Mulleres e Memoria en Saxamonde
Edita: Asociación de Mulleres Arela de Saxamonde. Primeira edición, Outubro de 2015. Redondela. Texto limiar: Tareixa Ledo Regal Textos: Paulo Jablonski García Fotografías: Veciñas e veciños da parroquia de Saxamonde Fotografía portada: Isolina Pérez Rodríguez e Lorena Magariños Castro, 1976. Deseño e maquetación: Elena Muíños Martínez Impresión: Imprenta Feito Dep. Legal: VG 668-2015 ISBN: 978-84-608-3398-7 Coa colaboración de:
Concello de Redondela
Permítese copiar parcialmente o contido desta obra sempre que se cite a fonte e non sexa para fins comerciais.
Mulleres e Memoria en Saxamonde
Presentación
A andaina da Asociación de
Neste intre a Asociación está inscrita no Rexistro Úni-
Mulleres Arela comezou como
co de Asociacións da Xunta de Galicia como ENTIDAD
fan
PRESTADORA DE SERVIZOS SOCIAIS, forma parte do
tantos
proxectos.
Por
unha banda, pola necesida-
Consello Municipal da Muller do Concello de Redon-
de de construír un espazo onde
dela e, xunto con outras asociacións, participa nas
as mulleres puideran compartir momentos e tempos lonxe da ocupación do cotiá. Por outra, polo empeño dun grupo de mulleres que na primavera de 1989 tomaron a iniciativa de apuntar nun caderno que veciñas estaban dispostas a participar nunha iniciativa de mulleres de Saxamonde. Unha idea novidosa naquela altura que resultou o xérmolo da asociación actual. As excursións e comidas foron sucedendo unhas ás
actividades da parroquia de Saxamonde. Durante todos estes anos a asociación, atendendo aos seus fins de promover e potenciar o desenvolvemento persoal, social, económico e cultural, fixo posible que as mulleres de Saxamonde puideran participar en numerosas actividades: de crecemento persoal, de formación e de lecer sempre dende una perspectiva de xénero. No ano 2013 xurdiu a idea de recoller fotos onde as mulleres fosen as protagonistas. Queríamos reconstruír a través das fotos as nosas vidas de mulleres para facer
outras e no correr dos anos consolidáronse os obxec-
visible e pór en valor a muller de Saxamonde que tra-
tivos e chegou o momento de constituírse como aso-
ballou na casa, nos talleres de costura, no campo, no
ciación. Foi un 13 de decembro do ano 2003 cando se
mar, na froita, que loitou, moitas veces soa, para levar
reúnen as primeiras 70 socias e deciden constituírse
adiante a familia. Que foi educadora e transmisora de
como ASOCIACIÓN DE MULLERES ARELA DE SAXA-
valores e que soubo captar os aires de novos tempos,
MONDE.
no saber, no traballo, no vestir, no lecer, no vivir.
Mulleres e memoria en Saxamonde 3
Esta idea tivo un eco inmediato nas socias, que xe-
asociación, a Escola de Saxamonde, pero a historia
nerosamente cederon as fotos e reuniron suficientes
das mulleres de Saxamonde cumpría que traspasase
para comezar o traballo de investigación, coordinado
muros e se achegase a toda a parroquia, ás escolas,
pola Cooperativa Trespés e financiado Polo Fondo So-
aos institutos, aos centros sociais, as bibliotecas, etc.
cial Europeo a través da Secretaría Xeral de Igualdade
Cumpría completar o traballo, e desta vez recibimos
da Xunta de Galicia.
unha axuda da Concellería de Cultura do Concello de
O noso agradecemento a todas as mulleres que par-
Redondela, que permitiu reunir máis fotos, afondar
ticiparon nesta andaina, sen elas non sería posible este traballo. Aquel primeiro traballo “MULLERES E MEMORIA EN SAXAMONDE” permanece exposto no local social da
nas conclusións e darlle o formato do libro que tes ti agora mesmo nas túas mans, para que as novas xeracións saiban de onde veñen e sexan quen de construír un presente con futuro. Asociación de Mulleres Arela de Saxamonde
Saxamonde, outubro de 2015
Limiar
Este libro xorde do desexo e do corazón dun grupo de
exposición estruturada nunha serie de paneis con fo-
mulleres. É a culminación de todo un proceso de inves-
tos e textos explicativos da situación das mulleres
tigación participativa da man da Asociación de Mulle-
desde comezos do século XX ata os anos 70.
res Arela de Saxamonde.
“Quixemos salvagardar a memoria das mulleres, o que
O proxecto arrinca no ano 2013, cun traballo que Arela
supuxo a vida das mulleres, que parece que a vida
decide facer a través da imaxe e da palabra, recollen-
sempre foi escrita polos homes...” Falaban tres das
do fotos e promovendo entrevistas en grupo das mu-
mulleres da directiva da asociación. E así é! Ata o de
lleres da zona. Como resultado de todo este estudo,
agora, a historia sempre foi escrita por homes, desde
Saxamonde –unha das catorce parroquias do concello
os seus corpos de homes, desde a súa perspectiva e
de Redondela– conta agora cun inestimable arquivo
prioridades de homes. Hai tan só unhas décadas que
histórico de 250 fotografías , recollidas grazas á cola1
boración dunhas 40 persoas. Asemade, tamén conta coas gravacións das conversas coas mulleres entrevistadas... Mestúranse así as imaxes coa historia de vida narrada por cada unhas destas mulleres. Das fotos recollidas selecciónanse unhas 113 para a Exposición “Muller e memoria en Saxamonde”; unha Sanz Fina, La fotobiografía, Editorial Kairós, 2008, páx. 21. “As fotografías son anacos da nosa vida... Nelas sentimos a necesidade de deixar constancia de quen somos... de amosarnos... para deixar patente que... temos un lugar no mundo... As nosas penas e alegrías séntense no corpo... Ler os corpos é ler a historia das persoas... E todo iso pódese ver nas fotografías.” (Tradución propia)
1
as mulleres comezamos a reescribir a historia, e estámolo facendo desde nós, mulleres, desde os nosos corpos de mulleres, desde a nosa mirada de mulleres, desde os nosos lugares de mulleres, desde as nosas vidas de mulleres... É salientable que a Exposición se inaugure cunha mesa redonda na que presiden as mulleres maiores da parroquia, que a comunidade recoñece como mulleres sabias. E é tamén relevante que o acto se realice en novembro, na véspera do Día Internacional en contra da violencia de xénero. Porque en palabras da directiva de Arela: “Para nós, esta iniciativa é unha maneira
Mulleres e memoria en Saxamonde 5
de loitar en contra da violencia de xénero: poñer en
Recuperar a memoria doutras mulleres e contribuír ao
valor ás mulleres, a súa vida, o seu traballo, a súa par-
seu recoñecemento é parte do camiño de recoñecér-
ticipación na historia”.
monos a nós mesmas no que somos e no que valemos.
E, en efecto, se a invisibilización das mulleres é un dos
É un acto de autoestima e autoafirmación.
aspectos máis importantes da violencia do patriarcado,
Si, este libro é un libro valioso porque fala de mulleres.
este libro que temos entre mans é unha inestimable
E é dobremente relevante porque, ademais, está feito
contribución na construción do bo trato. Do bo trato a
por mulleres que se atreven a saír ao espazo do público
cada unha das mulleres de Saxamonde e a todas como
para presentar a súa achega. Síntome profundamente
colectivo. Do bo trato entre homes e mulleres e do bo
orgullosa e agradecida por ter sido invitada a escribir
trato, tamén, como categoría estrutural para a organi-
este limiar e ser así partícipe deste fermoso proxecto
zación das nosas comunidades e da mesma sociedade.
comunitario protagonizado por mulleres da aldea.
É un libro que achega unha mirada nova ao deconstruir
Moitas felicitacións a vós, Nati Campos Castro, Divina
o discurso do patriarcado. E nunha sociedade na que
Carrera Martínez, Rosa Freaza Lago, Marga García del
segue habendo tanto sexismo, tanto machismo -non
Portillo, Maribel Martínez Amoedo, Aurita Martinez Gó-
hai máis que contar o número de mulleres asasinadas
mez e Ma Luz Viñas Otero, da directiva da Asociación de
cada ano- non deixa de ser unha tarefa necesaria e
Mulleres Arela de Saxamonde, promotoras do proxecto!
mesmo urxente.
Parabéns a todas as demais mulleres da parroquia que
Nais, avoas, sogras, irmás, madriñas, tías, amigas, veciñas... labregas, taberneiras, leiteiras, amas de casa,
o fixestes posible! E tamén a vós, homes bos e xenerosos, que colaborastes nel!
costureiras, criadas, mariscadoras... Coñecer a historia
Oxalá a lectura deste libro invite a outras mulleres a
destas mulleres e difundila é importante. Para todas e
liderar iniciativas semellantes nas súas aldeas. Nos in-
todos nós. Para decatármonos de que temos aí referen-
vite a todas a liderar con paixón e ousadía as nosas
tes de quen aprender e nas que recoñecer autoridade.
vidas. Outubro 2015 Tareixa Ledo Regal
Socióloga. Maxíster en Estudos de Xénero. Terapeuta do Reencontro
6
Mulleres e memoria en Saxamonde
Fotografía, muller e memoria en Saxamonde
Este é o primeiro libro editado dedicado integramente
atopan retratan, na maioría dos casos a persoas emi-
á parroquia de Saxamonde. O seu contido relaciona
gradas principalmente a América. Tanto as realizadas
catro ideas que o fan especial: fotografía familiar,
alén do mar como aqueloutras realizadas en estudios
memoria, muller e Saxamonde. Estes catro eixos atra-
para seren enviadas a ultramar. Estas instantáneas,
vesan o libro e, con eles, comezamos.
imitación dos retratos de pintura, son características
As fotografías son a un tempo parte do noso patrimonio histórico máis íntimo e universal. Por unha banda, cada casa ten nun álbum ou nunha caixa gardadas fotografías persoais máis ou menos antigas e, por outra, estas mesmas fotografías son unha fonte de información inesgotable. As fotografías non son só fotos, retratos ou paisaxes, senón que as podemos tomar como narración. Postas unha tras da outra, cóntannos con imaxes a nosa propia historia: os cambios na parroquia, o que en cada momento é digno de ser fotografado ou as condicións económicas e sociais dos nosos devanceiros e devanceiras.
do s.XIX e comezos do s. XX e, case en exclusiva, das clases adiñeiradas. Daquela, unha fotografía de estudio era un luxo. A popularización da fotografía será un camiño longo no s.XX. Comuñóns e vodas son, con frecuencia, os momentos das primeiras fotografías. En Redondela J. Rodríguez, Fosca, Montes, Garo ou os Cal son algúns dos fotógrafos que realizaron estes traballos. A presenza de fotógrafos ambulantes con decorados móbiles en feiras e festas permiten ver algunha fotografía excepcional dos anos 20 e 30. No caso de Saxamonde, Fernando Pombo actuou, por veces, de fotógrafo ambulante a partir dos anos 60. E será a partir desta década cando a fotografía comece a entrar nas
A presenza da fotografía no cotiá de Saxamonde ten
casas a través das primeiras cámaras particulares. Isto
un percurso desigual. As primeiras fotografías que se
nótase no cambio dos momentos e situacións foto-
Mulleres e memoria en Saxamonde 7
grafadas. A popularización da fotografía permítenos
Neste sentido, as fotografías ofrecen a posibilidade
coñecer de forma visual momentos da vida antes ve-
de reconstruír o percurso da vida das persoas nos
tados ao obxectivo.
seus diferentes ámbitos vitais e ilustrar as lembran-
En definitiva, a fotografía achéganos unha rica información que pertence á memoria colectiva pero que cada persoa garda na intimidade da súa casa. A nosa responsabilidade é a de coidar e preservar as fotografías como o que son, patrimonio colectivo custodiado de forma particular. O segundo elemento que queremos mencionar é a memoria. Cando falamos de fotografía e memoria non podemos cometer o erro de igualar estes dous conceptos. Dicía Roland Barthes que a fotografía é a memoria baleira, a imaxe estática e superficial fronte o dinamismo e matices da memoria das persoas. Unha fotografía quédase na superficie da experien-
zas. Paradoxicamente, é imposible fotografar toda a nosa memoria, pero as fotografías conteñen memoria concentrada que acompañada da palabra, enche de sentido esa memoria baleira da que falaba Barthes. A muller é o eixo principal desta unión de memoria e fotografía. A muller como elemento central na parroquia de Saxamonde. A muller como vértice dun complexo entrelazado de vidas e situacións. A complexidade das mulleres na vida combina insospeitados sabores: o traballo constante, os momentos de festa, o silencio do seu sufrimento, as horas sen durmir coidando a fillos e fillas, as conversas na casa, o loito ano tras ano sen posibilidade de aliviar a presión social, os paseos por Redondela ou os camiños a Vigo
cia, mais tampouco podemos pensar que a memoria,
para vender froita. Son sabores que se combinan en
o que lembramos, é o pasado en si mesmo. A me-
vidas silenciosas e pouco recoñecidas pola socieda-
moria é unha selección da propia vida e tamén da
de.
allea. A nosa memoria, a que gardamos para nós, e
A memoria aquí contida pertence a mulleres de Sa-
tamén aqueloutra que compartimos de forma colectiva, está chea de omisións, de énfases e, tamén, de invencións. A memoria compártese, non sempre de forma libre, pensemos na Guerra Civil, e transmítese de forma selectiva. E neste lembrar e falar, a memo-
xamonde que poucas veces teñen a oportunidade de
expresárense e falaren sobre as súas propias vidas. Mulleres de vidas diferentes, con contextos sociais, culturais e políticos diferentes, mais que comparten o feito de seren mulleres nun mundo escrito por ho-
ria muda, como mudan as persoas e os contextos so-
mes. Aínda nos albores do s. XXI é necesario reivin-
ciais e políticos.
dicar e visibilizar o papel da muller en todos e cada
8
Mulleres e memoria en Saxamonde
un dos planos da vida. Darlle protagonismo nunha
res e viña, socalcos e chans, encrucilladas sen crucei-
publicación coma esta é un exercicio de honestidade.
ros, cruceiros desaparecidos e fontes milagreiras. As
Finalmente o lugar, Saxamonde. Pequena parroquia
terras de Saxamonde son pequenas pero na vida das
que non chega aos 800 habitantes. Situada no con-
súas xentes está contida a historia de toda Galiza.
cello de Redondela, Saxamonde está atravesada pola
A infancia, a escola, as formas de lecer, o mundo do
historia da construción do camiño de ferro, tronza-
traballo, fóra e dentro da casa, a relixión e mesmo
da pola N-550 e as súas ampliacións, regada polos
a estética das mulleres de Saxamonde son os eixos
ríos Louro e Maceiras e o regato de Escornabois. Terra
temáticos deste libro. As imaxes que contén ben pui-
de leiteiras, virreis, coutos, campesiñas, costureiras,
deran ser a ilustración fotográfica de boa parte da
emigrantes de éxito e emigracións sen retorno. Poma-
historia do s. XX do noso país.
Mulleres e memoria en Saxamonde 9
Isolina Pérez Rodríguez e Lorena Magariños Castro. Ano 1976.
Ser nena en Saxamonde
As primeiras lembranzas das mulleres están asocia-
para achegar algo de diñeiro á economía doméstica.
das á casa onde naceron e se criaron, aos primeiros
A tripla xornada laboral dunha nena consistía en ir á
anos de escola, ao ambiente familiar e, en especial, á
escola, axudar nos traballos do campo e nos traballos
figura da nai. A infancia da muller en Saxamonde ao
da casa.
longo de todo o s. XX é variada, como variadas son as vidas das súas mulleres. Con todo, a infancia do século pasado non se asemella á actual. Desde moi cativas, as nenas adquirían grandes responsabilidades impensables hoxe en día. Ir á fonte por auga, ir co gando, axudar nas labores do campo e, sobre todo, ter conta de irmáns máis novos e máis vellos e colaborar no traballo doméstico [fot. 7, 8 ou 15]. A infancia da muller mediuse polo que as nenas podían achegar á familia e non ao revés. Durante boa parte do século
A infancia era diferente dependendo do extracto social ao que a nena pertencese. A ecuación era simple, nacer no seo dunha familia pobre implicaba unha aceleración na adquisición da responsabilidade e, sobre todo, na necesidade de adiantar a idade do traballo remunerado. Neste sentido, son múltiples os relatos de nenas que van servir coa idade de 10-12 anos a casas alleas. Servir fóra para o sustento da propia familia. Servíanse casas de Redondela, Vigo, mais tamén
XX, ser nena en Saxamonde implicou vestir o traxe de
de Saxamonde.
adulta cando fora necesario.
A infancia tamén tiña tempo de xogos e enredos, sem-
E claro, existían, e en moitas casas aínda existen,
pre no exterior e, na maioría dos casos, sen xoguetes.
grandes diferenzas entre nacer nena ou nacer neno. Unha nena tiña que aprender a facer de todo. Un neno,
Con cancións xogábase ao corro, con pedras á xoaniña, coas pernas á pita, coa roupa aos botóns ou ao pano e,
en cambio, tiña que aprender a ser só un home. As ra-
coa imaxinación, ás tendas. Os xoguetes dependían da
pazas logo aprendían que o goberno da casa era cousa
posición social e económica da familia, pero se eras
de mulleres, pero que o campo sen elas non funciona-
nena, o teu xoguete ía ser unha boneca. Unha nena
ba e, ademais, en canto puideran, debían saír traballar
tiña que xogar con bonecas.
Mulleres e memoria en Saxamonde 11
Non é casual que moitas das fotografías que podemos
de fotografías. As fotos da infancia coinciden en moi-
observar neste apartado mostren a nenas rodeadas
tas ocasións con fotos de estudio [fot. 1, 6 ou 16] ou
das súas nais e avoas [fot. 4, 9 ou 10]. A relación inter-
de paseos ou de domingo [fot. 2, 3, 5, 12, 13 ou 14]. A
xeneracional ten unha presenza moi acentuada cando
presenza da cámara fotográfica no cotián da infancia
se trata de mulleres. Con todo, o mundo da memoria
é un feito histórico recente, case propio do presente
da infancia non se corresponde fielmente coa mostra
século.
12
Mulleres e memoria en Saxamonde
01. Josefa González Rodríguez e fillos: Manuel Ricardo, Alfonso e Carmen Figueroa González. Ano 1935.
Mulleres e memoria en Saxamonde 13
02. Rosa Cacheiro Gรณmez e amigas. Ano 1940.
14
Mulleres e memoria en Saxamonde
03. Vicenta GonzĂĄlez PĂŠrez. Ano 1953.
Mulleres e memoria en Saxamonde 15
04. MarĂa cos netos Bernardo e Manolo. Ano 1953.
16
Mulleres e memoria en Saxamonde
05. Dolores Troncoso PadĂn. Ano 1955.
Mulleres e memoria en Saxamonde 17
06. Soledad Pérez Míguez e as súas fillas Vicenta e Rosa González Pérez Ano 1956.
18
Mulleres e memoria en Saxamonde
07. Plácida Zabaleta Cabaleiro e súa filla Rosa Durán Zabaleta.
Ano 1957.
Mulleres e memoria en Saxamonde 19
08. Benedicta Rodríguez Pérez e a súa filla Ana María Míguez.
Ano 1960.
20
Mulleres e memoria en Saxamonde
09. Carmen Cao Muíños, Gloria Novoa Rodríguez e Carmiña Rodríguez Gómez. Ano 1967.
10. Rosalía Gómez Cabaleiro, Enriqueta Portela Gómez e nena/o. Ano 1960.
Mulleres e memoria en Saxamonde 21
11. Dolores, Lucía e José Manuel Padín Cacheiro. Ano 1964.
22
Mulleres e memoria en Saxamonde
12. Esperanza Martínez Quijeiro, Cristina Troncoso Padín, Lucía e Loli Padín Cacheiro. Ano 1965.
Mulleres e memoria en Saxamonde 23
13. Marisol González Pérez. Ano 1968.
24
14. Josefa Rodríguez Figueroa (Chicha), Concha e Rosa Freaza Lago e MariCarmen Rodríguez Figueroa. Ano 1969.
Mulleres e memoria en Saxamonde
15. Soledad Pérez Míguez e a súa filla Marisol González Pérez. Ano 1973.
Mulleres e memoria en Saxamonde 25
16. Ma JosĂŠ e Elena LeirĂłs Calvar. Ano 1976.
26
Mulleres e memoria en Saxamonde
A vida doméstica
Os lindes dos espazos non só existen cando a propie-
traballo para as mulleres. Un traballo sen horarios fixos
dade muda, senón que na vida hai outras estremas
e de sete días á semana.
de igual eficacia que non teñen que ver coa posesión,
Contan as mulleres de máis idade que os domingos,
senón co uso. O ámbito doméstico conta con estas fronteiras froito do hábito. De forma clara, o relativo á casa, o interior da casa e o lugar da casa, pertence ao mundo feminino. O espazo caseiro é gobernado pola muller. Un espazo que se converte no lugar onde desenvolven boa parte da súa vida. Existindo excepcións, o frecuente entre as mulleres de Saxamonde ao longo do século pasado é ocupar este espazo e definilo como propio. Desde pequenas, a mulleres adestran as destrezas para gobernar a casa [fot. 22]. Un goberno que implica multitude de actividades, ningunha remuneración e pouco recoñecemento. Co mandil de uniforme, no pa-
días santos, aproveitábanos para ir ao río lavar a roupa. Esta era unha tarefa que ocupaba tardes enteiras. O clareo da roupa branca, estendida ao sol durante horas para conseguir o branco desexado obriga a ir e vir ata o río recoller a roupa. Estes momentos e traballos, propios de mulleres e crianzas, estaban cheos de conversas, cancións e contos. Unha actividade a medio camiño entre o traballo e o lecer. Unha división non sempre clara no mundo campesiño. Dentro do espazo doméstico, existe un lugar polivalente por excelencia, a cociña. A casa galega, e tamén a de Saxamonde, ten a súa entrada habitual pola cociña. Existe outra, chamada principal, que non se usaba
sado con pano na cabeza [fot. 24, 31 ou 36] ou sen el en
máis que en caso de velorios na casa. A cociña, porta
épocas máis recentes [fot. 25, 26, 29, 33, 34 ou 38], as
de entrada no mundo doméstico é o lugar onde se fai
mulleres tiñan, e teñen en moitos casos, a responsa-
a comida a diario, onde se almorza, xanta e cea, mais
bilidade da educación dos fillos e fillas, da hixiene do
tamén se atenden as visitas [fot. 36]. A cociña é a
fogar, da loxística culinaria, da alimentación familiar,
recepción de veciñas e amigas. Un lugar que permite
do coidado da horta e dos animais, da vestimenta, etc.
falar e, ao mesmo tempo, traballar. É un claro espazo
A casa é o lugar onde se concentra a maior carga de
de socialización onde se intercambian noticias e in-
Mulleres e memoria en Saxamonde 27
formacións. O tempo dos xogos de cartas teñen lugar
polo menos, unha vaca que, maioritariamente, coida-
na cociña [fot. 32]. A cociña, primeiro lareira, despois
ba e muxía a muller.
de ferro, butano e agora vitrocerámica, constitúe un
No decorrer dos anos, a muller vai conquistando es-
microcosmos onde as distintas xeracións de mulleres comparten tempos e saberes.
pazos e tarefas [fot. 35] e mostrando unha actitude fronte a vida máis independente [fot. 28 ou 35]. Con
O ámbito doméstico inclúe tamén o lugar da casa. Un
todo, nas fotografías que se reúnen neste apartado
lugar onde hai unha horta e animais que precisan coi-
de vida doméstica destaca a presenza de grupos de
dado diario. As hortas son, na maioría dos casos, res-
mulleres con actitude cómplice [fot. 18, 19 ou 27] que
ponsabilidade das mulleres. Unha horta que, no caso
ocupan o espazo doméstico como propio. Espazo que
de Saxamonde, na súa condición de parroquia rural
se move entre a opresión do traballo obrigado e o lu-
a tempo parcial, supón un sustento fundamental na
gar de autonomía e liberdade. Un paradoxo que aínda
dieta familiar. Dieta que se complementa cos animais
hoxe continúa en moitos fogares de Saxamonde.
domésticos. Ata finais dos anos 1960, cada casa tiña,
28
Mulleres e memoria en Saxamonde
17. Juan, Rita, Narciso, Dolores, Hermosa, Juan, Narcisa e Lola.
Ano 1941.
Mulleres e memoria en Saxamonde 29
18. Benita e Dolores Míguez Rodríguez, Elena Míguez Míguez.
Ano 1943.
30
Mulleres e memoria en Saxamonde
19. Alfonsina Vázquez Míguez (Fonsa), América e Josefa.
Ano 1955.
Mulleres e memoria en Saxamonde 31
20. Voda de Alejandro Pereira e Herminia Lago: Mercedes, Teresa, Isabel, Gloria, Angela Figueroa Cabaleiro, Pastora e Pura.
Ano 1961.
32
Mulleres e memoria en Saxamonde
21. Perfecta Reguera Veiga, Ramón Pérez Rodríguez e o seu fillo Isidro Pérez Reguera.
Ano 1962.
22. Cayetana Lago Calvar.
Ano 1962.
Mulleres e memoria en Saxamonde 33
23. Narcisa, Cristina, Lola, Cándida e Rita del Blanco Rodríguez.
Ano 1963.
34
24. Valentina Vilas Fernández.
Ano 196?
Mulleres e memoria en Saxamonde
25. Soledad e Enriqueta Pérez Míguez e Victorina.
Ano 1965.
Mulleres e memoria en Saxamonde 35
26. Lourdes Pérez Vilas, Celia Balado Pérez e Celia Domínguez Balado.
Ano 1967.
36
Mulleres e memoria en Saxamonde
27. Mercedes e seu fillo Pablo, Valentina (Tinuca), Vicente, Alfonsina (Fonsa), Natividad (Nati), Nicolasa (Nicolasa da Lourenza), Isabel, Ma Luz e Merchi.
Ano 1970.
Mulleres e memoria en Saxamonde 37
28. Isabel e Ma Luz ViĂąas Otero.
Ano 1970.
38
29. Fermina Senra Vilas e Nuria Krook Moldes.
Ano 1971.
Mulleres e memoria en Saxamonde
30. Josefa Rodríguez Figueroa (Chicha), Ma Ángeles Moldes Senra (Geli) e Ma Ángeles Cabaleiro Figueroa.
Ano 1972.
Mulleres e memoria en Saxamonde 39
31. Dolores Rodríguez Veiga e Isolina Pérez Rodríguez.
Ano 1972.
40
Mulleres e memoria en Saxamonde
32. Juan Blanco, Carmen, Narcisa e Antonio.
Ano 1974.
Mulleres e memoria en Saxamonde 41
33. Julia Gómez Pérez, esposa de Rafael Pita e Elena Pérez Sobral.
Ano 1974.
42
Mulleres e memoria en Saxamonde
34. Ernestina Fernรกndez Vilas.
Ano 1979.
Mulleres e memoria en Saxamonde 43
35. Margarita GarcĂa del Portillo
Ano 1983.
44
36. Hermosinda e Carmen Figueroa Zabaleta, Jacobo.
Ano 1989.
Mulleres e memoria en Saxamonde
37. Emilia Míguez Fernández, Emilia Senra Vilas e Concha Míguez Fernández.
Ano 1999.
Mulleres e memoria en Saxamonde 45
38. Eulalia Álvarez Pérez, Elena Pérez Sobral e Concha Crespo Figueroa.
Ano 2001.
46
39. Dolores Pereira Araújo.
Ano 2001.
Mulleres e memoria en Saxamonde
A escola A xeración das mulleres que naceron nos anos 70 foi a última que tivo a oportunidade de ir á escola en Saxamonde. Desde entón, o Centro Escolar de Redondela primeiro e o de Quintela despois, acolleron a todo o alumnado da parroquia. Durante o s. XX, a escola sufriu tantos cambios como réximes políticos houbo: monarquía, república, ditadura e outra vez monarquía. A memoria que nos chega ata hoxe fálanos dunha escola separada por sexos e, tamén, dunha sociedade que discriminaba sobre quen debía estudar e quen non diferenciada por sexos.
por persoas con algúns estudos, eran de pago. Destas últimas, a máis frecuentada era a de Finita, filla do mestre de nenos, don Enrique. A escola de nenas pasou por varios lugares. Na casa de Nicolasa, antes e durante a II República, no Pazo despois, e xa na década dos 60, nunha casa desaparecida á beira da N-550. Durante a II República atendía as aulas dona Carmen Lameira, que continuou a ser mestra despois do golpe de estado. Coa ditadura as aulas mudaron a bandeira e a obriga de cantar o himno ao entrar. De feito, a propia entrada na escola tiña certo ritual. Agardaban
Nun contexto onde traballar e traer a casa un sala-
fóra en ringleira, cos brazos cruzados, entraban na
rio era o fin das crianzas, estudar supuña un luxo ou
aula e saudaban: “Buenos días profesora, ¿cómo está
unha actividade pensada como improdutiva. Antes de
usted?” e se cantaba. Na escola tamén se rezaba. Car-
ir á escola, as nenas tiñan que fartar as ovellas ou
men Bermúdez, profesora durante dúas décadas ata
realizar os traballos domésticos asignados. O absen-
os 60, dicíalles que tiñan que rezar o rosario para ser
tismo escolar era norma, sobre todo no caso das ne-
boas nenas.
nas. A frase máis frecuente respecto da escola era a
As clases eran unitarias e o material escolar reducía-
de “ti xa non necesitas máis estudos” dirixida, sobre todo, ás nenas.
se a un libro por curso e unha lousa para escribir e, máis tarde, un caderno. En horario partido de 9 a 13
En Saxamonde había escola regrada e academias par-
e de 15 a 17 horas, as materias impartidas incluían, á
ticulares. As primeiras tiñan profesores pagados polo
diferencia dos nenos, as chamadas labores. Os méto-
Estado e eran de acceso libre e, as segundas, rexidas
dos pedagóxicos incluían o castigo físico e a repeti-
Mulleres e memoria en Saxamonde 47
ción como camiño da aprendizaxe. Cantar a táboa de
As fotografías relacionadas coa escola son de fotógra-
multiplicar, os ríos e os reis eran prácticas habituais.
fos ambulantes que, con decorados de forte carga sim-
Durante a ditadura, o labor do mestre non remataba
bólica, ían de escola en escola. Así, temos fotografías
o venres. Na publicación das normas para a Escola primaria de 1939, podíase ler: “Con el fin de cumplir el precepto de oír misa los domingos, asistiendo los niños con sus maestros al frente”. Así se entende que nenos e nenas sentaran nas primeiras bancadas na igrexa todos os domingos, xunto co mestre. Chegadas aos 13 ou 14 anos, a camisería, as conserveiras, as tarefas da casa ou do campo eran os principais motivos do abandono escolar. O estudo non era unha
con teléfono, símbolo de modernidade [fot. 42 ou 43], cun libro ou catecismo [fot. 42 ou 48], cunha máquina de escribir e un globo terráqueo [fot. 44 ou 45] aínda que non se soubese escribir nin a mecanografía fose unha materia escolar. Xunto con estas imaxes, destacan as dúas colectivas que nos mostran a variedade de idades dunha mesma clase [fot. 46 e 47] ao cargo dunha profesora. Como curiosidade, vemos como a saia do ano 1965 muda polos pantalóns de 1970.
prioridade, nin unha posibilidade, entre a maioría das persoas de Saxamonde.
48
Mulleres e memoria en Saxamonde
40. Mercedes e Fina VĂĄzquez MĂguez.
Ano 1950.
Mulleres e memoria en Saxamonde 49
41. Concha Freaza Lago.
Ano 1964.
50
Mulleres e memoria en Saxamonde
42. Ma Luz Viñas Otero.
Ano 1965.
43. Rosa González Pérez.
Ano 1966.
Mulleres e memoria en Saxamonde 51
44. Rosa Freaza Lago.
Ano 1968.
52
Mulleres e memoria en Saxamonde
45. MariCarmen RodrĂguez Figueroa.
Ano 1969.
Mulleres e memoria en Saxamonde 53
46. Escola de Nenas. Curso 1965-66.
Ma Luz Viñas Otero; Dolores Troncoso Padín; Esther Rodríguez Vilaboa; Merchi Lago; Rosa Pérez Castro; Fita Padín; Ana Senra Pérez; Profesora Amelia; Concha Freaza Lago; Rosa dos Santos; Milagros Darriba Figueroa; Áurea Figueroa Pérez; Rosa González Pérez; Fita Vilaboa Amoedo; Rosa Freaza Lago; Purita Álvarez Rodríguez; Esperanza Martínez Quijeiro; Tina Vilaboa Amoedo; Ana dos Santos; Carmen Bernárdez; Cristina Troncoso Padín; Fita Rodríguez Vilaboa; Merchi Figueroa Domínguez; Maribel Martínez Amoedo; Minuca Martínez Amoedo
54
Mulleres e memoria en Saxamonde
47. Escola de Nenas. Ano 1970-71. Mercedes Figueroa Domínguez; Carmen Sánchez Bernárdez; Elisa Rodríguez; Ana Gómez Dos Santos; Profesora Rita Ipiña; Ma Isabel Martínez Amoedo; Teresa Amoedo García; Ma Ascensión Lago Amoedo; Pilar Vilaboa Pérez; Eugenia Crespo Míguez; Esperanza Martínez Quijeiro; Valentina Vilaboa Amoedo; Teresa Vilaboa Rodríguez; Pilar Cruz Zabaleta; Carmen Amoedo García; Ma Carmen Cruz Zabaleta; Purificación Rodríguez Álvarez; Carmen Míguez; Ma Elena Carrera Tomé; Isabel Sánchez Bernández; Eugenia Figueroa Martínez; Cristina Troncoso Padín; Josefa Lago Amoedo; Dolores Padín Cacheiro; Carmen Balseiro; Mercedes Castro Pérez; Esther Rodríguez Carrera; Ma Carmen Pérez; Estrella Figueroa Fernández; Ma José Carrera Tomé; Bernarda Alonso; MariCarmen Rodríguez Figueroa; Ángeles Rodríguez Álvarez; Ma Ernesta Favorecido Padín; Lucía Padín Cacheiro; Asunción Figueroa Fernández; Tina Otero Veiga; Mercedes Lago Domínguez; Raquel Zabaleta; Luisa Martínez Amoedo; Carmen Castro Pérez; Ma Carmen Amoedo Vázquez.
Mulleres e memoria en Saxamonde 55
48. Celia DomĂnguez Balado.
Ano 1970.
56
Mulleres e memoria en Saxamonde
O traballo nunca acaba
Falar de traballo é falar da relación entre materia, transformación e humanidade. A capacidade de transformar a materia (física e mental) en bens por parte das persoas xera un abano inxente de situacións. O tra-
animais. En todos a muller tiña un papel relevante. Xa
ballo crea a posibilidade do sustento familiar, de posi-
apañar a herba ou o millo [fot. 58].
ción social, riqueza mais, ao mesmo tempo, é froito de desigualdades, inxustizas e mesmo de pobreza. Estas dimensións do traballo, que puideran parecer contraditorias, enténdense na medida en que as formas, o material e os contextos históricos onde se dá o traballo mudan no tempo e no espazo. Se nos fixamos na relación que se establece entre muller, traballo e sociedade, decatarémonos de que moitas das actividades que realizan as mulleres non son consideradas traballo. En Saxamonde, a muller tiña (e ten) un triplo traballo: a casa, o campo e o traballo fóra da casa. Todos eles son traballo, aínda que algunhas destas actividades non foran recompensadas con diñeiro e, por veces, nin consideradas como tal. En Saxamonde, a actividade agrícola é unha constante diversa. Existen multitude de traballos diferentes. Cada casa ten asociados terreos para o cultivo de viña, millo, patacas, herba, cereais e horta e para a cría de
podía labrar a legón unha veiga [fot. 49] ou cos bois [fot. 50 ou 53], levar o carro [fot. 52 ou 54], dar o sulfato á viña [fot. 57], ter conta das ovellas [fot. 55 ou 56] ou No tempo da froita, ducias de mulleres ían vendela a Vigo [fot. 59]. Este proceso comezaba apañando a froita, colocándoa en cestos e cubríndoa cun pano. A froita contábase en centos. Cos cestos na cabeza, sobre o molido, e as mans ocupadas con outros cestos con máis froita, saían de madrugada a pé ata Cabral onde collían o tranvía ata os diferentes mercados de Vigo. A froita máis vendida era a mazá e as súas diferentes variedades (louriñal, pata de mula, de cristal ou repinaldos), mais tamén se vendían ameixas, uvas, pexegos, patacas, figos, feixóns ou ovos. Vendían a froita a revendedoras. A partir dos anos 70, a actividade diminuíu e as que continuaron xa se desprazaban en coches. Os froitos do campo comercializábanse case todos. A Redondela baixaban as mulleres coa semente da herba castellana, a molar ou o xoio ata a Praza da Alfóndiga. Na feira de O Porriño, Ponteareas ou Redondela
Mulleres e memoria en Saxamonde 57
vendíanse porcos, becerros e ovellas. Cantas veces
boral do concello de Redondela. Os talleres como o de
as mulleres ían a pé ata estes lugares cos animais
Dona Primitiva, no Alto dos Valos é un claro exemplo
para vendelos. Con sorte, volvían con algún diñeiro.
[fot. 62]. Alí as mulleres cobraban polo traballo feito
Esta actividade permitía monetarizar parte do traballo
que, normalmente consistía en facer os pulsos e os
agrícola e vender non só o excedente, senón producir
colos das camisas de Regojo. A costura converteuse na
especificamente para a venda. Este é o caso do leite
principal ocupación remunerada da parroquia para as
[fot. 61]. Florinda, Fermina ou Fina eran leiteiras coñe-
mulleres [fot. 63-67]. A entrada na camisería, a partir
cidas de Saxamonde que vendían o leite en Redondela
dos 14 anos, foi o bautismo laboral de moitas mulleres.
ou Vigo. Recollían o leite propio e de veciñas para o
Á fábrica ían a pé en horario de mañá e tarde. Xunto
venderen polas casas.
a estes obradoiros, Saxamonde contaba cunha fábri-
As mulleres, desde nenas, aprendían a “gobernar unha
ca de transformación de madeira, “Maderas Casas”,
casa” o que, moitas veces, as conducía a servir casas alleas. En Saxamonde era frecuente que rapazas foran de “criadas” ás casas das familias máis ricas da con-
onde tamén se empregaron mulleres. Outro exemplo de como o rural conta con industria de transformación e, con ela, relacións sociais propiamente industriais,
torna [fot. 73]. O traballo que alí realizaban compren-
como son a de patrón – obreiro.
día tanto labores agrícolas como traballos domésticos.
O mar, aínda que non bañe a parroquia, proporcionou
Este traballo de “criada” remunerábase, normalmente
ocupación para mulleres que ían mariscar [fot. 72]. De
con “peseta seca”, isto é, diñeiro sen dereito a comi-
feito, antes da creación dos permisos para o maris-
da. Nos anos 1940 o salario podía chegar ás 25 pesetas
queo, moitas persoas se achegaban ata Cesantes ou A
por mes.
Portela mariscar a partir do mes de outubro. O marisco
As imaxes fixas, estereotipadas e, por veces, bucólicas
que apañaban vendíano na praza ou ás conserveiras,
do pasado do agro galego contrastan coa súa rique-
onde tamén había mulleres de Saxamonde prestando
za, diversidade e dureza. Esta diversidade comprende,
os seus servizos.
tamén, ocupacións que nada teñen que ver coa terra.
Saxamonde tamén contou con tabernas, como a de
A citada monetarización e proletarización do mundo
Hortensia ou Catalina [fot. 69, 70 ou 71]. Lugares onde
agrícola rompe coa idea dun rural exclusivamente
a muller tiña un acceso restrinxido. Non existía lei
agrícola. Os talleres de costura son un claro exemplo.
escrita pola que as mulleres non puideran entrar nes-
A chegada de Regojo transformou todo o mercado la-
tes locais, mais as convencións sociais sancionaban
58
Mulleres e memoria en Saxamonde
a presenza da muller nas tabernas. As tabernas eran
Este conxunto de traballos sumábaselle o traballo do-
establecementos para os homes. Máis dunha muller
méstico. Unha vez as mulleres volvían da fábrica, do
tivo que esperar o seu home fóra mentres este to-
taller, de servir algunha casa, tiñan que ocuparse de
maba a chiquita. Establecementos tamén os houbo
animais, veigas e das responsabilidades domésticas.
como a tenda de Pura ou a de Nicolasa. Tendas onde
A xornada laboral das mulleres tiña poucos descan-
se vendía de todo. Nos días de festa, algunhas destas
sos. Sumado a estas condicións, moito do traballo
tendas ou tabernas tiñan posto [fot. 68] no que ven-
remunerado das mulleres non cotizaba á seguridade
dían viño e petiscos.
social o que aumentaba a súa precariedade.
Mulleres e memoria en Saxamonde 59
49. ?, ?, Josefa GonzĂĄlez RodrĂguez.
Ano 1928.
60
Mulleres e memoria en Saxamonde
50. Eulogio, Soledad Pérez Míguez, Dosinda, Vicente Pérez, Rosa Senra Vilas e Nicolasa Portela Fernández.
Ano 1946.
Mulleres e memoria en Saxamonde 61
51. Valentina Vilas Fernรกndez.
Ano 1970.
62
Mulleres e memoria en Saxamonde
52. Ana Alonso Veiga e Concha Albรกn.
Ano 1960.
Mulleres e memoria en Saxamonde 63
53. Narcisa del Blanco Rodríguez, Vicente Pérez, Florentino e Ana María Míguez Rodríguez.
54. Rogelia Míguez González.
Ano 1970.
Ano 1962.
64
Mulleres e memoria en Saxamonde
55. Clara Barros Darriba.
Ano 1965.
Mulleres e memoria en Saxamonde 65
56. Isolina PĂŠrez RodrĂguez.
Ano 1976.
66
57. Fermina Senra Vilas.
Ano 1970.
Mulleres e memoria en Saxamonde
58. Ernestina Balado Fernรกndez (Tina).
Ano 1975.
Mulleres e memoria en Saxamonde 67
59. Soledad PĂŠrez MĂguez.
Ano 1968.
68
Mulleres e memoria en Saxamonde
60. Celina Pérez Portela e Amador Vázquez Míguez.
Ano 1964.
Mulleres e memoria en Saxamonde 69
61. Marisa Moldes Senra.
Ano 1965.
70
Mulleres e memoria en Saxamonde
62. Josefa, Cristina, Primitiva, America, Alfonsina Vรกzquez (Fonsa), e Teresa.
Ano 1952.
Mulleres e memoria en Saxamonde 71
63. MarĂa Pereira Figueroa, Ana Alonso Veiga e Carmen.
Ano 1960.
72
Mulleres e memoria en Saxamonde
64. Concha, Rita, Pilaruca, Marina, Lola e amiga.
Ano 1956.
Mulleres e memoria en Saxamonde 73
65. Concha Albán, Alejandra, Marina, Carmiña, Josefa Figueroa, Concha, Rita, Ana, Carmiña Carrera, Carmen, Lola, Meca, Pilaruca, Conchita e Lolita.
Ano 1959.
74
Mulleres e memoria en Saxamonde
66. Pura Mosquera LusquiĂąos.
Ano 1961.
Mulleres e memoria en Saxamonde 75
67. Demostraciรณn mรกquina REFREY.
Ano 1961.
76
Mulleres e memoria en Saxamonde
68. Pura Mosquera Lusquiños coa súa filla Áurea e seus pais.
Ano 1926.
Mulleres e memoria en Saxamonde 77
69. Catalina Figueroa Puig.
Ano 1957.
78
70. Catalina Figueroa Puig.
Ano 1957.
Mulleres e memoria en Saxamonde
71. Manolo Amoedo, Ricardo MartĂnez, Hortensia Alonso Veiga e Bernardo Amoedo.
Ano 198?
Mulleres e memoria en Saxamonde 79
72. Concha Rodríguez Diéguez e súa filla Rosa Bugarín Rodríguez.
Ano 1969.
80
73. Ernestina (Tina) e Juana Balado Fernández.
Ano 195?
Mulleres e memoria en Saxamonde
Relixiosidade
A relixión está relacionada co sistema de crenzas na
As vodas son actos sociais onde intermedia a igrexa.
relación do humano co divino. No caso de Saxamonde,
Ao longo do s. XX teñen mudado as formas, idades e lu-
non cabía outra cousa que ser católica. Mais o catoli-
gares de celebración dos casamentos. Os vestidos ne-
cismo practicado non sempre foi o máis ortodoxo. Así e
gros foron frecuentes durante a Guerra ata ben pasada
todo, a relixión marcaba o ritmo de moitos momentos
a posguerra [fot. 88 ou 89]. As idades de casamento
vitais. A primeira viaxe dunha moza era á igrexa. Naci-
teñen mudado cos anos. Atendendo aos datos do ar-
da a bebé, non podía saír da casa se non era para o seu
quivo parroquial, na década de 1920 a idade media das
bautismo. No caso da nai, tiña que deixar pasar unhas
noivas en Saxamonde era de 27 anos. Iría baixando ata
semanas ata poder lavar as súas roupas ou as mans
que nos 70 alcanza os 23 para logo ir subindo ata che-
na auga fría do pozo. Estas son parte do conxunto de
gar aos 27 anos de media a comezos do s. XXI.
prácticas á marxe da igrexa.
Durante a maior parte do século pasado, a celebración
Durante o franquismo, e por norma, a rapazada senta-
realizábase na casa dos pais da noiva. Matábanse ga-
ba na igrexa nas primeiras bancadas xunto ao mestre. O catecismo, estudado na escola, precedía a confesión dos malos pensamentos e obras. A comuñón foi o momento de moitas das primeiras fotografías. Primeiro nas escaleiras da igrexa ou, máis tarde, diante do altar [fot. 74 – 77, 79 – 81]. En Saxamonde, as comuñóns celébranse no día do Corazón de Xesús, con acto litúrxico
liñas, cabritos ou un carneiro. Estendíanse taboleiros para os convidados que botaban todo o día de celebración. A louza alugábase e os regalos máis frecuentes eran roupas de cama [fot. 20 ou 120]. Os noivos ían a pé desde a igrexa ata a casa [fot. 94]. As fotografías tirábanse en estudio uns días despois da voda. As lúas de mel escaseaban. Despois da voda, o estatus da muller
e procesión o venres posterior á celebración do Corpus
mudaba completamente.
[fot. 78]. Despois da comuñón viña a confirmación, xa
A expresión máis visual da relixión constitúeno as
con menos vistosidade [fot. 85 – 87].
procesións. En Saxamonde, chegáronse a celebrar tres
Mulleres e memoria en Saxamonde 81
festas no ano. San Antón, a Virxe do Carme e a festa
caso, co mundo non estritamente humano. Era coñeci-
do patrón, San Román. Dúas de verán e unha de in-
da alén das súas fronteiras a fonte de San Román. Non
verno. En San Román, a procesión bordeaba o calva-
só polas súas excelentes augas, senón e sobre todo,
rio composto por tres cruceiros, único no concello de
polo seu poder curativo. As frías augas da fonte eran
Redondela e hoxe desaparecido [fot. 92 ou 93]. A festa
remedio para bebés raquíticos con problemas de crece-
atraía a persoas da contorna que viñan gozar dos actos
mento. Unha muller, Hortensia sabía facer o ritual, pa-
relixiosos e dos festivos. A participación da muller era
saba á criatura por debaixo do bico da fonte facendo a
máis activa na festividade do Carme, onde era a moci-
forma da cruz ata tres veces. Rezábase e se lle mudaba
dade quen compuña a comisión de festas. O principal
a roupa. Había quen a deixaba na fonte e quen non. A
papel da muller nas festas patronais era o de enfeitar
partir de aquí, a criatura melloraba.
a igrexa e as imaxes da procesión.
A relación da muller co coidado das persoas e o da
A relixiosidade é tanto unha práctica íntima como so-
relixión na protección, fai que estes elementos se mes-
cial, e máis no caso das mulleres. A presenza social da relixión convértese en presión e certa imposición. Sobre todo na ditadura, o rigoroso cumprimento dos deberes eclesiásticos convértese en esixencia. Na Semana Santa o recollemento na vía pública é un mandato [fot. 95 ou 96]. No caso do loito, a muller tiña
turen. Outro momento de aplicación da chamada medicina popular é no caso do “cobro”. Doenza pola que ao bebé lle nacían dúas barrigas. Para cortalo se precisa dunha moeda en prata e un pouco de cinza que se lle bota no embigo ao doente. Recítanse as palabras “Córtate cobro, córtate sollo, aquí te corto, aquí te tollo. Un
que respectar os tempos de dó, que podían obrigar a
Padre Nuestro y un Ave María”.
mozas e mulleres a anos de negro nas súas vidas. A
A relixión tiña unha presenza permanente na vida do
chegada do alivio facía xustiza ao seu propio nome. No caso dos homes, o loito era moito máis permisivo e de menor duración. En Saxamonde, como noutras parroquias, existen prácticas que se cruzan con aspectos da relixión ou, en todo
82
cotiá en Saxamonde, mais pensar que a relixión só fai referencia ao divino é reducir a visión. Ir a misa, a procesións, enterros, comuñóns ou bautizos son actos sociais. Na igrexa rézase, mais tamén se fala, se escoita e se mira.
Mulleres e memoria en Saxamonde
74. Concepción Crespo Figueroa.
Ano 1951.
75. Celina Pérez Portela.
Ano 1948.
Mulleres e memoria en Saxamonde 83
76. Ma Angeles Moldes Senra (Geli).
Ano 1960.
84
77. Rosa GonzĂĄlez PĂŠrez.
Ano 1963.
Mulleres e memoria en Saxamonde
78. Concha Freaza Lago, Rita Rodríguez, Áurea Figueroa e Marisa Rodríguez.
Ano 1961.
79. Isabel Viñas Otero.
Ano 1961.
Mulleres e memoria en Saxamonde 85
80. Concha, Rosa e CarmiĂąa Freaza Lago.
Ano 1964.
86
Mulleres e memoria en Saxamonde
81. Festa Corazón de Xesús.
Ano 1967. Esperanza Martínez Quijeiro, Carmen Sánchez Bernárdez, Ma Luz Vilaboa Rodríguez, Claudio Vilaboa Rodríguez, Pilar Cruz Zabaleta, Concepción Amoedo Rodríguez, Ma Ascensión Lago, Ma Carmen Cruz Zabaleta, Mercedes Figueroa Domínguez, Margarita Amoedo Vázquez, Elisa Rodríguez, Inés Darriba Figueroa, MariCarmen Rodríguez Figueroa, Ma José Portela.
Mulleres e memoria en Saxamonde 87
82. MariCarmen RodrĂguez Figueroa.
Ano 1972.
88
Mulleres e memoria en Saxamonde
83. Conchi Domínguez Crespo.
Ano 1975.
84. Gloria Domínguez Crespo.
Ano 1980.
Mulleres e memoria en Saxamonde 89
85. Juana Balado Fernández.
Ano 1960.
87. Divina e Josefa Carrera Martínez (Fita).
Ano 1973.
86. Herminia, Pilar Darriba, Ma Luz e Isabel Viñas Otero.
Ano 1970.
90
Mulleres e memoria en Saxamonde
88. Lucila Tomé Amil na voda do seu irmán Rogelio.
Ano 1955.
Mulleres e memoria en Saxamonde 91
89. Rosa Cacheiro Gรณmez.
Ano 1958.
92
Mulleres e memoria en Saxamonde
90. Mercedes Lage, Carmiña Rodríguez, Ma Elena Leirós, Julia Veiga, Dolores Veiga, Mercedes Freaza, Carmen Figueroa (Mucha), Pepita, Rosa Lage. Nenas/o.
Ano 1969.
Mulleres e memoria en Saxamonde 93
91. Rosa Senra, Nicolasa Otero (Nicolasa da Lourenza), Cecilia Portela. Nenas: Pilar Balado (Pilaruca), Celina Pérez e Catalina Figueroa.
Ano 1949.
94
92. Ma Paz Fernández Carrera (Pacita), Catalina Figueroa Puig, Dolores del Blanco Rodríguez e Carmiña.
Ano 1958.
Mulleres e memoria en Saxamonde
93. Filomena Figueroa, MarĂa Pereira Figueroa, e Ana Alonso Veiga.
Ano 1959.
Mulleres e memoria en Saxamonde 95
94. Voda Enriqueta Pérez Míguez e Vicente Castro. Padriños: Amberes Estévez e Vicenta Míguez.
Ano 1959.
96
Mulleres e memoria en Saxamonde
95. Rosa Cacheiro Gรณmez e amiga.
Ano 1950.
Mulleres e memoria en Saxamonde 97
96. Loli Alonso Míguez, Juana Balado Fernández, Marisa Moldes Senra, Cati Alonso Míguez, Mila e Olga Míguez Senra.
Ano 1961.
98
Mulleres e memoria en Saxamonde
Celebracións e lecer
As formas de lecer mudan co tempo histórico, mais
Días de lecer eran tamén as festas patronais das pa-
tamén, co tempo vital das persoas. A idade da muller e
rroquias veciñas. Achegarse ata a festa para botar uns
a súa data de nacemento determinarán nun alto grao
bailes ou para comprar unhas rosquillas ou asistir á
a súa forma de pasar o tempo libre. De feito, a diferen-
misa e procesión eran momentos de lecer [fot. 110, 111
za entre tempo de lecer e traballo, moitas veces, non
ou 122]. Antes da expansión do coche, ir a unha festa
existe. De todos os xeitos, o día libre por excelencia é
implicaba un longo camiño. A festa, nestes casos, era
o domingo. Os domingos de Saxamonde foron mudan-
case maior nas brincadeiras do traxecto que no propio
do ao longo do tempo, mais hai unha característica
torreiro. Xuntábanse as rodas de amigas e amigos e
común. A roupa do domingo é diferente ao de diario. O
emprendían o camiño [fot. 123-126]. Unha vez no to-
calzado, medias, vestidos, colares e pendentes mudan
rreiro, o frecuente era que os mozos sacasen bailar as
[fot. 97, 100, 103, 106, 107, 108, 109, 112 ou 115-119]. De
mozas que, examinando ao propoñente, podían acep-
feito, existía o vestido dos domingos que se repetía
tar ou declinar o convite. A volta estaba marcada polo
semana tras semana.
reloxo. Os tempos de antes requirían puntualidade na
O domingo é tamén o día dos paseos. Os domingos non
chegada á casa. Con todo, os tempos da música come-
se camiña, paséase. Paseos por Redondela ou Vigo [fot.
zaban a media tarde e nunca ían alá da media noite.
98, 120 ou 121] e no caso de Saxamonde, pola grande
As tres citadas festas de Saxamonde constituían mo-
avenida que a cruza, a N-550. Camiñar desde o Alto
mentos de descanso relativo para as mulleres. Na
dos Valos ou desde a Fonte do Lugués ata a Igrexa era
festa patronal a misa e procesión, acompañada da
o pasatempo favorito ata a ampliación da estrada e o
banda de música, son de mañá. Ao mediodía, cada
aumento do tráfico [fot. 102, 104 ou 114]. Uns anos máis
casa reúne as familias para o xantar. Isto implicaba
tarde, as mozas xa non quererán pasear os domingos e
que as mulleres tivesen que quedar na casa facen-
elixirán ir a salas de festas como o Miramar ou simple-
do a comida. Á tardiña, no torreiro da festa, tocaba
mente tomar un refresco en Redondela [fot. 134].
a orquestra ou conxunto. E torreiros Saxamonde tivo
Mulleres e memoria en Saxamonde 99
moitos e variados, aínda que o máis frecuente ata a
domingos pola tarde [fot. 138] ou comidas familiares
ampliación da estrada xeral, estaba nas proximidades
e as vodas [fot. 129, 131 ou 132]. Desde o comezo da
da igrexa. Nas festas había unha parella de gardas ci-
andaina da Asociación de Mulleres Arela, o tempo de
vís por causa dos frecuentes sarillos que se formaban.
lecer está relacionado con parte das súas actividades
O domingo seguinte ao día de San Román, celébrase
[fot. 139]. Os novos tempos esixen nocas formas de
o Domingo das Mozas, onde as mulleres son as pro-
socialización. A popularización da cámara fotográfica
tagonistas.
permítenos contar con fotografías de maior número
Con todo, non había que agardar ao día da festa para
de momentos das mulleres. En especial, de retratos
bailar en Saxamonde. Na de Bernardino, os domingos escoitábase o acordeón acompañado ás veces por batería e saxofón, os domingos. Previo pago, podíase bailar de 6 da tarde ás 10 da noite. Viña xente de toda
case roubados ao día a día, que nos mostran a mulleres na casa en momentos de descanso [fot. 133, 135, 136 ou 137]. Con todo, moitas destas celebracións implicaban o traballo da muller [fot. 130] na preparación
a contorna. As mozas comezaban asistir ao baile coa
da comida e da súa loxística.
idade de 15-16 anos. Primeiro bailaban as mulleres en
A popularización da cámara fotográfica permítenos
parella e os homes, tamén de dous en dous, convidábanas a bailar por separado.
contar con fotografías de maior número de momentos das mulleres. En especial, de retratos case rouba-
Había momentos especiais, como a inauguración do
dos ao día a día, que nos mostran a mulleres na casa
Aeroporto de Peinador [fot. 101] que ben merecían un
en momentos de descanso [fot. 133, 135, 136 ou 137].
paseo. Tempo de lecer tamén era o entroido [fot. 127
Con todo, moitas destas celebracións implicaban o
ou 128] que se celebraba polas casas vestidos de fun-
traballo da muller [fot. 130] na preparación da comida
da ou con roupas vellas. Tamén o xogo de cartas dos
e da súa loxística.
100
Mulleres e memoria en Saxamonde
97. Carmen, Filomena, Carmen, Elena, Isolina e Estrella.
Ano 1930.
Mulleres e memoria en Saxamonde 101
98. Rosa Cacheiro, Delia e Isabel.
Ano 1948.
102
Mulleres e memoria en Saxamonde
99. Sabina e Mercedes Amoedo PĂŠrez, Lola, Eufrasia Amoedo PĂŠrez.
Ano 1953.
Mulleres e memoria en Saxamonde 103
100. Sabina Amoedo PĂŠrez, Rita e amiga.
Ano 1953.
104
Mulleres e memoria en Saxamonde
101. Josefa, Nati, Ma Rita, Pilar, Merceditas, Sita, MarĂa, Emilia, Josefa e Enrique.
Ano 1954.
Mulleres e memoria en Saxamonde 105
102. Carmen Figueroa González (Carmucha) e Maruja Rodríguez Fernández.
Ano 1954.
106
103. Rosa Senra Vilas.
Ano 1956.
Mulleres e memoria en Saxamonde
104. Lola del Blanco Rodríguez, Celina Pérez Portela e Celia Balado Pérez.
Ano 1959.
Mulleres e memoria en Saxamonde 107
105. Josefa e Rita, Sabina e Mercedes Amoedo PĂŠrez e Tolas.
Ano 1955.
108
Mulleres e memoria en Saxamonde
106. Ma Teresa FernĂĄndez, Maruja RodrĂguez, Lola del Blanco, Catalina Figueroa, Pilaruca e Juana Balado, Maruja Amoedo.
Ano 1958.
Mulleres e memoria en Saxamonde 109
107. Elena Leirós, Filomena Figueroa, María Pereira, Ana Alonso e Eulalia Álvarez.
Ano 1961.
110
Mulleres e memoria en Saxamonde
108. Josefa Rivas, Lola del Blanco, Mucha Cabaleiro, Carmiña Rodríguez, Carmen, Elena Martínez (Nucha).
Ano 1962.
Mulleres e memoria en Saxamonde 111
109. Carmen Rodríguez Gómez, Josefa Rivas, Celina Pérez Portela e Ana Alonso Veiga.
Ano 1962.
112
Mulleres e memoria en Saxamonde
110. ?, Josefa Rivas, Carmen, Celina Pérez, Elena Martínez (Nucha), Ana Alonso, ? e Carmiña Rodríguez.
Ano 1963.
Mulleres e memoria en Saxamonde 113
111. Marina, Josefa Rivas, Emilia Cabaleiro (Milita), Carmiña Rodríguez, Elena Martínez (Nucha), Josefa, Anita e Carmiña Padín.
Ano 1963.
114
Mulleres e memoria en Saxamonde
112. Angela García Martínez (Lucha) e Ma Angeles Moldes Senra (Geli).
Ano 1964.
113. Cándida e Cristina del Blanco Rodríguez.
Ano 1966.
Mulleres e memoria en Saxamonde 115
114. Amiga, Carmen Padín, Emilia Cabaleiro (Milita) e Carmen Rodríguez (Carmiña).
Ano 1965.
116
Mulleres e memoria en Saxamonde
115. Anunciaciรณn Veiga Portela (Marita), Anuncia, Narcisa e Cristina del Blanco, Lourdes Rivas.
Ano 1966.
Mulleres e memoria en Saxamonde 117
116. Mucha, Ana MarĂa. Amiga, Rosina, Cristina, Lourdes, Anuncia, Ana MarĂa e Narcisa.
Ano 1967.
118
Mulleres e memoria en Saxamonde
117. Rita e Narcisa del Blanco, Marita Veiga, Mucha Calvar, Cristina del Blanco, Ana María Míguez e Cándida del Blanco.
Ano 1966.
Mulleres e memoria en Saxamonde 119
118. Geli, Paco, Minuca, MarisĂŠ, Fita e Evaristo.
Ano 1968.
120
Mulleres e memoria en Saxamonde
119. Rosa PĂŠrez Castro e Ma Angeles Moldes Senra (Geli).
Ano 1968.
120. Lucila e Rogelio TomĂŠ Amil.
Ano 1955.
Mulleres e memoria en Saxamonde 121
121. Secundina e Carmen Veiga MartĂnez.
Ano 1964.
122
Mulleres e memoria en Saxamonde
122. María e Elena Domínguez Veiga, Concepción Crespo Figueroa.
Ano 1970.
Mulleres e memoria en Saxamonde 123
123. Vicente, amigo, Isabel, Mucha, CarmiĂąa, Pili, Pilara e Rosa.
Ano 1975.
124
Mulleres e memoria en Saxamonde
124. Merchi, Pili, Tinuca, Isabel, Anita, Merchi e Ma Luz.
Ano 1975.
Mulleres e memoria en Saxamonde 125
125. Carmen Míguez, Felisa Otero, Carmen Balseiro, Mercedes Castro, Mercedes, Julia Gómez, Carmen Castro, Tina Otero e Isabel Sánchez.
Ano 1979.
126
Mulleres e memoria en Saxamonde
126. Julia Gómez Pérez, Mercedes e Carmen Castro Pérez.
Ano 1981.
Mulleres e memoria en Saxamonde 127
127. Mercedes Amoedo PĂŠrez, Carmen Darriba Figueroa e Consuelo.
Ano 1954.
128
Mulleres e memoria en Saxamonde
128. Ana Alonso Veiga, América (Meca), Josefa Figueroa, María Pereira Figueroa.
Ano 1960.
Mulleres e memoria en Saxamonde 129
129. Eulalia Álvarez Pérez, Josefa Rivas Álvarez, Lola Álvarez Pérez e amigas.
Ano 1959.
130
Mulleres e memoria en Saxamonde
130. Preparación da voda de Celina Pérez Portela. Fermín Carrera, Pacita, María, Carmen, Delia e Rosalía.
Ano 1965.
Mulleres e memoria en Saxamonde 131
131. Emilia Cabaleiro Darriba (Milita) e Carmen RodrĂguez GĂłmez.
Ano 196?
132
Mulleres e memoria en Saxamonde
132. Familia de Dolores RodrĂguez Veiga reunida no seu 105 aniversario.
Ano 1973.
Mulleres e memoria en Saxamonde 133
133. Valentina Vilas Fernรกndez.
Ano 197?
134
Mulleres e memoria en Saxamonde
134. Carmen Rodríguez Gómez, Carmiña Padín e Emilia Cabaleiro Darriba (Milita).
Ano 1966.
Mulleres e memoria en Saxamonde 135
135. Elena PĂŠrez Sobral.
Ano 1980.
137. Hermosinda Figueroa Zabaleta.
Ano 1984.
136. Nicolasa Otero MĂguez (Nicolasa da Lourenza).
Ano 1988.
136
Mulleres e memoria en Saxamonde
138. Juana e Pilar (Pilaruca) Balado FernĂĄndez. Josefa e Elena MartĂnez Mosquera (Nucha).
Ano 1999.
Mulleres e memoria en Saxamonde 137
139. Enriqueta, Fonsa, Charo, Elena, Maruja, Angelina,?, ? e Nicolasa
Ano 1991.
138
Mulleres e memoria en Saxamonde
Retratos de mulleres
A fotografía é un documento social excepcional. A tra-
por facer fotografías nun minuto, visitaban feiras e
vés das imaxes podemos recrear multitude de situa-
festas con decorados de tea con motivos arquitectó-
cións e contextos históricos. Neste caso, a sección de
nicos, paisaxísticos ou simulando actividades como
retratos ou fotografías de estudio ofrécenos a posibi-
a aviación. Isto permitía contar con algunha fotogra-
lidade de observar as mudanzas na imaxe da muller.
fía a persoas de clases máis humildes. Distínguense
Estética que está intimamente relacionada con cada
estas fotografías polo chan de terra e a ondulación
contexto e a idea que se tiña do corpo e do papel da
dos decorados [fot. 145, 147, 153, 154 ou 156]. As mu-
muller na sociedade.
lleres destas fotografías vestían as súas roupas de
A serie de fotografías de estudio de principios do sé-
domingo. As fotografías de estudio continúan duran-
culo pasado móstranos unha muller sobria, co rostro serio, fotografada de corpo enteiro con pose estática. Os vestidos son escuros, de colo alto e camisas abo-
te todo o século XX, sempre cun aire formal e serio. A medida que avanza, podemos apreciar innovacións no mobiliario ou na vestimenta [fot. 155, 157, 158, 159
toadas ata o pulso. As mans e a cara son as únicas
ou 160].
partes do corpo visibles. A fotografía daquela época,
Os bustos de muller seguen unha liña semellante aos
exclusiva das clases medias e altas, procura imitar os retratos en pintura. Os decorados dos estudios inclúen cadeiras de madeira labrada o que lle dá á fotografía aires de categoría superior [fot. 140-144]. Nas décadas posteriores continúan estes retratos con decorados, mais a presenza da muller é máis relaxada e con vestidos máis claros [fot. 145, 146, 148, 150 ou 152].
retratos de corpo enteiro. O cabelo recollido, os vestidos ou camisas axustadas preceden á manga curta e cores claras [fot. 161-168]. O cabelo recollido vai dando paso ao solto. De feito, o cabelo mudará do moño ao solto pasando polo curto e o cardado. Con todo, a estética non só depende do ano, senón da idade das mulleres. Remata a selección de fotografías con Dolo-
Os retratos podíanse facer, tamén, nas feiras con de-
res Rodríguez, unha muller que finou pasado o século
corados móbiles. Os fotógrafos chamados minuteiros,
de vida e que adopta unha estética en 1973 que non
Mulleres e memoria en Saxamonde 139
se corresponde coas súas coetáneas de menor idade
mos son instantes específicos na vida das mulleres. Se
[fot. 169].
ben é certo que a muller adquire maior protagonismo,
A estética da muller nas fotografías mostra cambios
non podemos esquecer que ser muller nunha fotogra-
que nos falan dunha muller que se vai abrindo, dina-
fía tirada un domingo non é o mesmo que ser muller
mizando e independizando. Mais as fotografías que ve-
durante toda a semana.
140
Mulleres e memoria en Saxamonde
140. Dolores Crespo Crespo.
Ano 190?
Mulleres e memoria en Saxamonde 141
141. Anuncia Fernรกndez Blanco.
Ano 1910.
142
Mulleres e memoria en Saxamonde
142. Maria Pérez Fernández e a súa filla Ermita Rodríguez Pérez.
Ano 1915.
Mulleres e memoria en Saxamonde 143
143. Angustias PĂŠrez Sobral.
Ano 1921.
144
144. EncarnaciĂłn de la Iglesia.
Ano 1925.
Mulleres e memoria en Saxamonde
145. Josefa GonzĂĄlez RodrĂguez.
Ano 1927.
Mulleres e memoria en Saxamonde 145
146. Felixmina Calvar Vilas.
Ano 1927.
146
Mulleres e memoria en Saxamonde
147. Dolores Rodríguez Veiga e Rosa Fernández.
Ano 1928.
148. Fermina, Isolina e Carmen Pérez Rodríguez.
Ano 1930.
Mulleres e memoria en Saxamonde 147
149. Flora, Emilia, e Encarnación Fernández Carrera. Teresa Vázquez Míguez.
Ano 1933.
148
150. Carmen Gómez Lorenzo.
Ano 1934.
Mulleres e memoria en Saxamonde
151. Emilia González Míguez (Emilia de Vilanova) e súa filla Carmen Pérez González.
Ano 1934.
Mulleres e memoria en Saxamonde 149
152. Mercedes Lago Cabaleiro.
Ano 1936.
150
Mulleres e memoria en Saxamonde
153. Hermosinda Figueroa Zabaleta.
Ano 1934.
Mulleres e memoria en Saxamonde 151
154. Herminia, Ramona, Delia e Nieves
Ano 1938.
152
Mulleres e memoria en Saxamonde
155. Lucía, Enriqueta e Soledad Pérez Míguez.
Ano 1942.
Mulleres e memoria en Saxamonde 153
156. Margarita Míguez Lorenzo e a súa filla Herminia Vázquez Míguez.
Ano 1944.
154
157. Cayetana Vilas Fernández.
Ano 1949.
Mulleres e memoria en Saxamonde
158. Juana, Antonio, Pilar e Ernestina Balado Fernรกndez.
Ano 1952.
Mulleres e memoria en Saxamonde 155
159. Nicolasa Portela Fernรกndez.
Ano 1952.
156
Mulleres e memoria en Saxamonde
160. Eulalia Ă lvarez PĂŠrez.
Ano 1966.
Mulleres e memoria en Saxamonde 157
161. Soledad Crespo Palmero.
Ano 1936.
158
162. Benedicta RodrĂguez PĂŠrez.
Ano 1943.
Mulleres e memoria en Saxamonde
163. Concepción Rodríguez Fernández.
Ano 1949.
164. Soledad Pérez Míguez.
Ano 1949.
Mulleres e memoria en Saxamonde 159
165. Ma Teresa Fernรกndez Carrera.
Ano 1953.
160
166. Ma Paz Fernรกndez Carrera (Pacita).
Ano 1957.
Mulleres e memoria en Saxamonde
167. Maruja Rodríguez Fernández.
Ano 1959.
168. Carmen Castro Rodríguez
Ano 1970.
Mulleres e memoria en Saxamonde 161
169. Dolores RodrĂguez Veiga.
Ano 1973.
162
Mulleres e memoria en Saxamonde
Índice
Presentación................................................................................................................. 03 Limiar................................................................................................................................ 05 FOTOGRAFÍA, MULLER E Memoria en Saxamonde ............................... 07 Ser nena en Saxamonde ........................................................................................ 11 Vida Doméstica........................................................................................................... 27 Escola................................................................................................................................ 47 O traballo nunca acaba ......................................................................................... 57 Relixiosidade................................................................................................................ 81 Celebracións e lecer ................................................................................................ 99 Retratos de muller..................................................................................................... 139 Agradecementos ........................................................................................................ 164
Mulleres e memoria en Saxamonde 163
Agradecementos
María Amoedo Couñago, Ernestina Balado Fernández, Juana Balado Fernández, Pilar Balado Fernández, Alicia Blanco Blanco, Rosa Bugarín Rodríguez, Emilia Cabaleiro Darriba, Rosa Cacheiro Gómez, Ma Carmen Calvar Vilas, Natividad Campos Castro, Divina Carrera Martínez, Carmen Castro Rodríguez, Flora Castro Santos; Concepción Crespo Figueroa; Cristina del Blanco Rodríguez, Dolores del Blanco Rodríguez, Celia Domínguez Balado, Rosa Durán Zabaleta, Catalina Figueroa Puig, Concepción Freaza Lag, Rosa Freaza Lago, Margarita García del Portillo, Julia Gómez Pérez, Vicenta González Pérez, Rosa González Pérez, Nuria Krook Moldes, Ma Elena Leirós Calvar, Lorena Magariños Castro; Ma Isabel Martínez Amoedo; Concepción Martínez Fernández, Marsi Martínez Fernández, Áurea Martínez Gómez, Ana María Míguez Rodríguez, Ma Ángeles Moldes Senra, Gloria Novoa Rodríguez, Dolores Pereira Araújo, María Pereira Figueroa, Josefa Pérez González, Enriqueta Pérez Míguez, Soledad Pérez Míguez, Celina Pérez Portela, Nicolasa Portela Fernández; Enriqueta Portela Gómez; Ma Isabel Rodríguez Álvarez, MariCarmen Rodríguez Figueroa, Carmen Rodríguez Gómez, Mercedes Senra Vázquez, Emilia Senra Vilas, Marina Suárez de la Iglesia, Lucila Tomé Amil, Herminia Vázquez Míguez, Secundina Veiga Martínez, Josefa Veiga Martínez, Isabel Viñas Otero, Ma Luz Viñas Otero.
Este libro saíu do prelo no mes de novembro de 2015, ás portas do DIA INTERNACIONAL CONTRA A VIOLENCIA DE XÉNERO