Catalogus 'Eindpunt of tussenstation'

p Gids Nationaal M o n u m ^ f l C a m p Vught

Ploftegrond herinneringscentrum en buitenterrein Herinneringscentrum 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Introductie: een dag in het kamp Gevangenschap Het systeem Reactiewand Bezinningsruimte Tijdelijke expositie Actualiteitsgang Auditorium Museumwinkel Koffieruimte

Buitenterrein A B C D E F G

Maquette Historische reconstructie woonbarak Kindergedenkteken Crematorium Asputten Bekladde panelen fusilladeplaats Reconstructie wachttorens

Plattegrond kamp Vught 1943-1944 De rode stippelĂźjntjes rechtsboven geven het terrein van het huidige Nationaal Monument Kamp Vught weer.

1

22 23-32 31 33 34 35 36 37 38-39 40 41

Post/Kantine Joden-, PDL-, Gijzelaars-, SD-kamp Strafgevangenen Joodse strafgevangenen Strafblok Vrouwenkamp Philips-eetzaal, v Philips-eetzaal, m Philips-tekenkamer Philips-opslag Philips-laboratorium Drukkerij Philips-werkplaatsen Hospitaal joden Quarantaine

44 45 46 47 48 49 50 52-59

Timmerwerkplaats Philips dynamo's Philips radio's Bankwerkerij Smederij Kledingsorteerderij Bontbewerking Sloperij vliegtuigen

2-13 U-21 15

^]

/ ^

SS terrein

1 ^S3

1^:^

eg

LfS4

O S6

A B

I. J K

Wachthuis Opslag ontsmettings gas (voor ontluizing van kleding en gebouwen) Kommandantur (bureau van de *" commandant) Appèlplaats Keuken/Wasserij Schreibstube (administratie) Philips-bouwterrein Krankenbau (ziekenhuis) Bunker Crematorium Fusilladeplaats

SI S2 S3 S4 S5 S6 S7

Huisvesting SS Hondenhokken Keuken Bakkerij Berging Pompstation Garages SS

C

D E F G H

Eindpunt of tussenstation

c '^:^? ms

\' t

I

• »

Eindpunt of tussenstation

Uitgave: Nationaal Monument Kamp Vught, 2002 Samenstelling: Mare Uijland, Christel Tijenk Redactie: Mare Uijland, Christel Tijenk, Jeroen van den Eijnde Eindredactie: Arie van Dalen Tekst & Advies Ontwerp en vormgeving: Circus Sinistra, Amsterdam Fotografie: Ton van der Vorst Druk: Drukkerij Jubels bv, Amsterdam Eindwerk: Boekbinderij Delcour B.V. Met dank aan: bruikleengevers. Claus en Kaan Architecten, Grontmij, marcelwoutersontwerpers, NIOD Research tentoonstelling: Esther Gรถbel Tentoonstellingsteksten: Esther Gรถbel, Jeroen van den Eijnde Vormgeving tentoonstelling: marcelwoutersontwerpers ISBN 90-803199-3-7 ] _ U NATIONAAL Um MONUMENT MXIKAMP rTIVUGHT Nationaal Monument Kamp Vught Postbus 47, 5260 AA Vught Telefoon (073) 6566764 Fax (073) 6587068 info@nmkampvught.nl www.nmkampvught.nl Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Nationaal Monument Kamp Vught. e 2002 Nationaal Monument Kamp Vught

Inhoudsopgave Plattegronden Herinneringscentrum en buitenterrein Kamp Vught 1943-1944

binnenkant omslag

Voorwoord

7

Korte historie k a m p Vught

9

Gevangenschap

Buiten het kamp 'Op de grens' Gevangenschap in terreur Eten Een klein bezit Persoonlijke verhalen Vught: eindpunt of tussenstation

15 25 31 35 37 39 43

Het systeem

Het systeem Selectie en vernietiging Werk in kamp Vught KamphiĂŤrarchie 'Daders'

45 51 55 61 63

Het crematorium

69

Historische reconstructie w o o n b a r a k

71

Het k i n d e r g e d e n k t e k e n

73

De fusilladeplaats

75

Gedenicwand

76

Actualiteitsgang

81

Verantwoording foto's

83

Voorwoord Het vernieuwde en heringerichte Nationaal Monument Kamp Vught is in oktober 2002 geopend. Deze gids geeft u een beeld van de inrichting van het herinneringscentrum, de vaste expositie en het gedeelte van het voormalige kampterrein dat deel uitmaakt van het monument.

De geschiedenis van kamp Vught is meer dan een verhaal van getallen en feiten. Het is het verhaal van lotgevallen en keuzes. In de permanente expositie staat de persoonlijke beleving tijdens de oorlogsjaren centraal. De slachtoffers, daders, verzetsstrijders en toeschouwers van toen waren mensen zoals wij. In een extreme tijd werden ze met zichzelf geconfronteerd en voor dilemma's geplaatst. Wij laten u hun uiteenlopende keuzes en reacties zien.

Het verhaal van kamp Vught staat natuurlijk niet op zichzelf.

Het kamp maakte deel uit van het nazi-systeem van uitsluiting, vervolging en moord. In de tentoonstelling leggen we de belangrijkste kenmerken van dit systeem uit.

Ten minste 750 mannen, vrouwen en kinderen kwamen in kamp Vught om het leven als gevolg van honger, ziekte, mishandeling of executie. Voor meer dan 12.000 joden was kamp Vught een tussenstation op weg naar de vernietigingskampen.

Duizenden anderen werden via Vught doorgestuurd naar concentratiekampen in Duitsland. Velen van hen keerden niet terug.

Wij denken dat de gebeurtenissen van toen ook vandaag een betekenis kunnen hebben. Daarom hopen wij dat bezoekers van het Nationaal Monument Kamp Vught en lezers van deze gids geprikkeld worden tot verder nadenken en discussiĂŤren over de actuele waarde van deze geschiedenis. Ook in dit licht blijft de vraag relevant: Kamp Vught, eindpunt of tussenstation!

Jeroen van den Eijnde, directeur

Joodse werknemers van Philips, hier nog aan het werk in Eindhoven. Philips hoopt zijn werknemers voor deportatie te kunnen behoeden, maar de Duitsers besluiten dat zij hun werk binnen kamp Vught moeten .gaan verrichten.

Korte historie komp Vught SS-concentratiekamp Kamp Vught is tijdens de Tweede Wereldoorlog het enige SSconcentratiekamp buiten nazi-Duitsland. De bezetter heeft behoefte aan gevangenisruimte omdat de doorgangskampen in Amersfoort en Westerbork de toenemende stroom gevangenen niet meer kunnen verwerken.

In tegenstelling tot andere Nederlandse kampen wordt kamp Vught opgezet naar nazi-Duits model. Het kamp valt rechtstreeks onder commando van het SS-hoofdkantoor in OraniĂŤnburg.

Kamp Vught moet een modelkamp zijn. Het regime is er in een - aantal opzichten minder hard dan in andere nazi-concentratiekampen. Zo wil de SS voorkomen dat het verzet ertegen te veel wordt aangewakkerd.

Amersfoort aankomen, is het kamp nog niet af. De gevangenen moeten het zelf afbouwen. De miserabele omstandigheden kosten in de eerste maanden al enige honderden mensen het leven.

In totaal worden ruim 31.000 mensen tussen januari 1943 en september 1944 korte of langere tijd opgesloten in het kamp.

Naast 12.000 joden zitten in Vught onder meer politieke gevangenen, verzetsstrijders, Sinti en Roma (zigeuners). Jehova's Getuigen, homoseksuelen, gijzelaars, zwervers, zwarthandelaren en criminelen.

Zeker 421 kinderen, vrouwen en mannen vinden in het kamp de dood door honger, ziekte en mishandeling. Op de fusilladeplaats even buiten het kamp worden 329 gevangen geĂŤxecuteerd.

Transporten Vught De SS heeft goede redenen om Vught als locatie voor een concentratiekamp te kiezen. Het terrein van het kamp is van de overheid en kan eenvoudig in beslag worden genomen.

Bovendien is het kampterrein goed van de buitenwereld af te schermen. Het Ugt dicht bij spoorlijnen en autowegen, wat handig is bij aankomende en vertrekkende gevangenentransporten. Bovendien Ugt het complex dicht bij 's-Hertogenbosch, waar belangrijke instanties als de Duitse Sicherheitsdienst (SD) en Justitie zijn gevestigd.

Binnen enkele maanden tijd wordt een kamp opgebouwd van ruim een kilometer lang en 350 meter breed. Rondom het hele kamp loopt een door de gevangenen gegraven gracht. Aan weerskanten daarvan staat prikkeldraad. Om de honderd meter is een wachttoren neergezet, bemand door bewakers met mitrailleurs en schijnwerpers. De wacht wordt gehouden door het voornamelijk uit Nederlanders bestaande Wachbataillon Nord-West.

Kampstatistieken In 1942 wordt begonnen met de bouw van Konzentrationslager Herzogenbusch, zoals kamp Vught officieel heet. Als de eerste uitgehongerde en afgebeulde gevangenen in januari 1943 uit

Voor het overgrote deel van de gevangenen is kamp Vught een tussenstation. Na korte of langere tijd worden ze vanuit Vught naar andere kampen, gevangenissen of tuchthuizen getransporteerd. Voor de joodse gevangenen betekent dat vrijwel altijd een gang naar een van de vernietigingskampen. Berucht zijn de twee 'kindertransporten' op 6 en 7 juni 1943. Daarbij worden 1269 joodse kinderen uit kamp Vught, bijna allemaal vergezeld door een van beide ouders, via Westerbork gedeporteerd naar het vernietigingskamp Sobibor in Polen. Daar worden ze vrijwel direct na aankomst vermoord.

Kampeconomie De belangrijkste functie van de concentratiekampen is de systematische onderdrukking van alle bevolkingsgroepen die als tegenstander van het regime worden aangewezen. Daarnaast wordt in de latere oorlogsjaren het ondersteunen van de Duitse (oorlogs)industrie steeds belangrijker. Kamp Vught beschikt daarom onder meer over een vĂźegtuigsloperij en een werkplaats van Philips, waar producten als 'knijpkatten' (zaklantaarns) en radio's worden gemaakt. De directie van Philips stemt pas na lang aarzelen in. Het lukt de Philips-leiding de situatie van de gevangenen die er werken aanzienlijk te verbeteren, maar uiteindelijk kan deportatie van de joden onder hen niet worden voorkomen.

Uit het grensgebied geĂŤvacueerde Duitsers worden direct na de oor/og in kamp Vught ondergebracht.

Vught werd op 26 oktober ! 944 bevrijd. De gevangenen waren toen al op transport gesteld naar andere kampen. Het Canadese leger nam een deel van het oude kampterrein in gebruik.

In woonoord Lunetten staat naast barak 1 een van de nieuwe woningen. De gelijkenis is goed te zien.

Nationaal Monument Kamp Vught is in 2002 grondig gerenoveerd.

Er is een nieuw herinneringscentrum gebouwd en het kampterrein is zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht.

Bunkerdrama Een van de beruchtste gebeurtenissen in het kamp is het Bunkerdrama. Als een van de vrouwen uit barak 23B in de kampgevangenis (de bunker) wordt opgesloten, protesteren een aantal vrouwen daartegen. Kampcommandant Grünewald laat als vergelding zoveel mogelijk vrouwen in één cel bij elkaar opsluiten. In cel 115 zitten uiteindelijk 74 vrouwen op elkaar geperst op een oppervlakte van negen vierkante meter, met nauwelijks ventilatie. Als de deur de volgende ochtend opengaat blijken tien vrouwen te zijn gestikt.

Na de oorlog In september 1944 wordt het kamp ontruimd. Na de aankomst van de geallieerden krijgt het terrein vrijwel direct een nieuwe bestemming. Het geallieerde leger neemt delen van het complex in gebruik. Daarnaast worden er duizenden mensen tijdelijk gehuisvest. Bijvoorbeeld uit het grensgebied geëvacueerde Duitsers, maar ook duizenden van collaboratie verdachte Nederlanders en oorlogsmisdadigers die in interneringskamp Vught worden opgesloten.

Tegenwoordig bevinden zich op het voormalige kampterrein met een totale oppervlakte van 350.000 m^ - een gevangenis, het Molukse woonoord Lunetten, twee kazernes en Nationaal Monument Kamp Vught. Op het terrein van de Van Brederodekazerne staan nog een aantal authentieke gebouwen. Hierin waren onder meer de SS-bewakers gehuisvest. Deze gebouwen zijn inmiddels Rijksmonument.

Moluks woonoord Lunetten Na het vertrek van de laatste gevangenen uit het interneringskamp staan de barakken in kamp Vught een tijd leeg. Het ongebruikte complex wordt vanaf maart 1951 ingezet om ZuidMolukse militairen en hun gezinnen op te vangen. In de strijd tegen een onafhankelijk Indonesië hebben de Zuid-Molukkers zich loyale medestanders van het Nederlandse bestuur getoond.

Als Indonesië onafhankelijk wordt en Nederland zich terugtrekt, wordt het voor hen te gevaarlijk om in het land te blijven. Het verblijf in Nederland zou van korte duur zijn, maar dat blijkt een misrekening.

De Molukse gemeenschap in het woonoord Lunetten is door de jaren heen beduidend kleiner geworden, maar nog steeds hecht aanwezig. Sinds 1992 zijn de bewoners niet meer gehuisvest in de te zeer verouderde barakken van het vroegere kamp, maar in moderne nieuwe woningen. De oude barakken zijn gesloopt.

Enkele huizen hebben de vertrouwde vorm van de oorspronkelijke barakken teruggekregen. Alleen barak 1, die gedeeltelijk als kerk wordt gebruikt, is niet gesloopt. Deze barak staat nu op de Rijksmonumentenlijst.

Nationaal Monument Kamp Vught In 1986 wordt de stichting Nationaal Monument Kamp Vught opgericht. Dankzij de inspanningen van de stichting kan op een klein gedeelte van het voormalige kampterrein een Nationaal Monument worden gerealiseerd. Nationaal Monument Kamp Vught is op 18 april 1990 opengesteld voor het publiek door H.M. Koningin Beatrix. Hetzelfde jaar wordt de Vriendenkring Nationaal Monument Vught opgericht. Zij vertegenwoordigt oud-gevangenen en hun nabestaanden en organiseert voor hen bijeenkomsten. Daarnaast ondersteunt de Vriendenkring de activiteiten en het werk van Nationaal Monument Kamp Vught en het Vughts Historisch Museum.

Nationaal Monument Kamp Vught is in 2002 grondig gerenoveerd. Er is een nieuw herinneringscentrum gebouwd en het kampterrein is zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht. Op deze historisch beladen plek houdt Nationaal Monument Kamp Vught de herinnering levend aan de geschiedenis van het kamp en de slachtoffers. In woord en beeld worden ook actuele vormen van vooroordelen, discriminatie en racisme getoond. Zo wordt tastbaar hoe persoonlijke keuzes van individuele mensen ook nu nog kunnen leiden tot onderdrukking of uitsluiting van anderen in de samenleving.

1

Men kan in de ochtendwind het voorjaar raden en uit de vlakte stijgt een klare damp het licht valt in een zonnige genade over de rode huizen van ons kamp maar de gevangenen aan de overkant kruien hun wagens voort langs rechte paden of harken naarstig in het schaarse zand en rillen in hun lange streepgewaden Het is of hen de lentewind niet raakt en of ze in hun eigen schaduw schuilen ook als de zon in duizend kleuren staat of beter storm en regen konden huilen om 't kamp waar tussen prikkeldraad en spijlen het leven zijn vervloekte wegen gaat Uit het dagboek van David Koker, kamp Vught, dinsdag 30 maart 1943

De eerste tijd gedragen de Duitse militairen zich zeer correct. Bij veel mensen ontstaat het idee dat het eigenlijk 'wel meevalt'.

«»a»

{•$l V * " ' * ' " * i ^ ».--ƒ— r ' ^ • i ^ - ' ' - '

V

<i!f.-i^^

TkuUtUohd m*it!

1

1 - ' ^ ^

, VB9T ^~& jo*n»'

'

' ^lar« IHil^'' Twee bladen uit het foto-album van Coby Douma tonen dat een strikte scheiding tussen privéfoto's en oorlogsfoto's niet mogelijk is.

Buiten hef /camp Tijdens de oorlogsjaren proberen de meeste Nederlanders hun eigen leven zo goed en kwaad als dat gaat, voort te zetten. In de omgeving van Vught krijgen de inwoners direct te maken met een concentratiekamp. Dit brengt de nodige dilemma's met zich mee.

l

2 Het leven gaat door Onder de Duitse bezetting proberen veel Nederlanders de draad van het gewone leven weer op te pakken. Ze zijn niet goed, ze zijn niet fout, maar passen zich aan. Het is natuurlijk wel even 'wennen aan al die Duitse uniformen op straat, maar verder lijkt er weinig te veranderen. Over het algemeen gedragen de Duitse militairen zich correct.

Extreme tijd Vanaf 1933 ontstaat in Duitsland een systeem van terreur, dat nooit eerder op die schaal te zien is geweest. Om zoveel mogelijk tegenstanders uit te schakelen, bouwen de nazi's (nationaal-socialisten) onder meer een netwerk van concentratiekampen. Uiteindelijk sleurt nazi-Duitsland vele landen mee in de Tweede Wereldoorlog, die miljoenen mensen het leven kost.

De bezetting van Nederland in mei 1940 brengt discriminatie, vervolging, geweld, angst en achterdocht met zich mee. Het is een extreme tijd, waarin mensen soms voor zeer lastige keuzes worden geplaatst. Anderen verkeren in een moeilijke en uitzichtloze situatie, zonder invloed hierop te hebben.

Een kleine groep heeft de overtuiging en de durf om actief verzet te plegen. Zij helpen joden en andere vervolgden onderduiken, plegen overvallen en verspreiden illegale bladen.

Veel mensen worden verraden of opgespoord door de Duitse SD {Sicherheitsdienst)â&#x20AC;˘ Zij belanden in gevangenissen en kampen.

Honderden van hen komen voor het vuurpeloton. Bijna alle van de 140.000 in Nederland wonende joden raken verstrikt in een web van anti-joodse maatregelen. Ruim 100.000 van hen worden uiteindelijk vermoord of werken zich dood in nazi-kampen.

3 Cobie Douma De jonge Cobie Douma fotografeert tijdens de oorlogsjaren wat er om haar heen gebeurt. Doordat ze vaak verhuist, maakt ze foto's van verschillende omstandigheden. Cobie is niet bang; haar fotoapparatuur neemt zij mee in een mandje. Hoewel fotograferen niet verboden is, moet ze voorzichtig zijn. Het fotograferen van bijvoorbeeld voedseltekorten of het inpikken van joodse eigendommen wordt al snel opgevat als kritiek op de bezetter en kan tot arrestatie leiden.

In Cobie Douma's albums staan foto's, die maatregelen tegen de joden laten zien. Daarnaast maken haar foto's duidelijk dat voor veel merisen het leven doorgaat: men past zich geleidelijk aan.

4 Fanny Philips

Door gebrek aan voldoende gevangenisruimte ontstaat de behoefte aan een nieuw, groot concentratiekamp: dit wordt het Konzentrationslager Herzogenbusch, ofwel 'kamp Vught'. Kamp Vught moet dienen als strafkamp voor alle groepen 'staatsgevaarlijke' gevangenen en als opvangkamp voor joden. Tussen januari 1943 en september 1944 verblijven ruim 31.000 mensen voor kortere of langere tijd in kamp Vught. Onder hen meer dan 12.000 joden, voor wie Vught een doorgangskamp blijkt te zijn op weg naar de vernietigingskampen.

Het 19-jarige joodse meisje Fanny Philips woont met haar familie in Vught. Tijdens de oorlog schrijft zij aan haar vriendin Ans Schreurs. Alleen Fanny's brieven bĂźjven bewaard. De eerste dateert van 21 april 1942. Haar laatste briefkaart komt op 25 juni 1943 uit het doorgangskamp Westerbork.

In een van haar brieven schrijft ze: Verder heb je misschien al gehoord dat alle Joden in Nederland met 'n zogenaamde Jodenster op moeten lopen, 't Is een pracht exemplaar.

Fanny Philips, zomer 1940 op de dijk in Vught. t-'C-C^^

^ ^

Z<:.<-^/

^^^/.

'J^t-^xi^

yC-'^etx:^^

y^cc^/e' yc<..J<,o.<g'^<-<^^^-^ a-^G-e^iLsrzjü::

Otfyi -i^XhQ^ty^.

oótt^^o^^^

^ ^ « i ^

^«Ès»-^ .^uépao

/

•

Gedeelte van een brief uit begin mei 1942 van Fanny Philips aan haar met een door Fanny getekende davidster

correspondentievriendin,

Ik zal 't eens tekenen. Wat een mooi ding hè? En 't leukste is nog dat ze knal oranje zijn. Dus iedereen die je tegenkomt roept "Oranje boven" of "Leve de Koningin". Er is afgesproken dat iedereen die iemand met zo'n ster op z'njas tegenkomt z'n hoed voor hem afneemt. Ik vind 't helemaal niet erg om met zo 'n ding te lopen, alleen is 't wel vervelend dat ik nu helemaal niet iets kan doen waf niet mag.

- ^

In het begin zijn de brieven nog optimistisch van toon, maar geleidelijk aan komt in plaats daarvan een gevoel van onheil en dreiging tot uiting. Fanny wordt geconfronteerd met steeds meer beperkingen. Fietsen, tennissen, zwemmen, een bezoek aan het park of de bibliotheek worden verboden. Fanny helpt op het station joodse gezinnen die zich in kamp Vught moeten melden en later naar doorgangskamp Westerbork worden getransporteerd.

De Vughtse politie ontvangt deze anonieme klikbrief waarin de aandacht wordt gevestigd op joodse dorpsgenoten: "Is bet waar dat het U bekent is dat er in Vught nog Joden loopen

Op 14 september 1943 wordt Fanny samen met haar ouders, zus Heleen en broer Hans vanuit Westerbork op transport gezet naar het vernietigingskamp Auschwitz. Hier sterft ze drie dagen later. Fanny wordt twintig jaar.

zonder ster lederendag reizen zonder ster Fietsen zonder ster De bioscoop bezoeken zonder ster Zwarte handel doen op grootte schaal enz. - enz.

5

Mij niet bekend."

Klein anoniem verraad Veel mensen worden als gevolg van verraad opgepakt. De verraders hullen zich vaak laf in anonimiteit.

6

Kazerne Midden 1942 zijn er veel bouwactiviteiten in de bossen bij Vught. Wat wordt hier gebouwd? Omwonenden houden het voorlopig op een kazerne. Honderden arbeiders gaan aan het werk, maar ze zijn nog lang niet klaar als op 13 januari 1943 de eerste gevangenen arriveren. De 'kazerne' blijkt een concentratiekamp te zijn.

Een groep schilders uit de omgeving van Vught die meehelpen met de opbouw van het kamp (1942).

Aankomst van joodse gevangenen op station Vught. Deze foto is op 9 april 1943 stiekem vanuit een dakraam genomen.

Gevangenen uit kamp Amersfoort lopen in januari 1943 vanaf het station naar kamp Vught. htet fotograferen van gevangenentransporten was streng verboden.

7 Dagboekfragment 16 januari 1943 verjaardag.

Ik ging met trein. Het Ie cadeau was: op perron 8 u. Trein met Joden, heele huishoudens, veel kinderen. Aan anderen kant van perron uitstappen en loopen naar kamp. Half een weer groote trein met krygsgevangenen.

Trein met zieken aangekomen voor kamp. Verschillende auto's en wagens afgestaan door dokters en E.H.B.0. voor vervoer.

Boterhammem (van winkeliers gekregen) werden uitgedeeld.

Later mocht het niet meer (ze werden natuurlyk te goed gedaan).

9 april 1943 Alle Joden moeten zich vóór 5 uur gemeld hebben in het kamp, Vught. Het is er druk den heelen dag op station. mevrouw Van den Aker, Vught

8 Dagboekfragment 25 januari 1943 De hele stad is diep verontwaardigd. De gevangenen uit het groot concentratiekamp achter de IJzeren Man werken hier aan de Zuid-Willemsvaart, waar ze stenen moeten lossen. Dat moet iets ontzettends zijn, zoals die stumpers worden afgebeuld. Ze komen elke morgen gelopen bijna van Cromvoirt af, den hele dag stenen sjouwen, en dan weer terug lopen. Het zijn allen wrakken van mensen, uitgemergeld van de honger en ze worden behandeld als honden. De bewakers slaan ze bij het minste maar met de kolf van het geweer, tot ze niet meer kunnen.

Het zijn politieke gevangenen, zwarthandelaren, joden en andere veroordeelden.

Ik zou ze graag ook eens zien maar durf niet te gaan kijken, want ieder die het zag is er naar van. Sommigen lopen zelfs op veel te kleine klompen. Hun hele voeten stuk. Stakkers! mevrouw Verhees, 's-Hertogenbosch

JOODSCHE EAAO VOCE AMSTEtOAM v u u u i r r i u ( p , ^ Ui. o COHIN POSTQDO 417743

AMSTEROAM'CJ.6 Jtjmarl 4 } T i i 9M0S. SStm H9m

il9 fiK

T

li.l ^ï

l a a d« Baaraa l a d e s T«a d*a ^•«daoliaa Raad, A » f, t « r a a jH, Walad. Hear, HlarblJ daelea vlj ü aada, dat bet tranapart uit de J^aodaoha Sohauabur vaa plua mlaua V^ gr^ot.en'l^ela Teer da Weeroacht geaperrde persaaen badeaaaebt alet naar Waaterborlc, docb aaar Tught la TertrokJcen, Tugbt vardt ala warklcaap logerlcbt, de clakea gaaa »•>•' "eaterbark. Nadere bljzendarbedea m U l e a D werdaa Medegedeeld, zsodra se bekead zlja.

Heegaohtead, JOODSCHB BlAB VOOR lUSTZitDAU

700i>-IX:EHS.

4 •

M O SOMO 77M

-

K 3»

De Joodsche Raad verwacht dat Vught geen doorgangskamp, maar een werkkamp wordt. In het begin is men gematigd optimistisch.

9 Op transport

leciere Haft l i n g k r i j g t eèn nümmorr', ( D i t nuipiacr moot-U aj/tljd b i j z i j koudfcnT) 7 i s i t c x t i e : Bij v i s i t a t i e moeten .all-;,..,-Zi:!!dcex. leeg a l j n . ïï h e e f t af t o ^,even.t_ I d e n t i t e i t c bewijzen van' eTI^e- aa:p$i, dus ook 1 idiaaat scLapskaart en, abonnemcntc• k a a r t e n , enz, enz. g e l d : Dit moet nauwkeurig g e t e l d eïreed gehouden v;or-den»

Al in 1940 worden ambtenaren verplicht een verklaring te ondertekenen dat zij niet-joods zijn: de Ariërverklaring. Vrijwel iedereen tekent. In de loop van 1941 wordt de bewegingsvrijheid van joden beperkt door allerlei voorschriften. Daarna volgen de oproepen om zich te melden voor 'tewerkstelling in Duitsland'. Op 16 januari 1943 komen de eerste Amsterdamse joden in kamp Vught aan.

V

]0

Bij hu n aankomst in het kamp krijgen de gevangenen direct hun eerste

David Koker

instrwcties.

De joodse student David Koker woont met zijn familie in Amsterdam. In de nacht van 11 februari 1943 wordt de familie van huis gehaald en naar kamp Vught gebracht. Tijdens zijn gevangenschap in Vught houdt David een dagboek bij, dat in stukjes en beetjes het kamp uit wordt gesmokkeld. Op 2 juni 1944 wordt de familie Koker op transport gezet naar Auschwitz-Birkenau. Zijn moeder en broer Max overleven de oorlog. David sterft tijdens een ziekentransport naar Dachau.

•J

w ^1^*' fCZZ!

1^^\ W Frits Abrahams, politieagent uit Vught

uiuWwtvmnw 10 David Koker.

Als politieagent wordt Frits Abrahams ingeschakeld bij de transporten van gevangenen uit kamp Vught. Een van de gevangenen is Frans Goedhart, mede-oprichter van de illegale krant Het Parool. Hij vreest voor zijn leven en zoekt tijdens de tocht van het kamp naar het politiebureau contact met Abrahams. Op 2 augustus 1943 ontsnapt hij via een daartoe opengezette deur uit het Vughtse politiebureau. Abrahams heeft geluk en krijgt vier weken licht arrest.

Frans Goedhart

10 Het gezin Koker. Links David.

De politieke en journalistieke carrière van Frans Goedhart staat in het teken van verzet tegen uitbuiting en onderdrukking. Sinds juni 1940 verschijnt het illegale blad de Nieuwsbrief van Pieter 't Hoen, de voorloper van Het Parool. In deze nieuwsbrief keert Frans Goedhart zich tegen de bezetter én tegen de Nederlandse gezagdragers die niets hebben gedaan om

?7 Frons Goedhart in 1940.

Het Vughtse politiekorps in ? 940, vóór de indiensttreding van agent Abrahams.

ÊÊKÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ (^i— i WaHen H H und Pollzelgerlcht X Den Haag

Oen Haag, den

22.11.4 3

R«li 1 8 3 4 1 0 Appvat

3-tl IV 2 1 3 / 4 3 An den Oberwaohtmeist^r der Ge-neindepolizei Pranotsouif H . ^ , . A^ii^j;,a h a m s Vuffh-t ^, "• '. ' : L a m b e r t u s s t r a a t 29

*',

In d e r g e ^ e n S i e a n h a n g l ^ e n o t r a f s a o h e wegen f a h r l M s s i . g e r G-efangenenb e f r e i u n g ' w e r d p n " i e u u r ' T e k a n n t g a ' b p d p r Strafvpr*"'ff-ung auf den 2 6 . 1 1 . 4 3 , 1 4 . 3 0 Ohr, v o r das W- und P o l i z e i f i - e r i o h t X, Den Haag,S e s o h a f t s s t e l l e XV, g e l a d e n .

«ri^sfwpcne IV

71 Politieagent Abrahams krijgt vanwege zijn 'nalatigheid'

De belangrijkste concentratie een gevangenisstraf opgelegd van drie maan-

den, maar in hoger beroep wordt hij vrijgesproken. Zo komt hij na vier weken licht arrest weer vrij.

kampen in nazi-Duitsland en bezet Europa.

de nazi's tegen te houden. Uiteindelijk wordt Frans Goedhart gearresteerd. Medewerkers van Het Parool doen hun uiterste best om hem uit kamp Vught te bevrijden. In maart 1943 mislukt een ontsnappingspoging met hulp van een chauffeur van de kampwasserij. Na de succesvolle ontvluchting met hulp van politieagent Abrahams hervat Goedhart zijn verzetsactiviteiten

^ M

M'

^

Hamburg*^ '^Neuengamme Emslandlager

WRavensbrück

lergen-BelsenW

WSachsenhau Berlijn.

^Mittelbau-Dora

Soblbor I

^Buchanwald

Lublin-Majdanek

M

Belzeci

M Auschwitz-Bi rkenau

nbUrg Neurenberg»

iSMauthausen Wenen• • Budapest

Lagar i l a a t a r b o r k ,

•iii-»''^ i^-

den 2 2 . o k t o b e r 1 9 4 3 .

Jacques en Fietje Furth houden

M o t i i a n f ü r l l ü i m e r - A b t a l l i m n Viutht.

korte berichtjes

As: 1 9 * S o p h i a F u r t b - B u a n o de Hasqulta 7 . 9 . 0 7 B.61

contact

Vught en V/esterbork.

J a o q u e e I s . r u r t h , 7 . 7 . 1 0 Baraoke 4 a .

Brief e r h a l t e a . Herzllche arltasa.

zij daarin

niet

via

tussen Veel kunnen

kwijt.

Mfn.«.rimi>,a».nü d« a a a o u i t . . ? . ; . ! ! ? . n a gakt ea Ur THo?fa,(UM Oi > » U u f l « >»or« blatbaa k l n i i a t . l a l t a aat.Tlala loaaa aaab tlit Laar*

2 ; . Jaaq.I.Fartk,

2 6 . Bavlanaa Wklar-falfc, 25.8.07

Eaxta arhaltan. Itlar alli*a g u t . . Or'paa fOf LoitJa.IUaaa JaUPhllti>-Jat-8tB<m. l l b » r t LaTT.banaliafc 91n^ BI» ^^miTTl un r\oRh da' Aatvorta.

2 7 . I.Pataa-toTT,

wHfe^f;>ti^^".:'?-^^;^^^

ir

^ÊM

ti.'i^^ViLc

Uif het k a m p gesmokkeld

briefje

van Jaap

:

van

'Irf? f.

Woerden.

, y

^^

MJ

,

..L-

Marinus

vrachtrijder

bij Van

Gend en Loos. Hij brengt

hulppakkette

het kamp Onder

A d r a palkcttcn

van Esch is

binnen.

het zadel van

zijn paard fcXPRES

L«vcn»midde)«ij

briefjes

» n bcdeH onder hcv IJ»

worden

het kamp

uitgesmokkeld.

Hjftlmg

»»K

N... P . mam

J&^/M.

achtemum

/*< Jt<\^^**t

I

U g e r VUGT bij Den BOSCH Dii jdres \'oor pakkerien en bncvcn

Inhoud pakketten

Gewicht 3 K.G.

1 itmM bcood in melk gebjkken mer 3 al 4 eiwcn et doot heen Duivtn

dubbele bote* him men

m i ken. fknk dlli

middeUre boterhim het lekbeni -nei vlee^h. tui* i buRentM iiti beidt kinten mei iim. koek en tuiker. H an% uiiker.

Het resultaat

1 lepel uMit, ö houillan hlakfci. I Mukia luchtitwpi nofit ol drie iioppoeders; Inooii j[cen heele lubed wit drop ol pepermunt . een kl. rerbindie vundnci

I ipiindeidou«|e mei /ink- a\ b o M u l l . een

ol ridiji. *f>OMin« C ;

1 lijux

pui

o4 ' • " « u|tirenen m

; o a r i n i m pipiertie . l fleinhie hurwiief letikrtte op doen| 1 p u l ha«l oud* lokken

ol klompaokken: "> pipieren u b d o e k e n . 10

LIOICI piptertiei Nood een b t i d w er tn doen.

3 nool prt wc«k een pikket uuren.

Er zijn

duidelijke

instructies

over de

inhoud

van een

voedselpakket.

Familieleden

krijgen

deze

schriftelijke

mededeling.

van een

inzamelingsactie

van de

afdeling

van

Heerlen

het Nederlandse Kruis voor de hulp aan kamp

Rode pakketVught.

'Op de grens' Concentratiekamp Vught kan onmogelijk geheel van de buitenwereld worden afgesloten. Vughtenaren, familie en vrienden en hulpinstanties weten - al dan niet illegaal - tot het kamp door te dringen.

11 Briefjessmokkel De post van gevangenen aan hun familie wordt gecensureerd (gecontroleerd). Een brief met bijvoorbeeld gevaarlijke informatie kan daarom beter het kamp worden uitgesmokkeld. Burgers die hierbij helpen en worden betrapt, verdwijnen zelf achter het prikkeldraad.

23 Jaap van Woerden Jaap van Woerden wordt op 25 juli 1944 wegens illegale werkzaamheden door de SD in Den Haag gearresteerd. Via de gevangenis in Scheveningen belandt hij in kamp Vught. Op 6 september 1944 gaat Jaap op transport naar Sachsenhausen.

Tijdens de evacuatiemars vanuit Sachsenhausen wordt hij door de Amerikanen bevrijd.

U Jacques Furth Een deel van de joodse diamantbewerkers in Amsterdam krijgt een voorlopige vrijstelling voor transport naar Duitsland. Begin 1943 moeten ze zich in kamp Vught melden. Ook Jacques Furth krijgt een oproep. Zijn vrouw Pietje moet zich later in het doorgangskamp Westerbork melden. Hun zoontje Dave laat zij onderduiken. Veel joodse gezinnen worden in deze dagen van elkaar gescheiden. Jacques en Dave overleven de oorlog. Pietje wordt in Auschwitz-Birkenau vermoord.

25 Hulp van buiten In de eerste maanden sterven veel gevangenen als gevolg van de slechte omstandigheden in het kamp. In de loop van 1943 komen grootscheepse hulpacties van buiten op gang. Massaal worden er boterhammen gesmeerd en pakketten samengesteld.

Ook kunnen de gevangenen van hun familieleden voedselpakketten ontvangen. Met wat geluk zit alles er nog in, niet gebroken en nog eetbaar. De hulp is een welkome aanvulling op het weinige en eenzijdige kampvoedsel. Er wordt ook mee gehandeld en geruild. Met de pakketten worden vaak kleine berichtjes binnengesmokkeld.

De joden in kamp Vught zijn helemaal aangewezen op familie en vrienden. De Duitse bezetter heeft het Rode Kruis verboden om aan joden hulp te verlenen. Meer en meer joden worden opgepakt en voor hulp van buitenaf zijn zij afhankelijk van steeds minder mensen. Er wordt honger geleden, totdat de Joodsche Raad toestemming krijgt om voor voedselpakketten te zorgen. Later wordt deze toestemming weer ingetrokken.

16 Dagboekfragment In ieder geval, een prachtige dag, ondanks alles. Ik had bijna tranen in mijn ogen, toen ik door het dorp kwam en huiskamers zag. Wat zijn we niet al ver. En op de terugweg de mensen. Veel vacantiegangers, die een pieus gezicht trekken als wij voorbij gaan, met onze sterren en onze SS-mannen achter ons.

Vakantiedrukte om de IJzeren Man heen.

David Koker, kamp Vught, vrijdag 28 mei 1943

U Theo Stouten Op 22-jarige leeftijd wordt Theo Stouten opgepakt na het verduisteren van distributiestamkaarten, die hij nodig heeft om onderduikers van voedsel te voorzien. Op 1 februari 1943 wordt

M

.

HER20GENBUSCH

Auskunit

Ăźber

Haftlinge

gibl nur

haber

der

hier

einsitzende der

Be<ehls-

Si cherheitspolizei

in

den Haag.

Nochmalige

R Ăźckfrage

bei

der

Kommandantur K.L.He, w ird nicht beantwortel.

De-

Lagerkommandant.

75 De kampcommandant verstrekt geen informatie aan familieleden.

16 Badgasten bij De IJzeren Man. De recreatiepias bevindt zich op een steenworp afstand van het kampterrein.

18 In het midden Jei rechts Ad Bal.

"^'^"yv'

hij overgebracht naar kamp Vught en krijgt daar een zwarte driehoek ten teken van een economisch vergrijp. Theo verzwijgt dat de stamkaarten bedoeld waren voor ondergedoken neven die niet in Duitsland willen werken.

Op een kalender noteert hij wanneer hij (voedsel)pakketten van thuis ontvangt. Op 23 mei 1943 wordt Theo Stouten vrijgelaten.

'^^

18 Ad Bal Ad Bal wordt op 12 november 1942 gearresteerd als lid van een militaire verzetsorganisatie. In Vught komt hij op de administratie te werken. Ad Bal schrijft veel illegale brieven en zorgt er voor dat post van medegevangenen het kamp wordt uitgesmokkeld. Zijn zus Jenny post deze illegale brieven of levert ze persoonlijk af. Op 6 september 1944 ziet Jenny een trein uit Vught vertrekken. In die trein zit Ad op weg naar het concentratiekamp Sachsenhausen. Hij overleeft de oorlog.

u Theo Stouten wanneer

houdt op een kalendertje

hij een pakket van thuis

19

bij

ontvangt.

De familie Parijs

K L . ' t HUTOCENBOSCH AUFFANGLA6ER

'f

.^^^!£êc

Op 23 mei 1943 gaat David samen met zijn vrouw vanuit Vught op transport naar Westerbork. Vandaar worden zij vrijwel direct naar Sobibor gedeporteerd, waar zij op 28 mei worden omgebracht. Hun zoon, Samuel, wordt enkele dagen later eveneens in Sobibor om het leven gebracht.

194J,

TU^jju

20

M., Hiermede bevestig ik dankend de ontvangst van het gezonden pakje.

Frits van Hall

wndteeksntng)

!9 De kampadministratie een regu worden ontvangst

is efficiënt.

ondertekend.

Voor elk ontvangen

pakketje

Dit requ dient als bewijs

moet

voor

van een pakje en is bestemd voor de zoon van David

Parijs.

Frits van Hall is beeldhouwer en tijdens de oorlog actief in het kunstenaarsverzet. Begin augustus 1943 wordt hij opgepakt en naar kamp Vught gebracht. Hier kan hij zijn werk voortzetten in een barak die is ingericht als 'atelier'. Het lukt hem om enkele reliëfportretjes uit het kamp te smokkelen.

Eind februari 1944 wordt het atelier opgeheven. De nieuwe commandant, Hüttig, vindt dat de kunstenaars moeten worden ingezet voor de Duitse oorlogsindustrie. Frits komt in de tekenkamer van de Philips-werkplaats terecht, maar op 24 mei 1944

o=. ^ ^

CC^c^ d^ '# Leeuwarden

AWesterbo/k

DSchoorI

Vmsterdami )Scheveningen -^Den Haag

D Amersfoort ®Utrecht '^Deelen

•^ 's-Hertogenl riiT» Rifon-^ DVught <— ^-' vjMze •»'J£"T» -•(Sint-Michielsgestel tai-^f -^ Breda ^ ^ „ ^ a r e n \ 'iKEindhover D

Hoofdicampen

A

Doorgangskamp

Wvenio

DBreendonk AMeclielen

Gevangenis B u i t e n c o m m a n d o ' s van kamp vught

®Huy

Ovenichfskaart van de kampen in Nederland.

wordt hij op transport gesteld naar Dachau. Vandaar gaat hij door naar Auschwitz.

In januari 1945 wordt Auschwitz ontruimd omdat de Russische legers naderen. In dodenmarsen worden de gevangenen te voet naar Duitsland gedreven. Wie niet meer kan, wordt doodgeschoten. Frits van Hall is een van hen.

Boven: Frits van Hall.

Onder: EĂŠn van de reliĂŤfjes die door Frits van Hall het kamp uitgesmokkeld wordi. Voor zijn familie een kostbaar bezit.

w Een muziekuitvoering voor en door gevangenen. De tekening is gemaakt door een van de gevangenen in kamp Vught.

Gevongenschap

in terreur

Zaken die in het dagelijks leven nooit opvallen, krijgen in het kamp een nieuwe en bijzondere lading. Morele overwegingen tellen vaak niet meer.

niet eens hoe lang zij in het concentratiekamp moeten blijven.

Er bestaat geen verleden en geen toekomst meer.

23

21 Privacy Privacy was er helemaal niet. Je was nooit alleen, altijd in gezelschap van anderen. Alles watje deed, zelfs ademhalen, bleef niet onopgemerkt. De barak waarin wij zaten had een soort kamer met lange tafels en banken. Er was een soort waslokaal waar wc's waren waar je allemaal naast elkaar zat. Iedereen kon iedereen z'n billen zien. Dat vond je eerst gek maar daar wen je aan. Er waren wasbakken en niet te vergeten douches. Het slaapvertrek bestond uit allemaal bedden: drie boven elkaar, twee naast elkaar. Daar sliep je dan, ieder in een apart bed. En als die SS-ers het goed op hun heupen hadden, dan kwamen ze binnen op het middernachtelijke uur of als je net lag te slapen en dan moesten we als hazen de bedden uit en eronder gaan liggen. Als je niet snel genoeg was, dan werd je eronder geschopt.

Aldus oud-gevangene en ex-politieman Wim Vlijm, in kamp Vught van 12 maart 1943 tot en met 8 augustus 1944. Wim wordt samen met nog tien collega's opgepakt omdat hij weigert joden te arresteren en naar kamp Westerbork te brengen.

Stelen Over persoonlijke bezittingen in het kamp vertelt Aat Breur: Watje bezat droeg je bij je, want wat je ergens liet liggen was direct weg. Iedereen stal van elkaar, zelfs in ons Block met politieke gevangenen kwam dat nog voor. Ieder droeg wat zij bezat aan haar gordel, aan een ceintuur of een touwtje: een pannetje om je soep in te doen en een soort knikkerzak voor je verdere bezittingen: een tandenborstel, een stukje zeep. Een aantal vrouwen werkte in de Nahstube, het naaiatelier, die namen wel eens naalden of garen voor ons mee, en lapjes die ze op hun werk achterover hadden gedrukt. Daar naaide je dan zo'n zak van.

Aat Breur-Hibma en haar man. Krijn Breur, zijn actief in het verzet. Ze worden verraden en in november 1942 gearresteerd.

Krijn wordt ter dood veroordeeld en in februari 1943 samen met negentien anderen op een geheime plek doodgeschoten.

Aat gaat in de zomer van 1943 op transport naar Duitsland. In RavensbrĂźck maakt zij bijzondere potloodtekeningen van haar medegevangenen. In april 1945 wordt ze door het Russische leger bevrijd.

22 24 Overleven Door leuke' en 'creatieve' dingen te doen, kunnen gevangenen het grauwe, uitzichtloze en ellendige kampleven beter doorstaan. Bovendien beschouwt een aantal gevangenen ze als een vorm van verzet. Dat geldt ook voor het met veel improvisatie in stand houden van (geloofs)tradities en feestdagen, zoals Kerstmis en Chanoekah.

De enige manier voor gevangenen om zich emotioneel te beschermen is onverschilligheid. Niet opvallen is het devies.

Gevangenen hebben totaal geen zekerheden. De meesten weten

Dreiging Als joodse scholier is Bill Minco actief in het Geuzenverzet. Hij wordt gearresteerd en ter dood veroordeeld. Omdat hij minderjarig is, wordt zijn straf omgezet in levenslang. Daarmee begint een lange tocht langs Duitse tuchthuizen en concentratiekampen. Op 30 april 1945 wordt hij door de Amerikanen bevrijd.

Bill Minco over het mensonterende kampleven: Met alleen de SS-ers, niet alleen de Capo's, ook de medegevangenen waren in Mauthausen een voortdurende bedreiging. Als er een SS-er op een groep gevangenen die ergens werkte kwam toe-

23 23 Gevangenen dragen hun schamele bezittingen zoveel mogelijk met zich mee. Dit zelfgemaakte zakje bevatte alle persoonlijke eigendommen van een gevangene.

25 Hef gezin Citroen.

Adri (Aat) Breur-Hibma.

INBC'

24 Bill Minco.

lopen, zag je aan de uitdrukking op zijn gezicht dat hij 'op jacht' was: een slachtojfer zocht om zijn bestialiteit op bot te vieren. Zo moesten we boven in het kamp in lorries op rails de brokken steen vervoeren die door andere gevangenen langs de trap naar boven werden gesleept. "Los! Arbeiten! Schneller, schnelleri Ihr Sauhunde! Los, los!" We wisten het, één van ons, één van de gevangenen die de lorrie volgeladen met stenen moest duwen, zou het volgende slachtoffer worden. Wie zou hij er uitpikken? De zwakste, een muzelman die toch al geen kracht meer had, zou het slachtoffer zijn als de gevangenen de SS-er zouden 'helpen'. Erop of eronder, hij of ik. Hij had geen kans meer om te overleven, hij was aan het einde. Morele overwegingen tellen in zo'n kamp en in die omstandigheden niet meer.

Het systeem, de beestachtigheid nam bezit van allen, ook van de gevangenen. Toen de SS-er vlakbij was, werd de zwakste 'beentje gelicht'. Dit leidde de aandacht af van de andere gevangenen.

Met de kolf van zijn geweer werd de man door de SS-er in elkaar geslagen.

25 Angst Je moest dus steeds tussen de gevaren van het kampleven proberen door te zeilen. Altijd op je hoede zijn. Daardoor heerste in het kamp voortdurend de angst. Angst dat je onwetend een fout gemaakt had en daarom angst voor straf, angst om wat de toekomst zou brengen... Honger en angst waren de twee factoren waarmee de Duitsers systematisch en onophoudelijk onze weerstand ondermijnden.

Aldus Joop Citroen, die via Vught naar Auschwitz wordt gedeporteerd. Zijn vrouw Sophie en zoontje Robbie duiken onder.

Alle drie overleven zij de oorlog.

Tijd

24 Een steen uif concentratiekamp Mauthausen die door de gevangenen moesten worden uitgehakt en versleept.

Joop Citroen: Onze horloges waren ons afgenomen, in het kamp hing nergens een klok, ook geen kalender. Toch moest je steeds overal op tijd zijn. Op tijd voor de appèls, op tijd om eten te halen, op tijd om allerlei plichten te vervullen, waarbij te laat komen uitdraaide op straf of honger of allebei.

Eten Honger is een van de middelen die de SS gebruikt om gevangenen te verzwakken, uit te putten en tegen elkaar uit te spelen.

Eten wordt de kern van het bestaan.

26 De gevangenen in Vught ontwikkelen een eigen galgenhumor. Zo wordt de straat langs de keuken al gauw de Koolsingel genoemd.

27 Dagboekfragment "Heerlijk, vrijdag over een week." "Wat dan?" "Dan krijgen we koolsoep."

David Koker, kamp Vught, vrijdag 19 maart 1943

28 Johan van Zweden Kunstenaar Johan van Zweden is actief binnen het kunstenaarsverzet. Hij wordt opgepakt en komt via Vught in Dachau terecht. Uiteindelijk wordt hij door de Amerikanen bevrijd.

In Vught weet Johan via een list aan eten te komen uit de SSlevensmiddelenbarak. Onder het voorwendsel dat hij een stilleven van een ontbijttafel voor de kampcommandant wil maken, krijgt hij van een SS-er witbrood, kaas en boter. Steeds komt Johan nieuw eten halen: het oude is zogenaamd kleurloos geworden.

Wanneer de SS-er het schilderij wil zien, wordt snel met dikke streken een stilleven opgezet. Bij het zien van het werk slaat de SS-er zijn armen in de lucht: Mein Gott, das ist schĂśn, das ist wunderbar. Da dreht die game Krieg fĂźr uns drum, das tagliche Brot!

Een klein bezit Bij binnenkomst in het kamp moeten alle bezittingen worden afgegeven. Er is geen tastbare herinnering meer aan thuis. Elk voorwerp dat een gevangene in zijn bezit weet te houden, krijgt een enorme betekenis.

29 Mieke Steensma Mieke Steensma wordt geboren op West-Java. Mieke volgt na de HBS in Nederland een opleiding voor apothekersassistente.

De joodse Carla Mogendorff is een goede vriendin van haar. Als het gezin Mogendorff onderduikt, houdt Mieke regelmatig contact. Ze stuurt levensmiddelenbonnen op of brengt ze langs. Op 19 juli 1943 is Mieke aan het werk in de apotheek als plotseling een NSB-er voor haar staat. Ze moet mee voor verhoor.

Drie dagen wordt ze door de SD aan de tand gevoeld over het onderduikadres van de familie Mogendorff, maar Mieke laat niets los. Uiteindelijk moet ze naar kamp Vught, vanwege Jodenbegunstiging.

Op 6 september 1944 gaat zij op transport naar RavensbrĂźck en vandaar naar Reichenbach, Porta Westfalica, Fallersleben en Salzwedel. Op 14 april 1945 wordt Mieke bevrijd.

Tijdens haar nachtdienst in de fabriek waar ze werkt, wordt Mieke op haar 21e verjaardag verrast met een tafel vol eten en allerlei cadeautjes van haar vriendinnen. Haar kampvriendin Riek Snel heeft van afvalmateriaal uit de fabriek een doosje gemaakt. Op elke zijde van het doosje staat de naam van een kamp waar Mieke gevangen heeft gezeten. Het is een stille getuige van de manier waarop mensen van kamp naar kamp werden gesleept. Riek Snel heeft de oorlog niet overleefd.

30 De familie Mol Frans Mol is boekhouder bij het Gewestelijk Arbeidsbureau en daardoor in staat om gezinnen te helpen met werk- en reisvergunningen. Frans' verzetsorganisatie 'Voor God en den Koning'

groeit. Die organisatie laat onder andere mensen onderduiken en pleegt gewapende overvallen.

In maart 1944 wordt de verzetsorganisatie opgerold door de SD. Frans wordt zwaar mishandeld. Zijn vrouw en achtjarig zoontje Theo worden opgesloten in de strafgevangenis van Scheveningen. Na enkele weken verhuizen zij naar het concentratiekamp Vught. Frans moet in het kamp zware arbeid verrichten, Theo en zijn moeder worden direct overgebracht naar de bunker.

Acht dagen lang zitten zij opgesloten in een donkere cel, zonder daglicht, met nauwelijks iets te eten en geen wasgelegenheid of toilet. Het enige teken van leven is de wacht die af en toe langsloopt. Totaal uitgehongerd worden zij uiteindelijk overgeplaatst naar een ziekenbarak. Daarna komt Theo in een kinderbarak (24B) terecht en wordt zijn moeder naar een vrouwenbarak gestuurd. Gescheiden door prikkeldraad kunnen Theo en zijn vader elkaar eindelijk weer zien. Op 12 augustus 1944 worden Theo en zijn moeder uit het kamp ontslagen. Op 4 september wordt Frans Mol in kamp Vught gefusilleerd.

31 Richard Toumson Als Belgische gevangene heeft Richard Toumson tussen april 1943 en juli 1944 in kamp Vught gezeten. Er zijn ongeveer duizend Belgische Schutzhaftlinge in kamp Vught geweest. Bij zijn vertrek uit het kamp verloor Richard al zijn bezittingen.

In 1984 wordt de voormalige Schreibstube gesloopt. In enkele afvalkuilen op de binnenplaats worden voorwerpen gevonden.

Deze voorwerpen worden tentoongesteld in het nabijgelegen Geniemuseum. In mei 1984 komt een groep Belgische oudgevangenen naar Vught voor hun jaarlijkse herdenking van omgekomen landgenoten. Bij een bezoek aan het Geniemuseum herkent Richard tot zijn verrassing tussen de tentoongestelde voorwerpen zijn eigen pijpenkop en een medaillon dat hem door zijn beste vriend Louis Hubart was toevertrouwd. Louis was in juni 1943 ingezet in een werkcommando in Breda en niet teruggekeerd. De pijpenkop laat Richard als aandenken achter, het medaillon neemt hij mee voor de nabestaanden van Louis Hubart.

Ji ens haar gevangenschap houdt Anna Groen een dagboekje bij, ĂŞ

Andries Joustra, op 22 augustus

jegevangene mee naar Nederland wordt genomen.

1944 in Vught gefusilleerd.

Persoonlijke verholen Nationaal Monument Kamp Vught vertelt over de geschiedenis aan de hand van persoonlijke verhalen. Zo worden de gevangenen van toen herkenbare mensen.

32 Anna Groen, haar vader Marten en haar verloofde Andries Joustra Anna Groen en haar familie zijn actief in het verzet. De verloofde van Anna, Andries Joustra, woont in hetzelfde pension als Anna. Hij heeft in Friesland al diverse overvallen gepleegd.

Bij een overval op een distributiekantoor loopt het mis. Op 23 mei 1944 wordt Andries opgepakt. Er worden een geladen revolver en een vals persoonsbewijs bij hem gevonden. Tijdens het verhoor, waarbij Andries zwaar wordt mishandeld, komt men achter zijn identiteit en al snel worden Anna's ouders aangehouden. Anna verraadt zich door bij het Huis van Bewaring in Assen naar Andries te zwaaien. Ze wordt gearresteerd en net als haar vader en Andries naar kamp Vught overgebracht.

Anna's moeder wordt vrijgelaten.

Anna, haar vader en Andries worden opgesloten in de bunker.

Via briefjes hebben zij contact met elkaar. Anna begint met het bijhouden van een dagboekje. Op 22 augustus, de dag dat Andries gefusilleerd gaat worden, ziet Anna haar verloofde door een spleet op de binnenplaats van de bunker staan. Door een kuchje herkennen zij elkaar. Anna voelt wat er gaat gebeuren.

In haar dagboekje schrijft zij: Bidden is het enige wat die avond bleef.

Tijdens de ontruiming van het kamp, op 6 september, ziet Anna haar vader voor het laatst. Zij houdt haar dagboekje bij tot in het kamp RavensbrĂźck. Op 2 maart 1945 viert zij nog haar verjaardag, maar op 28 maart 1945 overlijdt ze aan vlektyfus. Haar dagboekje wordt later gevonden en door een medegevangene meegenomen naar Nederland.

Vader Marten wordt vanuit Sachsenhausen naar Buchenwald gebracht en komt terecht in een zeer zwaar buitenkamp, kamp Langenstein-Zweiberge. Hij overlijdt op 28 december 1944.

33 Joop Westerweel Al voor de oorlog houdt Joop Westerweel zich bezig met de opvang van joodse vluchtelingen uit Duitsland. In de lente van 1942 komt hij in contact met een groep jonge joden die zich in Nederland voorbereiden op emigratie naar Palestina. Binnen deze groep is de Duitse jood Jochim "Schuschu" Simon actief.

Hij is in 1938 in Duitsland opgepakt en terechtgekomen in het concentratiekamp Buchenwald. Na zijn vrijlating vertrekt hij naar Nederland.

Joop Westerweel vindt in Jochim een geestverwant. Joop, zijn vrouw Willy en een aantal vrienden besluiten samen te werken met de Palestina-pioniers. De Westerweelgroep houdt zich bezig met het verzorgen van onderduikadressen, het vervalsen van allerlei documenten en het uitzetten van buitenlandse vluchtroutes voor joden. In maart 1944 wordt Joop aan de Belgische grens gearresteerd en naar kamp Vught overgebracht. Daar belandt hij in de bunker. Zijn vrouw Willy is al in december 1943 in Vught terechtgekomen. Ook Jochim is gearresteerd. Hij pleegt zelfmoord in de gevangenis van Breda om te vermijden dat hij namen zal gaan noemen. In de bunker schrijft Joop een gedicht. Avond in de cel. Hij ziet kans dit aan zijn vrouw te geven. Op 10 augustus 1944 wordt hij samen met 33 anderen gefusilleerd. Zijn vrouw gaat op 6 september 1944 op transport naar het concentratiekamp RavensbrĂźck. Zij overleeft de oorlog.

34 Jan Herberts In 1943 is Jan Herberts 17 jaar. Hij zit in de vierde klas van de MULO in Arnhem en voetbalt bij de Arnhemse club Vitesse. Jan is een sportieve en populaire jongen.

Samen met vrienden vormt hij in 1943 een kleine verzetsgroep.

De jongens bezorgen illegale krantjes en ondersteunen onderduikers in de buurt. Terwijl de geallieerden steeds verder oprukken, pleegt het vriendenclubje inbraken om aan (motor)fietsen, wapens en radio's te komen. Het lukt ze zelfs een Duitse legerwagen te stelen.

Anton de Kom met zijn gezin.

34 Jan Herberts.

34 Jan Herberts speelde in Arnhem bij de voetbalclub Vitesse.

Op 30 augustus 1944 gaat het mis. Bij een poging een Duitse soldaat te overvallen om zijn wapens buit te maken, worden ze op heterdaad betrapt door passerende Duitse soldaten in een auto. De meeste leden van de groep kunnen per fiets vluchten. Jan Herberts neemt per ongeluk de fiets van de Duitse soldaat mee en laat zijn eigen fiets achter. Hierop zit een plaatje met zijn adres. Zo kunnen de achtervolgers hem meteen terugvinden. Jan wordt gearresteerd bij zijn grootouders en in de bunker van kamp Vught opgesloten. Zijn moeder, broer en zus, die met de hele zaak niets te maken hebben, komen als gijzelaar in Vught terecht. Omdat zijn schoenen hem zijn afgenomen, krijgt Jan van een vriendelijke medegevangene een paar pantoffels. Op de avond van 3 september wordt hij uit zijn cel gehaald en op de fusilladeplaats bij het kamp neergeschoten. Hij is de dag ervoor 18 jaar geworden.

33 Joop Westerweel.

35 Anton de Kom

^ dZmk^ l'^iAu^ ^pL.^ CCCAJ^ A>i /Hei da kif-^ ZĂś ..jAnc4cfe<c

32 In de dodencel in Vught schrijft Joop Westerweel het gedicht 'Avond in de cel'. Het vormt het afscheid van zijn vrouw.

\

Anton de Kom wordt in 1898 in Suriname geboren. Hij doorloopt de lagere school en de ULO, in die tijd een uitzondering voor een Surinaamse jongen. Via zijn werk als kantooremployĂŠ komt Anton in contact met arbeiders. Het wordt zijn eerste confrontatie met uitbuiting.

In 1920 vertrekt hij naar Nederland. In de jaren daarna groeit zijn poUtieke bewustzijn. Hij schrijft onder andere voor de Communistische Gids. In 1932 keert De Kom terug naar Suriname. Zijn verblijf daar staat in het teken van verzet tegen sociaal onrecht. Zijn arrestatie leidt tot rellen en de koloniale machthebbers verbannen hem naar Nederland.

Eenmaal terug is het vanwege de crisis moeiUjk om werk te vinden. Ook zijn revolutionaire reputatie werkt niet in zijn voordeel; de Binnenlandse Veiligheids Dienst (BVD) houdt hem in de gaten. Anton de Kom houdt veel lezingen tegen het kolonialisme en werkt aan zijn boek Wij slaven van Suriname, waarin zijn levensovertuiging is terug te vinden.

Tijdens de bezetting werkt hij mee aan de illegale pers. Op 1 augustus 1944 wordt Anton de Kom gearresteerd en naar kamp Vught gevoerd. Vandaar gaat hij op 5 september op transport naar Sachsenhausen. Via Neuengamme komt hij in Sandborstel terecht, waar hij in april 1945 sterft.

\h~iS-l-l94i-2.%-f,

Hetty Voöte (links) vlak na de bevrijding met een vriendin.

Op 5 en 6 september 1944 ontruimt de SS het kamp.

Mannelijke gevangenen worden gedeporteerd naar Sachsen-

^^

V

-ar

^K

^^^^91

;^3Bi9Bi

^i6 /

^^^^^^^^^•p

hausen, de vrouwen naar _ )i;"

,

Ravensbrück. Hetty Voöte gooit

Als uiting van onderlinge solidariteit en vriendschap bordt

een afscheidsbriefje uit de trein.

vrouwen in Vugbt eikaars namen op de verplichte hoofddt

.:j(W«7'-!

FREDERIK HENDRIK SOMSEN

'^'ïite. n <!• .H. ~i> J. ti»< w

^ ^ ttWl 'M! «•(««. «lil Gno

*'%i5 Frederik (Freek) Somsen.

WtM «< F K D O y D<>«t».g D )

SOMSiN

Meer dan een jaar bleef de familie Somsen in onzekerheid over het lot van Freek. leveningen schrijft Freek Sorhsèn dê namen van zijn vrouw en zoontje: Jans en V/im.

Freek Somsen.

Vught: eindpunt of tussenstation Kamp Vught is voor veel gevangenen een tussenstation: ze gaan weer door naar andere kampen. Voor tenminste 750 mannen, vrouwen en kinderen betekent Vught het einde. Zij komen in het kamp om het leven.

36 Hetty Voute Hetty Voute is bijna 22 jaar als Nederland wordt bezet. Ze studeert biologie in Utrecht. Met stijgende verontwaardiging volgt ze de acties van de bezetter. Samen met haar vriendin Gisela SĂśhnlein raakt ze betrokken bij een verzetsorganisatie die joodse kinderen helpt onderduiken.

Een liquidatie bij Sint-Michielsgestel van verraders in hun verzetsgroep wordt hen in juni 1943 fataal. Een van de betrokkenen overleeft de aanslag en vertelt alles aan de Sicherheitsdienst. Een dag later wordt Hetty bij het station in Utrecht opgepakt.

Via de gevangenis in Haaren belandt Hetty eind 1943 in kamp Vught. Hier heeft zij vele baantjes. Ze wordt weer verenigd met Gisela. Als Pooh en Piglet weten Hetty en Gisela het moreel van de vrouwelijke gevangenen hoog te houden met liedjes en re3vues. Ze is weerbaar en blijft optimistisch: Als je onder de indruk kwam van de ellende, wat je wel degelijk was zo nu en dan, dan ging je kapot. Met alle andere vrouwelijke gevangenen komt zij in september 1944 in RavensbrĂźck terecht, waar ook zij ervaart dat Vught nog maar het begin was.

37 Freek Somsen In mei 1940 vecht Freek Somsen bij de Grebbeberg tegen de Duitsers. Hij is 21 jaar en pas getrouwd. De Nederlandse overgave betekent voor hem een diepe teleurstelling. Nadat hij uit krijgsgevangenschap wordt vrijgelaten, raakt hij actief bij het verzet betrokken.

Hij biedt hulp aan joodse onderduikers, wordt leider van een verzetsgroep en pleegt overvallen op distributiekantoren om bonkaarten buit te maken. Na een oproep om zich te melden voor dwangarbeid in Duitsland (de Arbeitseinsatz) duikt hij onder. Hij gaat verder met het illegale werk. Zijn verzetsnaam is Joop Haneman.

De SD komt hem op het spoor. Om hem onder druk te zetten, wordt zijn zwangere echtgenote vijf maanden gegijzeld. Op 4 april 1944 wordt Freek gearresteerd in de trein van Utrecht naar Arasterdam. Een vluchtpoging mislukt.

Freek wordt opgesloten in gevangenissen in Amsterdam en Scheveningen. Daarna volgt transport naar kamp Vught. Via gesmokkelde briefjes houdt hij contact met zijn familie. Zo hoort hij van de geboorte van zijn tweede zoon. Aan zijn familie schrijft hij dat hij na verschillende verhoren gevangen is gezet in een dodencel in de bunker. Op 5 september 1944, de dag van de ontruiming van het kamp, sterft Freek voor het vuurpeloton in Vught. Pas vele maanden na zijn dood krijgt de familie te horen dat Freek op zijn 26e verjaardag is gefusilleerd.

YANKEE-EN(iEL(HAN-B0UJE1¥IEK | DANSEN NAAR DE PUPEN VAN DE ïTSHBrtHffsHsifWlOfsiig»7«Mt||

mogelijke manieren beïnvloed: op

JODENKLIEK

school, in jeugdverenigingen en met speelgoed.

Niets is eenvoudiger dan het volk te manipuleren. ^

Uitspraak van Joseph Goebfae/s, nazi-minister van propaganda

nJ^

Hef systeem Het nationaal-socialisme gaat uit van twee principes: macht uitoefenen door terreur en macht uitoefenen door propaganda.

En daar kan niet vroeg genoeg mee worden begonnen.

38 Nazificeren van de samenleving De nazi's verwachten van de bevolking niet alleen volgzaamheid, maar ook instemming met hun ideeën. Op allerlei manieren wordt geprobeerd om mensen in aanraking te brengen met de nazi-denkbeelden. Jeugdorganisaties, sportverenigingen, vrouwenclubs en allerlei andere organisaties worden gedwongen zich op te heffen of worden verboden. Ze worden vervangen door nazi-organisaties. Het is vrijwel onmogelijk om niet beïnvloed te worden.

39 De opvoeding van de jeugd In de nationaal-socialistische samenleving worden kinderen al van jongs af aan opgevoed volgens de ideeën van de staat. De opvoeding moet de jeugd discipline en gehoorzaamheid bijbrengen. Sport speelt hierbij een belangrijke rol. Sport heeft bovendien tot doel om het superioriteitsgevoel van het 'Arische' ras, de volksgezondheid en 'raszuiverheid' te bevorderen. Jongens beginnen in de Hitlerjugend en voor meisjes is er de Bund Deutscher Madel. Beide groepen dragen een uniform. De activiteiten van de jongens krijgen steeds sterker een militair karaikter, terwijl de meisjes worden voorbereid op het moederschap en het huishouden.

hebbers durven uit te spreken worden tot vijand of zondebok bestempeld. Anderen worden door de nazi's als staatsgevaarlijk of 'niet raszuiver' gebrandmerkt. Deze groepen worden belachelijk gemaakt. Tegelijkertijd wordt hun invloed en gevaar sterk overdreven. De nazi-propaganda sluit zo handig en doelbewust aan bij bestaande meningen, vooroordelen en gevoelens van mensen.

Om echt macht te krijgen over de samenleving wordt de propaganda ondersteund door bedreigingen en terreur. En daarin spelen de concentratiekampen een belangrijke rol.

11 Het vervolgen en opsluiten van groepen uit de samenleving Mensen met andere ideeën of mensen die te veel afwijken van wat de nazi's 'gewoon' vinden, worden tot vijanden van de staat verklaard. Zieken of gehandicapten worden als minderwaardig bestempeld. De joden worden gezien als minderwaardig én gevaarlijk.

Het leven van deze groepen wordt steeds meer bepaald door angst en achterdocht. Ze lopen het gevaar opgesloten te worden in een gevangenis, gesticht of concentratiekamp. Aan de buitenwereld worden concentratiekampen gepresenteerd als heropvoedingskampen. In de praktijk vormt het concentratiekampsysteem echter een middel om de weerstand van tegenstanders te breken of hen te vernietigen.

42 De SS

40 Tussen dwang en overreding Met de modernste technieken (radio, fotografie, film, geregisseerde massabijeenkomsten) worden nationaal-socialistische ideeën grootschalig verspreid. Mensen die zich tegen de macht-

In het begin is de taak van de Schutzstaffel (SS) partijvergaderingen en partijfunctionarissen tegen politieke tegenstanders te beschermen. Onder leiding van Heinrich Himmler wordt de SS omgevormd tot een paramilitair elitekorps. Hij bepaalt dat de SS-man een super-nazi moet zijn. De SS-mannen worden geselecteerd op betrouwbaarheid, gehoorzaamheid en fysieke conditie. Van belang zijn ook hun denkbeelden en raciale

SS-baas Himmler op inspectie in Dachau

Gevangenen in het Icamp t-

Sachsenhausen in 1936.

afkomst. De SS ontwikkelt zich tot een gesloten gemeenschap waarvan de leden door een hechte organisatie en een gemeenschappelijk gedragspatroon met elkaar zijn verbonden.

43 De SA en de SS

Telefooncentrale van de Gestapo.

In het begin worden de concentratiekampen door plaatselijke eenheden van de Sturmabteilung (SA), de algemene SS en soms door de politie gecontroleerd. Vanaf 1933 nemen speciaal getrainde SS-ers, de doodshoofdeenheden, de bewaking over.

De voortdurende confrontatie met de interne vijand wordt als een goede voorbereiding op de inzet als soldaat gezien. Met de dagelijkse gang van zaken in de kampen heeft slechts een klein deel van de eenheden te maken.

Eind 1936 zitten er in alle concentratiekampen samen zo'n 7500 gevangenen, die worden bewaakt door ongeveer 3565 man. Bij het uitbreken van de oorlog in 1939 zijn er rond de 21.400 mensen opgesloten, de SS-bewakingseenheden tellen 24.000 man. Na de inval in Polen worden deze eenheden achter de frontlinies ingezet bij de eerste systematische vernietigingsacties.

44 Gestapo 42 De Rijksadelaar. Deze afbeelding is te vinden op de bovenmouw van het SS-uniform.

Het uniform van een SS-officier is herkenbaar aan de doodskop op de band van de uniformpet.

Binnen de Duitse samenleving is de Gestapo (geheime staatspolitie) de meest gevreesde uitvoerder van de terreur. De Gestapo kan mensen in een concentratiekamp opsluiten, zonder enige vorm van proces. Het is een kleine organisatie, gericht op de bestrijding van minderheden en mensen die vijandig staan ten opzichte van het regime. Tegen deze groepen wordt hard en meedogenloos opgetreden.

De terreur wordt geaccepteerd door de 'normale' burger, die ervan uitgaat dat de samenleving ĂŠn hijzelf tegen ongewenste elementen beschermd worden. Hij hoeft zelf minder bang te zijn voor arrestatie. Binnen duidelijke grenzen kan hij frustraties uiten over het verloop van de oorlog of de beperkingen in het dagelijks leven.

Gewone burgers functioneren als de ogen en oren van de Gestapo. Door bijvoorbeeld hun buren aan te geven maken veel mensen gebruik van het bestaan van de Gestapo om persoonlijke conflicten op te lossen.

^

45 Door de Gestapo in WĂźrzberg gemaakte registratiefoto's van Ilse Totzke.

45 Ilse Sonja Totzke Ilse Sonja Totzke woont tijdens de jaren dertig als conservatoriumstudente in Würzburg. Een verre verwant geeft haar aan bij de Gestapo. Ilse zou te vriendelijk zijn tegen joden. De Gestapo vraagt haar buren Ilse in de gaten te houden en haar post wordt gecontroleerd. Deze observatie levert een stapel getuigenissen op. Zo brengt Ilse soms wel de Hitlergroet en soms ook niet. Ook schuwt zij de omgang met joden niet - iets wat op dat moment nog geen misdaad is. Een ander suggereert dat zij wel eens lesbisch kan zijn.

Hoewel er geen concreet bewijs is voor een overtreding, vormen de aanklachten van haar buren genoeg reden voor de Gestapo om haar in 1941 op te pakken. Tijdens een van haar ondervragingen verklaart Ilse: Ik kan het niet verdragen dat een land als Duitsland bestaat en ik wil hier niet meer wonen. Het is duidelijk volgens de Gestapo: Zij is een jodenwijf en gezien haar gedrag niet meer voor heropvoeding vatbaar. Ilse Totzke wordt afgevoerd naar het concentratiekamp Ravensbrück.

f»

Lex en Edo Hornemann met hun vader, circa 1937.

Selectie op hef perron

varflIfH^^i-Birker -Birkenau. Wie niet

kan werken gaat direct naar de gaskamers

^ < ^ ^ ^ ^

^~=^.

Arbeid in de kampen heeft een dubbel doel. Gevangenen worden ingezet voor de oorlogsindustrie, maar tegelijkertijd is het werk een middel om hen uit te putten en te vernietigen.

Selectie en

vernietiging

In de concentratiekampen vinden voortdurend selecties plaats.

Wie niet kan werken, wordt vermoord. Zo maakt de SS weer plaats voor nieuwkomers. Maar al gauw zullen ook deze weer worden vervangen. Op deze manier houdt het systeem zichzelf in stand.

46 Selecties Vanuit Vught vertrekken met grote regelmaat transporten met gevangenen. Voor velen begint zo een lange weg langs diverse concentratiekampen, vol uitputting, ondervoeding, marteling en ziekten, waar niet zelden de dood op volgt.

Vernietigingskampen als Auschwitz hebben als enig doel het vermoorden van grote groepen tegelijk. Bij aankomst op het perron worden jonge kinderen, ouderen, zwangere vrouwen en zieken met ĂŠĂŠn handgebaar van SS-ers naar de rij verwezen die rechtstreeks naar de gaskamers gaat.

47 'Arbeit macht frei' Arbeit macht frei (Arbeid maakt vrij) staat er boven een aantal toegangspoorten van concentratiekampen. In andere kampen is boven de poort te lezen: Jedem das Seine (Ieder het zijne).

Gewerkt moet er worden in de kampen, keihard. Maar in plaats van vrijheid, wacht vaak de dood. Zeker in de periode waarin een overvloed aan 'staatsvijanden' de kampen binnenstroomt en al die honderdduizenden nog niet essentieel zijn voor het overeind houden van de oorlogsindustrie.

De meeste gevangenen worden tewerkgesteld in SS-ondernemingen en in particuliere bedrijven, waaronder de grootste Duitse concerns. Ook zet de SS de gevangenen vaak in bij de bouw van hun eigen kamp, wat eveneens in Vught gebeurt.

48 Edo en Lex Hornemann Edo en Lex Hornemann wonen met hun vader en moeder in Eindhoven. De familie is joods. Edo (1933) kan goed leren en Lex (1936) heeft veel gevoel voor humor. Vader Flip werkt bij Philips. In 1941 richt Philips de speciale afdeling SoBu op voor zijn joodse werknemers. Philips probeert de afdeling te behoeden voor deportatie. Dit mislukt. Op 18 augustus 1943 hoort Bets Hornemann dat haar man is opgepakt en met zijn SoBucollega's naar Vught is gebracht. Ook Bets meldt zich met haar kinderen in het kamp.

In juni 1944 worden alle 496 'Philips-joden', waaronder zeventien kinderen, op transport gezet naar Auschwitz-Birkenau.

In tegenstelling tot andere transporten komt de Philipsgroep zonder selectie het kamp binnen.

Bets sterft al snel. De nazi-arts Kurt Heissmeyer selecteert Edo en Lex samen met achttien andere kinderen uit het kamp voor medische experimenten. De kinderen worden meegenomen naar het kamp Neuengamme in Duitsland en maandenlang misbruikt voor medische experimenten. De bevrijding door het Engelse leger komt voor hen te laat. In de nacht van 20 april 1945 worden ze vermoord. Hun vader Flip is waarschijnlijk doodgevroren tijdens een dodenmars uit Auschwitz naar Duitsland.

49 Joods doorgangskamp Vught Voor de ruim twaalfduizend joden die in kamp Vught verblijven, is Vught slechts een tussenstation, op weg naar een van de vernietigingskampen. Vanaf februari 1943 wordt het joodse deel van het kamp aangeduid met Judendurchgangslager (jodendoorgangskamp). Als gevolg van de oproep aan joden uit de provincie om zich uiterlijk 10 april 1943 in Vught te melden, stroomt het kamp vol. Daarop volgen de massale transporten van joodse gevangenen, meestal via Westerbork. Eind januari 1943 vertrekt het eerste transport. Als laatste worden de joodse werknemers van de Philips-werkplaats op 2 juni 1944 naar Auschwitz gedeporteerd. Van deze groep van 496 mensen

ĂŻ

49 Aankomst van joodse gevangenen in Vught.

49 Auschwitz-Birkenau.

hebben er 382 de oorlog overleefd, terwijl van de overige gedeporteerden slechts een klein deel is teruggekeerd. \

/

•

•

'

V:

De familie Van Praag

/

/t

50

#^':.i-r-/.-AJ 'L O •)-1

50 D/f papier wordt na de aankomst van een transport van joodse gevangenen in Vught op het Versterplein gevonden Het zat op de koffer van Henriëtte van Praag en moet er tijdens haar aankomst vanaf zijn gevallen. Vele jaren na dato IS de vondst van dit papier aanleiding om te achterhalen wat de geschiedenis is die erachter schuilt, een geschiedenis met een trieste afloop.

50 Henriëtte (links) en Celine (midden) van Praag.

In 1943 is Henriëtte van Praag 16 jaar. Een zachtaardig meisje, stilletjes van aard. Zij heeft een zus en een broer. Henriëtte speelt piano en kan goed leren. Het hechte, joodse gezin woont in Amsterdam.

Als haar zus Celine hoort dat Henriëtte is opgepakt en naar de Hollandsche Schouwburg is overgebracht, wil ze haar zien. Ze kan nog net een blik van Henriëtte opvangen. Dit is de laatste keer dat ze haar zus ziet.

Op 16 april 1943 wordt Henriëtte op transport gesteld naar kamp Vught gebracht. Haar broer Henri is daar al. Hun ouders zijn in Westerbork.

Op 11 september 1943 wordt Henriëtte op transport gesteld naar Westerbork. Mogelijk heeft zij daar haar ouders nog ontmoet. Vader en moeder worden later naar Theresienstadt gedeporteerd. Van daaruit gaan ze naar Auschwitz, waar ze worden omgebracht.

Henri wordt in oktober 1943 uit Vught naar Westerbork overgebracht. Vandaar gaat hij direct door naar Polen. Hij sterft op 31 maart 1944. Op 8 februari 1944 gaat de 17-jarige Henriëtte op transport naar Auschwitz, waar ze direct na aankomst wordt vermoord.

Celine wordt na gevangenschap in Westerbork en Theresienstadt doorgevoerd naar Auschwitz. Hier wordt ze door het Russische leger bevrijd.

Knijpkatten (handdynamo's) worden in Vught aan de lopende band

|2L1

samengesteld. De vrouwen die bij de fabricage van de knijpkatten worden

Kamp Vught heeft zijn eigen kampgeld

ingezet, proberen zoveel mogelijk te

Vliegtuigsloperij. In het Luftwaffekommando moeten gevangenqg_

gedrukt in de kampdrukkerij.

saboteren. Eenmaal aan het front

met de hand vliegtuigwrakken

Gevange-

nen kunnen in de kantine aanvullingen

demonteren.

werken de apparaatjes al snel niet

kopen op hun rantsoen.

EĂŠn von de we/n/ge bewaard gebleven foto's uit kamp Vught.

Gasmasker.

Ada van den Bosch.

y\/erk in komp Vughf Kamp Vught is in Duitse ogen een modelkamp. Gevangenen worden ingezet voor de oorlogsindustrie. Ernstige misstanden mogen niet voorkomen. Het is niet de bedoeling dat de Nederlandse bevolking wordt aangemoedigd tot verzet.

Op de 'vrije' zondagmiddag zijn er regelmatig strafappèls.

Sommige gevangenen worden voor het werk betaald met kampgeld.

53 5]_

Buitenkommando's Philips in Vught Van februari 1943 tot juni 1944 bestaat in Vught een speciale werkplaats van Philips, die na lang aarzelen door de Philipsleiding wordt geopend. Werken bij Philips biedt bescherming, beter voedsel (de zogenaamde "Phili-prak") en vaak een opleiding, die later veel joodse gevangenen tot voordeel zal zijn bij de onvermijdelijke selectie in Polen. De gevangenen maken onder andere scheerapparaten, radio's, radiobuizen en knijpkatten (met de hand aangedreven zaklantaarns zonder batterij).

Terwijl de joodse mannen en vrouwen die bij Philips werken er alle belang bij hebben om zo lang mogelijk in Vught te blijven, kunnen de politieke gevangenen hun negatieve gevoelens wat makkelijker vertalen in daadwerkelijke sabotage. Er staat altijd iemand op de uitkijk om te zien of er geen kampbewakers aankomen. Zolang dit niet het geval is, wordt er nauwelijks gewerkt. Tegelijk bedenken de gevangenen allerlei stiekeme kleine sabotage-acties, waardoor veel producten die uit hun handen komen het in de praktijk snel zullen begeven. Een sabotage-actie in juni 1944 wordt ontdekt. Het betekent het definitieve einde van de Philips-werkplaats in Vught.

52 Vught als werkkamp Het concentratiekamp Vught wordt begin 1943 in gebruik genomen op een moment dat de Duitse oorlogskansen nadrukkelijk keren. Terwijl steeds meer Duitse mannen naar het front gaan, wordt de arbeidskracht van de gevangenen in de kampen essentieel om de Duitse oorlogsproductie op peil te houden.

De gevangenen moeten zeseneenhalve dag per week werken.

In buitencommando's (tot in Leeuwarden, Den Haag, de Moerdijk en Venlo aan toe) worden ook gevangenen uit Vught tewerkgesteld. In deze commando's worden vooral verdedigingswerken aangelegd of vliegvelden hersteld. In het kamp en de directe omgeving bestaan talrijke commando's, zoals dat van de keuken en wasserij, de Schreibstube (de kamp-administratie), Sauern/io/(boerderij), Escotex (bont- en confectiebedrijf) en Menist (lompen). Een bijzonder zwaar commando is het Luftwaffekommando, waar gevangenen per spoor naar het kamp gevoerde vliegtuigwrakken met de hand moeten demonteren voor hergebruik.

54 Ontsnapping In september 1940 wordt de 23-jarige Ada van den Bosch gearresteerd op verdenking van spionage. Wegens gebrek aan bewijs wordt ze vrijgelaten. Vanwege haar betrokkenheid bij illegaal werk wordt ze in oktober 1942 opnieuw gepakt. Op 10 juli 1943 wordt ze naar kamp Vught overgebracht.

Ada is vastbesloten om te ontvluchten. Om haar kansen te vergroten spant zij zich in om een plek te krijgen bij het werkkommando in de gasmaskerfabriek in Den Bosch. Dat lukt en ze weet te ontsnappen. Eenmaal in vrijheid stort ze zich opnieuw in het illegale werk. In april 1944 wordt Ada verraden door de overbuurman. Op 8 juni loopt zij voor de tweede maal onder de poort van de Kommandantur door, kamp Vught in.

Na zes weken eenzame opsluiting in de bunker keert ze terug in het vrouwenkamp. Op haar blauwe overall wordt op de rug een rode bal aangebracht, wat betekent dat ze Fluchtverddchtig (vluchtgevaarlijk) is.

Wl) zijn in bet algemeen tegen de verspreiding van gniwetverhaien. doch wij utoeten een uitzondering maken voor het relaa» der gebcunenissen, die zich den ISen lanuari tn het kamp te Vught hebhen afgespeeld, waarbij 92 Nederlandsché vrouwen werden opgesloten in twee cellen van de nog niet voltocride gevangtnls, weUce midden in het kamp staat.

Wl) geven dit relaas weer. omdat wlf geloven, dat het goed la, het Nederlaadsche volk weet, wie de Dult.schers zijn, wat zlJ aandoen co waartoe zij tn staat zi\a Maar al te veel weten daar '15 van, wlUeo daar niets van weten, denken dat het zoo erg nog t is Latm zi] dit lezen en verschrikt worden Aan den anderen kant is er voor hen, die familie In het kamp hebben In Vught, geen redeti om zich door de vreesell)kbeid van het hier beschreven gebeuren te laten temeer slaan Het kamp te Vught is omstreeks half lanuari 1943 in gebruik genomen. In de eerste vier werken van zijn bestaan zltn ongexxer een zevende deel van de gevangenen gestorven door de slechte behandeling Sindsdien kwam er groott verbetering, zoodut door velen het f>eBtaan dragelijk geoordeeld wwdL De hierna beschreven gebeurtenissen zijn, gelijk reeds is gebleken, niet een terugval in de oude ellende, maar een op zichzelf staande uitbarsting van de perver' •sltcit van één man, den commandant Grünewald, die Inmiddels raeds vera-ljderd is. Daaruit zien wij dan ook. dat de bekendwording van dit gebeuren voor de DultscJKrs een prikkel is. om tot c]ktn prlja te voorkomen, dat er weer zulke etxn'nie ongerechtigheden zich voordien.

Nu het relaas.

De aanleidiiig: Conflict m een vrouwenbarak.

Onder de vrouw^en in barak 23 B was er een. die aan den sKommandantur een verraderlijken brief schreef, waarin zij eenlgc uil Whtt kamp ontslagen vrouwen aanbracht als begunstigsters van joden. ^yan ecoige vertelde zij, dat deze joden In huis verborgen hielden, letgeen Inderdaad het geval was. De vrouw, die een Rljksduitsche ras. stelde haar mede-gevangenen op de hoogte van den Inbcwud 'van dit „epistojet van het verraad" en wekte daarmede de algcmeene verontwaardiging. Men besloot haar te straffen zoodra de Dultscbe bewauksters verdwenen zouden zijn. Op de slaapzaal werd zQ door de dames met de wnterdoop gestraft. Enkele pannetjes met water gevuld werden over haar uitgestort. Daarna moest zij bcloveu niets van het ffebwirde aan den commandant of zijn helpster te ver^ilen.

dt vrouwen haar hadden aangedaan. Zjj werd daarop naar itft vrouwenkamp tcruggcbradit, waar zl) vertelde, dat de commandaitt door haar In kennis was gesteld van hetgeen er den vorigeo avoad was voorgevallen.

Opnieuw wartn de bcwoouitors van de barak wtr vrrbolgoi op haar en besloot men haar te straffen. Ctedcr atocmecnc üisteauDiaQ werd baar door een gevangene ecu baarvlecht afgcanedm. Htt slachtoffer was hierdoor zoo van streek, dat z(| besloot te vluchten.

Te middernacht verliet zij onopgemerkt de barak, klom over de evrstc prikkeldraadversperring en werd. toen zl} de volgende ooJbeinlog a:utraakte, docv een schildwacht ontdekt. <^ door het gtklep van de klokjes, die aan het prikkeldraad hangen, en <be door de aanraking in beweging waren gckoniai, argwaan had gekregc».

De bewaking bestaat voor het grootste gedeelte uit soldaten van 6t Nederland-sche Landwacht De bewuste schlldwadit richtte zijn gC' weer op de vluchtelinge en schoot haar ecnlge malen door de borat Zwaar gew(»id werd zij naar het ztekoifauis, dat tn het kamp is tn^wrlcht vervoerd.

Den volgeodco taorgtn «"erd Mej. Non Versteeg, de Nederlandschc borakleidster. door een ..Aufseherin" bij den commandant aatf' geklaagd. ZQ moest op den Kommandantur verschijnen. Haar werd gevraagd, wie de haarvlecht afgesneden had, doch zij weigerde den naam van de schuldige te noemen. De coamandaot gaf bevel haar in de gevangenis op te sluiten in een cel. waarin zich geen cokel comfort bevond, zoodat zij op de steenen moest slapen. Evemdli ontving zt) voedsel. Barak 23 B vond deze straf otibilU|k en meende: dat alle vrouwen schuldig waren ta dat Non Versteeg slechts gedaan had. wat allen In haar plaat.i hadden willen doen. Zij deeldim dit mede aan hun ,JVufscherin", die daarop de namen en de nuo»mers van de betrokkenen noteerde en verslag uitbracht aan den commandant Eenlge dagen verliepen, de commandant Het niets van zich hooren, totdat des Zatcrdagsavonds om 6 uur de vr«iwcn moesten aantreden voor de gevangenis.

In dt gcvasgento.

De CDcamandant beval, dat zl) door nooddeurtjcs werden bio-

nengelaten. Geholpen door drie trawanten joeg hij de vrouwen al razend en tierend in een van de celkamertjes te hoop. waarin zich niets bevindt. De gevangenis iS nog niet afgewerkt. Het ractse^werk in de cellen was nog niet droog.

De mannen grepen de vrouwen ruw vast en duwden ze één voor iéa de cel in. waar zi) als beesten tegen elkaar sttmden gedrongen en geperst. Het gelukte hun 72 vrouwen in deze cel te ,,stouwen", slechts met groote moeite slaagden zij erin de deur te sluiten en te grendelen. Alvorens dit te doen vergewiste de commandant zith erv,-in. dat de ramen gesloten waren, opdat geen frisache lucht zcHi kunnen toetreden en wenschtc hij den dames een aangeoamen Zondag De ovenge 17 vrouwen werden in een andere cel <^ dezelfde wijze ondergebracht, maar kwamen niet zoo opeengepakt te staan.

Het licht in de gevangenis en de cellen werd» gedoofd. De heeren verlieten de gevangenis, waarin nog geen wacht gestationneerd is, zoodat de vrouwen van Iedereen verlaten en van alJc holp \'erst#;en dwen nacht in de cellen zouden moeten blijven staan.

Wat er in het stikdonkcre celkamertjc, waarin de grootste groep \TOuWen was ondergebracht, heeft plaats gevonden, dien langen donkeren Januarinadit. tart ailc beschrijving Door tociK'nu'nd gebrek aan zuurstof geraakten vele vrouwen in zwijm. Zoolantj mogelijk werden zij door de andere overeind gehouden, omdat er get:n plaats was om de bcwustelooze neer te leggen en omdat men vreesde, dat ze. eenmaal op den grond gelegen, zouden stikken. Doch toen de krachten ter ondersteuning wegvielen, moesten de bulten kennis geraakten worden losgelaten.

Eeolge vrouwen werden waanzinnig van angst .en begonnen rondom zich te slaan, te trappen en te duwen. Zij moesten door diegenen, die krachtiger van ticliaont en geest waren, worden bedwongen. De hitte werd ondragelijk, de wanden en de vloer waren drijfnat van het water dat de ultaderalng erop deed condenserren.

Andere vrouwen begonnen over te geven en bevuilden zichzelf en elkander. Er hing een verpestende atmosfeer. De dwst werd ondragelijk, Eenlgen gilden en schreeuwden om hulp. anderen spraken een gebed uit en troostten en bemoedigden. Tot allen drong het door, dat dit het einde werd: een langzame en xckrrc dood door verstikking. Nadat het tallooze malen mislukt was, gelukte het eindelijk een raampje te openen en de glasruit \'an een ander kapot te slaan. maar dit bracht weinig of geen soelaas, want voor db ramen bevond zich een dicht houten schot. Er hccrschte vdshtgen dulstemiii. Bmx lucifer wilde bij gebrek aan zuurstof niet vlam vatten. Aan de gelulden kan men nagaan, wat er gebeurde. Het aantal iu zwijm (jcr.i.i'r'tpn steeg met het uur. De lichamen kwamen op en over - liggen, ikreten werden slechts flüüw gehoord dix>r huiten de gevangene, maar zl) werden als Z' doui lieo herkend, integendeel! Des Zffiïdagamorgcns WL-rd ir, Uut kamp verteld, dat de vrouwen hun straf blijmoedig droegen: ,.ze hadden zelfs gezcoigenl" Om 8 uur. dus nadat zl) 14 uur hndden moeten staan en liggen, kwamen twee ..Aufseherlnnen" de vrouwen bezoeken. Toen zij de deur van de cel geopend hadden en een blik binnen hadden geworjïen, ontstelden zi) zeer. De aanblik was cmtzettend, de u-alm, die uit de cel kwam. was weerzinwekkend, de gelaatskleur der vrouwen blauw-groen. en in de oogen van lien, die nog bl) bewustzijn warm stond doodsangst te lezen. De schrik van de bewaaksters wne z6ó groot, dat zij de deur weer dichtsmeten- Oogcnblikkclijk werd de arts van het kamp. een Duftsch officier, gewaarschuwd. Deze staat bekend als een x^r humaan man. Hl) was diep geschokt door betgeen hem was mederiedeeld en haastte zich naar het gevangenisgebouw. De vrouwen, die nog bl) bewustzijn waren, stonden te^en de muren gedrukt. Stonden? er was qeen ruimte meer om beide voeten neer te zetten op de vloer. Onmiddellijk werden de lichamen van gestorvenen en bewiwteloozen* die in het midden van het vertrek opgestapeld lagen, naar buiten gesleept en op de ganfen neergelegd. Van de vrouwen, die de cel op eigen beenen konden verlaten, zakten vele Ineen, toen zi) in de koude fri5«che lucht op de gangen kwamen. De cel stoomt^ als een Turksch bad.

De commandant was van den stand van zaken direct op de hoogte gesteld. Zoodra hl) In f>et bad geweest was zou hij kónen. en Üj t ^ a m . Hij nam snel maatregelen, die er toe moesten leiden, de misdaad te vertKrgen. De nog levende vrouwen werden zoo snel mogelijk over de overige cellen verdeeld. Den Nederlandschen ge•eesheeren, die als gevangenen aan het ziekenhuis van het kamp verbonden zijn. werd niet toegestaan hulp te verteenen.

Om twaalf uur S^dagsmiddags werd de groep van 17 gevangeneo uit de cei gelaten. Ook zl) werden In afzonderlijke cellen ondergebracht. Hun toestand was niet zooals van de anderen, doch velen waren eveneens totaal uitgeput. Toen tot hen doorgedrongen was dien nacht, wat er In de cel naast hun plaats vond, werden zQ door een vreesleijke angst bevangen. Gelukkig bewaarden zij bun kalmte, zoodat bij hen geen slachtoffers zijn gevallen Eén van de

55 Tineke Wibaut.

55 Hef Bunkerdrama raaki snel bekend buiten het kamp en wordt uitvoerig beschreven in illegale bladen.

Op 6 september gaat Ada op transport naar RavensbrĂźck.

Vandaar begint een lange en zware weg langs diverse kampen.

55 Bunkerdrama Kamp Vught is in Duitse ogen een modelkamp, georganiseerd volgens de sinds 1933 in nazi-Duitsland uitgewerkte kampsystematiek. Tegelijk neemt Vught een bijzondere plaats in temidden van de Hauptkonzentrationslager (hoofdconcentratiekampen) in dit systeem. Van het kamp moet een afschrikwekkende werking uit gaan, maar het is niet de bedoeling dat de Nederlandse bevolking door misstanden aangemoedigd wordt tot verzet.

De nasleep van het gruwelijke Bunkerdrama illustreert deze specifieke positie van het kamp. In de nacht van 15 op 16 januari 1944 worden als strafmaatregel 74 vrouwen ruim veertien uur opgesloten in een cel van de bunkergevangenis. De volgende dag blijken tien vrouwen overleden. Dit drama raakt snel buiten het kamp bekend en is olie op het verzetsvuur. De nazi-leiding in Nederland grijpt in om de negatieve publiciteit de kop in te drukken. Commandant GrĂźnewald en een aantal medeverantwoordelijken worden voor de krijgsraad gesleept.

Tineke Wibaut, slachtoffer van het Bunkerdrama: Toen het licht uitging barstte de paniek in volle hevigheid los.

Het was een vreemd aanzwellend geluid, dat af en toe wat afebde en dan weer opnieuw aanzwol. Het werd voortgebracht door biddende, gillende en schreeuwende vrouwen. Sommigen probeerden er doorheen te roepen om de vrouwen tot kalmte te manen en geen zuurstof te verspillen. Soms hielp dat, heel even, maar dan begon het weer. Het hield niet op, die hele nacht niet, het werd alleen minder luid. De hitte werd verstikkend.

56 Joodse kinderen in kamp Vught In een werkkamp horen eigenlijk geen kinderen. Desondanks worden in het kamp honderden joodse kinderen opgesloten.

Enkele weken na de komst van de eerste joodse kinderen zijn er al mensen die proberen hen op te vangen. De kinderen moeten weer tot rust komen. Er wordt gedacht aan sport, handen-

S T U N'D^H N P L A M 'S _ 'A 9 'A9-9 . i

W a s c n e n F r O k s l u c k

«^ _ A 1 O G y nn r, a S l t Ic

Unt err

'/2lO_

Cor/a Vefier is in 1943 niet mee- het

c ki

vro/i/'ke meis/'e van voor de oorlog.

Zij zit op de joodse HBS in Amserdam.

n _ l 2

S p i e l z e T t

Ze leert graag. Begin 1943 dui^t zij onder Maar zij heeft heimwee en gaat

12-

Al

E

S S e n

voor een poor dogen naar huis. Juist dan wordt het gezin opgehaald Carla

A 1 _ '/2 3

S cL Iaf e ^

neemt haar schoolboeken mee, maar haar viool blijft op hef onderdukadres

Aa?-

4-

U a l e r r ' c h l

achter. Carla is 15 jaar wannee' ze samen met haar ouders met he'

A_yi

CUymn.u.opiel^,

Kindertransport uit Vught wordt weggevoerd.

f^^-1

5_'A^

W a s c k e n

^-//.^

e n

?^

.«.3^^'

f?^

'*ii<è^

y

• • * ^ i ^ . ' ! ^ ; ; i ••p.fC*c*,^yij^jJ«, I

Dagindeling voor de kinderen in kamp Vught, afkomstg uit het joodse doorgangskamp. Zo gaat het in werkelijkheid riet.

arbeid, middagen met muziek en cabaret en aan een zandbak voor de kleintjes. Van deze plannen komt niets terecht. Wel komt er begin maart 1943 een school. De kinderen krijgen les van 9 tot 12 uur en van 2 tot 4 uur. Met de transporten gaan ook enkele leerkrachten weg. Als op 7 april 1943 nieuwe gevangenen worden ondergebracht in de school, proberen de leerkrachten de lessen voort te zetten in de woonbarakken.

Vanmiddag iets verschrikkelijks, wat mij zeer gedeprimeerd heeft. De mannen moesten het prikkeldraad afbreken. Om daarvan af te zijn ging ik naar de kinderen. Die hadden een matinee. Buitengewoon aardig ingericht alles. De kinderen met de handen in de schoot. En de ogen stil heel stil en aandachtig, zoals je dat vaak op foto's in de krant zag. Konferencier, poppekast. Het meisje met het grijze petje kwam binnen. Weer weg.

Even later: appèl. De kinderen gewillig naar buiten. In rijen van vijf, zo smal die rijen. En zo hebben ze, op vijf minuten na, twee uur gestaan, anders nooit appèl. Het is ongehoorder gevangen kinderen militair te drillen dan ze te mishandelen. Toen ik vanmiddag die kinderen zag staan, zo lang, zo lang, op hun bedorven feestmiddag, waarmee ze zich heel blij gemaakt hadden, toe zag ik voor het eerst wat andere mensen al zo lang beweren te zien, hoever wij gekomen zijn.

David Koker, kamp Vught, zaterdag 6 maart 1943 Anders is er nooit appèl op zaterdagmiddag. Een dag later zijn 32 van de ongeveer 150 kinderen ziek.

Een paar weken na de komst van de eerste kinderen moeten ze naar een apart gedeelte van het kamp. De moeders met baby's en kinderen tot vier jaar gaan naar een aparte barak. De oudere kinderen worden over diverse barakken verdeeld. Ze worden huilend en schreeuwend gescheiden van hun moeder en naar de kinderbarakken gebracht.

Op 30 april 1943 verblijven bijna achttienhonderd joodse kinderen in het kamp. De hygiëne is ronduit slecht en er is gebrek aan voedsel. Veel kinderen overüjden, bijvoorbeeld aan de mazelen. Dit wordt ook buiten het kamp bekend. Om aan de berichten over kindersterfte een einde te maken, besluit de SS dat alle kinderen uit Vught moeten vertrekken. Ouders en kinderen zijn wanhopig. Op 6 en 7 juni gaan de kinderen, meestal vergezeld door een van beide ouders, op transport naar Westerbork. Vandaar vertrekken op 8 juni 3014 ouders en kinderen naar Sobibor, waar ze bij aankomst meteen worden vergast.

il

J

1

\

1

,

ft.

mm

Gevangenen verliezen hun individualiteit in het kamp. Ze worden een nummer De kampkleding en de kaalgeschoren hoofden versterken dit gevoel.

fifntu/rirtini In Vin tun^.'taftm

Wf

turn wit ful/t tn- Armgrirtini

"TCSU

om naor zijn werk te gaan.

TTTT ' • ¥ TTTV TT TT 57 De groepsindeling wordt zichtbaar in

r1 IH

K.L.HERZOGENBUSCH Arb«ttMifu*1>

CapoD„

Auswe s N

Schubbiming

g.b.: BII

H H

Capo bMUligl.

D»r Ugerkommanddnt:

fleurde driehoeken

^m • ^ ^ 1 V"^ . ^ ^1 s^^^BM^I

57

M

en andere tekens.

57

Capo's hebben bepaalde voorrechten,

•'•••

Deze worden op de

Ofte Brauner, hoofd van

Set gebruik van ge-

• ^ • ^ •

waaronder meer bewegingsvrijheid binnen

'<ampkleding beves-

de Capo's in het joodse

het kamp. Daarvoor hebben ze een speciale

tigd.

strafblok.

Ausweiss.

Komphiërorchie In het kamp is de scheiding tussen daders en slachtoffers minder strikt dan men zou veronderstellen. De kamporganisatie is erop gericht om gevangenen zoveel mogeUjk medeplichtig te maken aan de terreur.

voelens die ook in de samenleving bestaan, worden binnen het kamp bewust gestimuleerd.

58 57 Capo's In elk kamp heerst er een strikte hiërarchie. De macht ligt bij de bovenste laag, de kampcommandant en zijn staf. Daaronder staan de SS-bewakers en ander SS-personeel. Maar de gevangenen hebben in het dagelijks kampleven vooral te maken met de Capo's. Dit zijn gevangenen die door de SS zijn aangewezen om toezicht te houden op het werk en het gedrag van hun medegevangenen. Aan andere gevangenen gunt de SS weer allerlei andere baantjes, zoals die van schoonmaker en ziekenverzorger.

In ruil daarvoor genieten zij bepaalde voorrechten.

Aan de SS-leiding moeten deze gevangenen laten zien hoezeer zij binnen het systeem passen om hun voorrechten niet te verliezen. Sommige Capo's voeren dan ook een waar schrikbewind uit over hun medegevangenen. Verstandiger is het te zorgen voor een zekere mate van acceptatie door bijvoorbeeld extra voedsel te delen. Het risico op een wraakactie kan zo worden verkleind.

Helemaal onderaan staan de gevangenen zonder baantje. Zij moeten hopen in de gunst te komen van medegevangenen die wel werk hebben. Tegen gevangenen met een lage status, zoals homoseksuelen, is de terreur groter, ook van medegevangenen.

Hun kans op overleven is het kleinst.

Het coderingssysteem In het kamp geldt een strikte groepsindeling van gevangenen.

Op de linkerborst van de kleding van iedere gevangene wordt duideUjk zichtbaar een gekleurde, stoffen driehoek aangebracht.

De indeling van gevangenen in categorieën ondersteunt de kamphiërarchie. Het vergemakkelijkt het tegen elkaar uitspelen van de gevangenen door bepaalde groepen te bevoordelen.

Bovendien is het risico kleiner dat gevangenen zich tot een eenheid vormen. Racistische denkbeelden en superioriteitsge-

Kamp-SS Een concentratiekamp biedt uitstekende mogelijkheden om SSmannen te scholen in de noodzakelijk geachte hardheid.

De dienst in een concentratiekamp wordt beschouwd als militaire dienst. Aan een 'binnenlands front' is de SS in een permanent gevecht gewikkeld met 'de vijanden van Duitsland'. In het perspectief van de meeste SS-ers zijn de gevangenen dan ook niet veel meer dan een onpersoonlijke en hinderlijke groep vijanden. De hen bijgebrachte politieke denkbeelden kunnen zij nu in de praktijk toetsen en toepassen.

Nieuwe bewakers passen zich in de regel binnen een maand aan. Deze gewenning wordt bevorderd door de groepsdwang, de diepgewortelde vijandbeelden, de bevelstructuur (bevel is bevel) en de gewoonte om het echt vuile werk zoveel mogelijk aan anderen over te laten.

Voorzover bekend, worden bewakers die niet meewerken aan gruweldaden niet bestraft. Toch gebeurt dit bijna nooit. De meeste mensen laten zich eenvoudigweg de taken opdragen en voeren deze uit.

In het kamp Dachau wordt de SS in 1933 door Heinrich Himmler, hoofd SS, voorgehouden: Kameraden van de SS! Jullie weten allen, waarvoor de Führer op ons een beroep heeft gedaan. Wij zijn hier niet gekomen, om deze zwijnen daar binnen menselijk tegemoet te treden. We beschouwen ze niet als mensen zoals wij, maar als tweederangs mensen. Jarenlang konden zij hun criminele gang gaan, maar nu zijn wij aan de macht. Als deze zwijnen aan de macht waren gekomen, hadden ze ons allen de kop afgesneden. Daarom kennen ook wij geen sentimentaliteit. Wie van jullie geen bloed kan zien, hoort niet bij ons en moet uittreden. Hoe meer van deze zwijnen wij overhoop schieten, des te minder hoeven we er te voeren.

^?c^*i'^

.^\>' : * »

'•.

Kt-j

^1

A^A^^' '(iiÜfe.c *^%i^-

•J .v^: w»..

., .fr^'rfr-'^

I m afv/achting van hun executie.

' • ^J

Suze Arts wordt voor Karl Lennertz,

haar rol in Vught tot

gefotografeerd

vijftien jaar

• •^•ii. m^^^mfSeft

tijdens zijn

gevangenisstraf

hij in kamp Vught komt al

naoorlogse

veroordeeld. In 1953

ervaring opgedaan als

interneringsperiode.

wordt ze vrijgelaten.

bewaker in Auschwitz.

voor

'Daders' Van de misdaden die in Hitlers machtsbereik gepleegd zijn, zeggen de neo-nazi's: het zijn leugens. De Duitsers zeggen: Het waren de nazi's. De Europeanen zeggen: Het waren de Duitsers.

De Amerikanen zeggen: Het waren de Europeanen. De Aziaten en Afrikanen zeggen: Het waren de blanken. En eens zal men zeggen: Het waren mensen.

terecht. Hij is als Lagerdlteste (kampoudste) verantwoordelijk voor de orde in en de schoonmaak van de barakken en heeft de leiding over de barakhoofden. Bij openbare lijfstraffen moet hij stokslagen toedienen. Met de ontruiming van het kamp gaat ook Karl Lennertz op transport. Na de oorlog wordt hij tot 1947 als vermeende oorlogsmisdadiger opgesloten in de bunkergevangenis van kamp Vught, maar later vrijgesproken.

Harry Mulisch, De zaak 40/61

61 59 Suze Arts Dagboekfragment september 1942 1 Ik heb per brief in Berlijn een SS-officierenpet, een koppelriem en bretellen besteld, 's Middags heb ik de ontsmetting van een blok meegemaakt om het van luizen af te helpen met een gas, Zyklon-B. 2 Ik heb voor de eerste maal een speciale actie meegemaakt buiten, om 3 uur 's morgens. In vergelijking daarmee lijkt de Hel van Dante bijna een kluchtspel. Het is niet voor niks dat Auschwitz het uitroeiingskamp genoemd wordt!

5 's Avonds, tegen 8 uur maak ik opnieuw een speciale actie mee met lieden komend uit Holland. Wegens het extrarantsoen verstrekt bij zulke gelegenheden, - bestaande uit 1/5 liter alcohol, 5 sigaretten, 100 gr. worst en brood, staan de mannen te dringen om aan dergelijke acties mee te doen.

6 Vandaag, zondag, schitterend middagmaal: tomatenbouillon, kip met aardappelen en rode kool (20 gr. vet), dessert en prachtig vanille-ijs. 's Avond ben ik opnieuw aanwezig bij een speciale actie, buiten.

SS-arts J.P. Kremer in Auschwitz

60 Karl Lennertz Karl Lennertz, een communist, wordt in 1933 gearresteerd als gevolg van een ruzie met een SA-man. Na verblijf in enkele kampen in Duitsland komt hij in januari 1943 in kamp Vught

Suze Arts wordt in 1916 in een welgesteld katholiek gezin in Tilburg geboren. Op kostschool in Duitsland maakt ze kennis met het nationaal-socialisme en leert ze Franz Ettlinger kennen, die lid is van de Hitlerjugend. Ze verliezen elkaar uit het oog, maar ontmoeten elkaar weer tijdens de oorlog. Op aandringen van Franz wordt ze op 15 juli 1943 Aufseherin (bewaakster) in het Frauenkonzentrationslager (vrouwenkamp) in Vught.

In de ogen van de vrouwelijke gevangenen is Suze een van de trouwste aanhangers van het kampregime. Op 15 januari 1944 krijgt zij het bevel om vrouwelijke gevangenen op te halen en naar de bunker te brengen, het begin van het zogenaamde Bunkerdrama. Op 20 februari 1948 wordt Suze Arts tot vijftien jaar gevangenisstraf veroordeeld. In 1953 komt ze vrij.

62 Franz Ettlinger Na een verblijf als bewaker in het vernietigingskamp Auschwitz wordt Franz Ettlinger naar kamp Vught overgeplaatst. Op zijn aandringen meldt zijn vriendin Suze Arts zich aan voor een baantje in Vught. SS-SchutzhaftlagerfĂźhrer Ettlinger pleegt vele en ernstige mishandelingen in kamp Vught, waarvan sommige de dood tot gevolg hebben. Hij geeft opdracht tot het doodschieten van een joodse man, die bij zware werkzaamheden uitgeput neervalt. In juni 1943 geeft hij mede leiding aan jodentransporten naar Polen.

65 Adam CrĂźnewald, als

63 Aufseherin Jo van Drunen.

64

commandant verantwoor-

Karl Chmieleweski. De slechte

delijk voor het Bunkerdrama.

organisatie van het kamp onder zijn bew/nd veroorzaakt veel slachtoffers.

63 Auiseherin Jo van Drunen met enkele gijzelaarskinderen, in het bijzijn van UnterscharfĂźhrer Walter

63 Jo van Drunen Van 15 februari 1943 tot de ontruiming is Jo van Drunen kampbewaakster in kamp Vught. In maart 1943 volgt ze in het concentratiekamp Ravensbrück een cursus voor bewaakster. Na een maand keert zij, in uniform, naar Vught terug en krijgt ze het toezicht over de vrouwelijke gevangenen. Vanaf december 1943 bewaakt zij vrouwelijke gevangenen die in de Continental-fabriek in Den Bosch werken.

64 Karl Walter Chmielewksi Kamp Vught heeft drie kampcommandanten gekend. De eerste is de 39-jarige Karl Walter Chmielewksi. Via Sachsenhausen, Mauthausen en Gusen (waar hij talloze misdaden beging) belandt hij in Vught. Hij is verantwoordelijk voor de chaotische en voor honderden gevangenen fatale beginmaanden van het kamp. In oktober 1943 wordt hij wegens verduistering afgezet en in 1961 tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld.

65 Adam Grünewald De opvolger van Chmielewski is de 40-jarige Adam Grünewald.

Ondanks vernietigende beoordelingen door zijn SS-superieuren begint hij een loopbaan die hem, na posten in onder andere Dachau en Sachsenhausen, tot kampcommandant van Vught maakt. Hij voert in Vught een strenger regime in, maar wordt na het Bunkerdrama van januari 1944 gedegradeerd tot gewoon soldaat. Hij sneuvelt in 1945 aan het Oostfront.

66 Hans Hüttig

66 Hans Hüttig, kampcommandant tijdens de massale fusillades en de ontruiming van het kamp in september 1944.

De laatste commandant van Vught is de 50-jarige Eerste Wereldoorlog-veteraan Hans Hüttig. Iemand met ervaring in andere beruchte kampen, zoals Buchenwald, Flossenbürg en Natzweiler. Hij heeft een rimpelloze carrière.

Onder zijn leiding worden in de periode juli-september 1944

67 Het SS Wachbataillon Nord-Wesf, voornamelijk bestaande uit Nederlanders, is belast met de buitenbewaking van kamp Vught.

.n*^ A ^

^ti'%*«4tt^^

t i ^

*-i

Sit'

<>-

^P<t^

^£-U„

HCMA^

'*»*•*

^^triyiö^

67 C L ^ t^

r*^t.XM>

^A/UAJ^

_Y1

QU/i^

.

'^i*.

» < ^

'k'^^^^^^^^'i^

<?'V*^^"p'~

"^^

WlvWA^,^--' c^-e

'iff^;!;*-, f y *^

- -

' y ' ^ '

f ^^.,^jCti^

K.w,^^

Briei van de Nederlander Jan, waann hij zijn vriend Piet

($AMU^^

probeert over te halen ook vrijwilliger te worden bij de SS.

zeker 329 mannen geĂŤxecuteerd op de fusilladeplaats bij het kamp. Na de oorlog wordt hij in Frankrijk ter dood veroordeeld, maar na een gevangenisstraf van elf jaar vrijgelaten.

67

4

I Nederlandse SS-vrijv/illigers aan hef Oostfront. Van de activiteiten van Nederlandse vrijwilligers aan het Oostfront zijn weinig persfoto's bewaard gebleven. Wel zijn er de door vrijwilligers zelf gemaakte foto's.

4

SS-vrijwilligers Op 11 september 1940 richt NSB-leider Anton Mussert de Nederlandsche SS op. De leden doen dienst in hun vrije tijd, waarbij ze zich bezighouden met exercitie, schietoefeningen, sport en politieke vorming.

Meer dan 25.000 Nederlandse vrijwilligers trekken tijdens de oorlog een Duits uniform aan, meestal dat van de Waffen-SS. Uit het vormingsblad van de SS: Van bijzondere beteekenis is ook hetgeen door de SS als politie wordt gedaan. Zoo is b.v. de inrichting van concentratiekampen haar werk. Daar worden alle staatsvijandige elementen onder controle gehouden en tot productieve arbeidsprestaties genoopt.

Op verschillende wijzen worden menschen, die anders slechts ten laste van den staat komen, aangepakt. Zij worden gebruikt in steengroeven, bij den aanleg van wegen, bij de ontginning van woeste gronden, het aanleggen van moes- en kruidtuin en dergelijke werkzaamheden. Juist met deze kampen heeft de SS de mogelijkheid geschapen den ontaarden, arbeidsschuwen voor de gemeenschap schadelijken mensch gescheiden te houden van den normalen mensch, die vreugde schept in den arbeid en daarin een gemeenschapsbelang weet te zien, waarbij tegelijkertijd de staat van de in deze menschen schuilende arbeidskracht profijt weet te trekken.

68 Vrijwilligers naar het Russische front Op 22 juni 1941 valt Duitsland de Sovjet-Unie binnen. Ook in Nederland leven anticommunistische gevoelens. De Duitsers proberen in heel Europa deze gevoelens te mobiliseren. Onder groot enthousiasme vertrekt op 26 juni 1941 de eerste groep vrijwilligers naar het Oostfront.

68 Op het perron van hef Haagse station Hollands Spoor wordt Hitlers boek Mein Kampf uitgedeeld.

1

Artsenkamer

Deze ruimte wordt door de Lagerarzt gebruikt.

(kamparts)

als

kantoor

Het is de enige ruimte met een houten vloer en er kan

een kachel gestookt

worden.

SS-Untersturmführer

Meier

gevangenen

dagelijkse

Zijn grootste

in de houding

wordt hij opgevolgd

De eerste kamparts

23-jarige

zorg is bet of zieke

in bed liggen.

Na enige

door de meer bekwame

verzorging

is de

maanden

dokter Wolter. De

van zieke gevangenen

is in handen

van

gevangenen.

2

Verblijfsruimte

In deze ruimte kan het crematoriumpersoneel /cache/ houdt de ruimte

3

behaaglijk.

de persoonlijke

geadministreerd

gegevens

en vastgelegd

hier de sectierapporten

van alle

overledenen

in een Sterbebuch.

opgesteld

en

Ook

worde

gearchiveerd.

Laboratorium

In Vught vinden geen medische organen

waaraan

geconstateerd,

5

£e%{^—

Administratieruimte

Hier worden

4

pauzeren.

experimenten

tijdens de sectie afwijkingen

worden

plaats.

Weefsel e

worden

i

hier onderzocht.

.—i

Sectieruimte

Vo/gens officiële

voorschriften,

concentratiekampen, te worden

verricht.

geëxecuteerd opgemaakt

die gelden in alle SS-

dient op elke overleden Dit betekent

6 Toilet en

dat ook op gevangenen

sectie wordt gepleegd.

die zij

Hiervan wordt een

ten behoeve van de administratie.

na de sectie wordt het lichaam

gevangene S

Zo snel

rappoi, mogelijk

gecremeerd.

douche

In het crematorium

is er veel aandacht

zijn er naast veel wastafels De vloeren zijn eenvoudig

voor hygiëne.

ook twee toiletten schoon te

Daarom

en een

douche.

spuiten.

7 Kistgalg In deze ruimte staat een zogenaamde

kistgalg.

bekend

is deze niet gebruikt.

worden

aan een buiten het crematorium

2 7 ter dood veroordeelde

In september

Belgische

Voor zover

en oktober

opgestelde

verzetsmensen

1943

galg

zeker

gehangen. Beide galgen worden na de bevrijding van i<amp ighi verbrand.

Hef

cremoforium

* * 1 e / van deze ruimfe maakt nu deel uit van de reconstructie (nkerce/ I ?5.

Lijkenopslag lier v/orden de stoffelijke overschotten tijdelijk neergelegd in afwachting van sectie en crematie. Een deel van deze ruimte maakt nu deel uit van de reconstructie van bunkercel 115.

9 Kamer van de stoker De Duitse gevangene 'Joep' die als stoker in het crematorium werkt, gebruikt deze ruimte om zijn administratie bij te houden en om er te pauzeren.

10 Kolenopslag In deze ruimte liggen de cokes (kolen) opgeslagen, waarmee de ovens worden gestookt. Nu staat er de mobiele oven. Deze op olie gestookte - oven wordt gebruikt voordat het vaste crematorium gereedkomt. De oven stoof in de open lucht, naast een houten gebouwtje, dat dient als werk- en verblijfsruimte voor de arts en het personeel. De exacte locatie is niet bekend.

Deze mobiele oven is tot aan de ontruiming van het kamp in gebruik. Met de kar die voor de oven staat, worden lichamen ton overledenen uit het kamp naar het crematorium gebracht.

e fwee vosfe ovens zijn van dezelfde makelij als de ovens in de concentrof/e- en vernietigingskampen in Duitsland en Polen. De ovens worden gestookt op kolen waardoor de verbrandingstemperatuur niet zo hoog wordt en lijkverbranding veel tijd in beslag neemt.

12Asputten bevrijding worden rond het crematorium enkele kuilen troffen met verbrandingsresten van gecremeerde igenen. Loter worden deze resfen verzameld in de twee tputten die zich achter het crematorium bevinden. Jaarlijks "lier op 4 mei een herdenking plaats. gangspoort .matorium is met een hek en prikkeldraad afgescheiden n de rest van het kamp. Behalve voor de gevangenen die er verken is het crematoriumterrein verboden gebied.

In het crematorium worden de lichamen van bijna alle mannen, vrouwen en kinderen die in kamp Vught om het leven worden gebracht, verbrand.

Het eerste slachtoffer in Vught is een 80-jarige joodse man, die het marstempo vanaf het station Vught naar het kamp niet kan bijhouden en in elkaar zakt. Hij wordt begraven op de joodse begraafplaats in Vught. Alle volgende slachtoffers worden binnen het kamp begraven of gecremeerd in een mobiele oven. Na de voltooiing van het crematorium eind 1943 worden alle lichamen opgegraven en alsnog verast. De as wordt verstrooid achter het crematorium.

Vanaf het begin heeft kamp Vught een Deutsche Standesbeamte (ambtenaar van de burgerlijke stand). Hij moet van iedere gevangene die sterft een akte opmaken met persoonlijke gegevens en de doodsoorzaak. Deze worden opgenomen in het Sterbebuch. Niet alle akten zijn bewaard gebleven, noch uit 1943, noch uit 1944. Met behulp van diverse bronnen is geprobeerd de namen van alle slachtoffers van kamp Vught te achterhalen. Zij staan vermeld op de speciale gedenkwand in het herinneringscentrum.

De eetzaal in een gevangenenbarak in Vught, getekend door een gevangene.

'• '^^J^Mi-^^W^

'V^i^'MXïiSt'^W^i-^M!^''^

lil r ™._j D D D

D

1.

SLAAPZAMrSchl^num^

•

•

1 j, 1

.

•91

Indeling van een woonbarak

f \

•

•

• \

•

•

Hisforische reconsfrucfie woonborok Op het terrein van het Nationaal Monument Kamp Vught is een historische reconstructie van een van de vleugels van een gevangenenbarak geplaatst.

In kamp Vught zijn 29 barakken als woonbarak in gebruik. De oudste barakken zijn van hout, de latere barakken van steen.

Elke stenen woonbarak kan 240 gevangenen herbergen. Dit aantal wordt in drukke tijden overschreden. Een barak bestaat uit twee vleugels, die eikaars spiegelbeeld vormen. Elke vleugel bestaat uit een wasruimte met toiletten, een eetzaal en een slaapzaal.

De kachel. Mogelijkheid om iets te warmen. Een onmogelijkheid om het voor 100 vrouwen met 150 kinderen te doen. 1 kachel in eetzaal, 1 in waschzaal, electrische platen voor groote pannen kindereten, voor babyvoeding, voor waschwater, voor broodroosteren, luiers drogen. En dan iedere moeder individueel voor 'me kind' een klein pannetje aardappelen, soep, stoofsla, want 'me kind' of zijzelf lits geen koolsoep. Kind is ook vaak te verzwakt na reeks ziekte van 3-10 weken, moet extra gevoed.

Voorstel: laat toch aardappels en groenten gezamenlijk koken en verdeelen. Dat vertrouwen ze niet.

Dagboekfragment van een joodse verpleegster, kamp Vught

De wasruimte biedt geen enkele privacy. Tussen de wc's is er geen afscheiding. Voor de meeste gevangenen went dit snel.

Bovendien vormt de wasruimte een van de weinige plekken waar je ongestoord met elkaar kunt praten of af en toe een rustige plek kunt vinden.

In de eetzaal staan tafels en banken en een grote kachel.

Vooral de mogelijkheid om drinkwater of voedsel op te warmen is heel belangrijk. Vaak is er veel gedrang en geruzie. Met name ook bij de moeders met kleine kinderen in het joodse doorgangskamp:

De slaapzaal is gevuld met stapelbedden, drie boven elkaar. Elk bed heeft een stromatras en een strokussen. Verder krijgt iedere gevangene één deken. Vaak heeft deze deken reeds andere eigenaren gekend, en is hij in de tussentijd niet schoongemaakt. Ook de stromatrassen vormen een bedreiging voor de hygiëne. De gevangenen moeten elke ochtend hun bed volgens strenge voorschriften opmaken. Een hobbel in het stromatras heeft strafmaatregelen tot gevolg. In elke barak is een groep gevangenen verantwoordelijk voor de schoonmaak van de barak.

Louis Aardeweiic 11 jaar Samuel Aardewerk 13 jf— Eduard Agsteribbe 9 maai Suse Cohn 13jaa Judith Col"--' " •-

naran^HPma

Simon Gokkes

15 jaar

Barend de Jong 15 ji Emanue! de Jong 5 i.

Eva de Jong 13 ji Jacob de Jong 6 j Max de Jong 13 j Mya de Jong 8 i;

Gitiy Kosiner U jaar Juda Koster 1 jaar Marianne Koster 11 jaar Rachel Koster 17 jaai Jacob Kosters 3 maanden David Krammer II jaar Ju lith Krammer 15 jaar Betje Krant 11 jaar Isaa c van Kieeveld l l jaar

^

anny Krieker 2 jaar HiIX de Kromme 15 jaar A iron Kronkopf 5 jaar

braham van de Kar 8 ja Alida van de Kar 6 jaar Anna van de Kar 12 jaa ette van de Kar 8 maar oseph van de Kar

6 jaa

Ethel Kupfeischmidt 5 jaar Eva Kupferschmidt 3 jaar Aro n de Lange 6 maanden Eva de Lange 7 jaat H iltje de Lange 2 jaar Levie de Lange 4 jaai Mirjam de Lange 13 jaar Sara Lap 3 jaar

Jetty Menist

9 jaar

^^^^^^EQ^^^^^

limiiii

B 11 tr-n> 1 f i R ^ ^ B n ^ ^ ^ H Esth er de Leeuw 9 maanden Ju dith de Leeuw 4 jaar Mozes de Leeuw 3 jaar

oot 9 jaar heodora de Groot 3 ja; haim Giuszka 14 jaar

B H

Fiou je van Leeuwen 12 jaar Isaac van Leeuwen 10 jaar Jacob van Leeuwen 13 jaar Levij van Leeuwen 9 jaar Louis van Leeuwen 10 jaar Rebecca van Leeuwen 10 jaai ^^TiiiiiuK'M • ^ u o n v ^ t l K a h M ^ iMIlU^UIIJt lW^lViJllMU|WJm

llEllimTTi^rlfnS iliflnlJ'Jni'i^llinn

^^J

>eph de Leon 16 )Osje de Leon 9 j Elly Les 9 jaar iny Mok 11 jaar on Mok 11 ja

MIRISÜHI

uc ithCo ezij 1 6 jaar LeoCoez in 13 jaar be cca Coezi n 15 jaar os lia Co zij tl K jaar

Cla ra Fran Sim ane fia Betty Fran David Fran

ex ander Coh en 4 jaar Arie Cohen 10 jaar Betje Cohen 9 jaar Betty Cohen 11 jaar

Eva Fran Dora Fr Esther F J3uis Fr

Isaak Cohen

"onard Kleinkramet 5 j Marlanna Klepman 4 jaa

12 ja;

i"

Lena Klok 17 jaar Mozes Klok 9 jaar Compel Kloos 13 jaai Annie Kloot 7 jaar Claia Kloot 12 jaar Jonas Kloot i maanden Louis Knegje 6 jaar Barend Koe 5 jaar Louis Koe 7 jaar Rosa Koe Ojaai Abraham Koeko k 12 ja Ruchama Kohn 13 jaai Salomon Kok 12 jaar Cato Kokernoo 15 Jaar acques Kokerm ot 13 ja Jetty van Kolle m 8 jaa Johanna van Kolm 3 jaa

Hef kindergedenkfeken Op zaterdag 5 juni 1943 wordt in het joodse doorgangskamp bekendgemaakt dat alle kinderen van O tot 16 jaar op transport moeten. Directe aanleiding is de hoge kindersterfte in het kamp, die ook buiten Vught bekend raakt.

Aan de ouders wordt verteld dat de kinderen naar een speciaal kinderkamp worden gebracht. Op 6 juni vertrekken de kinderen van O tot 3 jaar met hun moeder, 7 juni de kinderen van 4 tot 15 met een van hun ouders. Via het doorgangskamp Westerbork worden bijna alle kinderen en hun ouders direct doorgestuurd naar Polen. Na een reis van drie dagen worden zij direct na aankomst in het vernietigingskamp Sobibor vermoord.

Op 5 september 1999 vindt op het terrein van het Nationaal Monument Kamp Vught de onthulling plaats van een gedenkteken voor de weggevoerde joodse kinderen. Het monument vermeldt de namen en leeftijden van de kinderen die met de Kindertransporten van juni 1943 zijn weggevoerd en zijn omgekomen. Het gedenkteken is een initiatief van de Vriendenkring Nationaal Monument Vught. Het is ontworpen door Teus van den Berg-Been.

De transportlijsten van 6 en 7 juni 1943 zijn bewaard gebleven en daarmee de namen van de kinderen.

Kon je teer smeren Over steen, namen, verleden?

Dwaze stumper, zulke namen Zijn nooit uit te wissen!

Ze staan gegrift in talloze Mensenzielen, onaantastbaar Voor jouw verziekte haat.

Ze staan met vuur geschreven Aan de hemel, welks licht Jou ondraaglijk is Je hebt niets bereikt.

Teerling Je hebt voor alles alleen Je eigen naam besmeurd Niet die van hen: Zij glimlachen om jouw woede.

Badend in het licht.

Wiegend op Gods adem En zingen heel zacht en stil Voor wie het wil horen:

De fusilladeploofs De fusilladeplaats ligt op loopafstand van het Nationaal Monument Kamp Vught, op een voormalige schietbaan van het Nederlandse leger. Op het gedenkteken dat op deze plek is opgericht staan de namen van 329 mannen die hier zijn geĂŤxecuteerd.

In juni 1944 wordt de eerste gevangene in Vught gefusilleerd.

Hij is schuldig bevonden aan sabotage bij het Philipskommando. Op 16 september worden vanuit de gevangenis in Den Bosch vier mannen naar de fusilladeplaats gebracht en terechtgesteld. Zij zijn de laatste slachtoffers.

Massale executies vinden plaats in augustus en september 1944, onder druk van het oprukken van de geallieerden. Vanuit verschillende gevangenissen, maar met name uit de strafgevangenis in Scheveningen, worden zij naar Vught gebracht. Op grond van het op 30 juli 1944 door Hitler uitgesproken Niedermachungsbefehl komt alle rechtspraak tegen 'saboteurs' te vervallen en kunnen zij zonder enige vorm van rechtspraak ter dood worden gebracht. De meeste gevangenen verblijven nog korte tijd in de bunkergevangenis van het concentratiekamp Vught, voordat de doodstraf wordt uitgevoerd.

Het executiepeloton bestaat voor een groot deel uit Nederlandse SS-ers, belast met de buitenbewaking van het kamp.

De gevangenen in het kamp kunnen de schoten horen: De spanning nam, ook in de bunker, toe. Dit als gevolg van de vreselijke terechtstellingen, die wij daar zo van dichtbij moesten

^v

meemaken. Wanneer er 's middags na vijven nog mannen op de binnenplaats werden opgesteld dan wisten wij het al. Zijzelf wisten dikwijls nog niet wat hen te wachten stond en om hen nog meer op een dwaalspoor te brengen (dat vermoedden wij tenminste), lieten de Moffen hen de Rode Kruis pakketjes meenemen, waaruit ze dan soms stonden te eten.

De salvo's van de schietbaan weerklinken steeds vaker, nu ook al tijdens het ochtendappĂŠl. Vanmorgen twee salvo's. Na het eerste salvo tel ik negentien genadeschoten en ik ril over heel mijn lichaam. Mijn onderlip bijt ik stuk om de tranen van woede te bedwingen, bij deze afschuwelijke moordpartijen waaraan nooit een einde schijnt te komen.

Na de ontruiming van het kamp wordt door enkele omwonenden een houten kruis opgericht, dat nu achter het monument op de fusilladeplaats staat. Het monument is op 20 december 1947 door prinses Juliana onthuld.

In 1995 en 1996 wordt het monument op de fusilladeplaats beklad. De daders zijn nooit gevonden. De bekladde panelen hebben een plek gekregen op het terrein van het Nationaal Monument Kamp Vught.

Een onbekende bevestigt in 1995 een gedicht aan de poort van de fusilladeplaats, dat nu in brons gegoten nog steeds te lezen

KUUT. B e i t u s

|

20 12 1 9 1 0 . 27 0 1 1 9 4 3

i

FEBRUARI 1 9 4 3

ï i

S»,

SMIT, G e e n 16 12 1 9 0 1 . 0 9 0.

.'f i!(.#;a!|n*«B;"2

K^S

UERC. J a e o b u s V , ! ' •j../-.;^

VM<

Willem VAN

•.'M . 20 0 1 I5/.2

1-. u

i i i < j . ? ; Oi >:.4.i

WAL. B e m a f d u s O.C. VAN DER .:?. D7 1 8 9 7 . 27 01 ^ 9 4 3

DDK, Gerrit D " 25 11 1 9 1 8 . 20 r. fKVTR

BROUWER. Ev.

.. ;

tCnsrrR Cimstiaajl J.F.K8.M. OSCri : g o 7 . 2 0 0 1 1 9 4 3 lajIPERS. J o h a n R 1 U 0 8 1 9 0 2 . 20 r r SlOTOWSKI. A l :

n

RIIP. Pietei 3.0.

0 3 1914 . 28 01 1943

K ' : S ' . ' . ' I , : E , A o t o i n e VAK .:

: 3 S 9 . 28 0 1 1 9 4 3

SMIS.':. Leonaidvis 3 l. :4 05 1901 , 2 8 C - ^ HITORMAN. J o h . i ! • ; 02 1 9 0 9 . 29 0 1 „ , .

2 ] 04 1904 . 20 0 VELDHUIS. Hcru.

^tfiCHAAS. H u i l m t u s H .

•7 0 2 1 8 9 0 29 0 1 1 9 4 3

20 r

VLAAN'D'

19^3

.. Hermanus H. .

.-OOUNGEN, L u c i

ÜTTEN, J a n

: 0 1 1 S 9 0 . 10 0.

: 02 1 8 8 7 , 2 3 0,

REUVER, Arif !

fiOER. J o h a n n . ; :

•-> 0 6 1 9 1 8 . 11 0 .

••- 12 1 9 1 4 . 24 0.

SPEUER. N o a :

SMIT, H a r m i 12 10 1 9 0 9 . 0 1 0 .

:i 06 1 8 9 0 . 11 C,

HEUTS, KrUti:!. ;: 0 6 1 8 8 8 . 2 4 C.:

•JEERLING. Gerard

; DOER, P e t r u s 1 ) , :

SMIT. A b u h a n i

; 0 8 1 9 2 1 . 12 0.

1 07 1 9 1 4 . 24 0.'

0 8 10 1 9 1 0 . 0 1 •::, S H n s . Marimi: 15 11 1 8 8 4 . 0 1 0 . :

FRONIK, J o h a n r

RAAI. Y s b r a n d : 0 8 1 9 1 2 . 24 0 2 1 9 4 3

3 05 1916 . 1 2 0 ; cni

4,:..

IXAASSEN, H e r m f l ' . . -

; - 5 « . 20 0 1 1 9 4 3

OIEDERIKS, H e n d n k F. 1)9 0 4 1 8 9 1 . 2 1 0 1 1 9 4 3 ••:- — M A N N . S i e g f t i e d l . :6 . 2 1 0 1 1 9 4 3 j

C a s p e r D, VAK

ï ? 0 5 1 S 9 6 . 21 cr.

2S C3 1917 . 30 Ql i = --,J PORCELUN. H 0 2 « s

KAM. T .

SAMUEL, E r n : '

STEL. Aric VA;:

VERBilï'\ 0 6 1 9 0 8

30 1

0 4 06 1 8 9 3 . 21 0 :

0 0 8 1 9 0 8 . 31 0 .

SAKKyR

BROEKMAN, A l l : S 0 2 1 9 1 2 . 3 1 c;

Tr'r-:

l i l l . a . -..^:.;:'i :->0D 1 3 2 4 .

FRENK, Sini'.i.

P E n R S E N . Willen-. t. 0 3 1 9 1 1 . 31 0 1 1 9 4 3

.220:

i:[^*;fP

I'

1.

KASPER-SALOMON. O l o i n : ii-r7

i .. , i - .

:.;

VEEN, liaar: VAN

SARFATU-DUrrS. S.,i.,

> 1 : : H , ,J.i:-.:: '/AN

15 12 1942 . 29 0..

KOSTERS-KLEINHAl 20 ü7 Vr.-Q . 3 0 C-

SLUYS. Roosje VAN OFR 3 02 1 9 4 1 . 13 0 4

:: 10 1 3 6 6 . 10 0 7

GOULOOZI, D a m -' 12 1 8 7 2 . 15 04 ;

l'All-SPHDIGER, ..

•: 0 3 1 8 9 5 . 2 8 0

STENEEES. J a c .:

KOOL, A d è l e V. ; 0 8 1 9 4 1 . 16 0 4 154.1

: 0 1 1 6 8 3 . 11 0 Lutqerus

- . 12 03 1943 i.dnnesMVAKDES 2-'. '34 1 9 1 9 . 14 0 3

SCHAVRIEN, L o u i s E 0 9 07 1 9 4 1 . 16 04 1»43 TOF-V/nilDSIRA, Hann,>. :-. . 1 6 0 4 1 9 4 3 : : j r i a n n e VAN

13 0 3 1 8 8 9 , 1 6 0 .

..' . 17 0 4 1 9 4 3

KOPERBERG, H.i:

• 11 1907 . 0 3 0

HAM. Evert VAN •'t 0 3 1 9 1 0 . 15 02 1 9 4 3

04 11 1 8 8 8 . 16 0 :

iLïERBERG. Rosalin.-i -. 10 1 9 4 2 . 17 0 4 1 9 4 3

WUMINK, Cmaiil :-: 04 1 9 0 0 . 0 3 li:. . I J H E , J o h a n n e s .: U-. 0 2 1 9 0 1 . 0 3 o : ALENG. A l c x i i i 10 12 1 8 9 1 . 04 r:

:i)EKKOEK. J o h a n n e s W. • 11 1 9 2 4 . 15 0 2 1943 PAUL. H e n d r i k : 0 1 1 9 0 0 . 15 02 1 9 4 3 SAKTIK, C o m e U s VAli H 12 1 9 1 5 . 1 5 02 1 9 4 3 SMIT, Michiel

15 0 1 1 9 1 5 . 0^4 O i i : j 4 3 MUSTERS, O o h a n H . ' 2 0 1 1 9 0 6 . 0 4 0 . ' ' = •-'

VOS, L e e n d e n t .

0 1 0 3 1 8 8 7 . 16 0 3 1 9 4 3

SACHS, Karl 23 U 1 9 4 2 . 18 04

DEfCKER. A l i e n 17 0 5 1 8 7 8 . 1 8 0 3 '

WAL, E o k e U n u s VAN DEK '

PORS, B a s ü a a n

09 11 1 9 1 0 . 24 0 3 1 9 4 3

STRUIK, E g b e r t 0 5 10 1 9 0 1 , 1 5 0 2 1 9 4 3

22 12 1 8 8 1 , 24 03 ZON, Jan V,v: 20 0 2 1 9 0 6 . 26 0 : BRILIEMAN, A..: :>J 10 1 9 4 ? . ?'> n -

PETERS, J o h a n n •V 0 2 1 8 9 3 , 0 4 n

: 3 1 1 1 8 9 9 . 1 8 04 1943

:i 0 8 1 8 6 7 , 19 04 1943

DOKTER, Willem A,

DORDRECHT, C o r n e l i s f

l'J4)

ERG-MULLER, H e s t e r

15 0 9 1 8 8 5 , 2 2 O J

- , 10 1 6 9 2 . 16 0 2 l ' J 4 a

''-^

FRANK-COIIIN, I;la 10 0 8 1 8 6 9 . 19 04 I B ' . l '•''•'• T . C a r o l i n a -:• . 19 04 1 9 4 3 ..D. Joill A. ,jc i o , o . 19 04 194 J l'OPPERS, A d e i h c i d R. •: 11 1941 19 04 1943 i:,],A.

BAUH, P«er 2 07 1886 . 23 01

TIKTELEN. Arie C. VAN '943

:143

24 11 1911 . 31 01 1943 Oli 0^ I^OÜ . 23 :. .

KNE6JE, Racli 05 10 1942 . 29 O: EN. Hendrik •'. 06 02 1945

PRWS, Herm,: ?.? 10 1870 . 29 O i

lAAL-FÖSSTEK Ro»lia 07 1860 . 20 04 1943

"rXGEl.MANS. Nicolaas

SCHSAMEYER, Henilnl H .1.

26 11 1909 . 24 01 1943

. 01 1913 . 17 02 1943

l'RA.St:„,.., , FRESCO. Gerson 17 07 1664 . 25 01 1543

r.DF VAN DER PAIS WiÜeiK K.

3 03 191/ . 0/ 1'.

VAN

BENNIS Jjn i

0-' 06 1886 . 23 04 1943 -941 .•:ter H.

KANTEKAK-MARX. Josephine lir. 05 1879 , 23 04 1943

Ofi lS9i: , ::i 02 1943 KINT. Alouisius - 10 1905 . 19 02 1943 PONIE. Siraon 27 02 1884 . 25 01 1943

VOS, Nathan DE ; 04 1888 , 19 02 1943

SOESHAN-HORN. Emma

RUTGERS. Hendilk 3.

13 04 1870 . 23 04 1943

03 06 1895 . 26 01 1943

HEILBRON-CUSSEl, Bcitli.i 16 03 1 8 5 8 . 24 C4 1943

BlIRT. Jacobus VAN 23 11 1912 . 2 7 01 1943 COHEN, Louis D. 22 02 1920

. 27 01 1943

17 11 1S97 , 09 02 1943

JOODSE VROL'..

27 04 :

0 1 0 1 1 8 9 3 . 12 04 1 9 4 3

0 08 1 8 7 4 . 1 1 0 ; :

1 0 3 1 9 0 9 . 14 G.

GA1> 21 0 8 1 5 - . :

SPITS. Louis • 14 06 1859 . 29 0 -

•A'ICHARD, Jacofcii

'G.

2il 04 1-:.

;

. o ; 1 9 2 1 . l i 02 i , - i

!^, 0 3 1 9 1 9 . 3 1 !:!

VERZAWrVOORT. Cai.

VOET, Willem VAN DER '1 06 1 8 9 8 . 0 6 03 1 " "

VRÜMIN, 5d..

HOEK, FMllcisi:.

i l 0 9 1 8 9 ) . 22 i l :

0 0 07 1 9 1 3

CREMERS. P e l e i 07 0 6 1 9 0 3 . 3 1 0 1 1943 EVERT, F r e d e r i k K. VAS . 7 01 1903 . 3 1 0 1 '

a-'-

BAALE. R o s a l i e VAN 22 0 6 1 9 4 1 . 12 04 1943

KAAS, Willen

BRIE, WilleiT.

•; .•• v:-:- . ;•, 'Y. V;.'i

DAALHOF. C o r n e l l : .

11 07 1 9 1 7 . 0 6 0 3 1 9 4 3

DARPHORN, J O i - : .- 10 1 8 9 7 . 27 02

•ÏEULEN. U i l k e V A :

•

1943

BEER. L e e n d e n

M r r Z , M o i e s L:

12 0 5 1 8

26 04 1 9 4 3

S 0 9 1 8 9 5 , 26 02

.1 0 5 1 9 0 2 . 27 C '

22 0 6 1 8 9 1 . 30 !:.

P O O I . J a c o b !.

SCHRAVENDDK. Hcn.i 2 6 0 7 1 9 1 6 . 2 1 l:

MEIBEROEN, S a k 11 11 1 9 0 5 . 02 o ;

EduardA.

.VIBIG, H a r l o g 0 8 1 9 4 2 . 11 04 1 9 4 3

UNA. J a n .: 0 5 1 9 1 7 . 0 9 0 3 1943

0 4 0 5 1 8 9 3 . 30 01 : : ••

VEi.Tr

MARTIN. Marli-: 04 1879 . 04 o :

: 0 7 1 9 2 5 , 25 0,' KARPt, Rudoli 0 0 3 1874 , 26 o :

. 26 04 1943

-CHTERBERG, J o l i :-. 0 2 1 9 0 7 . 0 4 0-:

: 0 5 1 8 8 2 , 0 8 03 .

, i t ,'

25 04 1943

E I Z A S . Ella s

iTELLEMAN, J o n , -

LANGE, G e n i t 04 10 1 8 9 1 . 1 3 ''•'

A l b e r t 1,

o h a n n a H.

JAGER, Au'«,. 0 3 1 8 7 5 . 07 0.:

WINTER, Kla.i 3 0 9 1 9 0 6 . 0 3 O:^

J 0 8 1917 , 25 0:'

.r. u.'. I r i :

!

HERTZ, E r i d i 22 0 8 1 9 1 3 , 0 5 04

'. 0 1 1 8 8 4 . 0 9 0 ' .

SEEKHUIZEN. 3.i

DRAi;: 17 0 8 I b :

LIOS. M a u r . i : 2 8 Ofi 1 8 6 1 . 2 5 04

BRASSÉ. J o h a i i

,: 0 4 1 9 1 3 . 0 2 0.'

MARKUS, J o s i : 5 12 1 8 9 3 . 0 2 rj.

-.•:? . 2Q ü l

M

WERKENDAM, J o '•• 0 4 1 8 9 2 , 0 3 0 •

•••'-- 0 6 1 9 1 1 . 0 2 1.

•;iD 1 : V

wÊ J 0 5 1 8 6 7 . 0 3 0.-

29 0 4 1 9 0 9 . 0 1 o; ^•1 Cy i y ; : : , i ü UI :•.•• j

JAMSSEN. H e t ü i a i -

18 0 9 1 6 8 6

:

i.

R

APRIL 1 9 4 3

HK'rJt.;.:S>-':>:MtKaigBi

-<^1

HOITTRIEI, AlOE ••" 0 6 1 9 2 2 . 0 1 0 .

ROODVELDT. Is. .•: .

i ü i i liii-t . ^0 0

0 6 11 1 8 8 3 . 2 0 0 i

...

MAART 1 9 4 3

^•ËL''

03 02 1897 . 01 ü.

RITSEMA, ELS 21 0 4 1 9 0 2 . 0 1 0 .

Att—!•

:-'..SL;.,...-.

M ' 1

:2 11 1 9 2 1 . 0 1 \

;'

0.' . 16 ü i -; 1.

BOER. P i e l e r G. DEN i 0 6 1 8 8 9 . 22 0 2 1 9 4 3

: H. VAN DER 21 02 1943

HENDRIKS. Johannes H.

.-1 12 1.367 . 23 04 1:0.3

07 05 1905 . 27 01 1943

HElLBRON-SLAGTtR, Bctjc13 10 1866 . 25 04 1943

H:

^^HHKamDE

^ ^ ^ ^ ^ P f 06 1943 ' i l ' , '

'i'

^ ^ ^ • p ) 8 1943 UI .''LI'.'

' ' ,' ' F ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ l BOUtHtE. Arlhui Ï4 Oü 1889 - 07 09 194 •

" I S W \ 0 2 05 IS. I.SS. Hewilikus.l 1884 . 04 06 19'; IVDEUNGE, Du: 1861 - 04 OS IS'.

SMULDERS, Tilt' : 06 08 1886 . u 3ACOI!5-MOGENDOi • . 1870 . 06 Ot; ly-'-J MONS, Lazarus . 1878 . 06 05 1943 f S

BLEIJDEHBERKVAN STERNEVELD. Rika ' 1 n ' 1856 . 07 05 1943

•:m BOSCH, Bertlia 1868 . 07 05 1943 KOEKOEK, Uon 'f 14 07 ISaO . 07 05 1943 LEEUW, Bfljs DE

;HBBRG, Elian 1940 . 06 06 1943

c? :.

TIMMERMANS, Heniv 27 06 1900 - 3 0 07 1 9 4 '

BOUCHER, Emile 06 08 1887 , 07 09 1943 BOUFFUOT, Fcmanti 08 08 1901 . 07 09 1943 COLURT. Louis 02 08 1902 . 07 09 1943 DEIFOSSE. Antoine 07 ;o 1890 . 07 09 1943 DELUN, Sylvain 22 0\ 1916 . 07 09 1943 DEVOS Joseph 01 02 1899 ' 07 09 1943 HERMAND, Aisene 18 09 1913 . 07 09 194 MERLIN, Jean 21 03 1914 . 07 09 1943 Wir.N'Y £;neit C7 06 i;0?. . O'' CS i'j.',3 WICOT, ï.'ii 07 01 19-31 . ;

'.t, Charlotte DE '869 . 08 05 1943

28 11:

rllï-ur.o.EliNütl, EUsaMtti 07 189S . 27 09 1943

!8Ö0 , 10 05 1943 •:AAH, «eter 1893 . 11 05 1943

DRJON, R09CI O 1914 . ??,y-

'MH, Ftieiirich 881 I? OS J"43

MERTENS, Albert ,^S KI 1905 . ?8 09 194^ .iHS, Rosa O.C, 94? 14 05 1043

f117 . 16 U5 19', 1 Bfi. Saitt A, . 18 05 1943 M, Joel VAN - 18 05 1943

f,'Siibtiia . 20 05 1943

li u', r,.., , Wolter . 22 05 19*3 , Sclma B, i . 22 05 1943

V i,, .

300U, Jan L, 10 08 1902 . 29 09 1941

BACKER, Josef DE 32 09 1923 . 15 10 1943

01 11- 19r. . 15 10 1943 GOEDHALS, Arthur 26 12 1920 . 15 10 1943 NORMON, Joseph 06 02 1914. 15 ló 1543

03 C3 18S4 . 13 10 19'.5 3AC0BSEN, Isaac 30 03 18SÜ , 15 10 19,.-.

HENDERSON, Frantiscus HA 26 12 1881 . 22 11 1943

BOER, Coisriaai» DEN 15 06 n i 6 , 01 o : 194/.

OLIVIER, Gaston i: Ü3 igoö , IS 01 ]94i BAGMEIJER-KRANT, Helena i6 10 1903 . 16 01 1944 BODE, Nelly A.J. DE 07 09 1905 . 16 01 1944 BRABER, Haartje DEN 01 11 1894 , 16 01 1944 BUITEMAK-HUUSMANS, Lamberta A, 04 07 1904 . 16 01 1944 GOOSZEN, Anna M,F. 20 04 1888 . 16 01 1944 HARTOGS-SAMSON, Mina O! 08 1885 . 16 01 1944 HOEK, Johanna CA. VAN DEN 24 06 1900 , 16 O! 1944 HOLST, Lammerdina E, 08 11 1887 , 16 01 1944 JANSSEN, Antoinette A, 26 11 1904 . 16 01 1944 WITTE.VERHAGEN, Hniberdina A, 30 12 1901 . 16 01 1944 MAARSSEN, Andries 03 03 1910 . 22 01 1944 TILBURG. Hcimanus B.R. VAN 16 08 1396 . 24 01 1944 WOLDENDORP, Bartelii ÏIJ 10 1906 . 24 01 1944 VELDEN, Diik VAN DER 27 02 1923 . 25 01 1944 WILEENS. Hendrikns J. 03 07 1922 . 26 01 1944 LANGEIAAN. Johanna W. VAN 20 01 1884 . 2S 01 19,'..^.

STRIK, I 30 O 19f'

BERGH. htranelU C. VAN DEN 16 03 1919 . 13 02 1944

MOL. Conielis J. 24 09 1885 . 12 03 1944

DRENTH, Comêlis J. 02 1! 1919 . 07 04 1944

BOU.EKENS-MAJOREEL. AureUe 26 12 1879 . 23 02 1944

AAPJES. NiMlaas 31 08 1906 . 16 03 1944

EUNKHOr. Coraelis P. 22 12 1914 . 13 04 1944

GOBERT. Edouard 0.

21 09 1893. 18 03 1944 FROSSmK. Brugt 10 02 1922 . 21 03 1944

5IERET. Cornelis 12 12 1906 . 11 05 I v , , LEJOEN-KALUS. Emma ?2 08 1914 . 25 05 1944 ÜEKSTRA. Sipke 14 10 1903 . 26 05 1944

BOER. Douwe DE ^ , 04 1890 , 02 06 1944 HEERINGEK, Geuit VAN 14 07 1886 , 07 06 1944 BUITENEN, Johannes J. VAN 01 10 1922 . 13 06 1944 ARP. Albeit 16 09 1916 . 19 06 1944 FOKKENS. Ane 26 06 1918 . 19 06 1944 GEE. Johannes L. DE 18 03 1919 . 19 06 1944 ZONDERVAN, Jacobus G. 08 09 1919 . 19 06 1944 ZUIDEHA, Jan 2? 08 1918 . 19 06 1944 vaOHUIS. Hendtik 07 02 1922 . 20 06 1944 LEEDE-RUTGERS, Neeltje C.C. VAN DER 06 05 1909 - 24 06 1944

ROOVERS, Johannes F.M. 20 04 19!» " 07 loi,.

DEVOS, 27 10 1902 STELIING, Dirs 18 04 1904. 17 07 •••• EVERS, Johannes H 03 05 1917 . 21 07 194^ KUERTEN. Antonius J. 29 06 1919 . 21 07 1944 MULLER. Jean M. 06 02 1920 . 21 07 1944 BURGH, Willem VAN OER 04 01 1919 . 25 07 1944 DAM. Jacob VAN 08 11 1876 . 25 07 1944 HUISMAN. Albert 06 07 1918 . 25 07 1944 POSTMA. Jan 18 02 1895 . 25 07 1944 SWOLFS. Josephus 08 05 1915 . 25 07 1944 VANDAELE. Arthui P.J. 04 04 1879 . 26 07 1944 WOITJER. Klaas R. 21 03 1917 . 27 07 1944 ADVOKAAT, Jacob 25 09 1915 . 29 07 1944 BERGH. Roelof K. VAN DEN 29 09 1920 . 29 07 1944 BORSBOOM,Jan 08 08 1923 . 29 07 1944 GPJlAfLAND. Gijsbei; 22 02 1919 . 29 07 1944 HAK. Jan 1!) 09 1920 . 29 07 1944 HAKXER, John 25 11 1923 . 29 07 1944 KNAUD, Lodewijk 01 12 191Ï . ?5 07 19..4 KOEUI 1,1 02 192; KORTBEEK, tust.mij- A. 27 07 1919 . 29 07 1944 ITNTlHOltT Sin-.or.

ficKt., ,i 25 06 191ROEUNiv. ;.,i..j ,1.

27 03 1921 . 29 07 1944 SCHMIDT. Johannet 1.

16 C4 185.; - " SHIT. F^'l 16 12 191,1 STEENHUIS, ï/iiwc .1.11.

24 07 1924 . 29 07 1944

MiHji 1, acimarius 30 01 1923 . 10 06 SPITS, JohüiinssH. 18 03 1916 . 1 0 08 194'

•SRGHUIJS, AdTiaan : 1921 . 18 08 1944 aOONSTRA, Dirk OZ 09 1920 . 18 08 1944

UITnEN, Hwldlik 16 09 1898 . 10 08 19M AVERDIECK, Geratdus A, 06 02 1899 . 11 08 1944 BEBBER, Joseph A.J,M. VAN 19 03 1908 , 11 08 1944

BOONSTRA, U i t e 09 01 1899 . 18 08 1944 COOLSMA, Constant W. 2101 1911 . 18 08 1944 DRUPSTEEN, Thijs G. 06 03 1912 . 18 08 1944

BEINEHA, Sytze R. 08 05 189< . 11 08 19M BOS, Abraham VAN DEN 19 04 1918 . 11 08 194'.

DOR. Johan J. 16 08 1915 . n 08 194^ DIJK, Henricus J. VAN 04 10 1891 . 11 08 1944 DUK, Harinus VAN '^ 13 1898 . 11 08 1944 Johannes G. VAN .:i 1897 . 1108 1944

EVENHUIS, Jan 15 01 1896 , 18 08 1944 FOKMA, Klaas E, 26 06 1923 , 18 08 1944 GALILN, Hendrik S. VAN DER 09 11 1886 . 18 08 1944 HUISCHER, Beraardus TFK 22 03 1895 . 18 08 1^ LEVER, Hendrik J. 26 12 1923 . 18 08 IW*

ES, 15 01 GOOI, •

Theodorus VAN 1922 . 11 08 1944 Josephus F.D, VAN 1900 . 11 08 1944

üELS, André LH.K. . 1921 . 11 08 1944 • DERIK, Johan Ph, ! 1914 . 11 08 1944 LL, Cornelis J.H. VAN 1914 . 11 08 1944 •lOEirs, Adiiaan 1884 . 11 08 1944 -lOEKS, Petet J. i 1886 . 11 08 1944 ••SSEN. Jacobus E. • 1904 . 11 08 1944 .^!SSEN, Herraanus : 1888 . 11 08 1944 VIGEN. MariusDE • 1918 . 11 08 1944 ÜF.RS, Johannes A. 1907 . 11 08 1944 UN, Bise A. VAN 1907 . n 08 1944

' RKERK. Dirk W. VAN . 191? , 11 08 1944 QUANT, Pietcr C. 28 09 1902 . n 08 1944 RODENBURG, BendrikiK ' 1919 , 1! 08 1" IITUS. Adrianu': 1895 . 11 08 Iv,-.

ERS, Bernardus R.A. 1914 . n 08 1944 ^ H C H O T E L , Jacob A. ••KTS99 1108 ^ H K ^ ^ ' ^ I ^ - Lucas ; ^ ni 1907 , 11 08 1944 1 ELS. Marcel E.J.H. i ^ ^ 1914 11 OS V.i.i'. ^ ^ B | k S . Job:

HF"" ^ ^ T W ,

Ant-OiLLu> 1. .••

1908 . 11 OS !•:

ELINS. Hendricii 1896 . 11 08 1944 •ON, Geratdus M.R, 1921 , 11 08 1944 IRWEEL, Johan G, 1899 . 11 08 1944 , t f

ÜIARD. E r l ^ - ' J 16 10 1899 1 • BOSMAN

MELOT Bernard G.H. 18 01 1897 . 18 08 1944 REITSMA, Pieter 09 05 1901 . 18 08 1944 SyRMA, Lucas 27 11 1899 , 18 08 1944 VRIES, Bcrnardus DE 19 06 1918 . 18 08 194.< AARTS, Hendrikus H 20 03 1915 . 19 08 i'..

BRUGGEN, Marinus G. VAN 30 06 1901 . 19 08 1944 BRUNNEKREEF. Jan W, 03 01 1916 . 19 08 15 DAHMEN. Adiianus :> 17 01 1907 , 19 08 1S-- • HAAGBN, Petrus J.' • 08 09 1921 . 19 OS 1944 KRUIJSSEN, Jacobus A. 04 09 1902 , 19 08 1944 LINTHORST, Johannes F. Ch. 29 04 1890 , 19 08 1944 MARTENS, Arthur V. 27 09 1917 , 19 08 1944 SMITS, Christinus P,H, 06 02 1914 , 19 08 1944 ^wULDERS, Gerard A. . 1918 . 19 08 1944 lERMAN, Adriaan 11-, D8 1911 , 19 08 111SWDIKELS. Petrus Ih 16 06 1919 . 19 08 f, BENTHEM, Johannes A 03 09 1917 . 22 08 5IIDKEMA, Reint A. •. 1920, 22 08 1" liKSIRA, AukeH . . .2 1908 . 22 0S1Ï..EUSINK. Ftcderikus fl.

2 3 0 3 1 9 2 3 . 2? 0 8 1 9 4 4

•••S Co 1")^' , ;v' OR 39<.,; HEDES. Harm 25 12 1919 . 22 08 1944 JOUSTRA, Andries 13 10 1919 . 22 08 1944 VRAAL, Kortietis . 1921 . 22 08 1944 LUN. Hielke 1!' 03 1903 , 22 08 1944 NIEBOER. Klaas 19 08 1925 . 22 08 1944 OUSTING, Albert 18 01 1921 , 22 08 1944 » " " Johannes M. VAN DER :a 1920 , 22 08 1944

1 9 0 6 . )D ..•(•. 1 •.•.',

l.AHAN, Petnis G.H. ,o 1Ö 1918 . 22 08 1944

IMBEAU, Marcel 1896 , 15 08 1944

SCIiUHCEN, Hein 17 05 1902 . 22 08 1944

L PETERS, Raymond 6 13 11 1908 , 15 08 1944

SLOTEMA, Sthello 09 01 1911 , 22 08 1944 SMITH ! :ir::(-lt'', F'

•''- '^

1 VERUINE. Jean 1 19 08 1898 , 15 08 1944

2 3 1'

.5IEEN, Albert 16 01 1896 . 22 08 1"

.HIRES. Frans C. 5 1923 . 03 09 1944 HERBERTS, Jan 02 09 1926 , 03 09 1944 ACHTERBERG, Genit C,5.

25 12 1915 . 04 09 1944

VEEN, Eemke VAN Dli 05 06 1902 . 22 08 194-; VERHEUL, Hubertus J.E, 06 04 1917 . 22 08 1944 VISSER. Sipkc 29 07 1901 , 22 OB 1944 VRIES, Geike DE 09 12 1912 , 22 08 1944

BEUMER. Dirk 3.

22 09 1905 . 04 09 1944 BLAAUW. Pieter G. 26 1! 1923 . 04 09 1944

ZEE, Hessel VAN DER 02 03 1918 , 22 08 1944 BOHLER, Wilhelm C, 22 01 1920 . 23 06 1944 RENARD, Alexandre 12 02 1917 . 26 08 1944 Bt'GEIJK, ConicUs VAN '•• 1919 , 30 08 1944 ::!tLIJN, Johannes .o 1,2 1906 , 30 08 1944 DAM, Johannes M. VAN 05 09 1915 . 30 08 1944 GROENEVELD, Jacobus 09 11 1892 . 30 08 1944 HAVERKORT. Albertus J.A. 19 04 1904 . 30 08 1944 HENDRIKS, Ferdinand A. " 09 1920. 30 08 1944 :- LBERG, Johannr; 1919 . 30 08 ISHOORNENBORG. Jan W. 06 12 1901 . 30 08 1944 KOOPMANS, Rinse : I88S . 30 08 1944 .'INSON. Edward S. ' i 1919 . 30 08 1944 MAN, Kaarten DE ' ' 12 11 1907 . 30 08 1944 MILTENBURG, Hendrikus C.B. 17 12 1911 . 30 08 1944 m i , Willem DE 10 08 1919. 30 08 19..

NOBELS, Abraham 01 03 1908. 30 08 I'i.

OUWERKERK. Mattheirs B. VAN 16 01 1905 , 30 08 1944 PIH, Willem 04 03 1897 , 30 08 1" POSWICK, Ferdinaii^l • "•< 1864 . 30 08 r l SOMA, Klaas 1916 . 30 08 1' :-STER. Huibrecli;. 1907 . 30 08 1 . . IfiFI Alr;,i,,ii

ZAI.EN, Karel VAN 12 1913 . 10 08 H

BLANKENZEE VIGEVINO, Maurits 20 04 1913 . 04 09 1944 BOER. Christaan J. 01 04 1920 . 04 09 1944 BOMERT. George M. 22 05 1924 , 04 09 1944 BROUWER, Hendrik 22 10 1902 , 04 09 1944 COPPES, Lconardus J.H. 02 01 1920 . 04 09 1944 EISKAMP. Anthonius G.J. 22 04 1895 . 04 09 1944 FLEMMING, Christiaan C. 23 07 1923 . 04 09 1944 FRANX, Frederik W. 2b 08 1921 , 04 09 1944 flElDERMAN, Joan 1918 . 04 09 1". bESKUS. Vlicbe 17 09 1921 . 04 09 1944 GOEDENDORP, Bemardus 27 04 1904 . 04 09 1944

•

GOEDENDORP, Jacob 21 10 1 9 0 0 . 0 4 09 1944 HAAREN. Koert D,H. VAN "20lD8l919',0i09'l9i4 ' HARMSEN. Laurens 21 03 1915 . 04 09 1944 HELDEN. Jacob L. VAN 21 10 1919 . 04 09 1944 !".SSELS, Johannes 1911 . 0 4 09 1944 ..-.JDEN. Albert Th.J.M. VAN DER 07 07 1905 . 04 09 1944 "IILENIUS. Jan M. 1925 . 04 09 15, .:5ERGEN. Johann.

1900 . 04 09 IM..

STIiakVANOEi 1909 . 04 09 19-.

•r.NTOR Frank VAN 1918 . 04 09 1944 S, Fekko U.K. VAN 1908 . 04 09 19 tNSE. Cetardus » 1911 . 0 4 09 1 9 " MFN, Wilhelmus J. I9?n 04 09 1944

:.. 10 1923 . 04 09 I'i KRUL, Johannes 2^ 06 1923 . 04 09 19'..

LEMHEN. Jacques A.M. 18 12 1904 . 04 09 1944 IIMBURG, J !.

CI 04 l-KV MARÏLMS, (1 .

14 11 1905 . 04 09 19.'.4 HIN, Bemardus 12 06 1913 , 04 09 1944 MOL, Franciscus C,F 29 06 1897 , 0 4 09 I'lMUI.DERS, J c h T — ' a m 1919 .

MULLER, ;.

13 04 1920 . CI,, i.v ;.'..••.

NAHUIJSEN. Henri 04 08 1918 . 04 09 1944 OORT Wilhelmus J.J 11 11 1912 . 04 09 ir, (KIRT Beitin »V.l,01 C l«9n

OUDEWAAL, Hendnk J.W. 20 07 1910 . 04 09 1944 PRONK. Joris D. 18 06 1908 . 04 09 1944 RIFLING. H. 04 09 1944 RIJKEBOER. HiddeJ. 26 10 1909 . 04 09 1944 SCHOONBEEK, Marinus J. 24 05 1912 . 04 09 1944 SPARENBURG. Willem J 14 08 1920 . 04 09 194 SPILLENAAR BILGEN, MJ[ 26 10 1892 , 04 09 194.

STEDAARt Theodorus P.J. 12 03 1919 . 04 09 1944 STIENSTRA, Poppe 04 OS 1917 . 04 09 1944 TAI^NS. Arend 08 12 1920 . 04 09 1944 VAL. Louis G. DE 01 11 1920 . 04 09 1944 VAISIAR, leendert H. 10 08 1908 . 04 09 1944 VENTE. Johannes DE 27 01 1917 . 04 09 1944 VOOGD, Leo E, ••'' cvi iiivr, Q4 09 1944 i.; VAN . (19 1944 WD.7,'U8ST Henncus P. 31 01 1923 . 04 09 1944 WESTERBEEK, Marinus 29 04 1911 , 04 09 1944 WEIJGERS. Johan A. 09 04 1923 . 04 09 1944 WfLGÖrankG.'Heniirik'A i7AN' 27 OS 1909 . 04 09 1944 WISSINK. Gerrit 15 08 1907 . 04 09 1944 WOUDSMA, Wytje 12 02 1921 . 04 09 1944 AALDERS. Barend J. U 08 1901 . 05 09 1944 ADRIAAKSEN. Josephas 09 06 1919 . 05 09 1944 "-,1'iSCHERS. Hendrik 1920 . 05 09 1944 . KEL. Karel C. VAN ^ 1892 . 05 09 1944 3ING, Richard 1901 , 05 09 1944 BUK, Arnold 04 12 1913 . 05 09 1944 nntRS, Hciiricus J.ll.

1923 . 05 09 19.-.

RS. Josephus J.S . , v> 1914 . 05 09 194..

ACS. Caret G. 23 1? 1922 05 09 1944

CROOTEN, '.-,'• 04 05 1918 . 1.

KARTOG, Cr..: 14 11 1910 . •;.

HHDE, Hijli: 04 03 1919 . ;l 1 HENDRIKS. Hendrik-.;.

06 01 1893 , 05 09 19 HEST, Wilhelmus J,M. VAK 31 05 1923 , 05 09 1944 HOETINK, Hans 1917 . 0 5 09 1944 : ST. Joseph VAN .'- 1915 . 05 09 1944 JANNINK. Hendrik E. 06 07 1904 . 05 09 1944 KERKHOFF. Albert C. 30 10 1907 . 05 09 1944 LUTEDN, Abraham 12 03 1886 . 05 09 1944 MAIJS. Cornells 06 01 1914 . 05 09 1944 MESSEL, Hans M, VAN 03 12 1922 , 0 5 09 1944 MEUER, Constant Th, 19 09 1909 . 05 09 194 MEYER. Hendrikus J. 06 10 1920 . 05 09 194 MEDERS. Hendrik 22 07 1896 . 05 09 19NIES. Frans J.P 14 04 1913 . 05 09 1944 NIEUWENDUK, Tlieodotus H.A. 24 12 1901 . 05 09 1944 OOSTERUNG. Cornelis C. 26 04 1893 . 05 09 1944 PLAS'. Johan"W. VAN"DI:F: 11 07 1900 . 05 09 194.

REUN. Nicolaas J. 20 08 1907 . 05 09 1944 ROODACKERS, Wilhelmus A. 13 03 1918. 05 09 1944 SCHAAP, Hero 15 1! 1913.05 09 1944 SIMMELINK. Karel H.H. 24 10 1916 . 05 09 1944 SNIJDERS. Johannes F. 16 09 1916 . 05 09 1944 SOMSEN. Frederik H. 05 09 1918 . 05 09 1944 STEEN. Harm 14 06 1916 . 05 09 1944 STOLP. Willem 24 01 1913 . 05 09 1944 TREEBUS, Peter I 1922 . 05 09 1944 •BUS. Rudolf F.W. 1.., ul 1903 . 05 09 1944 VERIIAEGEN. Alf.ed J.M, 26 08 1907 05 09 1944

OLJ 07 iClB . OS 09 i4..',,,

DtJtlJIS. Gerardus A.M. 03 04 1919 . 05 09 1944 DIESFELDT. Jan H. 29 11 1918 . 05 09 I'J'DONKER. Barend J. 26 04 1920 . 05 09 1944 DONSELAAR. Johanrres L. VAN C4 02 1916 . 05 09 1944 : Hermanus N. VAN 1901 . 05 09 1944 EKDEBAK. Dirk 1887 , 05 09 19.. :-RBOUT. Marten i 11 L'2 1897 . 05 09 194ENGERINO. Hermanus CM. 05 05 1914 . 05 09 1944 ritTEN, Albertus ' 1916 . 05 09 :^ .

WEBB. Rutget J.F, 02 11 1914 , 0 5 09 1944 WEtRT. Jacobus J. DE 10 04 1921 . 05 09 1944

r- 01 1919 ZUIJLEN, Antu; 24 10 1919 . P. ALBERTS. Theodooi 06 04 1924 . 06 09 1944

DOORNEKAMi 26 05 1914 . C •'SSEH. HcndtikG. 1921 . 06 09 1944 t^n"Hn> n f or

HOVE. Jan TEN 22 01 1911 .06 09 1944 HLIYKMAN. Isidoor ' 1909 . 06 09 1944 YENS. Pieter J. 1915 . 06 09 1944 ÜARRER, Henny !900 . 06 09 1944 « M , Jacob H, VAN DER 2104 1 8 9 0 . 0 6 09 1944 VOS. Willem J.J. 20 09 1897 . 06 09 1944 GUELEH, Johannes H. 01 t o 1918 . 08 09 1944 HENDRIKS, Hendrikus F. 20 02 1920 . 08 09 1944 HENDRIKS, Johannes J. 21 07 1915 . 08 09 1944 KEUZERS. Johan 01 01 1923 . 08 09 1944 BOEREN, Martienus 09 05 1918 . 16 09 1944 BOIS. Gerardus J. DU 08 01 1919 . 16 09 1944 BnilWNAN. Gerardus J.F. ; 1908 . 16 09 1944 NG. Marinus DE

, a .jS"

"^ i

De thema's uit de vaste expositie, zoals vooroordelen en het zoeken naar een zondebok, keren terug in de actualiteitsgang.

. tf.

^ ^

H.

1^ • i ' "mf 1

pp

•-|-A^ByT--Tlll ^M

Actuolifeifsgong

W^^m

^ HF

iw ^

^^^HH

^m~~m ^^Ë^^K

^M

^^_s__m^^É^^^^Hp

^i

J

Ik ben hier niff verantwoordelijk vooT™

1

Hebben de gebeurtenissen in kamp Vught ook nu nog betekenis?

In de Tweede Wereldoorlog kozen sommige mensen de zijde van de daders of werden zelf dader. Anderen kozen voor verzet, soms met gevaar voor eigen leven. De grootste groep zette zo goed en kwaad als het ging het eigen leven voort. Ook dat kan een keuze zijn.

Vooroordelen, vervolging, beïnvloeding, onverschilligheid maar ook hulp bieden, opoffering, verzet plegen: het is van alle tijden. Waar 'goed' begint en 'fout' eindigt is niet altijd even duidelijk. Persoonlijke keuzes kunnen het verschil maken, toen en nu.

S i'iSIëS

Z S i ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ n zestig ^ ^ B ^ W I B w B i B w I I ^ P ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ H ^ e / e n die hen van hogerhand gegeven worden?

1

'-' ^ -^XJUÊ

^

•..«^•f^

1 ItijK^fl ^ ^ ^ 1 ^ •'^^^^ÊÊ^^ÊÈMe ' ^ ^

^^Êm^m^^ÊmÊ^M #^'

C

'

_

;

J!^^

^

^

1g

Cartoon

Len

Munnik

«

Ve ran fwoord ing illusfrofies Waar verscheidene illustraties op een pagina staan of onder hetzelfde nummer vallen, duiden de letters hun positie aan: van links naar rechts en vervolgens van boven naar beneden.

Mw. K. Andriesse-Wurms: 56c-d Familie Breur: 23b Bundesarchiv Berlin: 62, 64, 65, 66 Bundesarchiv Koblenz: 42a Bundesministerium fĂźr Inneres, abt. IV/7- Gedenkstatte KZMauthausen: 24b Mw. M. v.d. Burger-Steensma: 29 Familie Citroen: 25 Dhr. R.D. Flemming: 1 Foto-archief Het Parool: 11a Mw. J. Geldorf-Bal: 18 Mw. A. Hagenaar - van den Bosch: 54b Dhr. Van Heel: 7a, 49a Dhr. D. Herberts: 34a-b Mw. M. Huffener: pag. 10-d, pag. 73 Mw. Ch. Huffener-Veffer: 56b Imperial War Museum: pag. 10-b, 53 Dhr. H. Janssen: pag. 75 Joods Historisch Museum: 56d Dhr. M. Koker: lOa-b Familie De Kom: 35 Collectie Kroon: 16 Fotoboek 50 jaar Lunetten, 2001: pag. 10-c marcelwoutersontwerpers: kaart kampen Europa, pag.23, kaart kampen Nederland, pag. 82 Dhr. S. Minco: 24a Dhr. Th. Mol: 30 Dhr. L. Munnik: pag. 83 Collectie Nationaal Monument Kamp Vught: 1, 4a-b, 6, 7a-b, 9b, 9c, 12, 15a, 15b, 15c, 16, 18, 19, 23a, 26c, 29, 31, 32a-g, 36a,

36c, 40a, 42b, 49a, 50a, 52a, 54a, 55a-b, 57a-d-e, 60, 61, 63a Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie: foto omslag, foto titelpagina, pag. 10-a, 2, 9a, 11b, 13, 14, 26a, 26b, 26d, 46, 47a-b, 51, 52b, 55c, 56a, 63b, 67a-b-c, 68 NFA: 3 Philips Company Archives: pag. 8-b Dhr. H. Polak: 50b SAAD/GAV: 5, 11b, pag. 77 Gerard Scharff: plattegrond kamp Vught Mw. A. Schreurs: 4a-b Mw. Somsen-Curre: 37a-d Collectie Otto Spronk: 39b, 40b, 44 Staatsarchiv WĂźrzburg: 45 Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau: 49b Mw. A. van Staveren-Doctors: 48a-b, Dhr. Th. Stouten: 17 Mw. D. van Suchtelen - van Hall: 20 Topografische dienst Emmen: pag. 8-a Ullstein Bilderdienst: 57b United States Holocaust Memorial Museum: 43, 57c, 59 Ton van der Vorst: 9b, 23a, 26c, 29, 31, 32b, 32d, 36c, 42b, 54a, 58 Dhr. W. Vlijm: 21b Vughts Historisch Museum: 21a, 22, 28a-b, 36b, pag. 72 Familie Westerweel: 33a-b Wiener Library: 39a Er is getracht de rechthebbenden van alle afbeeldingen te achterhalen. Wie in dit verband niet is benaderd, wordt verzocht zich in verbinding te stellen met het Nationaal Monument Kamp Vught.

De citaten zijn enigszins bewerkt ten behoeve van de leesbaarheid.

UoncentraTieKartip