306
ДЫЭЛЕКТРЫЧНЫ
формуле р*- sox?,
дзе so — электрыч-
ная пастаянная, ? — напружанасць эл. поля, ў — палярызаванасць дыэлектрыка. Звязана з дыэлектрыннай пранікальнасцю суадносінамі: s = х + 1 і мае з ёй аднолькавыя ўласцівасці. ДЫ ЭЛ ЕКТРЬІЧН Ы ГІСТЭРЙЗІС, запазненне змянення палярызаванасці дыэлектрыка і яе неадназначная залежнасць ад напружанасці знешняга эл. поля. Назіраецца ў сегнетаэлектрыках і антысегнетаэлекгрыках. Гл. ў арт. Сегнетаэлектрычны гістэрэзіс. ДЫ ЭЛЕКТРЬІЧН Ы НАІРЙЎ, наіраванне дыэлектрыкаў y пераменным эл. полі. Абумоўлены дыэлектрычнымі стратамі. Mae высокую хуткасць і раўнамернасць разагравання матэрыялаў з нізкай цеплаправоднасцю. Пры частотах да 300 МГц праводзіцца ў полі кандэнсатара; пры звышвысокіх частотах — y полі аб’ёмнага рэзанатара ці выпрамяняльніка; напружанасць эл. поля ў прамысл. устаноўках да 3000 кВ/м. Выкарыстоўваецца ддя высушвання матэрыялаў (драўніны, паперы, керамікі і інш.), зваркі пластмас, награвання пластмас перад прасаваннем, пры склейванні драўніны і інш. ДЫ ЭЛЕКТРЬІЧН Ы Я СТРАТЫ, частка энергіі пераменнага эл. поля, якая ў дыэлектрыку пераходзіць y цеплавую. Складаюцца са страт праводнасці (джоўлевы страты; гл. Джоўля— Ленца закон) і страт, абумоўленых акгыўнай кампанентай току зрушэння ў дыэлектрыку; сегнетаэлекгрыкі, акрамя таго, маюць страты на пераарыентацыю даменаў (гл. Сегнетаэлектрычны гістэрэзіс). У сінусаідальным полі харакгарызуюцца тангенсам вугла Д.с. tg<5, які вызначае долю эл. энергіі, што пераходзідь y цеплавую за 1 перыяд ваганняў эл. поля. Д.с. вымяраюцца, як правіла, разам з вымярэннем дыэлектрычнай пранікальнасці рэчыва. Змянш энне страт мае важнае значэнне ў вш в-сц і кандэнсатараў і эл.-ізаляцыйнай тэхніцы. Д.с. суправаджаюцца разаграваннем дыэлектрыка (дыэлектрычны нагрэў), што выкарыстоўваецца для высушвання матэрыялаў з малой цеплаправоднасцю (драўніны, паперы, керамікі і інш ). А.У.Шэлег. ДЫ ЭН ЦЭФ А ЛЬН Ы С ІН Д Р 0 М , г і паталамічны с і н д р о м , комплекс сімптомаў, абумоўленых пашкоджаннем глыбінных аддзелаў галаўнога мозга (гіпаталамуса, гіпофіза). Бывае ад інфекцый, траўмаў і пухлін галаўнога мозга, хранічных хвароб печані, нырак, страўніка і інш. Прыкметы: парушэнне сну, тэрмарэгуляцыі, тлушчавага, водна-салявога, вугляводнага і інш. відаў абмену, дзейнасці сардэчна-сасудзістай сістэмы і залоз унутр. сакрэцыі — гіпофіза, палавых, шчытападобнай, надны-
рачнікаў, нязначныя арган. неўралагічныя сімптомы. Лячэнне тэрапеўтычнае. ГДз. Сітнік. ДЫ ЭТЫ ЛАВЫ Э Ф ІР, э т ы л a в ы э ф і р , с е р н ы э ф і р , э ф і р , аліфатычны просты эфір, Н 5С 2 ОС 2 Н 5. Бясколерная вадкасць са своеасаблівым пахам, tidn 34,5 °С, шчыльн. 713,8 кг/м 3 (20 °С). Атрыманы ў 16 ст. В.Кордусам дэгідратацыяй этанолу ў прысутнасці сернай к-ты (гэтым спосабам карыстаюцца і цяпер). Д.э. змешваецца са спіртам, бензолам і інш. арган. растваральнікамі, абмежавана — з вадой (6,5% пры 20 °С); выбухова- і вогненебяспечны (т-ра загарання -41 °С). У прам-сці атрымліваюць як пабочны прадукт пры вьггв-сці этылавага спірту гідратацыяй этылену. Выкарыстоўваюць як расгваральнік нітратаў цэлюлозы (у т.л. ў вытв-сці бяздымнага пораху), жывёльных і раслінных тлушчаў, прыродных і сінт. смол, алкалоідаў і інш.; экстрагент, анестэзіруючы сродак y медьвдыне. Злёгку раздражняе дыхальныя шляхі, пры атручэнні насгае ўзбуджэнне, потым санлівасць і страта прытомнасці, ГДК 300 мг/м3. Я.Г.Міляшкевіч. Д Ы Э Т Ы Л Е Н Г Л Ікб л Ь , д ы г л і к о л ь , 2, 2-дыг і д р о кс і этыл а вы эфір, просты эфір з канцавымі гідраксільнымі групамі, (Н О С Ш СН гЬО . Бясколерная вязкая ііграскапічная вадкасць без паху, салодкая на смак, 245,8 °С, шчыльн. 1116,1 кг/м3 (20 °Су Змешваецца з'вадой, спіртам, гліколямі, ацэтонам, хлараформам. Mae хім. ўласцівасці гліколяў і эфіраў. Выкарыстоўваюць як сыравіну ў вьггв-сці лоліурэтанаў, алігаэфіракрылатаў, складаных эфіраў, кампанент антыфрызаў, гідраўл. тармазных і змазачных вадкасцей, растваральнік нігратаў цэлюлозы, поліэфірных смол, асушальніх газаў і інш. Раздражняе скуру, уздзейнічае на ц.н.с. і цыркі (пры пападанні ўнутр), ГДК 10 мг/м3, y вадзе вадаёмаў — 1 мг/л. ДЫ Э ’ГЫЛЕНДЫАКСіД, гл. Дыаксан. Д Ы Я ... (грэч. dia), прыстаўка, якая абазначае праходжанне праз што-н. ад пачатку і да канца ў прасторы і часе, поўнае завярш энне дзеяння, раздзяленне, аддзяленне, напр., дыягенез, дыяпаўза, дыяскоп. ДЫ ЯБАЗ (ад грэч. diabasis пераход), поўнакрышталічная палеатыпная магматычная горная парода з групы габрабазальтаў. Складзены з плаііяклазаў і аўгіту з прымессю магнетыту, ільменіту, другасных мінералаў, радзей алівіну, кварцу. Колер цёмна-шэры ці зеленавата-чорны. Шчыльн. 2700— 3300 кг/м 3. Трываласць на сцісканне да 300 МПа. Т-ра плаўлення 1005— 1250 °С. Трапляецца ў магматычных формах складкавых абласцей і гшатформ. Формы залягання Д. — патокі, покрывы, дайкі, сілы і інш. Пашыраны ў пародах, якія складаюць крышт. фундамент Беларусі (г. Жыткавічы, р.п. Мікашэвічы, г. Шчучын). Выкарыстоўваецца я к будматэрыял і сыравіна для каменнага ліцця, як напаўняльнік бетону, штучных камянёў і інш. У.Я.Бардон. ДЫ ЯБЕТ Ц У К Р 0В Ы , ц у к р о в а я х в a р о б а, эндакрьшнае захворванне,
абумоўленае поўным (інсулінзалежны Д.ц.) або адносным (інсуліннезалежны Д.ц.) недахопам y арганізме гармону інсуліну або яго нізкай біял. акгыўнасцю. Характарызуецца парушэннем усіх відаў абмену рэчываў і пашкоджаннем буйных і дробных крывяносных сасудаў. Д.ц. — вынік недастатковага ўтварэння ў падстраўнікавай залозе інсуліну з прычыны функцыян. прыгнечанасці або арган. пашкоджання Д-клетак аётраўкоў Лангерганса ў выніку парушэння абмену рэчываў, інфекц. хвароб, выдзялення вял. колькасці гармонаў антаганістаў інсуліну, атрафіі і перараджэння парэнхімы падстраўнікавай залозы, хранічнага пераядання і інш. Пры недахопе інсуліну памяншаецца ўтварэнне глікагену з глюкозы, таму тканкі не засвойваюць цукар і не могуць выкарыстоўваць яго як крыніцу энергіі, што вядзе да павыш эння ўзроўню цукру ў крыві (гіперглікемія) і выдзяленню яго з мачой (гліказурыя). У больш цяжкіх выпадках парушаецца функцыя печані: y ёй не сінтэзуецца і не назапашваецца глікаген, не абясшкоджваюцца прадукты распаду бялкоў і тлушчаў, што прыводзіць да ацыдозу, які можа выклікаць дыябетычную кетаацыдатычную кому. У хворых на Д.ц. адзначаюцца празмерны апетыт і смага, выдзяленне вял. колькасці мачы (да 8 л за суткі) з высокай удз. в., скурны сверб, загіаленне слізістых абалонак поласці рота і інш. Лячэнне — дыета, інсулін і таблеткі, якія зніжаюць цукар. Літ:. Б а л а б о л к н н М.Н Сахарный днабет. М., 1994; Справочнмк по клнннческой эндокрннолопш. Мн., 1996. Т.В.Мохарт ДЫЯІ'АНАЛЬ (лац. diagonalis ад грэч. diagonios які ідзе ад вугла да вугла) y г е а м е т р ы і , адрэзак прамой, што злучае 2 вяршыні многавугольніка, якія не належаць адной старане, або 2 вяршыні мнагагранніка, якія не размешчаны на адной грані. Калі колькасць вяршынь многавугольніка роўная п, то ксшькасць дыяганалей роўная п(п-3)/2.
Да арт. Дыяганаль y геаметрыі. 1 — дыяганалі прамавуіольніка AC, BD; 2 — дыяганаль паралелепіпеда B,D. ДЫЯГАНАЛЬ, шчыльная тканіна з баваўнянай ці шарсцяной кручанай пражы з рэзкімі косымі рубчыкамі на паверхні. 3 Д. шыюць вайск. абмундзіраванне, курткі, паліто і інш. ДЫ ЯГЕН ЕЗ (ад дыя... + ...генез), сукупнасць прыродных фізіка-хімічных пра-