan muziek ogenblikkelijk en onverbiddelijk toeslaan. Bij de keuze van de muziek is het exposé aan geestesgesteldheden van Lieuwe de leidraad geweest. Een van de meest aangrijpende werken is ongetwijfeld het stuk Letter to Michael. De Ierse componist David Fennessy (1976) stuitte op een honderd jaar oud velletje papier van een Duitse psychiatrisch patiënt, Emma Hauck, die door haar man was achtergelaten in een inrichting. Het velletje is helemaal volgeklad met de woorden ‘Sweetheart, come home’. Fennessy maakt de eenzaamheid en angst van Emma in zijn muziek tastbaar.

Matijs de Roo (1977) tot slot ontving voor Vergeten een opdracht van het Nederlands Kamerkoor, voor het schrijven van een vijfdelig werk voor blokfluit en koor. De Roo schreef al eerder werken voor Erik Bosgraaf. Spinvis (1961) op zijn beurt componeert ook een werk voor dit programma.

Randprogrammering Bij deze serie vindt bij veel concerten randprogrammering plaats. Het Nederlands Kamerkoor werkt hiervoor samen met Maartje de Lint. Zij is zangeres en trainer en heeft een speciale methode ontwikkeld om het samen zingen met mensen met dementie in te zetten als interventie in de zorg. Bij ieder concert geeft zij een interactieve presentatie over de effectiviteit van zingen in de zorg bij dementie.

Lees het volledige interview met Maartje de Lint op pagina 4.

41

Under the Horizon

Dans | Video technology | Live soundscapes

Huang Yi Studio + Nederlands Kamerkoor Taipeh Performing Arts Center

42

Under the Horizon: “Meditatief, ingetogen en verwarmend”

“Vanuit de schimmige donkerte op het podium rijst loepzuiver, zacht en vol nuance als één stem het geluid van het Nederlands Kamerkoor op.”

Carolien Verduijn, Theaterkrant “Yi regisseert een wonderschoon spel met lichamen en hun schaduwen, in samenwerking met de audiovisuele kunstenaar Ryoichi Kurokawa en het Nederlands Kamerkoor.”

Frederike Berntsen, Trouw

43

tweets

Wat vond u ervan?

Under the Horizon "Gisteravond heb ik in de Harmonie ademloos gekeken naar dit bijzondere gebeuren Under the Horizon. Het blijft me nog heel lang bij. De ijle muziek, zo passend bij het thema, heeft me diep geraakt. Ik denk dat van de puurheid, soberheid, een grote kracht uitgaat."

Joep Annegarn @CKC_Joep 11-11-2018 Mozart Requiem - Nederlands Kamerkoor. Prachtige uitvoering gisteren in @ZStrandtheater. Heerlijke tempi van Peter Dijkstra met zijn@ ned_kamerkoor ism @B’RockOrchestra.

Aanrader voor de komende week.

Nick Hoebe "Ik was blij naar Amsterdam te zijn gegaan. Een indrukwekkende impressie van een jonge Aziatische kunstenaar, die na de suicide van zijn moeder een poging heeft gedaan vanuit het fijnstoffelijke in contact met haar te blijven.

Niet alleen een schaduwspel (buitengewoon vernuftig verwezenlijkt in licht en donker, video manipulatie) maar met name een treffende verbeelding hoe eenheidsbeleving van het zichtbare en niet zichtbare met elkaar communiceren."

Tannie Willemstijn

Gesualdo

Carla Desain @CarlaMondig 21-09-2018 Nederlands Kamerkoor is zo goed! Heel zuiver en alles uit t hoofd. Ik genoot t meest van de mensen die met de schimmen/schaduwen van hun geliefden liepen, omhelsden, dansten.

"Wat ik zo graag even kwijt wil aan u: de voorstelling van Gesualdo was betoverend, afgelopen zaterdag. Ik heb zelden grotere contrasten naast en door elkaar beleefd in één voorstelling, maar het was ráák. Alles schuurde, en het gegiechel in de zaal op sommige momenten was denk ik vooral een uiting van heel groot ongemak. Uw "presence" (groot respect voor moedig optreden!) en vooral uw zang: niets aan toe te voegen, a-dem-be-ne-mend mooi. Het zoemt na."

Teun van Staveren

In de pers Gesualdo ”Het verhaal van de moordlustige componist Gesualdo wordt gebracht als onweerstaanbare mix van vreemde, bloederige taferelen enerzijds en prachtige muziek anderzijds.”

Karin Veraart, De Volkskrant

IIse van der Velden @IlsevdVelden 22-06-2018 Wow. Wat 'n geweldige, gedurfde en heel knappe voorstelling. Hulde voor het NederlandsKamerkoor ook. Hoogtepuntje - pun intended #gesualdo #Warmewinkel

”Over de spagaat tussen ethiek en esthetiek, nergens wijder dan bij Gesualdo, heeft de theatergroep De Warme Winkel in samenwerking met het Nederlands Kamerkoor een treffende, ‘ontregelende’ voorstelling gemaakt.”

Erik Voermans, Het Parool ”… in de twee uur die Gesualdo duurt ontwikkelde mijn begrip ervan (de madrigalen). Begonnen me de dissonanten op te vallen, hoe de harmonie steeds vervaarlijk op een randje balanceert, hoe de ene stem de afgrond aftast terwijl een andere de hoogte inklimt.”

Elise van Dam, De Theaterkrant

44

Al meer dan 25 jaar organiseren we goed A verzorgde culturele groepsreizen onder deskundige leiding, met prettige hotels en in de een aangenaam tempo, met begin 20199 exclusievere bestemmingen zoals Albanië, ë, Iran, Rusland, Oezbekistan en Georgië,maar ook bekendere als Italië, Griekenland en Spanje. nje.

....VAN ..V GRIEKENLAND, ITALIË EN SPANJE TOT ITA AL ALBANIË, RUSLAND E EN...OEZBEKISTAN !

SSchiethart c Culturele Groepsreizen G LLuttik u Oudorp 25-A 11811 8 MT Alkmaar ttel.: e 072 - 520 45 50 www.schiethartreizen.nl w

HIER KAN UW ADVERTENTIE STAAN Maar liever bieden we meer dan dat.

Laten we samen op zoek gaan naar de optimale samenwerking tussen uw bedrijf en het NKK. Benieuwd naar de mogelijkheden?

Neem contact op met Relatiemanager Sanne van den Brink via 030 – 2303024 of mail naar sanne.vandenbrink@nederlandskamerkoor.nl.

Wilt u meer informatie?

Kijk dan op www.nederlandskamerkoor.nl/bedrijven.

Concertagenda & bestelinformatie 2018-2019

Alkmaar, Grote Sint Laurenskerk/Theater de Vest

Ede, Cultura

Vrijdag 15 maart 2019, 20.15 Vergeten

Donderdag 14 maart 2019, 20.15 Vergeten

www.theaterdevest.nl

www.cultura-ede.nl

072 – 548 9999

0318-672 800

Amsterdam, Concertgebouw

Eindhoven, Muziekgebouw Eindhoven

Donderdag 17 januari 2019, 20.15 George Benjamin, Ravel en Richter

Zondag 20 januari 2019, 14.15 Duister Rusland

Vrijdag 18 januari 2019, 20.15 George Benjamin, Ravel en Richter

www.muziekgebouweindhoven.nl

Vrijdag 12 april 2019, 20.15 Johannes-Passion

040 - 244 20 20

Zondag 14 april 2019, 14.15 Johannes-Passion www.concertgebouw.nl

Enschede, Muziekcentrum

0900 – 671 8345

Zaterdag 19 januari 2019, 20.00 Duister Rusland Vrijdag 22 maart 2019, 20.00 Vergeten

Amsterdam, Muziekgebouw aan ’t IJ

Donderdag 16 mei 2019, 20.00 De Schatkamer van Paul van Nevel

Dinsdag 22 januari 2019, 20.15 Duister Rusland

www.wilminktheater.nl

Donderdag 21 maart 2019, 20.15 Vergeten

053 – 485 85 00

Zondag 31 maart 2019, 19.30 Matthäus-Passion Maandag 1 april 2019, 19.30 Matthäus-Passion

Groningen, Oosterpoort / Der Aa-kerk

Woensdag 15 mei 2019, 20.15 De Schatkamer van Paul van Nevel

Woensdag 23 januari 2019, 20.15 Duister Rusland

www.muziekgebouw.nl 020 – 788 2000

Zondag 17 maart 2019, 20.15 Vergeten www.de-oosterpoort.nl 050 – 368 0368

Amsterdam, Westergasfabriek Zondag 2 juni 2019, 12.30 aus LICHT – deel 3

Haarlem, De Philharmonie

Donderdag 6 juni 2019, 12.30 aus LICHT – deel 3

Zaterdag 26 januari 2019, 20.15 Duister Rusland

Maandag 10 juni 2019, 12.30 aus LICHT – deel 3 www.auslicht.com

www.theater-haarlem.nl 023 – 512 1212

Amsterdam, Zuidas

Haarlem, Schalkwijk

Vrijdag 5 juli 2019, The Public Domain

Zaterdag 6 juli 2019, The Public Domain

www.thepublicdomain.nl

www.thepublicdomain.nl

Arnhem, Musis

Heerlen, Theater Heerlen

Vrijdag 25 januari 2019, 20.00 Duister Rusland

Donderdag 31 januari 2019, 20.00 Fauré Requiem

Zaterdag 11 mei 2019, 20.00 De Schatkamer van Paul Van Nevel www.arnhemsepodia.nl

www.plt.nl +31 (0)45-571 66 07

026 – 443 7343 Kerkrade, Theater Kerkrade Den Haag, Nieuwe Kerk

Woensdag 20 maart 2019, 20.00 Vergeten

Zondag 27 januari 2019, 15.00 Duister Rusland

www.plt.nl

Zondag 24 maart 2019, 15.00 Vergeten

+31 (0)45-571 66 07

Vrijdag 17 mei 2019, 20.15 De Schatkamer van Paul van Nevel www.zuiderstrandtheater.nl

Leeuwarden, Grote Kerk

070 – 880 0333

Dinsdag 14 mei 2019, 20.15 De Schatkamer van Paul Van Nevel www.harmonie.nl 058 – 233 0233

46

concertagenda

Leiden, Pieterskerk Zaterdag 22 december 2018, 19.30 Weihnachts-Oratorium Donderdag 18 april 2019, 19.30 Matthäus-Passion Vrijdag 19 april 2019, 11.30 Matthäus-Passion www.pieterskerk.com

Actief

GENIETEN VAN I N BI N N E N- EN BU MUZIEK ITENLAN D IC Productions verzorgt

unieke koorprojecten in het buitenland.

Volledig verzorgde reizen inclusief excursies en uitvoeringen in de prachtigste concertzalen van Europa!

26 – 30 APRIL 2019

Misa Criolla in bruisend Barcelona, met oa uitvoering in Sagrada Familia.

6 – 10 MEI 2019

071 - 516 3881 Naarden, Grote Kerk Vrijdag 21 december 2018, 19.30 Weihnachts-Oratorium

The Armed Man in het sprookjesachtige St. Petersburg.

Nijmegen, De Vereniging Zaterdag 18 mei 2019, 20.15 De Schatkamer van Paul van Nevel www.stadsschouwburgendevereeniging.nl

23 MAART 2019

Matthäus Passion van Bach met Nederlandse evangelist in Amsterdam.

31 AUGUSTUS – 1 SEPTEMBER 2019

Zangweekend Mozart in Noord-Limburg met concert in de kathedraal van Roermond.

23 NOVEMBER 2019

4 – 11 JUNI 2019

Messiah in Budapest, de parel aan de Donau.

Fauré’s Requiem in de feeërieke Dominicuskerk te Amsterdam.

www.koorprojecten.org 013 - 536 39 21

www.singalongevents.nl 071 - 361 94 86

www.spant.org 035 – 693 3254

Sing Along Events voor meezingconcerten op niveau!

024- 322 8344 Rotterdam, De Doelen Zaterdag 23 maart 2019, 20.15 Mozart Requiem Donderdag 25 april 2019, 20.15 Become Desert www.dedoelen.nl 010 – 217 1717 Sint-Michaëlskerk - Schalkwijk (Utrecht) Zondag 19 mei 2019, 14.15 De Schatkamer van Paul van Nevel www.aandeslinger.nl 030 – 635 1024

Klassiek op Schokland

Utrecht, TivoliVredenburg/Pieterskerk Donderdag 24 januari 2019, 20.15 Duister Rusland Zaterdag 16 maart 2019, 20.00 Vergeten Zaterdag 30 maart 2019, 19.00 Matthäus-Passion Vrijdag 10 mei 2019, 20.00 De Schatkamer van Paul van Nevel (Pieterskerk)

Klassiek op zondag 2019 in het kerkje op Werelderfgoed Schokland:

www.tivolivredenburg.nl 030 – 231 4544

13 JAN

Nieuwjaarsconcert docenten Cultuurbedrijf Noordoostpolder

www.muziekpodiumzeeland.nl

03 FEB

Kurios Klarinet Kwartet - Maître et Compagnon

0118 412 518

03 MRT

Duo Rosemont

24 MRT

Robert Jan Stips - RJSolo

31 MRT

Erasmus Trio

07 APR

Festival Oude Muziek - David Bergmüller

Vlissingen, Jacobskerk Zondag 12 mei 2019, 15.30 De Schatkamer van Paul Van Nevel

Entree is inclusief toegang tot museum Schokland.

Kijk voor actuele informatie en kaarten op:

museumschokland.nl 47

interview

in de volgende editie

concertagenda Colofon Magazine Nederlands Kamerkoor: Redactie Sanne van den Brink, Arjan Ederveen, Wendela Gort Erbrink, Pauline Hunse, Olga de Kort, Wiebrig Krakau, Gerard Maassen, Jasper Schweppe, Lizet Spijker, Stephanie Spijkerman, Tido Visser, Erik Zwiers Ontwerp Roman Jans, romanontwerp.nl Ontwerp omslag en huisstijl Total Identity Koorfoto Kasimir Szekeres Druk BCM

Nieuwe seizoen 2019 - 2020

Overzicht programma

Nederlands Kamerkoor Doelenstraat 46 3512 XJ Utrecht 030 - 230 30 20 info@nederlandskamerkoor.nl www.nederlandskamerkoor.nl /nederlandskamerkoor @ned_kamerkoor Peter Dijkstra chef-dirigent

Actueel

The Public Domain

Kantoor Tido Visser algemeen directeur Janneke Godschalk zakelijk leider Annelot Rijkaart productieleider Sanne van den Brink relatiemanager Minke van der Stelt officemanager Pauline Hunse marketingmanager Lizet Spijker coördinator educatie/participatie Margriet Stok relatiebeheer Jasper Schweppe artistiek coördinator Iris van 't Veer bibliothecaris Raad van Toezicht Julienne Straatman voorzitter Huibrecht Bos Merlijn de Gruijter Saskia Laseur Olivier Sueur Het Nederlands Kamerkoor wordt ondersteund door:

De Staat der Nederlanden

Het Nederlands Kamerkoor focust met deze nieuwe serie programma's in op actuele thema's.

Ditmaal: consumentisme.

Wilt u adverteren in dit magazine?

Neem contact op met Medialijn, Caroline Sanders: c.sanders@medialijn.nl of 0314 – 763735 Kijk voor de laatste informatie op: www.nederlandskamerkoor.nl

48

48

Kernleden Nederlands Kamerkoor Sopranen

Alten

Tenoren

Bassen

Heleen Koele Annet Lans MĂłnica Monteiro

Elsbeth Gerritsen Marleene Goldstein Dorien Lievers

Stefan Berghammer William Knight JoĂŁo Moreira Alberto ter Doest

Kees Jan de Koning Gilad Nezer Jasper Schweppe