Zbigniew Gołasz | Krzysztof Gwóźdź
OD MILICJI DO POLICJI GENEZA I ROZWÓJ POLSKICH FORMACJI PORZĄDKOWYCH NA GÓRNYM ŚLĄSKU 1918–1939
I
Zbigniew Gołasz | Krzysztof Gwóźdź
OD MILICJI DO POLICJI GENEZA I ROZWÓJ POLSKICH FORMACJI PORZĄDKOWYCH NA GÓRNYM ŚLĄSKU 1918–1939
Tarnowskie Góry 2022
Publikacja jest katalogiem wystawy plenerowej Od milicji do policji. Geneza i rozwój polskich formacji porządkowych na Górnym Śląsku 1918–1939 przygotowanej przez Muzeum w Tarnowskich Górach i prezentowanej na tarnogórskim rynku od 26 czerwca do 31 sierpnia 2022 r.
Scenariusz wystawy: Recenzja: Konsultacja merytoryczna: Korekta: Projekt graficzny: Wykorzystano zbiory:
Na okładce:
Zbigniew Gołasz (Muzeum w Gliwicach), dr Krzysztof Gwóźdź (Muzeum w Tarnowskich Górach) dr Janusz Mikitin Grzegorz Grześkowiak, Ogólnopolskie Stowarzyszenie „Rodzina Policyjna 1939 r.” Anna Ochojska-Gwóźdź Bogusław Nikonowicz | www.nikostudio.pl Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, Archiwum Państwowego w Katowicach, Archiwum Państwowego w Katowicach – Oddział w Cieszynie, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Bibliothèque Nationale de France dans Paris, Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Grzegorza Grześkowiaka, Kazimierza Hadyka, Izby Pamięci przy Zarządzie Ogólnopolskiego Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939 r.” w Katowicach, Janusza Jeżewskiego, Wandy Joszko, Jacka Miki, Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Świętej Anny – Oddział Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Muzeum Historii Katowic w Katowicach, Muzeum Katyńskiego w Warszawie, Muzeum w Mikołowie (w organizacji), Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach, Muzeum w Raciborzu, Muzeum w Rybniku, Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie, Muzeum Śląskiego w Katowicach, Muzeum w Tarnowskich Górach, Muzeum w Wodzisławiu Śląskim, Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie, Ogólnopolskiego Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939 r.”, Jakuba Stankiewicza, Stowarzyszenia Rodzina Katyńska w Tarnowskich Górach, Andrzeja Szromka, Jerzego Urbańczyka, Wojskowego Biura Historycznego im. generała broni Kazimierza Sosnkowskiego w Warszawie Urzędnicy Policji Plebiscytowej podczas kontroli drogowej w Katowicach, 1920–1921 (Bibliothèque Nationale de France dans Paris) © Copyright by Muzeum w Tarnowskich Górach All rights reserved Wszelkie prawa zastrzeżone Organizatorem Muzeum w Tarnowskich Górach jest Gmina Tarnowskie Góry
ISBN:
978-83-963193-3-3
Spis treści 4 7 9 13 19 23 29 35 40 43 48 52 56 59 64 68 72 76 80
Od wydawcy Wstęp Żandarmeria Krajowa Śląska Cieszyńskiego Milicja Polska Księstwa Cieszyńskiego Milicja Śląska Milicja Górnośląska Policja Górnego Śląska Żandarmeria Górnego Śląska Utworzenie Policji Województwa Śląskiego Udział PWŚl. w przejęciu regionu Organizacja PWŚl. Główna komenda Główni komendanci PWŚl. Powiatowe komendy PWŚl. Uzbrojenie i wyposażenie PWŚl. Umundurowanie PWŚl. Wyszkolenie funkcjonariuszy PWŚl. Służba w PWŚl. Poza służbą
OD WYDAWCY Przypadająca w 2022 r. setna rocznica przyłączenia części Górnego Śląska do Polski oraz utworzenia Policji Województwa Śląskiego stała się inspiracją do przygotowania przez Muzeum w Tarnowskich Górach wystawy plenerowej Od milicji do policji. Geneza i rozwój polskich formacji porządkowych na Górnym Śląsku 1918–1939. Została ona objęta honorowym patronatem Burmistrza Miasta Tarnowskie Góry – Arkadiusza Czecha oraz wpisana jako jeden z ważnych punktów dwudniowego programu miejskich obchodów stulecia przyłączenia Tarnowskich Gór do Polski. Autorzy ekspozycji – dr Krzysztof Gwóźdź (Muzeum w Tarnowskich Górach) i Zbigniew Gołasz (Muzeum w Gliwicach) – po raz kolejny pochylili się nad tematem dotyczącym polskich służb porządkowych na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym. Warto w tym miejscu przypomnieć, że pięć lat temu przygotowali oni w Muzeum w Tarnowskich Górach ekspozycję Na straży porządku publicznego. Policja Województwa Śląskiego w latach 1922–1939, której towarzyszyła publikacja o tym samym tytule. Wystawa miała nie tylko pozytywne recenzje w środowisku muzealnym i policyjnym, ale również została wyróżniona przez Marszałka Województwa Śląskiego w konkursie za najciekawsze wydarzenie muzealne 2017 r. Wracając do bieżącej wystawy plenerowej oraz publikacji, która jest jej pokłosiem, to pragnę w tym miejscu podziękować
za jej przygotowanie wyżej wspomnianym Autorom. Podejmowane przez nich inicjatywy zawsze gwarantują wysoki poziom merytoryczny. Tym razem przedstawili oni w bardzo ciekawy sposób historię kształtowania się na Górnym Śląsku formacji porządkowych po I wojnie światowej, w tym trudnym czasie przygotowań do plebiscytu, przepełnionym konfliktami i ich eskalacją w trakcie trzech powstań śląskich. Żandarmi, milicjanci, policjanci – nazewnictwo funkcjonariuszy rozmaitych służb porządkowych się zmieniało, ale nie ich cel, którym było dbanie o bezpieczeństwo mieszkańców regionu, ich mienia oraz utrzymanie porządku publicznego na podlegającym im obszarze. Należy podkreślić, iż te formacje odegrały ważną rolę w tworzeniu podwalin, pod ostatecznie przyłączenie części Górnego Śląska do Polski. Ekspozycja pokazuje również dzieje Policji Województwa Śląskiego, która została powołana do życia 17 czerwca 1922 r. przez wojewodę śląskiego Józefa Rymera. Autorzy zaprezentowali interesujące wątki z życia tej formacji: jej organizację, głównych komendantów, powiatowe komendy – w tym tę z siedzibą w Tarnowskich Górach, uzbrojenie, wyposażenie, umundurowanie, szkolenie, życie podczas służby i poza nią. Wiele fotografii i dokumentów umieszczonych na planszach zostało ukazanych po raz pierwszy. Zdając sobie sprawę, że w gromadzeniu informacji pomagało grono muzealników, archiwistów, historyków, pasjonatów śląskiej policji, pragnę im wszystkim bardzo podziękować. Szczegółowa lista instytucji i osób współpracujących zamieszczona została na stronie redakcyjnej. Moje ukłony kieruję do osób, które wypada mi wymienić z imienia i nazwiska – dr. Janusza Mikitina za pieczołowitą recenzję oraz Grzegorza Grześkowiaka, za wszystkie wskazówki merytoryczne. Zarówno planszowa wystawa, jak i jej filmowa zapowiedź, znajdująca się w Internecie, i przede wszystkim
5
publikacja, zostały świetnie opracowane graficznie, a to już zasługa Bogusława Nikonowicza, za co mu bardzo dziękuję. Jubileusz setnej rocznicy przyłączenia części Górnego Śląska do Polski prowokuje do refleksji nad tym, czym jest dla nas patriotyzm. Szukamy wzorców. Policja Województwa Śląskiego, której kadry wywodziły się z wcześniejszych polskich formacji porządkowych i środowiska powstańców, jest w tym przypadku dobrym przykładem. Warto w tym miejscu przypomnieć fragment przysięgi, którą składali policjanci „dobro Państwa Polskiego oraz dobro publiczne mieć zawsze przed oczyma”. Za tę Ojczyznę większość z nich w 1940 r. oddała życie. Liczę, że dzięki wystawie i niniejszej publikacji historia Górnego Śląska oraz polskich formacji porządkowych, z których zrodziła się w czerwcu 1922 r. Policja Województwa Śląskiego, stanie się bardziej zrozumiała i przede wszystkim bliższa sercu. Beata Kiszel Dyrektor Muzeum w Tarnowskich Górach
6
WSTĘP Od milicji do policji. Geneza i rozwój polskich formacji porządkowych na Górnym Śląsku 1918–1922 to wystawa plenerowa przygotowana przez Muzeum w Tarnowskich Górach pod honorowym patronatem Arkadiusza Czecha, Burmistrza Miasta Tarnowskie Góry, z okazji stulecia powołania Policji Województwa Śląskiego i przyłączenia części Górnego Śląska do Polski. Tę niezależną od Policji Państwowej formację powołał do życia 17 czerwca 1922 r. pierwszy wojewoda śląski Józef Rymer. Stanowiła ona istotny element śląskiej autonomii. Powstała w przededniu wkroczenia Wojska Polskiego do części regionu przyznanej II Rzeczypospolitej i rozpoczęła służbę pełniąc ją nieprzerwanie aż do 1939 r. Wielu jej funkcjonariuszy walczyło w powstaniach i brało udział w kampanii plebiscytowej, a po rozpoczęciu II wojny światowej poniosło śmierć z rąk niemieckich i sowieckich okupantów. Wystawa tematycznie podzielona jest na dwie części. W pierwszej przybliżono historię formacji policyjnych na Górnym Śląsku istniejących przed utworzeniem PWŚl. Najwcześniej zaczęto je tworzyć na terenach Śląska Cieszyńskiego i miały na celu, w obliczu konfliktu polsko-czechosłowackiego, przede wszystkim czuwać nad bezpieczeństwem ludności polskiej zamieszkałej na tych terenach. Były to kolejno: Żandarmeria Krajowa Księstwa Cieszyńskiego, Milicja Polska Księstwa Cieszyńskiego, Milicja Śląska. Najwcześniejszą tego typu formacją, rekrutującą się spośród mieszkańców pruskiej części Górnego Śląska, była Milicja
7
Górnośląska. Powstała ona m.in. z inicjatywy gen. Józefa Hallera we wrześniu 1919 r., a rozwiązana została w końcu stycznia 1920 r. Do jej zadań miała należeć ochrona polskiej administracji na terenach Górnego Śląska, które mogłyby zostać w tym czasie przyłączone do II Rzeczypospolitej. Dalsze dzieje polskich formacji porządkowych w regionie są także nierozerwalnie związane z okresem polsko-niemieckiej rywalizacji o ten obszar. W wyniku II powstania śląskiego została rozwiązana niemiecka Policja Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei), a w jej miejsce powołano Policję Plebiscytową (Abstimmungspolizei) przemianowaną wkrótce na Policję Górnego Śląska (Polizei Oberschlesien). W tej parytetowej formacji, nadzorowanej przez aliantów, służyli Niemcy i Polacy. W okresie III powstania śląskiego ci drudzy zasilili, zgodnie z rozkazem, szeregi Żandarmerii Górnego Śląska, w strukturach której wyodrębniono z czasem Żandarmerię Polową Górnego Śląska złożoną z najlepiej wyszkolonych funkcjonariuszy. Miała ona zwalczać patologie w oddziałach powstańczych, takie jak dezercja i maruderstwo. Ostatnim etapem tworzenia polskich formacji policyjnych na Górnym Śląsku było powołanie PWŚl. Genezie jej powstania, strukturze, umundurowaniu, uzbrojeniu, wyszkoleniu, służbie i życiu funkcjonariuszy poza nią poświęcono drugą część wystawy. Autorzy wystawy dziękują wszystkim instytucjom, kolegom muzealnikom, osobom prywatnym, ze zbiorów których powstała ekspozycja oraz Śląskiemu Centrum Wolności i Solidarności w Katowicach, Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu „Miksyl” i Arkadiuszowi Hajdzie za pomoc w jej przygotowaniu. Podziękowania kierujemy także pod adresem dr. Janusza Mikitina i Grzegorza Grześkowiaka za cenne uwagi merytoryczne oraz redakcjom Tygodnika „Gwarek” i dwumiesięcznika „Montes Tarnovicensis” za objęcie wystawy patronatem medialnym. Zbigniew Gołasz Krzysztof Gwóźdź
8
ŻANDARMERIA KRAJOWA ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO Żandarmeria Krajowa Śląska Cieszyńskiego była pierwszą polską formacją policyjną na Górnym Śląsku. Została utworzona po polskim przewrocie wojskowym z końca października 1918 r. Doszło wówczas do przekształcenia austriackiej Żandarmerii Krajowej oraz obsadzenia jej polskimi oficerami i żandarmami. Już 4 listopada 1918 r. komendę nad nią objął porucznik Jerzy Szczurek, a 1 grudnia 1918 r. zastąpił go na tym stanowisku pułkownik Stanisław Młodnicki. Formacja ta była nieliczna, a jej stan nie wystarczał do ochrony obywateli i terytorium podległego Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Z tego też powodu porucznik Szczurek, w dniu rozpoczęcia swojego urzędowania, wydał rozkaz o utworzeniu Milicji Polskiej Księstwa Cieszyńskiego. Miała ona być organem pomocniczym wobec Żandarmerii Krajowej Śląska Cieszyńskiego. Po utworzeniu województwa śląskiego, żandarmeria, wraz z oddziałami szkolnymi w Cieszynie oraz Skoczowie, została wcielona do Policji Województwa Śląskiego.
9
Żandarmeria Krajowa Śląska Cieszyńskiego. Pośrodku pierwszego rzędu komendant pułkownik Stanisław Młodnicki, Cieszyn, około 1920 (Grzegorz Grześkowiak).
10
Srebrna Odznaka Pamiątkowa Żandarmerii z legitymacją wystawioną 19 listopada 1932 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
Mapka tzw. Śląska Zaolziańskiego, obszaru spornego między Polską a Czechosłowacją, 1918–1922 (Biblioteka Narodowa w Warszawie). 11
Dzień narodzin Milicji można uważać za dzień śmierci dla wszystkich rabunków na Śląsku. (porucznik Klemens Matusiak)
12
MILICJA POLSKA KSIĘSTWA CIESZYŃSKIEGO Upadek monarchii Habsburgów spowodował zanik instytucji państwowych i spadek bezpieczeństwa. Z problemem tym borykał się również Śląsk Cieszyński. Bandy rabunkowe oraz tranzyt obcych wojsk to kwestie, które ujawniły konieczność stworzenia formacji porządkowych chroniących mieszkańców. Na to wszystko nakładał się konflikt z Czechami, ewoluujący w kierunku zbrojnego rozstrzygnięcia. Aby zapewnić ochronę ludności polskiej, utworzona została, na wzór straży obywatelskich, Milicja Polska Księstwa Cieszyńskiego. Ponadto do jej zadań należały: ochrona obiektów strategicznych, dozór policyjny nad osobami politycznie niepewnymi oraz kontrola nad zdemobilizowanymi żołnierzami. Milicja podlegała Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. 4 listopada 1918 r. na czele formacji stanął porucznik Jerzy Szczurek. Od połowy listopada Milicja zorganizowana była w trzybatalionowy pułk, liczący przeszło 5 tys. ludzi. W przededniu czechosłowackiego ataku, 17 stycznia 1919 r. wydano rozkaz o rozwiązaniu formacji. Część oddziałów wzięła jednak udział w walkach z czechosłowacką inwazją i uległa rozformowaniu dopiero po zawarciu rozejmu.
13
Kapitan Jerzy Szczurek (1892–1941), polski działacz narodowy i nauczyciel, uczestnik I wojny światowej, polskiego przewrotu wojskowego w Cieszynie oraz starć z Czechami w 1919 r. Podczas wojny polsko-bolszewickiej walczył na Wołyniu, skąd oddelegowano go na Śląsk Cieszyński w związku z przygotowaniami do plebiscytu, który miał się tam odbyć. Został komendantem cieszyńskiej Tajnej Organizacji Wojskowej. Podczas II wojny światowej więziono go w KL Mauthausen-Gusen. Został zamordowany przez Niemców w 1941 r. w Hartheim w Austrii (Wojskowe Biuro Historyczne im. generała broni Kazimierza Sosnkowskiego w Warszawie).
Pierwszy oddział Milicji Polskiej Księstwa Cieszyńskiego. Pośrodku komendant porucznik Jerzy Szczurek, listopad 1918 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
14
Dowódca Milicji Polskiej Księstwa Cieszyńskiego porucznik Jerzy Szczurek podczas ślubowania wierności Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, 24 listopada 1918 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
15
Przegląd Milicji Polskiej pod Wzgórzem Zamkowym w Cieszynie, 24 listopada 1918 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
16
Rozkaz organizacyjny Milicji Polskiej wydany przez jej komendanta porucznika Jerzego Szczurka, listopad 1918 r. (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Cieszynie). 17
To nie milicja, to pierwszorzędne wojsko. (Generał Józef Haller podczas przeglądu Milicji Śląskiej, 5 sierpnia 1919 r.)
18
MILICJA ŚLĄSKA
Wkrótce okazało się, że likwidacja Milicji Polskiej była błędem. Nastąpił gwałtowny spadek poziomu bezpieczeństwa mieszkańców Śląska Cieszyńskiego i wzrost zagrożenia ze strony grasujących band oraz czeskich bojówek. W tych okolicznościach, z inicjatywy porucznika Klemensa Matusiaka, w porozumieniu z władzami wojskowymi i Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego, doszło do utworzenia nowej formacji porządkowej. Na czele powołanej do życia Milicji Śląskiej stanął sam Matusiak, którego później zastąpił podporucznik Jan Cieńciała. Formacja była mniej liczna, ale lepiej uzbrojona i umundurowana od Milicji Polskiej Księstwa Cieszyńskiego. Utworzono finalnie 6 kompanii i kilka posterunków, w których służbę pełniło od 241 do 657 milicjantów. Do zadań milicji należało zabezpieczenie linii demarkacyjnej z Czechosłowacją, granicy ze Śląskiem pruskim i Małopolską oraz zapewnienie ochrony ludności cywilnej. Formacja została rozwiązana 9 lutego 1920 r., w związku z przybyciem do Cieszyna Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej.
19
Porucznik Klemens Matusiak (1881–1969), polski działacz narodowy, nauczyciel, porucznik armii austro-węgierskiej i kapitan Wojska Polskiego. Był twórcą i wydawcą miesięcznika dla dzieci „Jutrzenka”. Podczas I wojny światowej został wcielony do armii austro-węgierskiej. W październiku 1918 r. brał udział, jako jeden z przywódców, w przewrocie wojskowym w Cieszynie. Następnie dowodził Milicją Śląską, a później pracował w szkolnictwie. W czasie II wojny światowej, po walkach w kampanii polskiej, przedostał się na Bliski Wschód. Po wojnie przebywał na emigracji w USA. Wrócił do kraju w 1957 r. (Narodowe Archiwum Cyfrowe w Warszawie).
20
Podporucznik Jan Cieńciała (1889–1968), nauczyciel, uczestnik I wojny światowej, przewrotu wojskowego w Cieszynie, wojny polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej, dowódca Milicji Śląskiej. Z chwilą wybuchu III powstania śląskiego zorganizował ochotniczy batalion cieszyński. W walkach we wrześniu 1939 r. został ranny. Po wojnie pracował w szkolnictwie na Śląsku. Zmarł 6 VIII 1968 r. Został pochowany na Cmentarzu Ewangelickim w Cieszynie (Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego w Warszawie).
Przegląd oddziałów Milicji Śląskiej w Cieszynie przez generała Józefa Hallera, 5 sierpnia 1919 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie). Pluton kompanii Milicji Śląskiej z Frysztatu (Fryštát), 1919 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
21
Oddział Milicji Śląskiej z Niemieckiej Lutyni (obecnie Dolní Lutyně w Republice Czeskiej), 1919 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
22
MILICJA GÓRNOŚLĄSKA Milicję Górnośląską utworzyło 19 września 1919 r., z inicjatywy gen. Józefa Hallera, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego. W skład formacji, będącej de facto organizacją wojskową, wchodzili uciekinierzy – uczestnicy I powstania śląskiego. Składała się ona z 14 oddziałów (dla powiatów: bytomskiego, katowickiego, pszczyńskiego, rybnickiego i tarnogórskiego) liczących łącznie około 6 tys. „druhów milicji” podzielonych na kompanie od 100 do 150 osób. Stanowiska dowódcze powierzono Górnoślązakom, natomiast oficerowie WP pełnili funkcje instruktorów. Oddziały Milicji Górnośląskiej stacjonowały głównie w obozach w: Oświęcimiu, Jaworznie, Szczakowej, Sosnowcu, Zawierciu. Formacja powstała z myślą o ochronie polskiej administracji na terenach Górnego Śląska, które zostałyby przyłączone do II Rzeczypospolitej. Militarnie Dowództwo Główne Milicji Górnośląskiej podlegało Ekspozyturze Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, a politycznie Podkomisariatowi Naczelnej Rady Ludowej przekształconemu w Komisariat Rad Ludowych Śląskich. Wszystkie te władze rezydowały w Sosnowcu. Na czele formacji stał pułkownik Michał Żymierski (1890–1989), a od 15 października 1919 r. generał podporucznik Juliusz Bijak (1860–1943). Milicja Górnośląska istniała do 28 stycznia 1920 r. Bezpośrednią przyczyną rozwiązania formacji był brak karności i dyscypliny w jej szeregach oraz ogłoszenie polsko-niemieckiej amnestii w październiku 1919 r.
23
Generał Józef Haller (1873–1960), dowódca Armii Polskiej we Francji (tzw. Błękitna Armia). Od 15 czerwca do 19 października 1919 r. dowodził on Frontem Południowo-Zachodnim, czyli polskim związkiem taktycznym operującym na pograniczu górnośląskim. Nieco później Haller stanął na czele Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa, który agitował m.in. na rzecz przyłączenia Górnego Śląska do Polski (Muzeum w Tarnowskich Górach). 24
Grupa powstańców – uchodźców po I powstaniu śląskim podczas mszy polowej w obozie w Szczakowej, koniec sierpnia – październik 1919 r. (Muzeum w Tarnowskich Górach).
25
Stacjonującym w Strzyżowicach, a następnie w Szczakowej, 1. Tarnogórskim Oddziałem Powiatowym Milicji Górnośląskiej dowodził pochodzący z Radzionkowa Jan Zejer (1890–1953), organizator i dowódca struktur powstańczych w powiecie tarnogórskim. Od 1922 r. mieszkał w Tarnowskich Górach. W czasie okupacji zaangażowany był w działalność konspiracyjną w oddziale Armii Krajowej na terenie powiatu jędrzejowskiego. W latach 1947–1949 pełnił urząd burmistrza Piekar Śląskich (Muzeum w Tarnowskich Górach).
26
Odpis legitymacji druha (członka) 5. Katowickiego Powiatowego Oddziału Milicji Górnośląskiej z Zawiercia, uwierzytelniony i wystawiony dla Jana Masnego przez naczelnika gminy Michałkowice Walentego Fojkisa (1895–1950) 6 kwietnia 1939 r. Fojkis w trakcie II powstania śląskiego dowodził katowicko-pszczyńskim 7. Okręgiem Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, a podczas III – katowickim 1. Pułkiem Piechoty Wojsk Powstańczych. W 1939 r. tworzył Ochotnicze Oddziały Powstańcze Związku Powstańców Śląskich. Zmarł na emigracji w Edynburgu (Muzeum Śląskie w Katowicach).
27
Policji Plebiscytowej poruczone jest czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym i utrzymaniem porządku. (Rozporządzenie Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku z 24 sierpnia 1920 r. w sprawie utworzenia Policji Górnego Śląska)
28
POLICJA GÓRNEGO ŚLĄSKA Porządku publicznego na pruskim Górnym Śląsku strzegły cztery formacje policyjne, których działania nolens volens były wymierzone przeciw polskiemu ruchowi narodowemu, będącemu, w opinii niemieckiej, dla tego porządku zagrożeniem. Były to: Sicherheitspolizei (SiPo) – Policja Bezpieczeństwa, Landjägerei – Żandarmeria Krajowa, Staatspolizei – Policja Państwowa i Kriminalpolizei (KriPo) – Policja Kryminalna. Wśród polskich Górnoślązaków najgorszą sławą cieszyła się pierwsza z wymienionych formacji. Jednym z postulatów strony polskiej podniesionych w trakcie II powstania śląskiego, który zyskał aprobatę aliantów, była likwidacja SiPo. Na jej miejsce Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku, administrująca obszarem plebiscytowym, powołała w trybie przyspieszonym Policję Plebiscytową (Ab stimmungspolizei, APo). Policja ta miała charakter parytetowy. Składała się po połowie z Polaków i Niemców. Już w pierwszych tygodniach istnienia zmieniono jej nazwę na Policja Górnego Śląska (Polizei Oberschlesien). Jej Komendantem Głównym został francuski generał Georges Bonnet. Po III powstaniu śląskim funkcję tę objął włoski pułkownik Pezenti. Siedziba Komendy Głównej mieściła się w Opolu. Formację podzielono na trzy
29
Urzędnicy Policji Plebiscytowej podczas kontroli drogowej w Katowicach, 1920–1921 (Bibliothèque Nationale de France dans Paris).
grupy (Opole, Gliwice, Katowice). Umundurowana była tak samo, jak SiPo, przy czym zielone wypustki i otoki zastąpiono błękitnymi. W szczytowym momencie liczyła przeszło 5 tys. urzędników. Oficjalnie została rozwiązana 17 czerwca 1922 r. w związku z podziałem regionu między Polskę a Niemcy.
30
Odznaka Pamiątkowa Dziesięciolecia Policji Górnego Śląska, 1930 r. (Muzeum Historii Katowic w Katowicach).
Legitymacja wystawiona dla urzędnika Policji Górnego Śląska nadwachmistrza Jana Bauerka, Katowice, 8 sierpnia 1921 r. (Muzeum w Raciborzu).
31
Okładka pisma satyrycznego „Kocynder” (nr 9 z 10 października 1920 r.) z rysunkiem Stanisława Ligonia (1879–1954) przestawiającym urzędnika Policji Górnego Śląska (Biblioteka Śląska w Katowicach). 32
5. Mysłowicka Sotnia Policji Górnego Śląska, 29 maja 1922 r. (Biblioteka Śląska w Katowicach).
33
W ciągu kilku dni stanęła Żandarmeria Śląska, do której wciągnięto większość członków Policji Górnego Śląska z dobraniem zrównoważonych miejscowych obywateli. (Kapitan Maksymilian Żyła)
34
ŻANDARMERIA GÓRNEGO ŚLĄSKA Po wybuchu III powstania śląskiego, rozkazem Naczelnego Wodza Powstańców Górnośląskich oraz rozkazem nr 1 Dowództwa Żandarmerii z 7 maja 1921 r. , polscy funkcjonariusze Policji Górnego Śląska, na terenach zajętych przez wojska powstańcze, rozpoczęli służbę w nowo powołanej Żandarmerii Górnego Śląska. Utworzono ją celem utrzymania porządku i zapewnienia egzekutywy zarządzeniom władz cywilnych i wojskowych. Pełniła równocześnie funkcję żandarmerii polowej i wojskowej. Przejęła ona umundurowanie oraz uzbrojenie APo, przy czym na czapkach noszono polskiego orzełka. Na czele formacji stanął kapitan Maksymilian Żyła. W związku z rozprzężeniem w oddziałach powstańczych 31 maja 1921 r. przy wszystkich grupach taktycznych powołana została Żandarmeria Polowa. Do jej zadań należała m.in. likwidacja patologicznych zjawisk, w tym dezercji i maruderstwa. Tydzień później utworzono dwie brygady tej formacji, do których oddelegowano najlepszych i najlepiej uzbrojonych funkcjonariuszy. Były one do wyłącznej dyspozycji Naczelnej Komendy Żandarmerii. Po zakończeniu powstania żandarmeria została ewakuowana na terytorium Rzeczypospolitej, a następnie, 10 listopada 1921 r., rozwiązana. Funkcjonariuszy zapewniono jednak, że zostaną przyjęci do nowo tworzonej formacji pod warunkiem ukończenia kursów w szkołach policyjnych w Toruniu lub Cieszynie.
35
Funkcjonariusz Żandarmerii Górnego Śląska w mundurze regulaminowym (Grzegorz Grześkowiak).
36
Przysięga powstańcza, okolice Gliwic, 1 VII 1921 r. Jako pierwszy po lewej stoi dowódca Żandarmerii Górnego Śląska Maksymilian Żyła (1899 – około 1966), polski działacz narodowy pochodzący z Raciborza. Podczas I wojny światowej służył w armii niemieckiej, awansując do stopnia podporucznika. W 1918 r. dostał się do niewoli francuskiej. Następnie pracował w polskim attachacie wojskowym w Bernie. Był związany z polskim wywiadem. Od 1920 r. przebywał na Górnym Śląsku i podjął pracę w rejencji opolskiej. Od września 1920 r. dowodził 4. Sotnią (bytomską) Policji Górnego Śląska. Po wybuchu powstania, 5 maja 1921 r. powierzono mu rozkaz sformowania Żandarmerii Górnego Śląska i objął nad nią dowództwo. 21 czerwca otrzymał nominację na dowódcę Grupy „Środek”. Zmarł w Cieplicach Śląskich (Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Świętej Anny – Oddział Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu).
37
Przepustka służbowa (dokument podróży) wystawiona dla Błażeja Szybieloka przez Dowództwo 1. Szwadronu Żandarmerii Polowej Górnego Śląska w Katowicach, 19 lipca 1921 r. ( Jacek Mika).
38
Oddział Żandarmerii Górnego Śląska z Rybnika, maj – lipiec 1921 r. (Muzeum w Rybniku). Opaska naramienna Dowództwa Szwadronu Żandarmerii Polowej Górnego Śląska na powiat Katowice, 1921 r. (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
39
UTWORZENIE POLICJI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Organizacja policji w województwie śląskim, jedynym autonomicznym na terenie Polski, była przedmiotem wielu dyskusji. Toczono je głównie na posiedzeniach Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku. Rozważano dwie koncepcje. Pierwsza, lansowana przez władze centralne w Warszawie, mówiła o rozszerzeniu kompetencji Policji Państwowej na przyznany Polsce teren Górnego Śląska. Druga zmierzała do stworzenia niezależnej, wzorowanej na Żandarmerii Krajowej Księstwa Cieszyńskiego, formacji policyjnej. Ostatecznie wzięto pod uwagę specyfikę regionu, jego skład narodowościowy i uwarunkowania polityczne, co doprowadziło do osiągnięcia kompromisu oraz utworzenia, na wzór Policji Państwowej, samodzielnej PWŚl. Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku przyjęła projekt zarządzenia w sprawie powołania formacji w końcu maja 1922 r. Wojewoda Józef Rymer podpisał rozporządzenie w tej sprawie 17 czerwca 1922 r. Zadanie utworzenia formacji powierzono pułkownikowi Stanisławowi Młodnickiemu, dotychczasowemu dowódcy Żandarmerii Krajowej Księstwa Cieszyńskiego.
40
Fragment artykułu prasowego informującego o rozpoczęciu służby przez PWŚl. w Katowicach, „Katolik” nr 73 z 20 czerwca 1922 r. (Biblioteka Śląska w Katowicach). Jeden ze wczesnych protokołów spisany przez przodownika Michała Maderę, funkcjonariusza PWŚl. z posterunku w Starych Tarnowicach, skierowany do Sądu Rejonowego w Tarnowskich Górach. Dotyczy nielegalnego posiadania broni przez Bernarda Nietscha z Nowych Rept, 11 listopada 1922 r. (Muzeum w Tarnowskich Górach).
Odznaka Pamiątkowa PWŚl. po starszym posterunkowym Juliuszu Siwcu z Posterunku Oficerskiego w Tarnowskich Górach, Fabryka Galanterii Metalowej „Galmet”, Sosnowiec, 1932 r. (Muzeum w Tarnowskich Górach).
41
Józef Rymer (1882–1922), polski działacz społeczny na emigracji zarobkowej na terenie Westfalii oraz na Górnym Śląsku. Prezes Centralnego Zarządu Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, poseł na Sejm Ustawodawczy RP, członek Polskiego Komisariatu Plebiscytowego i Naczelnej Władzy Cywilnej, przewodniczący Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku. Pierwszy wojewoda śląski, który podpisał rozporządzenie o utworzeniu PWŚl. (Biblioteka Śląska w Katowicach).
42
Konstanty Wolny (1877–1940), działacz narodowy, pierwszy marszałek Sejmu Śląskiego, jeden z twórców Statutu Organicznego gwarantującego autonomię województwa śląskiego. Na podstawie tego aktu utworzona została PWŚl. (Narodowe Archiwum Cyfrowe w Warszawie).
UDZIAŁ PWŚl. W PRZEJĘCIU REGIONU Z relacji przekazanej w „Katoliku”, można wnioskować, że pierwsi funkcjonariusze PWŚl. mogli wkroczyć do Katowic już 16 czerwca 1922 r. Następnego dnia z Sosnowca przybyło do miasta wojewódzkiego około 200 policjantów pod dowództwem komisarza Pawła Mierzwy. W kolejnych dniach rozpoczęli oni służbę na terenie województwa śląskiego. Przyznaną Polsce część Górnego Śląska podzielono na pięć stref, do których w okresie od 20 czerwca do 4 lipca 1922 r. wkraczały oddziały Grupy Operacyjnej dowodzonej przez generała Stanisława Szeptyckiego (1867–1950). Uroczystości te odbywały się schematycznie. Najpierw alianci przekazywali agendy bezpieczeństwa PWŚl. z rąk Policji Górnego Śląska, a następnie administrację stronie polskiej. Całość dopełniało wkroczenie Wojska Polskiego do konkretnej strefy. W Katowicach 22 czerwca 1922 r. odbyła się także defilada PWŚl. odebrana na katowickim rynku przez Komendanta Głównego Policji Państwowej inspektora generalnego Władysława Henszela (1880–1939[?]) oraz Głównego Komendanta PWŚl. pułkownika Stanisława Młodnickiego. Wydarzenie to podkreślało w sposób symboliczny objęcie służby na inkorporowanym terenie przez polską policję. W trzeciej strefie obejmującej przyznane Polsce
43
Paweł Mierzwa (1896–1977) w mundurze Związku Powstańców Śląskich w gabinecie starosty powiatowego w Tarnowskich Górach (obecnie Urząd Miejski przy ul. Henryka Sienkiewicza 2). Mierzwa funkcję tę sprawował w latach 1935–1939. Wcześniej pracował w PWŚl. jako komendant powiatowy w Rybniku, Cieszynie i Świętochłowicach oraz zastępca dyrektora policji w Królewskiej Hucie (od 1934 r. Chorzów). Po kampanii wrześniowej służył w Wojsku Polskim we Francji w sztabie 1. Dywizji Grenadierów. Następnie przedostał się do Szwajcarii, gdzie został internowany. Organizował tam szkolnictwo w polskich obozach. Zmarł na emigracji w Sankt Gallen (Muzeum w Tarnowskich Górach).
części powiatów bytomskiego, lublinieckiego, toszecko-gliwickiego i tarnogórskiego funkcjonariusze PWŚl. rozpoczęli pełnić swoje obowiązki 24 czerwca 1922 r. Natomiast dwa dni później Główny Komendant uczestniczył na tarnogórskim rynku w uroczystości wkroczenia Wojska Polskiego. Nieco wcześniej policjanci pojawili się w Królewskiej Hucie, a na przełomie czerwca i lipca w Pszczynie i Rybniku.
44
Funkcjonariusze PWŚl. na ul. Warszawskiej w Katowicach. Uroczystość oficjalnego przejęcia przez nich służby na terenie miasta z rąk alianckich, 18 czerwca 1922 r. (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach).
Uroczystość wkroczenia Wojska Polskiego do Tarnowskich Gór. Przed ratuszem, w pierwszym rzędzie od lewej, Główny Komendant PWŚl. pułkownik Stanisław Młodnicki (trzeci) i generał Stanisław Szeptycki (czwarty), 26 czerwca 1922 r. (Muzeum w Tarnowskich Górach).
45
Alegoria przekazania władzy w zakresie bezpieczeństwa PWŚl. przez Policję Górnego Śląska. Okładka jednodniówki wydanej z okazji pierwszego zjazdu byłych członków tej formacji zorganizowanego w dziesiątą rocznice jej powstania, Katowice 1930 r. (Biblioteka Śląska w Katowicach). 46
Komendant na miasto i powiat Katowice nadkomisarz Jan Starzyk w mundurze galowym. 22 czerwca 1922 r. Starzyk dowodził oddziałem konnym PWŚl. podczas defilady w Katowicach, fotografia z około 1928 r. (Grzegorz Grześkowiak).
Zaproszenie na uroczystość z okazji pierwszej rocznicy wkroczenia PWŚl. do Wodzisławia, która odbyła się 1 lipca 1923 r. (Muzeum w Wodzisławiu Śląskim).
47
ORGANIZACJA PWŚl.
Organizacyjnie PWŚl. dzieliła się na Główną Komendę w Katowicach, powiatowe komendy, komisariaty w ważniejszych miastach oraz posterunki w mniejszych miejscowościach i na przejściach granicznych. Przy nich tworzono też ekspozytury śledcze. W zakresie administracji, organizacji, uzbrojenia i zaopatrzenia policjanci podlegali Głównemu Komendantowi. W przypadku służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych – wojewodzie, a w powiatach – starostom. Ustanowiono też dyrekcje policji (Bielsko, Chorzów, Katowice). W tym przypadku funkcjonariusze PWŚl. podlegali ich szefom. Formacja była w 3/4 utrzymywana ze środków Skarbu Śląskiego, a pozostałą kwotę początkowo pokrywały samorządy. W 1925 r. zwolniono je z tego obowiązku, co nie oznaczało, że nie łożyły na ten cel. Najczęściej gminy województwa śląskiego zapewniały lokale na potrzeby policyjne. W 1922 r. garnizon śląskiej policji liczył 2 970 osób, w 1924 r. – 3 199. Od tego momentu liczba funkcjonariuszy sukcesywnie malała, aż do zajęcia Zaolzia w październiku 1938 r. Wówczas zaczęła ona wzrastać. W 1939 r. formacja zatrudniała 3 585 policjantów.
48
Rozmieszenie posterunków Oddziału Kontroli Granicznej PWŚl., około 1924 r. (Archiwum Państwowe w Katowicach).
49
Funkcjonariusze ekspozytury śledczej Powiatowej Komendy w Tarnowskich Górach. Wśród sfotografowanych m.in. starszy posterunkowy (później przodownik) Jerzy Hadyk (pierwszy z prawej), lata dwudzieste XX w. (Kazimierz Hadyk).
Szkic Posterunku w Miasteczku (obecnie Miasteczko Śląskie, ul. Rubinowa 10) wykonany przez posterunkowego Wilhelma Wojtasa, 20 sierpnia 1928 r. ( Jakub Stankiewicz).
50
Posterunkowy Teofil Smyczek z funkcjonariuszami Straży Granicznej podczas służby na granicy polsko-niemieckiej, Raszczyce – Markowice (Markowitz), 1925 r. (Muzeum w Rybniku).
Legitymacja służbowa przodownika PWŚl. Feliksa Koźminskiego, Katowice, 6 marca 1935 r. (Muzeum Historii Katowic w Katowicach).
51
GŁÓWNA KOMENDA
W strukturze Głównej Komendy, której siedziba znajdowała się w Katowicach przy ul. Jana Kilińskiego 9, znalazły się oddziały: I Administracyjny i Adiutantury, II Gospodarczy, III Szkolny, IV D Urząd Śledczy i Oddział Inwigilacyjny (Służba Informacyjna, późniejsza Policja Polityczna). Oprócz tego utworzono: Oddział Konny Głównej Komendy PWŚl., Oddział Kontroli Granicznej, Oddział Policji Przemysłowej i Orkiestrę Policyjną. 24 stycznia 1929 r. powstał Urząd Śledczy, powołany zgodnie z decyzją wojewody Michała Grażyńskiego (1890–1965). W 1932 r. Główny Komendant PWŚl. utworzył Oddziały Rezerwy. W grudniu 1935 r. powołano dodatkowe 24 pododdziały tej formacji, a w 1936 r. dwie szkolne kompanie kandydatów, które automatycznie stały się siłami rezerwy. Do ich zadań należało zapewnienie ładu i bezpieczeństwa na wypadek zamieszek lub innych wystąpień. Rozwój motoryzacji i wynikające z tego powodu zagrożenia doprowadziły w 1938 r. do wyodrębnienia Komisariatu Drogowego. Ponadto 27 września 1938 r. Główny Komendant inspektor Józef Żółtaszek wydał tajny rozkaz o utworzeniu Ekspozytury Głównej Komendy PWŚl. w Katowicach ds. Zaolzia, na czele której stanął podinspektor Jan Starzyk.
52
Schemat struktury Głównej Komendy PWŚl. w początkowym okresie istnienia formacji, około 1924 r. (Archiwum Państwowe w Katowicach).
Gmach Głównej Komendy PWŚl. w Katowicach przy ul. Jana Kilińskiego 9, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
53
Centrala telefoniczna w Głównej Komendzie PWŚl. w Katowicach, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
Orkiestra Głównej Komendy PWŚl. w Katowicach, 1936 r. ( Janusz Jeżewski).
54
Funkcjonariusz patrolu konnego po zajęciu Zaolzia sfotografowany na ul. Głównej (Hlavni trida) w Czeskim Cieszynie, październik 1938 r. (Narodowe Archiwum Cyfrowe w Warszawie).
55
GŁÓWNI KOMENDANCI PWŚl.
Na czele Policji Województwa Śląskiego stał Główny Komendant, który podlegał bezpośrednio wojewodzie śląskiemu. Jako pierwszy stanowisko to objął 17 czerwca 1922 r. pułkownik Stanisław Młodnicki. Urodził się on 7 maja 1868 r. w Czerniowcach na Bukowinie. Swoje duże doświadczenie zdobył służąc w żandarmerii austriackiej m.in. jako dowódca oddziału w Villach, komendant Żandarmerii Krajowej w Pradze, a w latach I wojny światowej na terenach okupowanych Królestwa Polskiego. Do 1922 r. Młodnicki stał na czele Żandarmerii Krajowej Księstwa Cieszyńskiego. Pełnił obowiązki komendanta PWŚl. do grudnia 1923 r. Wówczas został zwolniony ze służby ze względu na stan zdrowia. Zmarł 7 maja 1952 r. w Bielsku-Białej (Ogólnopolskie Stowarzyszenie „Rodzina Policyjna 1939 r.”). Inspektor Leon Wróblewski, Główny Komendant w latach 1924–1926. Urodził się 4 marca 1888 r. we Lwowie, gdzie ukończył prawo na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Podczas I wojny światowej walczył w armii austriacko-węgierskiej, a następnie brał udział w starciach z Ukraińcami we Lwowie. Od 1920 r. służył w Policji Państwowej m.in. jako komendant powiatowy w Nowym Sączu i Tarnopolu (Ogólnopolskie Stowarzyszenie „Rodzina Policyjna 1939 r.”).
56
Inspektor Adam Kocur, Główny Komendant w latach 1926– 1928, prawnik, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Urodził się 1 maja 1894 r. w Kuźni Raciborskiej (Ratiborhammer). Brał czynny udział w powstaniach śląskich, a w 1920 r. został członkiem Policji Górnego Śląska. Po wybuchu III powstania śląskiego tworzył Żandarmerię Górnego Śląska, a następnie wstąpił do PWŚl. W 1928 r. uzyskał stopień doktora prawa oraz został wybrany na prezydenta Katowic. Podczas II wojny światowej służył w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. Po jej zakończeniu odbył studia ekonomiczne i teologiczne, przyjmując w 1951 r. święcenia kapłańskie. W 1957 r. został kanclerzem Kurii Biskupiej dla Polonii w Niemczech mającej siedzibę we Frankfurcie nad Menem, gdzie zmarł 12 stycznia 1965 r. (Grzegorz Grześkowiak). Inspektor Józef Żółtaszek, ostatni Główny Komendant w latach 1928–1939 (wcześniej zastępca szefa śląskiej policji), absolwent Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi. Józef Żółtaszek urodził się 11 kwietnia 1894 r. w Skomlinie niedaleko Wielunia. W 1919 r. brał udział w walkach o Lwów, a później służył w Policji Państwowej w Łodzi, skąd w 1926 r. został oddelegowany na Śląsk. Żółtaszek był światowym autorytetem w dziedzinie kryminalistyki i autorem wielu prac naukowych publikowanych w kraju i za granicą. Brał czynny udział w międzynarodowych konferencjach policyjnych w Antwerpii (1930), Kopenhadze (1935) i Belgradzie (1936). Podczas II wojny światowej został internowany na Węgrzech (Narodowe Archiwum Cyfrowe w Warszawie).
57
58
Stanisław Młodnicki
Leon Wróblewski
Adam Kocur
Józef Żółtaszek
POWIATOWE KOMENDY PWŚl. Początkowo powstało 8 komend powiatowych w: Bielsku, Cieszynie, Lublińcu, Pszczynie, Rudzie, Rybniku, Świętochłowicach i Tarnowskich Górach. Dla Katowic i powiatu powołano wspólną Miejską i Powiatową Komendę, a dla Królewskiej Huty (od 1934 r. Chorzów) – jedyną w województwie Miejską Komendę. Już w 1924 r. w wyniku reformy administracyjnej z mapy województwa śląskiego zniknął powiat rudzki, a jego tereny włączono do komend katowickiej, pszczyńskiej, świętochłowickiej i rybnickiej. Przed wybuchem II wojny światowej doszło do dwóch istotnych zmian w organizacji sieci komend powiatowych PWŚl. Pierwsza była konsekwencją przyłączenia do Polski w październiku 1938 r. Zaolzia. Na tym obszarze utworzono dodatkową Powiatową Komendę we Frysztacie z nadkomisarzem Leopoldem Potyką na czele. Na inkorporowanym terenie, którego część włączono do powiatu cieszyńskiego, powstało 5 komisariatów, 22 posterunki oraz utworzono pluton konny. Ostatniej zmiany w strukturze komend powiatowych dokonano w 1939 r. po likwidacji powiatu świętochłowickiego. Jego tereny włączono wówczas do komend katowickiej, tarnogórskiej i chorzowskiej.
59
Szyld Powiatowej Komendy Policji Województwa Śląskiego, 1922–1927 (Muzeum w Tarnowskich Górach). 60
Tableau ze zdjęciami najważniejszych funkcjonariuszy PWŚl. na czele z Głównym Komendantem – inspektorem Adamem Kocurem oraz podlegającymi mu: zastępcą – podinspektorem Józefem Żółtaszkiem, naczelnikami wydziałów oraz powiatowymi komendantami, w tym także tarnogórskim – ówczesnym komisarzem Leopoldem Potyką. Po zajęciu Zaolzia stanie on na czele Powiatowej Komendy we Frysztacie, 1927 r. (Muzeum Historii Katowic w Katowicach).
61
Plan sytuacyjny powiatowych i miejskich komend PWŚl., około 1924 r. (Archiwum Państwowe w Katowicach). 62
Funkcjonariusze Powiatowej Komendy w Lublińcu. Wśród sfotografowanych (piąty od lewej w pierwszym rzędzie) jej komendant – komisarz Piotr Urbańczyk, Lubliniec 1932 r. ( Jerzy Urbańczyk).
Funkcjonariusze z Komendy Powiatowej PWŚl. w Świętochłowicach na dworcu w Lipinach (obecnie dzielnica Świętochłowic), 1931 r. (Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach).
63
UZBROJENIE I WYPOSAŻENIE PWŚl. Policja Województwa Śląskiego wyróżniała się na tle Policji Państwowej zarówno pod względem uzbrojenia, jak i umundurowania. Wynikało to z faktu, że była finansowana ze środków województwa, które było wówczas najbogatszym w kraju, jak i bogatych śląskich samorządów. Funkcjonariusze dysponowali typowym uzbrojeniem, w postaci broni białej i palnej. Początkowo były to karabiny Mannlicher M 1895, Mauser Gew. 98 oraz rosyjskie Mosiny 91/30. Później zastąpiono je polskimi Mauserami z Radomia. Broń krótką stanowiły rewolwery Nagant, pistolety Luger P08/K, stopniowo zastępowane w latach trzydziestych Walterami PP i PPK oraz Visami. Z czasem też na wyposażeniu znalazła się broń automatyczna i wozy pancerne. Oprócz tego formacja dysponowała samochodami osobowymi, ciężarowymi i motocyklami. Na wyposażeniu znajdowały się również podstawowe środki przymusu bezpośredniego: pałki, kajdanki, a pododdziały Komendy Rezerwy posiadały maski przeciwgazowe, pancerze stalowe oraz hełmy – początkowo skórzane, później zastępowane francuskimi Adrianami wz. 1915, niemieckimi hełmami wz. 1916 i 1917 (malowanymi na czarno), a w końcu polskimi wz. 1931 (w kolorze khaki). Na tych ostatnich umieszczono orła z szarfą i numerem służbowym.
64
Pluton z Komendy Rezerwy PWŚl. w Katowicach z tzw. wyposażeniem alarmowym, 17 czerwca 1931 r. (Grzegorz Grześkowiak).
Funkcjonariusze PWŚl. po ćwiczeniach strzeleckich, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
65
Rusznikarnia PWŚl. w Katowicach, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie). Pistolet Vis wz. 1935 r., Fabryka Broni w Radomiu, 1938 r. (Muzeum w Tarnowskich Górach), fot. Małgorzata Paszkowska.
66
Gwizdki policyjne różnych typów, okres międzywojenny (Grzegorz Kotwicki, Grzegorz Grześkowiak, Jerzy Urbańczyk, Izba Pamięci przy Zarządzie Ogólnopolskiego Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939 r.” w Katowicach).
Kajdanki, okres międzywojenny (Izba Pamięci przy Zarządzie Ogólnopolskiego Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939 r.” w Katowicach).
67
UMUNDUROWANIE PWŚl.
Umundurowanie funkcjonariuszy różniło się od mundurów Policji Państwowej drobnymi szczegółami oraz jakością, gdyż lepiej opłacani policjanci kupowali materiał bardziej gatunkowy, pochodzący często z importu. W okresie przejściowym nosili oni mundury dawnej Policji Górnego Śląska i Żandarmerii Krajowej Śląska Cieszyńskiego, przekazane z chwilą wejścia nowych przepisów mundurowych oddziałom gospodarczym. Regulacje te wydawał wojewoda śląski i na przestrzeni lat ulegały zmianom, niemniej kolor umundurowania do końca pozostał ten sam. Mundury były barwy granatowej z dystynkcjami w kolorach błękitnym i srebrnym. Spodnie ozdobiono błękitną lamówką. Na kołnierzu typu stójka umieszczono błękitne patki z szarżami, a na rękawach oznaki stopni. Na guzikach w kolorze srebrnym widniało godło państwowe, a na naramiennikach złote śląskie orły, które w latach 1923–1936 regulaminowo należało nosić na patkach. Na czapkach fasonu angielskiego, z czarnym daszkiem, wykończonych błękitną wypustką dookoła górnego szwu i na górnej części otoku umieszczano orła państwowego i numer służbowy. Zimą dopuszczano noszenie kożuchów i futrzanych kołnierzy. Z kolei latem funkcjonariusze mogli ubierać płócienne spodnie w kolorze białym i białe pokrowce na czapki.
68
Czapka posterunkowego wz. 1936 pochodząca z kolekcji śp. Marcina Kani. W 1936 r. funkcjonariuszom szeregowym i podoficerom PWŚl. nakazano nosić na czapkach oznaczenie stopnia. Było to jedno z rozwiązań zmierzających do unifikacji z Policją Państwową ( Jerzy Urbańczyk).
Naramienniki aspiranta PWŚl. W przypadku oficerów w 1936 r. dystynkcje przeniesiono z mankietów rękawów na naramienniki. Przez cały okres międzywojenny nosili oni je także na czapkach, w miejscu gdzie początkowo umieszczone były numery służbowe funkcjonariuszy szeregowych i podoficerów (Izba Pamięci przy Zarządzie Ogólnopolskiego Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939 r.” w Katowicach).
69
Starszy posterunkowy Sylwester Szromek w mundurze z oznaczeniem dystynkcji sprzed 1936 r. Na lewej kieszeni widoczna Odznaka Pamiątkowa Policji Województwa Śląskiego, a na koalicyjce Odznaka Pamiątkowa Dziesięciolecia Policji Plebiscytowej, lata 1932–1936 (Andrzej Szromek).
70
Funkcjonariusze z Posterunku PWŚl. w Bobrownikach (obecnie Tarnowskie Góry – Bobrowniki Śląskie) w towarzystwie żon i dzieci. Na prawej piersi posterunkowego Józefa Tomana (z tyłu drugi po lewej) widoczny znaczek z numerem służbowym (Stowarzyszenie Rodzina Katyńska w Tarnowskich Górach).
Od 1936 r. zamiast numeru służbowego na czapkach funkcjonariusze szeregowi i podoficerowie PWŚl. nosili na prawej kieszeni, wzorem Policji Państwowej, znaczki ewidencyjne (Muzeum Katyńskie w Warszawie).
71
WYSZKOLENIE FUNKCJONARIUSZY PWŚl. Po utworzeniu PWŚl. funkcjonariusze dotychczasowych formacji porządkowych mogli podjąć w niej służbę. Warunkiem było, oprócz wykazania się odpowiednim wiekiem, ukończenie kursów policyjnych. Pierwsze z nich organizowano w ośrodkach szkoleniowych Żandarmerii Krajowej Księstwa Cieszyńskiego. Odbywały się one w Cieszynie i Skoczowie. Funkcjonariuszy kształcono też w Toruniu. Od sierpnia 1922 r. zadanie to nadzorował Oddział III Szkolny Głównej Komendy przy Komendzie Szkoły PWŚl. w Świętochłowicach (komendant Gustaw Krzystek). Później powstały placówki w Katowicach, Bielsku i Królewskiej Hucie (od 1934 Chorzów). W 1926 r. dokonano centralizacji szkolnictwa w województwie śląskim, łącząc wszystkie istniejące placówki w jedną – Szkołę Policyjną w Katowicach. Kadra oficerska zdobywała wiedzę teoretyczną, uczestnicząc w zajęciach Głównej Szkoły Policji Państwowej w Warszawie oraz Mostach Wielkich. Od 1929 r. Szkoła Policji w Katowicach zajmowała się wyłącznie kształceniem szeregowych i podoficerów, a w 1931 r. zmieniła nazwę na Komendę Rezerwy Policji Województwa Śląskiego. Poza szkoleniem zajmowała się ona także działaniami o charakterze prewencyjnym.
72
Zajęcia z szermierki w Kompanii Wyszkolenia Fizycznego, Katowice, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie). Zajęcia w Szkole PWŚl. w Katowicach (oficjalna nazwa od 1 grudnia 1931 r. Komenda Rezerwy PWŚl.), 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
73
Świadectwo ukończenia kursu dla posterunkowych wystawione dla Wilhelma Pająka przez Szkołę PWŚl. w Bielsku, 18 lipca 1925 r. (Muzeum w Mikołowie – w organizacji).
74
Starszy posterunkowy Jan Tetla jako osoba udająca zatrzymanego przez funkcjonariuszy (tzw. pozorant). Zajęcia w Szkole PWŚl. w Królewskiej Hucie (od 1934 r. Chorzów), około 1926 r. (Muzeum w Mikołowie – w organizacji).
Zajęcia z traseologii w Szkole PWŚl. w Katowicach. Funkcjonariusze uczą się wykonywać odciski gipsowe śladów butów i dokonują ich analizy, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
75
SŁUŻBA W PWŚl.
Kandydat do służby w PWŚl. musiał spełniać określone warunki: posiadać obywatelstwo polskie, nieskazitelną przeszłość, dobrą sprawność fizyczną oraz wykazywać się znajomością języka polskiego i liczenia. Wyżsi funkcjonariusze musieli legitymować się wykształceniem średnim, dopuszczono jednak odstępstwo od tej reguły, zezwalając na awans do stopnia starszego przodownika dla osób zasłużonych w walce narodowowyzwoleńczej. Natomiast od Głównego Komendanta wymagano wykształcenia wyższego. Funkcjonariusze zwalczali głównie przestępstwa pospolite, takie jak rozboje, przemyt, fałszerstwa, pornografię, ale prowadzili także czynności zapewniające bezpieczeństwo państwa. Policja kontrolowała poczynania mniejszości niemieckiej, inwigilowała partie polityczne, zwalczała przejawy działalności ruchu komunistycznego oraz ugrupowań skrajnie prawicowych. Ponadto funkcjonariusze wykonywali zadania prewencyjne, zabezpieczali uroczystości, imprezy sportowe i masowe, wizyty ważnych gości, chronili konwoje przewożące pieniądze. Służba w formacji nie była łatwa. Tylko w 1936 r. doszło do 230 czynnych napaści na policjantów. Do 1937 r. rannych zostało na służbie 11 oficerów i 616 szeregowych stróżów prawa. Do 1939 r. zginęło podczas pełnienia obowiązków 23 funkcjonariuszy PWŚl.
76
Funkcjonariusze PWŚl. podczas ceremonii pogrzebowej przy grobie posterunkowego Ludwika Sosny. Został on zastrzelony w gospodzie w Pniowcu 1 stycznia 1925 r. podczas wykonywania obowiązków służbowych. Sosna służył na posterunku w Boruszowicach, Strzybnica, styczeń 1925 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
Dwóch funkcjonariuszy z Posterunku Oficerskiego w Mikołowie zabezpiecza miejsce wypadku drogowego, lata trzydzieste XX w. (Muzeum w Mikołowie – w organizacji).
77
Funkcjonariusz PWŚl. kierujący ruchem na katowickim rynku, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie). Trzy drużyny motocyklowe Plutonu Motorowego Komendy Rezerwy PWŚl. w Katowicach na terenie jednostki (ul. Jana Kilińskiego) przed pomnikiem ku czci poległych policjantów, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
78
Pluton z Miejskiej i Powiatowej Komendy PWŚl. w Katowicach w drodze na szkolenie strzeleckie, ul. Tadeusza Kościuszki w Katowicach, 1924 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
79
POZA SŁUŻBĄ W codziennym życiu funkcjonariuszy PWŚl. istotną rolę odgrywał sport. W 1924 r. powstał wielosekcyjny Policyjny Klub Sportowy „Katowice” podporządkowany wkrótce Głównej Komendzie w Katowicach. Jego zawodnicy odnosili głównie sukcesy w pięściarstwie i szermierce. W pierwszej z wymienionych dyscyplin najbardziej utytułowany był posterunkowy Stanisław Piłat (1909–1993), trzykrotny mistrz Polski w latach 1937–1939. Natomiast szermierze nie mieli sobie równych w kraju i odnosili sukcesy na arenie międzynarodowej. W pozasłużbowym życiu funkcjonariuszy ważną rolę odgrywało ogólnopolskie Stowarzyszenie „Rodzina Policyjna” założone w czerwcu 1929 r. W województwie śląskim pierwsze jego koła utworzono już przed 1930 r., a regionalna struktura wyodrębniła się w 1932 r. Do organizacji należały żony i członkowie rodzin policjantów. Stowarzyszenie niosło pomoc osieroconym dzieciom i wdowom po funkcjonariuszach, a prowadzone przez jego oddziały świetlice zapewniały pomoc w nauce, rozrywkę, rozwijały zainteresowania, propagowały czytelnictwo, turystykę i sport. Nie mniej ważną rolę odgrywał też Związek Funkcjonariuszy Policji Województwa Śląskiego „Samopomoc”. Organizacja utrzymywała domy wypoczynkowe i sanatoryjne dla funkcjonariuszy i ich rodzin. Jednym z najbardziej znanych ośrodków tego typu była willa „Ślązaczka” w Zakopanem.
80
Nagroda Fabryki Broni w Radomiu dla najlepszego kolarza PWŚl. w wyścigu zorganizowanym w Katowicach 27 września 1937 r. (Muzeum w Tarnowskich Górach).
81
Sekcja Bokserska PKS „Katowice” przed pomnikiem ku czci poległych policjantów (teren Komendy Rezerwy PWŚl. przy ul. Jana Kilińskiego w Katowicach). Na środku kierownik Sekcji Bokserskiej – komisarz Józef Maślonka, a obok niego sekretarz – starszy przodownik Ignacy Wacławczyk (z lewej) i gospodarz – przodownik Jan Kulig. Za nimi trenerzy starszy przodownik Emanuel Wieczorek i przodownik Zygfryd Wende (ofiary zbrodni katyńskiej), lata trzydzieste XX w. (Muzeum Historii Katowic w Katowicach).
82
Fotografia pamiątkowa z kolonii w Szczyrku zorganizowanej przez koło tarnogórskie Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna” w okresie od 15 czerwca do 14 lipca 1934 r. (Wanda Joszko – córka starszego posterunkowego Teofila Mańki).
Zaproszenie na zabawę karnawałową koła tarnogórskiego Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna”, 1 lutego 1939 r. (Muzeum w Tarnowskich Górach).
83
Willa „Ślązaczka”, czyli ośrodek wypoczynkowy Związku Funkcjonariuszy PWŚl. „Samopomoc” w Zakopanem, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
84
Świetlica dla funkcjonariuszy PWŚl. w Katowicach, 1927 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie).
Organizator: Organizatorem Muzeum w Tarnowskich Górach jest Gmina Tarnowskie Góry
Współpraca:
IV
Patronat medialny:
ISBN 978-83-963193-3-3
