iz1220

IZ lezen op PC, tablet of smartphone?: installateurszaken.nl

Of download IZ app

DECEMBER 2020 18e jaargang

Altijd up-to-date via de

intergas academy

Special: Installatieprojecten

 Slim klimatiseren  Van BENG naar BELG  Anders

IZ1220_01_omslag.indd 1

16-11-2020 13:48:06

Altijd up-to-date via de

intergas academy

NIEUW! INTERGAS e-learning

www.intergasverwarming.nl

IZ1220_02_intergas_1.indd 2

16-11-2020 12:43:28

Vergroot jouw productkennis waar en wanneer jij dat wilt!

INTERGAS E-LEARNING: • Wanneer je wilt

• Geen reistijd

• Waar je wilt

• Efficient

• Actuele kennis

• Eigen tempo

Meld je aan op: www.intergasacademy.nl

IZ1220_03_intergas.indd 2

16-11-2020 12:42:09

DucoBox Energy Comfort De SLIMSTE WTW-unit van Europa!

COMPACT & LICHT Kg

Slechts 21 kg

100% UITWISSELBAAR Links

Rechts

AUTO-INREGELING SAVE TIME = SAVE MONEY

We inspire at www.duco.eu

Installateurszaken-20201106-DucoBox-Energy-Comfort.indd 77 IZ1220_04_DUCO.indd 4

6/11/2020 09:38 10-11-2020 12:08:54

Intergas introduceert de Intergas Academy De Intergas Academy helpt je om alles te weten te komen over onze producten. De Intergas Academy biedt een gericht aantal online trainingen die voor jou als installateur onmisbaar zijn. Met het volgen van de online trainingen houd je jouw eigen kennis op peil. Als erkenning ontvangt iedereen die een online training met succes afrond een certificaat op maat. De eerste E-learning module die online staat is die voor de Intergas Xtreme.

Meer weten? Registreer je dan snel! www.intergasacademy.nl







18 42





TECHNIEK

22 34

Altijd up-to-date via de

intergas academy





40 38

RUBRIEKEN

18 OPSCHALEN

40 ANDERS VERDUURZAMEN

‘Van BENG naar BELG ’

Over zomer-winterwoningen

vooraf 7

20 OUD WORDT NIEUW

42 BIJZONDERE PROJECTEN

vakwerk 16

Installaties in circulaire (ver)nieuwbouw

Van veldverwarming tot airco op hotelboot

raar? 48



COLUMNS

22 HIGH TECH VS LOW TECH Welke kant gaan we op als installatiebranche?

ZAKELIJK

Kinderen verwarmen de school

34 BENG Een laatste update

33 HERGEBRUIK

38 VEILIG EN GEZOND

Installatiebranche wordt steeds creatiever

Een duurzame toekomst in

26 SLIM KLIMATISEREN

IZ1220_05_inhoud.indd 5

vd Sande

13

Visser 29 Boon 31 Asijee 37

16-11-2020 13:50:30

Itho Daalderop warmtepompen; altijd een geschikte oplossing!

WPU 5G - benut energie uit de bodem Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie De best presterende bodemwarmtepomp van Nederland. Door de bodemenergie is voor het verwarmen ĂŠn koelen van de woning zeer weinig energie nodig. Er zijn verschillende hoogwaardige voorraadvaten beschikbaar voor elke warmwaterbehoefte.

HP-S - benut energie uit de buitenlucht

Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie

Particulier

Deze warmtepomp kan de woning zowel verwarmen als koelen. Met een prachtig design, een fluisterstille werking en hoog rendement, kan deze warmtepomp zowel hybride als all-electric opgesteld worden. Er zijn verschillende hoogwaardige voorraadvaten beschikbaar voor elke warmwaterbehoefte.

HP-M 25 i - benut energie uit de buitenlucht en ventilatie

retourlucht

Projectmatig Renovatie

Particulier

Deze warmtepomp bestaat alleen uit een binnendeel. Handig wanneer een buitendeel niet gewenst of niet mogelijk is. Door de combinatie van ventilatieretourlucht en buitenlucht kan fors op het gasverbruik worden bespaard. Deze

20_0182 | ID 30-10-2020

warmtepomp wordt hybride opgesteld en werkt samen met elke cv-ketel.

www.ithodaalderop.nl

20_0182 Corporate advertentie warmtepompen_185x268.indd 1

IZ1220_06_ITHO.indd 6

30-10-2020 15:06

9-11-2020 11:18:47

VOORAF

ALGEMEEN

Airco aan boord ‘Van veldverwarming tot airco op hotelboot’ is de titel van één van de artikelen in deze uitgave. Deze titel geeft goed aan hoe divers installatietechniek kan zijn.

Veel projecten zijn bijzonder, omdat het gaat om maatwerk. Iedere situatie vraagt om specifieke aandacht.

Juist nu we in een onzekere wereld leven, waarin Covid19 alles op zijn kop zet, moet dit de motivatie zijn om elke dag enthousiast aan het werk te gaan. Geen dag is namelijk hetzelfde.

We vroegen de installatiebranche om voor deze ‘projecten-uitgave’ de meest bijzondere, recent uitgevoerde of in uitvoering zijnde

installatieprojecten kort voor ons te beschrijven. Dat bleek niet aan dovenmansoren gericht. In het eerder aangehaalde artikel is een selectie opgenomen uit de inzendingen die we ontvingen. Het artikel laat de verscheidenheid zien die de installatiebranche rijk is, maar toont ook dat installatietechniek een onmisbare plek in onze samenleving inneemt. Crises of geen crisis. Zonder installatietechniek geen veldverwarming, geen restaurant dat nog eten kan bereiden, geen oude woonboerderij die een nieuwe, duurzame bestemming kan krijgen en dus ook geen hotelboot waarin je comfortabel kunt verblijven.

Schroevendraaier?

ROBOT

Nieuw

10 X beter

D É S TA N D A A R D V O O R P R O F E S S I O N A L S !

Kijk nú e op onz site!

Advertentie November 2020 _ Daisy_Robot PRO v2.indd 1

IZ1220_07_vooraf.indd 7

www.robotclimate.com

9-11-2020 16:27:30

10-11-2020 12:13:10

Geef kinderen een gezonde leeromgeving!

www.nedair.nl/schoolventilatie

Wat doet u hieraan om dit te realiseren?

Schoolventilatie voor een gezonde leeromgeving

IZ1220_08_Nedair.indd 8

10-11-2020 12:10:40

IZAP

RUBRIEK

van Adviesbureau BouwNext legt uit wat goed ventileren inhoudt en hoe je met inspiratie uit het (recente) verleden tot verrassend goed werkende concepten kan komen.

18 OPSCHALEN

34 BENG

Het idee voor ChargeFreeHome ontstond bij grondlegger Henk van Houten toen hij zag wat een BENG-woning inhoudt en dat vergeleek met zijn energiepluswoning.

De werktuigbouwkundige pleit voor een energietransitie waarbij verduurzaming naar een hoger niveau wordt getild.

‘Van BENG naar BELG’ noemt hij dat, oftewel van een Bijna Energie Neutraal Gebouw naar een Bewust Energie Leverend Gebouw.

Op 1 januari 2021 gaat het nieuwe ‘stelsel Energieprestatie Gebouwen’ van start, met nieuwe eisen aan gebouwen en nieuwe rekenmethoden. Inmiddels is het duidelijk wat de gevolgen zijn. Die zijn relevant voor zowel installateurs als installatieadviseurs. In dit artikel bespreken we de hoofdlijnen, zodat u goed geïnformeerd het nieuwe jaar in kunt gaan.

26 SLIM KLIMATISEREN In deze tijden van Corona is er volop aandacht voor ventilatie. Ook bij scholen. Volgens Carl-peter Goossen wordt het tijd om andere concepten toe te passen. De directeur

42 BIJZONDERE PROJECTEN Installatietechniek is vaak maatwerk. Bijna geen project is hetzelfde. Een goed voorbeeld hiervan zijn de installatieprojecten in dit artikel. Stuk voor stuk bijzondere projecten.

NIEUW!

PRODUCTBROCHURE Het complete assortiment eens rustig doorlezen? Dat kan! Vraag hem aan via onze website.

KIJK OP ADUROLIGHT.COM VOOR MEER

INFORMATIE EN ONZE VERKOOPPUNTEN

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_09_izap_idp.indd 9

ENLIGHTEN YOUR WORLD

december 2020

9

15-11-2020 10:43:59

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

AF FABRIEK

Cairox Centre krijgt nieuwe naam

Verwarmen via doucheputje Een systeem voor het recyclen van warmte uit water is in de prijzen gevallen tijdens de dertiende editie van de ASN Bank Wereldprijs, een competitie voor duurzame startups. Tijdens de online uitgezonden finale kende de vakjury de eerste prijs van 25.000 euro toe aan DeWarmte.

DeWarmte is een startup van Auke de Vries en Sander Wapperom, alumni van de TU Delft.

Het systeem dat ze bedachten verwarmt het huis met warmte die via het doucheputje of de wasmachine wegstroomt. De warmte wordt teruggewonnen uit het huishoudelijk riool en opgeslagen voor hergebruik met hun HeatCycle.

Klimaatproblemen?

Cairox Centre zal met ingang van het nieuwe kalenderjaar verder gaan onder de naam UltimAir. De nieuwe naam moet nog meer uitdragen waar het bedrijf voor staat: het leveren van totale oplossingen op het gebied van binnenklimaattechniek. De recente verzelfstandiging van de moedermaatschappij HC Groep heeft dit transitieproces versneld.

Installateurs certificeren Vaillant gaat installateurs van cv-ketels certificeren met een ‘Bewijs van Vakmanschap’.

Sinds 1 oktober 2020 is de Gasketelwet van kracht. Die wet verbiedt consumenten zelf een cv-ketel te installeren of repareren. Elke installateur die een cv-ketel plaatst, onderhoudt, repa-

reert of inspecteert moet per 1 april 2022 voorzien zijn van dit certificaat.

Het Bewijs van Vakmanschap is geldig voor werkzaamheden aan ketels tot 100 KW en is vijf jaar geldig. Om examen te mogen doen moeten installateurs eerst het online theorie-examen succesvol afronden. Binnen de certificering voor het bewijs biedt Vaillant de praktijkexamens aan voor het profiel ‘Service en Onderhoud’, niveau 2 en niveau 3/4. De certificering duurt één dag en bestaat uit een voorbereidende training en een praktijkexamen. De kosten voor de hele dag, inclusief examen en certificaat, bedragen €495. Ook is het mogelijk om alleen het praktijkexamen af te nemen. De kosten bedragen dan €300.

De vereiste tijdsinvestering is dan één dagdeel.

HVAC levert de oplossing!

Luchtgordijnen • Ventilatorconvectoren • Warmtepompen Luchtverdeelsystemen • Airconditioning • Luchtontvochtiging Platenwisselaars • Olie-/waterafscheider Wateroverlastsignaleringssystemen en meer...

Air Conditioning Cooling

Heating Ventilation

Een begrip wereldwijd 0255 52 24 20 • www.hvac.nl

10

december 12020 0206_HVAC adv_90x132.indd

IZ1220_10_idp_hvac.indd 10

19-03-14 16:05

METEN DELICATE VENTILATIESYSTEMEN Naast de FlowFinder-mk2 heeft ACIN een nieuw instrument ontwikkeld in samenwerking met TNO: VentiFlowmk2. Het instrument heeft een meetbereik van 20 tot 100 m3/h en is daarmee geschikt om delicate ventilatiesystemen snel te controleren en balanceren. De VentiFlowmk2 wordt geleverd met de gepatenteerd stromingsgelijkrichter in de conus waardoor de metingen nauwkeurig zijn op zowel toevoer- als afvoerroosters. De VentiFlowmk2 wordt standaard getest in de windtunnel van ACIN voor levering.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

16-11-2020 12:54:46

IZ1220_11_ADV.indd 11

9-11-2020 11:15:44

Betrouwbare debietmeting.

Ultrasone debietsensor De betrouwbare meting van het debiet speelt een belangrijke rol bij het maximaliseren van de efficiëntie van HVACsystemen en het besparen van energie. De debietsensoren van Belimo gebruiken ultrasone looptijdtechnologie voor een nauwkeurige meting van het debiet van water en water-glycol-mengsels. Nauwkeurigheid over het hele temperatuurbereik van -20 tot 120 °C dankzij de gepatenteerde logica voor temperatuur- en glycolcompensatie.

Onze nieuwe website

www.belimo.nl BELIMO Servomotoren B.V. info@belimo.nl, www.belimo.nl

2020141 • Adv belimo_ultrasonicflowsensor_ad_230x297_NL.indd 2

IZ1220_12_Belimo.indd 12

11-11-2020 11:35

15-11-2020 10:47:59

VAN DE SANDE

COLUMN

SUBSIDIES EN FINANCIËLE REGELINGEN IN DE PROJECTENMARKT De hybride-route naar 2050 neemt de overhand. Want inmiddels is wel duidelijk dat 100% van het gas-af een onmogelijke opgave wordt voor de gebouwde omgeving.

Bovendien krijgt de hybride-route meer draagvlak onder bewoners. Door in eigen tempo aan de slag te gaan -met isoleren en het doorvoeren van energiebesparende maatregelen én het vervangen van de cv-ketel voor een hybride verwarmingsoplossing op het moment dat de levensduur verstreken is, wordt de warmtetransitie ineens behapbaar én betaalbaar.

Maar hoe ga je hier mee om in de projectenmarkt? Hoe krijg je woningcorporaties en VvE’s zover dat ze de meerwaarde van de energiebesparende maatregelen gaan inzien? Kortom hoe krijg je als installateur duurzaamheid verkocht?

Als het gaat om grootschalig vervangen en/of renoveren dan zijn hier grote sommen geld mee gemoeid. Geld wat niet altijd voorhanden is maar wat wel beschikbaar zou kunnen komen middels subsidies of financiële regelingen.

De Rijksdienst voor Ondernemend Nederlands (RVO) stelt verschillende financiële overheidssteun beschikbaar voor de koop- en huursector.

Naast subsidieregelingen kan men ook terecht voor een zogenaamde ‘energiebespaarlening’. Het Nationaal Warmtefonds stelt die lening beschikbaar aan eigenaren/ bewoners, scholen en VvE’s tegen een lage rente zónder afsluitkosten.

Direct aan de slag en de projectenmarkt flink te verduurzamen? Neem dan contact op met RVO én/of het Nationaal Warmtebespaarfonds. Zij kunnen exact vertellen wat de mogelijkheden zijn én welke budgetten én subsidies nog beschikbaar zijn.

Coen van de Sande Directeur De Nederlandse Verwarmingsindustrie

Toonaangevend in waterafvoertechniek

Opvoerinstallaties en pompstations voor particuliere, gemeentelijke en bedrijfsmatige doeleinden.

Made in German y

IZ1220_13_column_vdsande.indd 13

www.kessel-nederland.nl

10-11-2020 12:15:12

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

AF FABRIEK

ISOLATIEBEUGELS De behoefte aan hoge kwaliteit isolatie is toegenomen in de laatste jaren. Enerzijds omdat steeds meer mensen de economische, energiebesparende en andere voordelen zoals geluidsreductie realiseren, die goede isolatie met zich mee brengt. Anderzijds worden er op lokaal en regionaal niveau ambitieuze doelen geplaatst met betrekking tot gebouw-efficiëntie. Walraven speelt hierop in met een uitgebreid assortiment isolatiebeugels voor toepassingen in warm en koud water, verwarming, ventilatie en airconditioning.

Daarnaast biedt het bedrijf service: van engineering tot ondersteuning op locatie.

PLANNEN ISH DIGITAAL BEKEND Tijdens een Press Web Dialogue heeft de internationale vakbeurs ISH aangekondigd hoe het evenement komend jaar digitaal zal gaan. De digitale beurs zal van 22 tot 26 maart 2021 worden georganiseerd en vervangt dan – vanwege de coronacrisis – de fysieke versie die traditioneel in de Messe Frankfurt wordt gehouden.

Het hart van het evenement is het digitale platform ISH, het virtuele live-evenement van 22 tot 26 maart 2021.

Daar worden alle exposantenactiviteiten samengebracht en intelligent gekoppeld aan de verschillende diensten die Messe Frankfurt aanbiedt. Er worden drie pakketten aangeboden – Basic, Advanced en Premium – elk met verschillende functies. Voor jonge, innovatieve bedrijven is er een speciaal Startup Pakket.

Boiler valt op vrouw Tijdens de afwas thuis zwaargewond raken. Het overkwam een nu 25-jarige vrouw uit Amsterdam, toen plotseling de boiler losraakte en op haar viel. Woningcorporatie Ymere betaalde ruim 11.000 euro uit aan het slachtoffer. De grote, zware boiler, goed voor 80 iter warm water, kwam tijdens de afwas zonder enige waarschuwing los van de muur boven de gootsteen en stortte

14

IZ1220_14_idp.indd 14

december 2020

op het hoofd, een schouder en het bovenlichaam van de vrouw. Zij verloor het bewustzijn en liep onder meer een hersenschudding, gekneusde ribben en een gekneusde schouder op.

vóór de herbenoeming van de voorzitter. Volgens Terpstra is de toekomst van de technieksector florissant.

“Op korte termijn zijn er zorgen door de coronacrisis.

Maar daarna heeft geen enkele sector zoveel perspec-

tief als de techniek. Techniek is onmisbaar bij de grote maatschappelijke vraagstukken van deze tijd. Denk aan het klimaat, aan de zorg en aan de bereikbaarheid van onze steden.” De tweede termijn van Terpstra gaat in op 1 februari 2021.

Eén miljoen cv-ketels van Atag Sinds 1997 zijn er één miljoen cv-ketels van Atag geproduceerd en verkocht.

Het productienummer van de miljoenste ketel is geregistreerd en de installateur die deze plaatst en de garantiekaart registreert, krijgt een bedrijfsuitje cadeau. De consument bij wie de ketel is geïnstalleerd, krijgt deze geheel gratis.

CEO van de ketelfabrikant, Carl Berlo, over deze

mijlpaal: “Ik ben bijzonder trots op het feit dat we dit aantal samen met de Atag SelectDealer hebben gerealiseerd. Een moment om bij stil te staan, mede doordat de markt in een snel tempo verandert. Niemand die nu weet welk verwarmingssysteem leidend zal worden.

Eén ding is zeker: Inzetten op één systeem is niet wenselijk.

Daarom zal de komende jaren de cv-ketel – al dan niet in combinatie met een hybride warmtepomp – nog steeds een belangrijke rol spelen bij het verwarmen van woningen”.

Atag blijft actief in de aardgasmarkt, omdat – zo stelt de fabrikant – de vervangingsmarkt, met ruim 400.000 ketels, ook de komende jaren zal blijven bestaan. Berlo: “Cv-ketels zijn nog niet uitontwikkeld. Zo is bijvoorbeeld het rendement van tapwater te verbeteren, naast het feit dat een hybride systeem nu een combinatie is van twee componenten, waarbij dit ook één component kan worden.

Daarom speelt de cv-ketel nog steeds een belangrijke rol in ons assortiment, naast de hybride warmteoplossing die een lange toekomst voor zich heeft en een uitstekend alternatief kan zijn om stapsgewijs afscheid te nemen van het aardgas.”

Groot onderhoud Doekle Terpstra is ook de komende vier jaar het gezicht van Techniek Nederland.

De Ledenraad van de techniekkoepel stemde unaniem REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

15-11-2020 11:08:05

IZ1220_15_LSA.indd 15

10-11-2020 12:16:40

RUBRIEK

VAKWERK

Gelukstreffer VAN WERK NAAR PASSIE Actie! Dat was wat Ralph Dito

renovatiesector en die loopt momenteel als een tierelier.

miste tijdens zijn stage detailhanProject del. Het zette de puber aan het denken. Hij besloot van opleiding te switchen en volgde een leerwerktraject als monteur. Dito is nog altijd blij met zijn keuze van destijds. Zeker nu hij zelfstandig

Door eerlijk advies te geven, win je het vertrouwen van klanten. En daar vloeit al pratend vaak weer meer werk uit voort, vertelt Dito. Zoals laatst in Beekbergen. “Mijn klanten hadden een fraaie jaren ‘70 bungalow in het bos. Ze wonen daar met z’n tweeën en hebben gezamenlijk circa 150 m2 tot hun beschikking. Iedere maand liepen ze echter tegen een torenhoge energierekening aan. Hun vraag was of wij die eens onder de loep wilden nemen.”

ondernemer is en fantastische Analyse klussen op zijn pad ziet komen.

Zoals laatst dat roevendak in Beekbergen.

De 50-jarige begon ooit bij wat nu Van Dorp Deventer is, vervolgens stapte hij over naar Van Niel Installatietechniek in Twello. Bij beide werkgevers had hij het naar zijn zin. Toch begon het op een gegeven moment te jeuken. Dito wilde meer zelfstandigheid. Collega Bas Bevers dacht het er hetzelfde over. “Zijn vader stuurde hem als 15-jarige al het dak op met een oude loodgieter, om hem van de straat af te houden. Beiden hadden we dus al behoorlijk wat ervaring en een goede klik. Op een gegeven moment hebben we na een aantal flessen wijn de knoop doorgehakt en zijn we voor onszelf begonnen.”

“Dankzij de slimme meter kregen we goed inzicht in hun energiegebruik.

Het bleek dat de stralers bij de blokhut achter in de tuin en de pomp voor de waterval energie vraten. We hebben allereerst de stralers vervangen door een pelletkachel. Dat was zowel energetisch als esthetisch een goede oplossing.

Daarnaast hebben we de bewoners geadviseerd om de waterval maar een deel van de dag aan te zetten.”

PV-panelen “Onze klanten wilden graag PV-panelen op het dak. Ze hadden zelf een legschema bedacht, maar wij hadden een beter alternatief. Door de panelen op een ander deel van het dak symmetrisch te leggen, zou het rendement hoger uitvallen. De 30 panelen wekken nu zo’n 8000 kW per jaar op.”

plafond. Daar bovenop zou dan een houten dak komen met een roevendak van zink.”

Ambachtelijk werk “Ze reageerden enthousiast. Een roevendak maak je niet iedere dag. Je moet alles goed inmeten en zorgen dat het dak een werkend geheel vormt met de goot. Voor het dak gebruikten wij banen van 60 cm breed. De goot moest met een verloop van enkele centimeters worden gemonteerd. Het is de kunst om alles zodanig af te werken dat je geen lekkages krijgt. Al met al echt ambachtelijk werk, waar je veel plezier aan beleeft. In het totaal zijn we na de Bouwvak zo’n 40 uur bezig geweest met dit project.”

Opvolging?

Ondertussen zijn zowel de zoon van Ralph als van Bas in de voetsporen van hun vaders getreden. “Het is niet dat we fittingen in hun wieg hebben gegooid ofzo, de keuze voor installatietechniek kwam vanzelf.” Of ze op termijn het bedrijf van hun vaders gaan overnemen, weet Ralph niet. “Wij willen geen druk op ze uitoefenen. Maar als ze t.z.t. belangstelling zouden hebben, zou het wel gaaf zijn natuurlijk.”

Serre Werkterrein Dat was in 2001. Tegenwoordig neemt ITT Installatietechniek de meest uiteenlopende werkzaamheden aan. Van cv-ketels installeren tot pv-panelen leggen en dakdekkerswerkzaamheden. Het tweemansbedrijf is vooral actief in de

16

december 2020

IZ1220_16_vakwerk_LINKS.indd 16

“Inmiddels hadden we al zo’n vertrouwensband opgebouwd, dat ze zich ook wilden laten adviseren over een ander probleem. De ijskoude dan wel snikhete serre. Het oude dak was deels van glas.

Ons voorstel was om een nieuw dak met houten balken te maken en gestuct

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten.

Om de maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

9-11-2020 11:06:16

Warm of koud, wij hebben de juiste isolatiebeugel!

Bespaar energie, tijd en moeite met onze isolatiebeugels Goede isolatie van HVAC-installaties biedt direct economische voordelen en helpt de efficiĂŤntie van gebouwen te verhogen.

Er zijn steeds meer voorschriften die de isolatie-eisen specificeren en het kan een uitdaging zijn om aan al deze eisen te voldoen.

Het Walraven-portfolio omvat niet alleen de meest voorkomende isolatietoepassingen voor binnen en buiten, het biedt ook de compliance en flexibiliteit die je nodig hebt. Tevens biedt het de mogelijkheid van prefabricage en ontwerpondersteuning om jouw werk op locatie gemakkelijker, sneller en veiliger te maken. Bekijk ons uitgebreide assortiment aan oplossingen op onze website!

Kijk voor meer informatie op walraven.com/nl/isolatiebeugels

The value of smart

IZ1220_17_Walraven.indd 17

10-11-2020 12:18:21

TECHNIEK

Opschalen ‘VAN BENG NAAR BELG’ Het idee voor ChargeFreeHome ontstond bij grondlegger Henk van Houten toen hij zag wat een BENG-woning inhoudt en dat vergeleek met zijn energiepluswoning. De werktuigbouwkundige pleit voor een energietransitie waarbij verduurzaming naar een hoger niveau wordt getild. ‘Van BENG naar BELG’ noemt hij dat, oftewel van een Bijna Energie

Straat met starterswoningen

Neutraal Gebouw naar een Be-

de additionele mogelijkheden behoort.

wust Energie Leverend Gebouw.

Buurtopslag

Een BELG-woning kan het hele jaar zelfvoorzienend zijn en elektriciteit leveren.

In het geval van een starterwoning gaat het om 13.000 kWh en bij een semibungalow om 27.000 kWh aan overcapaciteit. Dat scheelt op jaarbasis meer dan 15.000 kg aan CO2-uitstoot per woning.

Wijkaanpak Van Houten pleit voor een wijkgerichte aanpak, waarbij zowel aandacht wordt geschonken aan energiebesparingsmogelijkheden als de productie van groene energie. Alle huizen krijgen een lessenaarsdak met geïntegreerde zonnepanelen. Bovendien worden ze voorzien van PVT-panelen, een dik isolatiepakket, Triple glas, aardwarmtepomp en accu’s.

Via WTW-systemen in de ventilatie, douche, keuken en riolering valt een verdere energiebesparing te realiseren.

Dat geldt ook voor de PCM-vloer die tot

18

Daarnaast komt er een energieopslag op buurtniveau met de mogelijkheid om elektriciteit door te geven aan nabijgelegen woningen en bidirectionele elektrische (deel)auto’s te laten inpluggen.

Monitoring Door de energiestromen te monitoren en te sturen krijgt de bewoner zicht op en controle over zijn eigen gebruik.

Zowel voor huishoudelijke doeleinden als voor de gebouwgebonden instal-

laties. De markt heeft al de nodige oplossingen om hierin ondersteuning te bieden. Zoals (remote access) monitoringssystemen van Envitron.

Selectief Volgens Van Houten is het onontkoombaar om een grote hoeveelheid installaties in de woningen op te nemen als je een dergelijk ambitieus project wilt realiseren. Het team achter ChargeFreeHome gaat daarbij wel selectief te werk.

Zo zijn ze een uitgesproken voorstander van een All-Electric benadering. Waterstofketels, waar nu veel over te doen is, zien ze niet als een serieuze kandi-

KERNTEAM Conceptontwikkelaar: ChargeFreeHome Architect: Ernstarchitect BIM-expert: BIM Creators Energieconsultant: Energiekamstelveen Installatieadviseur: BCD Advies Technisch Plan Ontwikkelaar: OWN Bouwcollectief

december 2020

IZ1220_18_19_TA_opschalen.indd 18

28-10-2020 14:52:00

daat, omdat bij de productie van het gas de omzetverliezen wel 75% kunnen bedragen. Ook biomassa valt buiten de boot vanwege de schadelijke stoffen die vrijkomen bij de uitstoot.

Ecologisch bouwen ChargeFreeHomes zijn niet alleen energieleverend, maar ook ecologisch verantwoord. Vandaar dat er wordt gekozen voor een schil van natuurlijke materialen als hout, hennep en stro.

Hiervoor willen de initiatiefnemers deels leunen op de expertise van BCD Advies, dat onder andere geïnspireerd wordt door ecologisch bouwer Ecococon.

Financiering Ook aan de financiering is gedacht. De bedoeling is om niet langer te kijken naar de maximale kooplast, zoals gangbaar is, maar naar de maximale woonlast. Verdien je bij wijze van spreken 12 appels per maand, dan mag je er 4 verwonen. Op deze manier wordt een starterswoning ook weer betaalbaar (zie rekenvoorbeeld).

Voorbeeld van interieur starterswoning

Uitdagingen Natuurlijk zijn er problemen te overwinnen, maar die zitten niet aan de technische kant. Er wordt gebruik gemaakt van Proven Technology. Als de juiste vakmensen die installeert, krijg je een goed werkend systeem. Ook het gebrek aan arbeidskrachten zal geen belemmering vormen. Die kan worden ingevuld door de uitstroom die zal plaatsvinden in de fossiele sector, zegt Van Houten.

De grootste bottleneck heeft te maken met de inrichting van onze maatschappij. De focus ligt nog te veel op het trekken van nieuwe kabels voor een landelijk net, waar een gigantisch bedrag van 40 miljard voor nodig is. Dat is onbegrijpelijk, als je je realiseert dat je ook decentraal elektriciteit kan opwek-

REKENVOORBEELD Om te voldoen aan de eis van de nul-vraag aan energiegebruik moet er minimaal 5X zoveel opgewekt worden als je zelf nodig hebt. In december wekken zonnepanelen gemiddeld 2% van hun jaarlijkse opbrengst op. Stel dat is 385 kWh, dan is de jaarlijkse opbrengst 19.250 kWh. Tegelijkertijd gebruikt een gemiddeld gezin ongeveer 11% van hun jaarlijkse portie energie in december.

Omgerekend komt dat neer op 3500 kWh. Als je dan 5x zoveel wil opwekken als benodigd is, kom je uit op 17.500 kWh. Zeg met een veilige marge ongeveer 19.250 kWh.

ENERGIEBUNDEL Iedere woning krijgt een nulvraag-garantie-certificaat. Om dit zeker te stellen krijgen bewoners een energiebundel. Een starterswoning zal jaarlijks 16.320 kWh opwekken en 3.100 kWh gebruiken. Er blijft dus per jaar 13.220 kWh over. Een semibungalow zal jaarlijks 30.800 kWh opwekken en daarvan 3.800 kWh gebruiken, waardoor er 27.000 kWh overblijft. Bij een wijk met 50 woningen is dat meer dan 1 miljoen kWh. Een starterswoning heeft 36 zonnepanelen van 400 wp op het dak, daarvoor is 60 m2 aan dakoppervlak nodig. Op de uitbouw komen 6 PVT-panelen van 320 wp te liggen van HRsolar (10 m2 aan dakoppervlak).

ken en gebruiken.

Stand van zaken Inmiddels is het eerste project van start gegaan. Het betreft een CPO in Breda, waar 25 toekomstige bewoners bij betrokken zijn. Ook lopen er al de nodige aanvragen. Om het concept verder uit te rollen, gaat grondlegger Van Houten graag de samenwerking aan met installateurs. Zoals wel blijkt uit dit artikel is er namelijk volop werk voor de branche: van het installeren van systemen voor het opwekken van duurzame energie en klimatisering tot de monitoring van elektriciteitsgebruik  Auteur: ChargeFreeHome

OVERCAPACITEIT Bij thuiskomst wordt de bidirectionele elektrische auto aangesloten op het net, waarna de netbeheerder naar believen de elektriciteit eruit haalt en later op de nacht weer bijvult.

Daardoor zal onderweg laden nauwelijks meer nodig zijn. Een CFHwoning zal op zonnige dagen de thuisaccu/buurtaccu en de aangesloten elektrische (deel)auto’s weer opladen, waarna de netbeheerder de energie in de avond weer kan verdelen. Bij, zeg, een woonwijk met 500 woningen kan men denken aan een laadplein met laadpalen in verschillende vermogens, die niet alleen geschikt zijn voor de elektrische deelauto’s, maar ook voor elektrische fietsen/scooters.

Overigens kan de beschikbare elektriciteit ook voor andere doeleinden worden gebruikt, bijvoorbeeld om de lokale stomerij te laten draaien.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_18_19_TA_opschalen.indd 19

28-10-2020 14:52:01

TECHNIEK

Oud wordt nieuw INSTALLATIES IN CIRCULAIRE (VER)NIEUWBOUW Is het wel mogelijk om circulaire installaties te ontwerpen? Met die vraag in het achterhoofd wordt nu geëxperimenteerd in een aantal proefprojecten. Johan Riezebos, directeur bij Ter Steege Advies & Innovatie vertelt over de ervaringen in het Enschedese Stroïnkslanden.

De 7 circulaire woningen in het Enschedese Stroïnkslanden.

“Het is best een uitdaging om al van tevoren te bedenken hoe je afval voorkomt en wat er met de toegepaste producten moet gebeuren aan het einde van hun levensduur. Toch zien we gelukkig steeds meer zien we pilotprojecten ontstaan, waarin wordt geprobeerd om zo circulair mogelijk te bouwen.

ontwerpen en ontdekken. Helaas was er bij de masterclass geen installatiebedrijf aanwezig. Maar via goede contacten werd Loohuis Energie- en Installatieadvies bereid gevonden om mee te denken.”

Project Enschede “Eén van die projecten is gerealiseerd in Enschede in de wijk Stroïnkslanden.

Het ging om 7 woningen voor woningstichting De Woonplaats. Er stonden 7 eenlaagse woningen die klaar waren voor de sloophamer. Op de bestaande fundering zijn 7 nieuwe woningen opgetrokken met een HSB casco in twee lagen. We zijn in april van start gegaan, deze maand betrekken de eerste bewoners hun nieuwe woning.”

Casco “Uitgangspunt van het ontwerp was om zoveel mogelijk van het bestaande woonblok te hergebruiken. De deelnemers wilden het bestaande casco dus liever niet slopen, maar laten staan en opnieuw gebruiken. Dan zou de door de opdrachtgever gewenste uitbreiding van het gebruiksoppervlak gerealiseerd kunnen worden in een optopping. Helaas bleek dat onmogelijk.

Door onvoldoende gegevens over de ondergrond kon de constructeur geen groen licht geven voor een optopping van het bestaande casco.”

Installateur “De Woonplaats had het project ingebracht in een masterclass Circulair Bouwen die door Pioneering (innovatief bouwnetwerk in oost-Nederland) was georganiseerd. Een aantal van de deelnemende partijen hebben samen de handschoen opgepakt en zijn gaan

20

Losmaakbaar monteren “Bovendien moesten er te veel materialen worden toegevoegd om te voldoen aan de huidige geluids- en brandwerendheidseisen (Bouwbesluit 2012). De begane grondvloer is wel intact gebleven. Deze heeft nu een

extra isolatielaag, die bestaat uit dakisolatieplaten van de vorige woningen. De opbouw van de woningen bestaat uit HSB-elementen die losmaakbaar zijn gemonteerd. Om de elementen ook echt losmaakbaar te houden, zijn de elektraleidingen niet in de cascowanden geplaatst, maar in de scheidingswanden. Zo zijn de HSB-elementen ook later gewoon weer te gebruiken in een ander project.”

Houtwerk “De houten kozijnen waren eigenlijk bestemd voor een ander project, maar bleken de verkeerde maatvoering te hebben. Ze stonden bij de timmerfabriek in de opslagruimte, waar wij ze konden ophalen. Bij de maatvoering van de wanden is rekening gehouden met de afmetingen van die kozijnen.

Ook de gevelbekleding is bijzonder. Er was onvoldoende kwalitatief goed circulair hout beschikbaar om toe te passen, dus is gekozen voor Trespa-platen die van de sloop waren teruggekomen.

De architect bedacht een patroon dat gemaakt kon worden van de bestaande platen met zo weinig mogelijk zaagverlies.”

december 2020

IZ1220_20_21_TA_oudwordtnieuw.indd 20

10-11-2020 11:39:02

In het project zijn convectoren toegepast, die Warmtepomp van Ecoforest

NIBE warmtepomp

eenvoudig kunnen worden gedemonteerd.

Speciaal glas

warmte voor hun rekening. Ook dat is een bewuste keuze geweest, omdat ze eenvoudig zijn de demonteren. Vanwege dezelfde reden zijn alle cv-leidingen als opbouw uitgevoerd.”

geven van mogelijkheden om afval te voorkomen en waarde toe te voegen aan een project door producten losmaakbaar te maken, na te denken over zo weinig mogelijk onderhoud en bestaande producten te hergebruiken.

En hoewel circulair bouwen nu nog wel wat duurder is dan traditioneel bouwen, kan er al veel. De echte omslag zal pas komen waarschijnlijk als er een CO2beprijzing op producten komt. Daarnaast zal het zeker helpen als de BTW over hergebruikte producten achterwege kan blijven. Die is toch al een keer betaald?”

“Ook vermeldenswaard is een idee dat de schilder inbracht. Hij stelde voor om vacuümglas te gebruiken. Dat is dubbelglas met een hele dunne vacuümgetrokken spouw. Qua isolatiewaarde scoort het hetzelfde als HR+++ beglazing.”

Installatietechniek “Over de installaties die zijn toegepast is ook goed nagedacht. Er is gekozen voor warmtepompen van Ecoforest. Het gaat om thermodynamische warmtepompen met een modulaire opbouw en een modulerend vermogen van 1-9 kW. De modulaire opbouw met componenten van a-kwaliteit draagt bij aan de verlenging van de levensduur, omdat de componenten ook over tien jaar één op één uitwisselbaar zijn. Daarnaast gebruikt de warmtepomp slechts een beperkte hoeveelheid koudemiddel.”

Ventilatie “De ventilatieleidingen zijn goed bereikbaar en niet ‘ingestort’ in de constructie. Ze maken onderdeel uit van een gebalanceerd ventilatiesysteem.

Op dit moment zijn al verschillende fabrikanten aan het onderzoeken, hoe ze hun systemen meer circulair kunnen maken. Denk bijvoorbeeld aan gerefurbishde ventilatieboxen. Deze zijn op dit moment echter nog niet beschikbaar.”

Riolering en sanitair “Het sanitair is afkomstig uit verschillende showrooms. Voor zover mogelijk zijn bestaande rioolleidingen hergebruikt.

De hulpstukken zijn voor de zekerheid allemaal vervangen.”

Budgettering “Verder denken ze bij Ecoforest ook goed na over de verpakking. De producten worden geleverd in een houten verpakking op een pallet, dus zonder het bekende piepschuim. Als je denkt aan duurzaamheid en circulariteit moeten dat soort aspecten zeker niet vergeten worden. Vanwege budgettaire overwegingen zijn bij een aantal woningen overigens andere lucht-water warmtepompen van NIBE toegepast.”

Afgiftesysteem

Kosten “Zo zijn er diverse voorbeelden te

Samenwerken “Tot slot: Circulair bouwen vereist een andere manier van denken. Om maar een voorbeeld te geven: vroeger werd een kromme spijker recht geslagen.

Tegenwoordig is alles erop gericht om zo snel mogelijk de werkzaamheden af te ronden. Daardoor is er te weinig ruimte voor hergebruik van materialen.

Hier is echt een omslag in het denken nodig.” 

LESSONS LEARNT “Het is belangrijk dat de opdrachtgever voldoende ruimte laat in de uitvraag.

Je kunt circulariteit lastig vangen in een dichtgetimmerd bestek. Een van de redenen hiervoor is dat de regelgeving nog niet aangepast is aan een circulaire economie. Gebruikte materialen zijn vaak lastig in te passen in de bestaande eisen en regelgeving. Daarnaast zijn er voor gebruikte materialen nog geen gelijkwaardigheidsverklaringen. De eerste circulaire projecten die nu worden gerealiseerd tonen aan dat er in de hele keten nog veel moet gebeuren om ons voor te bereiden op een circulaire economie.”

“Convectoren nemen de afgifte van REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_20_21_TA_oudwordtnieuw.indd 21

10-11-2020 11:39:05

TECHNIEK

High-Tech vs Low-Tech WELKE KANT GAAN WE OP ALS INSTALLATIEBRANCHE? Technologiedeskundige Kris de Decker schreef jarenlang over technische innovaties. Totdat hij zich realiseerde dat we als maatschappij een doodlopende weg bewandelen. Volgens De Decker moeten we naar een Low-Tech Society toe. En de installatiebranche kan daarin een belangrijke rol spelen.

‘Verwarm alleen lokaal, net zoals we dat vroeger deden’, zegt Kris den Decker. Op de afbeelding

Hij kan het zich nog goed herinneren: zijn ‘Eureka-moment’. “Ik schreef als freelancer ettelijke artikelen over technische innovaties. Op een gegeven moment merkte een eindredacteur op dat ik vrijwel altijd afsloot met de opmerking dat ‘de innovatie of geen daadwerkelijke oplossing vormde voor het onderliggende probleem of alleen maar zou leiden tot nieuwe problemen die weer om nieuwe technische oplossingen zouden vragen’. Pas toen drong het echt tot me door dat ik niet meer geloofde in het paradijs dat voorstanders van de High-Tech society ons beloven. En, ik besloot het roer om te gooien.”

Duizendpoot De Decker verhuisde van België naar Catalonië en startte in 2007 zijn eigen tijdschrift ‘Lowtech Magazine’. Hij werd een begrip in de technologiewereld, publiceerde diverse boeken, ging ook aan de slag als energieconsultant en onderzoeker en sprak op een aantal conferenties. Een van zijn belangrijkste stellingen luidt dat “automatisering

22

een oudhollands voetkacheltje.

alleen maar leidt tot meer machines die energie nodig hebben”. Maar als dat zo is: welke kant moeten we dan op als maatschappij én als installatiebranche?

Verwarmingstechniek De Decker geeft een aantal voorbeelden van, naar zijn mening excessen in de installatiebranche. “Laat ik beginnen bij de verwarmingstechniek. Vroeger had die een sterk lokaal karakter. Met haardvuur verwarmde men een specifieke plek in de woning. Verder gebruikten bewoners bijvoorbeeld stoofjes en warme kruiken om hun lichaam te verwarmen. Tegenwoordig is er sprake van een totaal andere benadering. Denk aan verwarmingsoplossingen die alle lucht in de ruimte opwarmen in plaats van de personen. Dat kost verschrikkelijk veel energie. Zeker als er nauwelijks mensen aanwezig zijn.”

ventilator moest een lokaal effect sorteren. Met de moderne gebalanceerde ventilatiesystemen, wordt de lucht vaak voorbehandeld en de hele ruimte gekoeld en doorgespoeld. Ook dat vreet energie.” Dat de architectuur bovendien een andere weg is ingeslagen, verergert de situatie alleen nog maar.

“Historische panden hebben vaak grote ramen, zodat je natuurlijk kan ventileren en koelen. Nu zijn de ramen verdwenen of kunnen ze niet open, vanwege het gebalanceerde ventilatiesysteem.”

Sanitair En kijk naar het sanitair. “Het spoeltoilet is de grootste ecologische ramp die we ooit hebben bedacht. We gebruiken grote hoeveelheden water en alle reststromen gaan verloren. Wat wij opeten, moet terug naar het veld. Net zoals vroeger. Creëer dus circulaire kringlopen.”

Koeling en ventilatie Voor ventilatie en koeling geldt hetzelfde, vertelt De Decker. “Een oude

Weerklank vinden De Decker’s oproep is niet aan do-

december 2020

IZ1220_22_24_TA_high-tech.indd 22

9-11-2020 11:09:04

De Chinese Kang wordt traditioneel gemaakt van bakstenen of andere

High-Tech of Low-Tech? De installatiebranche neigt vooralsnog naar de

vormen van gebakken klei. Tegenwoordig zijn er ook betonnen exempla-

eerste optie. De afbeelding laat zien wat er tegenwoordig zoal mogelijk is

ren beschikbaar. Dit systeem verwarmt niet alle lucht in de ruimte, maar

in een Smart Home.

zorgt voor lokale verwarming.

vemansoren gericht. “Een jaar of 10 geleden werd er nog lacherig gereageerd, als ik mijn bezwaren uitte en met Low-Tech oplossingen op de proppen kwam. Dat is nu wel anders.” Energiebesparing en verduurzaming van de energievoorziening zijn op dit moment brandend actueel. Ook in de installatiebranche vinden ideeën van De Decker weerklank. Denk bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van persoonlijke ventilatiesystemen. Maar men zoekt ook in andere richtingen naar oplossingen.

Meet- en regeltechniek Zo wordt meet-en regeltechniek ingezet om energiestromen te monitoren en te optimaliseren. Vaak in de vorm van oplossingen waarin sensors zijn opgenomen en die zijn geïntegreerd in domotica- of gb-systemen. Je komt daarbij overigens al snel terecht in de hoek van het Internet of Things. “Ja, meet- en regeltechniek kan de helpende hand bieden om energiestromen te reguleren, optimaliseren en daarmee het gebruik omlaag te brengen. Dat klopt. Maar in essentie komt het weer neer op het oplossen van technische problemen met nieuwe technologie. De fabricage van die producten kost heel veel energie, bovendien heb je ook stroom nodig om ze te laten functioneren. Volgens mij sla je zo de plank mis.” Bovendien gaat het voor een deel ook over luxeproblemen.

“Je kan toch ook zelf het licht aanzetten of het rolluik omlaag doen? Is nog goed ook, want we krijgen al veel te weinig beweging als maatschappij.”

Ruimtebeslag Maar als we toch massaal de overstap maken naar duurzame energie, wat maakt het dan nog uit hoeveel we gebruiken? De Decker: “Het lijkt inderdaad zo simpel, maar dat is het niet. We zetten nu volop in op wind- en zonne-energie. De bouw van windmolen- en zonneparken legt een grote claim op de beschikbare ruimte. Denk ook aan ons klimaat, waardoor we niet altijd de beschikking hebben over winden zonne-energie. Bijvoorbeeld als het windstil is of de zon zich nauwelijks laat zien overdag. Voor die momenten moet je een back-up hebben, bijvoorbeeld in de vorm van accu’s. Om energie te kunnen opslaan en op het juiste moment naar de juiste plek te transporteren is een uitgebreide infrastructuur nodig, dus ruimtebeslag. En niet te vergeten: de fabricage van al die apparaten kost bergen aan energie. Bovendien; realiseren we ons wel dat er zeldzame metalen nodig zijn om al die accu’s te laten werken?”

Smart Grids Ook Smart Grids, waarbij een ICT-laag komt te liggen over het energienetwerk en op een slimme manier heen en weer wordt geschoven met energiestromen, bieden geen soelaas, meent De Decker.

“Er wordt opnieuw veel elektronica gestopt in een technologisch systeem, waar ik om eerdergenoemde redenen weinig heil in zie. Bovendien blijft de beschikbaarheid een probleem, als je afhankelijk bent van wind- en zonne-

energie. Sommige protagonisten stellen dan voor om het energienetwerk meer te internationaliseren, zodat weersomstandigheden een minder grote rol spelen. Maar dat heeft verregaande consequenties. Denk aan de infrastructuur die nodig is. Bovendien, als je je leveringszekerheid veilig wilt stellen, moet je ook rekening houden met de lokale politieke en economische situatie.”

Beschikbaarheid centraal stellen Wat is dan wel de juiste aanpak? De geschiedenis kan hier als inspiratiebron dienen, meent De Decker. “Voor de fabricage van duurzame energiesystemen werd voornamelijk gebruik gemaakt van lokale materialen. Denk bijvoorbeeld aan molens. En, vroeger maalden die alleen als er wind was, oftewel gebruik alleen hernieuwbare energie als die beschikbaar is. Dat zou eigenlijk de leidraad moeten zijn bij de verduurzaming van onze energievoorziening.” Het klinkt heel logisch, maar inmiddels is onze maatschappij zodanig ingericht dat tijd en volgordelijkheid dominante factoren zijn geworden in de planning en het verwachtingspatroon van de bouwkolom én de consument én politici. Een installateur wil van tevoren weten wanneer hij zijn leidingen kan gaan trekken in de nieuwbouwwoning of het vloersysteem kan aanleggen en hetzelfde geldt voor zijn bouwpartners.

Rol overheid De Decker onderkent de problemen.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_22_24_TA_high-tech.indd 23

9-11-2020 11:09:04

Volgens hem moet de overheid een voortrekkersrol aannemen, door nieuwe wet- en regelgeving te implementeren en zo het bedrijfsleven te stimuleren een bepaalde richting op te gaan. Bovendien kan diezelfde overheid in samenwerking met andere stakeholders ook ambachtelijk werken weer nieuw élan geven. En dat is broodnodig. “Vakmensen, zoals installateurs, willen allereerst zinnig werk doen en trots kunnen zijn op de resultaten. Als het accent daar meer op komt te liggen en minder op efficiency, wordt de overgang naar een Low-Tech Society een stuk eenvoudiger.” Daarnaast hoeven bedrijven en leveranciers niet te vrezen voor hun bestaansrecht, zo valt te destilleren uit de woorden van De Decker. “Er zijn genoeg nieuwe producten te verzinnen die aansluiten op een Low-Tech Society.”

Thermo-ondergoed Waar moeten we dan precies aan denken? Eerder nam De Decker al een voorschot, nu licht hij verder toe wat voor soort oplossingen hij voor ogen heeft. “Het accent moet komen te liggen bij persoonlijke en lokale verwarmings-, koelings- en ventilatieoplossingen, die eenvoudig toe te passen zijn. Dus, verwarm meubels op de plekken die veelvuldig worden aangeraakt, ga tapijten en kleding elektrisch verwarmen, draag thermoondergoed. Heb je een stand-alone verwarmingsoplossing, dimensioneer die dan niet te groot, ook zo’n euvel waar we vaak last van hebben. Wat betreft ventilatie en koeling kan je naast spuien ook interessante combinaties bedenken van hernieuwbare energie met ijs of perslucht gebruiken.

En, op het gebied van sanitair ontkom je er eigenlijk niet aan om spoelarme toiletten te gebruiken, waarbij de reststromen worden opgevangen en hergebruikt.”

Enthousiasme De doorsnee lezer zal nu niet staan te springen van enthousiasme. Er kleven nogal wat consequenties aan de Low-

24

DE HIGH-TECH ACHTER LOW-TECH De visie van technologiedeskundige Kris de Decker roept bij mij de nodige vragen op. Brengt élke tech-innovatie een scala aan nieuwe problemen en vraagstukken met zich mee? Is de technische revolutie de oorzaak van de energie-uitdagingen waarvoor we nu staan? En, was ‘vroeger alles beter’?

Het Low-Tech geluid heeft een gelijksoortige klank als een andere, regelmatig terugkerende, oproep: die van het consuminderen. De idealist in mij omarmt het ‘bewustzijn-denken’ in beide. Echter, de realist zegt dat beide wat haaks staan op de oerdrang van de mens. Want, vanaf het allereerste moment heeft de mens allerlei vormen van techniek en beschikbare energie ingezet om zichzelf te ontwikkelen en vooruit te brengen. De Decker doet een oproep om het eigen energieopwekkend vermogen van een product als leidraad te gebruiken in de toepassing. Laten we eens stellen dat dit per 2021 de regel zou worden. Vanaf dat moment zouden alleen die technieken mogen worden toegepast die zichzelf (lokaal) voorzien van energie. Ik voorzie dan een sociaaleconomische en ecologische ramp. Het betekent domweg dat de bouw- en installatiesector tot stilstand komt. Dus, er is tijd nodig om zover te komen. En buiten tijd, er zijn High-Tech innovaties nodig om LowTech toepassingen te maken. Het kost energie om energie te leveren. Ook bij de verregaande rol die hij in het Low-Tech-ideaal toekent aan de overheid zet ik vraagtekens. Wet- en regelgeving moeten leiden tot Low-Tech? De geschiedenis laat zien dat de wet als uitgangspunt in de regel- en normgeving en praktische besluiten vertaald wordt als het maximaal haalbare.

Een praktijk die op de werkvloer heeft geleid tot de term ‘NENdicap’. Een overheid die innovatie gaat reguleren, heeft tot gevolg dat innovaties tot stilstand komen. Resultaat: geen High-Tech én geen Low-Tech. Laat de overheid technologische innovaties stimuleren op hun marktgerichtheid. Welke toegevoegde waarde levert de innovatie ons mensen (als afnemers) nu écht op? Hoe en waarin brengt het ons mensen vooruit? Want als dat duidelijk is, dan omarmen we deze technieken. De ‘donkere keerzijde’ van technologische innovaties waarover De Decker spreekt, is mijns inziens inherent aan het door de mens ingrijpen in of sturen van ontwikkelingen in de demografie, ecologie, maatschappij, technologie, economie en de politiek. Zowel in een High-Tech Society als ook in een Low-Tech Society. Élk ingrijpen leidt tot nieuwe vragen en uitdagingen. Antwoorden hierop zijn nooit sec te vinden in de technologie. De cirkel is rond vanuit mijn overtuiging dat High-Tech een driver gaat zijn (of al is?) in de beantwoording van Low-Tech vraagstukken. Aangejaagd door een toenemend bewustzijn dat verspilling van wat dan ook, niet bijdraagt aan een duurzame, gezonde en betere leefomgeving voor mens en dier.

XXXXXXXX

Maarten van der Boon, Novitek, specialist in strategie, innovatie en communicatie voor de bouw-, installatie- en ICT-sector

Tech Society die De Decker en ook anderen overigens voorstaan. Toch sluit De Decker een Low-Tech toekomst niet uit. “De samenleving verandert voortdurend. Dat leert ons de geschiedenis.

Wat vandaag normaal is, hoeft morgen niet meer zo te zijn. Bovendien hoeft een Low-Tech aanpak op het vlak van verwarming en koeling niet tot minder

comfort te leiden. Mensen zijn verschillend en je kan nooit iedereen gelukkig maken met een uniform thermisch milieu. Met persoonlijke warmtebronnen kan dat wel. Low-Tech oplossingen zijn vaak wat minder gebruiksvriendelijk, maar ze hebben altijd wel een of ander interessant voordeel dat een verkoopargument kan zijn.” 

december 2020

IZ1220_22_24_TA_high-tech.indd 24

9-11-2020 11:09:04

Werken & Leren!

GROEI DOOR! SCHRIJF JE VANDAAG NOG IN.

Koudetechniek • • • • • •

Koudetechniek voor niet koudetechnici Basiskennis koudetechniek Monteur koudetechniek in 20 dagen Koeltechnisch vakman A Koeltechnisch vakman B Koeltechnisch ontwerpen met synthetische koudemiddelen • Thuisstudie monteur koudetechniek

F-Gassen • • • • • •

F-gassen categorie 1 F-gassen categorie 1 (Blended learning) F-gassen categorie 1 (versneld) F-gassen categorie 2 Opfrisdag F-gassen Hardsoldeerkwalificatie grotere leidingmaten

Elektrotechniek

• Elektrisch schakelen voor koude- en klimaattechnici

Luchtbehandeling & klimaatbeheersing • Meet- en regeltechniek klimaatsystemen • Luchtbehandeling en klimaatbeheersing

Warmtepompen

• Warmtepompen voor niet technici • Basistraining warmtepompen • Warmtepompen basistraining voor aspirant ontwerpers • Waterzijdig inregelen van afgiftesysteem warmtepompen • Service- en onderhoudsmonteur warmtepompen en warmteboilers • Lucht/water warmtepompen voor woningen • Grondgebonden warmtepompen in de utiliteitsbouw

IZ1220_25_GO.indd 25 aug2020_adv_A4_trainingen.indd 1

Zandlaan 29 6717 LN Ede

Altijd praktijkgricht Werken met de nieuwste installaties en systemen Trainen in kleine groepen Moderne trainingsfaciliteiten Les van experts

PED

• PED (Pressure Equipment Directive)

ACK (Natuurlijke koudemiddelen)

• Natuurlijke koudemiddelen in de praktijk • ACK Voorschakeltraject • ACK Algemeen • ACK Ammoniak • ACK CO2 • ACK Koolwaterstoffen • ACK Veiligheidsmodule ammoniak • ACK Veiligheidsmodule CO2 • ACK Veiligheidsmodule koolwaterstoffen

SCHRIJF JE NU IN VOOR een opleiding of training bij Opleidingscentrum GOO

Opleidingscentrum GO°

Waarom Opleidingscentrum GO0?

Postbus 32 6710 BA Ede

• ACK voorschakeltraject Ontwerpen van systemen met natuurlijke koudemiddelen • ACK Ontwerpen van systemen met natuurlijke koudemiddelen

EPBD

• Hercertificering Keuringsdeskundige EPBD-A • Hercertificering Keuringsdeskundige EPBD-B

Voor meer info of direct inschrijven ga naar www.opleidingscentrum-go.nl

T: kantoor 088 - 0206419 E: info@opleidingscentrum-GO.nl

15-11-2020 10:49:56 11-08-2020 10:25

TECHNIEK

Slim klimatiseren KINDEREN VERWARMEN DE SCHOOL In deze tijden van Corona is er volop aandacht voor ventilatie.

Ook bij scholen. Volgens Carlpeter Goossen wordt het tijd om andere concepten toe te passen.

De directeur van Adviesbureau BouwNext legt uit wat goed ventileren inhoudt en hoe je met inspiratie uit het (recente) verleden tot verrassend goed werkende

De Amsterdamse openluchtschool van Jan Duiker (1930) is na ingrijpende renovaties toekomstbestendig gemaakt.

concepten kan komen.

De ventilatie van scholen is nu net zo’n ‘hot item’ als 100 jaar geleden. Tijdens de TBC- uitbraak in de eerste helft van de vorige eeuw werden vele ‘buitenscholen’ opgericht, onder andere in de duinen van Scheveningen. In 1927 werd bovendien de ‘Vereniging voor openluchtscholen voor het gezonde kind’ opgericht in Amsterdam. Deze liet in 1930 een openluchtschool ontwerpen door architect Jan Duiker. Het is een rank gebouw met heel veel glas en grote taats ramen die ook in het voor- en najaar geheel konden worden geopend. De school werd in 1993 en 2008 gerestaureerd. BNA brengt op dit moment op haar website een onderzoekstudie van Micha de Haas opnieuw onder de aandacht, die tot doel had om de openluchtschool weer nieuw leven in te blazen.

Niet alleen vierkante meters Het onderzoeksteam zocht onder andere naar zachtere en eigentijdse varianten van de buitenlokalen van

26

openluchtscholen. Dat leverde een variatie op aan installatieconcepten en bouwkundige oplossingen. Er is echt een omwenteling nodig om scholen als meer te zien dan alleen vierkante meters klassen, leerpleinen en gangen.

Een loggia, dakterras, patio of erker zijn allemaal voorbeelden van verschillende klimaatzones of bufferruimtes. Deze bouwkundige ingrepen kunnen bijdragen aan een gedifferentieerd binnenen buitenklimaat.

Frisse Scholen Hoe zit dat op installatietechnisch niveau? Laten we daarvoor eerst een kijken aan welke voorwaarden ventilatie moet voldoen om gezond en energiezuinig te zijn. Volstaan de eisen in het Bouwbesluit eigenlijk wel? Artikel 3.29 geeft aan dat 8,5 dm3 /s per persoon aan luchtverversing nodig is. Dit komt neer op 30,6 m3 /h per leerling of 948 m3 /h in een volle klas. Voor bestaande scholen is dit 3,44 dm3 /s (12,4 m3 /h oftewel 384 m3 /h voor de hele klas).

Met deze eisen kunnen we niet echt

uit de voeten. In 2008 heeft RVO een PvE voor Frisse Scholen ontwikkeld, waarvan de laatste vernieuwde versie dateert uit 2015. Onder andere door dit PvE is in het Bouwbesluit 2012 de eis van 30,6 m3 /h opgenomen. Daarnaast valt in artikel 3.30 van het Bouwbesluit te lezen dat de toevoer van verse lucht in de leefzone van een verblijfsgebied niet groter mag zijn dan 0,2 m/s. In de praktijk is dit vrijwel onhaalbaar, omdat een klas in zijn totaliteit als leefzone kan worden aangemerkt. Zelfs in moderne scholen vraagt het om de nodige inspanning om aan deze eis te voldoen. Voor alle duidelijkheid: het PvE Frisse Scholen kent 3 klassen. C is voor bestaande scholen, klasse B ligt op niveau Bouwbesluit en klasse A is veel beter dan Bouwbesluit en het meest energiezuinig (A++++). Helaas is het ook nauwelijks 100% haalbaar.

VOS en fijnstof Wat is ‘fris’? In Nederland is veel aandacht voor ventilatie, vandaar dat er ook veelvuldig onderzoek naar wordt

december 2020

IZ1220_26_27_TA_slimklimatiseren.indd 26

9-11-2020 11:25:13

verricht, onder andere door Wim Zeiler van de TU Eindhoven en Bas Knoll van TNO Indoor Climate. Zij hebben ervoor gezorgd dat voor scholen de eis van 8,5 dm3 /s per persoon is vastgesteld. Wij ademen zuurstof in en blazen CO2 uit.

Het CO2-gehalte is dus een indicator van de hoeveelheid zuurstof die er nog in de lucht aanwezig is. Bovendien geeft het een idee over de concentratie VOS (vluchtige Organische Stoffen) en fijnstof. Is het CO2-gehalte hoog, dan geldt dat eveneens voor VOS en fijnstof.

Bovengrens Tegenwoordig geldt een bovengrens van 1200 ppm CO2. In 80% van onze scholen ligt de waarde aanmerkelijk ho­­ger dan 1200 ppm CO2. Bij te weinig ventilatie in klaslokalen kunnen klachten als geurhinder, oogirritatie, hoofdpijn en meer dan normale vermoeidheid voorkomen. CO2 veroorzaakt deze ef­fecten niet zelf, de klachten ontstaan door te hoge concentraties van andere stoffen die zich ophopen of door te weinig zuurstof. De maximale ventilatie­ capaciteit die het Bouwbesluit aanhoudt, 30,6 m3/h per leerling, levert een CO2-gehalte op van 800 ppm. Dat is 100% beter dan de 1200 ppm die als goed wordt bestempeld.

Eigentijds Door tijdig de klimaatcondities te veranderen, kan je een prettige leeromgeving creëren. Dat is echt het voordeel van een openluchtschool, ook al weet je dat het maar 57% van de tijd fijn is om in de open lucht les te geven. 100 jaar geleden verhuisde men vanaf maart naar een buitenverblijf om in oktober weer terug te keren naar binnen. In hedendaagse passiefscholen is het ook mogelijk om te sturen op klimaatcondities. In dit concept wil je de passieve zonne-energie zo optimaal mogelijk gebruiken in de school. Veel glas, openslaande deuren, zomernachtventilatie naast een regelbare ventilatie zijn dan ook mogelijkheden om ‘het buiten op een eigentijdse manier naar binnen te halen’. Met de nZEB-tool (PHPP) kan

je rekenen aan de concepten en door aan de ‘knoppen te draaien’ kan je alles al goed op elkaar afstemmen in de ontwerpfase.

Projecten Bij onze eerste passiefschool in 2011 in Ede zeiden we al van tevoren dat de kinderen de school zouden verwarmen.

Dat bleek ook in de praktijk zo te zijn.

De kinderen blijken meer warmte af te geven dan wat we nodig hebben om het transmissieverlies te compenseren en de ventilatielucht op te warmen.

In februari 2012 was de warmtepomp in storing gegaan en de indicator die dit moest aangeven zat achter een wachtwoord op het scherm. Drie dagen heeft de warmtepomp het niet gedaan, toch bleef het gewoon warm. Alleen in de docentenkamer was het kil als je binnenkwam. In 2012 werden er ook metingen gedaan door Wim Zeiler in de school: 32% < 800, 22% tussen de 800 en 1000, 46% tussen de 1000 en 1200 en < 1% boven de 1200 ppm. De school werd destijds in 2012 uitgeroepen tot de ‘Friste School van Nederland’. Kortom, dit is een goed werkend concept.

Geen WTW Door het CO2-gehalte goed te monitoren en alleen te ventileren als het nodig is, wordt het mogelijk om koude lucht in te blazen zonder extra verwarming.

Dat hadden we ook al bij de Veldhuizerschool gezien. Wij hebben dit nog beter onderzocht en daarvoor diverse passiefscholen in de EU bezocht. We zagen dat de interne warmte van de kinderen vele malen hoger is dan wat we verliezen aan transmissieverlies en deze vorm van ventilatie. Afgelopen jaar is dan ook De Schakel in Vlaardingen gerenoveerd en voorzien van een nieuwe indeling die beter op de onderwijsmethode is afgestemd. Daarnaast kreeg het gebouw een nieuw ventilatiesysteem en een nieuwe warmtepomp. Dankzij prefab gevelelementen, waarin al de installatieroosters en dergelijke zijn opgenomen, konden we de klaslokalen eenvoudig renoveren. De ventilatie is

decentraal en in cascade van klaslokaal naar het leerplein en weer naar buiten.

En, omdat er geen WTW-units worden toegepast en de lucht niet recirculeert, wordt er voor 100% gebruik gemaakt van buitenlucht 

100% buitenlucht dankzij een decentraal ventilatiesysteem (Basisschool De Schakel in Vlaardingen).

ADVIEZEN Kijk verder dan de prestatie-eisen.

Door goed af te stemmen op transmissieverlies, warmteaccumulatie, daglicht, hoeveelheid warmte die binnen kan komen, schaduwvorming en luchtdichtheid kan je een andere installatie realiseren. Zie klimatisering dus altijd als een geheel van bouwkundige en installatietechnische randvoorwaarden en voer al vooraf simulaties uit. We zien namelijk bij bestaande utiliteitsgebouwen dat er regelmatig pas achteraf goed afgestemd wordt op eigenschappen als ‘te snelle opwarming’ of ‘een traag werkend systeem’. In dergelijke gevallen kunnen sensoren en een andere inregeling soms wel leiden tot 40% minder energiegebruik, plus een aangenamer binnenklimaat. Deze ingrepen kun je dus echter vermijden door al direct het juiste installatieconcept te bedenken en toe te passen.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_26_27_TA_slimklimatiseren.indd 27

9-11-2020 11:25:14

Een gezond binnenklimaat realiseer je samen met Wasco.

WIL JIJ OOK GRAAG WETEN HOE JE HET LUCHTIG HOUDT?

Als installateur moet je alles weten over de juiste luchtkwaliteit en dat is niet altijd even makkelijk. Wij helpen je daar graag bij. Daarom delen onze experts hun kennis over een gezond binnenklimaat. Ga snel naar de website en ervaar de frisse blik van onze experts over verschillende onderwerpen.

wasco.nl/binnenklimaat

WASC5787_A4_Advertenties_GezondBinnenklimaat_Algemeen.indd 1

11-11-2020 11:48:42

IZ1220_28_Wasco.indd 28

11-11-2020 16:51:39

VISSER

COLUMN

VRAAGGESTUURD VENTILEREN Ventilatie krijgt momenteel veel aandacht i.v.m. het COVID virus. Vraaggestuurd ventileren komt steeds vaker voor, ook omdat dit voordeliger uitkomt in de EPC-berekening.

Ventilatie sturen op basis van vocht komt al langer voor en sturen op basis van CO2 zien we ook steeds vaker gebeuren. Hierin zie ik in de praktijk echter nog wel eens ontwerpen die problemen met zich meebrengen.

Ventileren op basis van CO2 is een goede maatstaaf voor wat betreft de bezetting in een ruimte. In ontwerpen en bestekken eindigt er echter nog wel eens alleen een CO2-sensor in de woonkamer om de ventilatie-unit aan te sturen. Op het moment dat de bezetting in de woonkamer het grootst is, gaat dit goed. Zit er echter één persoon in een studieruimte en verder niemand in de woonkamer, dan zal er in die ruimte tekort geventileerd worden. Ook in een verzamelkanaal meten zal geen goed resultaat geven, doordat er menglucht gemeten wordt. Wel energie-efficiënt, maar onvoldoende geventileerd.

verblijfsruimte dient een eigen CO2-sensor te hebben of een eigen kanaal met een klepregeling. Als er echter een normale MV-unit aanwezig is die alleen afzuigt in de keuken, berging, badkamer en het toilet, dan zal er een ‘menglucht’ afgezogen worden, die uit verschillende ruimtes afkomstig is. Uiteindelijk zal de CO2 in de ruimte met de hoogste waarde zakken (zolang daar goede toevoer is), maar de unit zal hiervoor langer moeten draaien doordat deze ook andere ruimtes afzuigt.

Het toevoegen van extra afzuigpunten in veel gebruikte ruimtes kan een oplossing bieden.

Tim Visser Installatiebedrijf Visser in Twisk [Twee generaties installateurs, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op

De meeste fabrikanten geven hierin goed advies: iedere

persoonlijke titel]

ONZE BELOFTE AAN JOU EXCELLENTE LUCHT VOOR IEDEREEN Onze visie op wat excellente lucht hoort te zijn, heeft er voor gezorgd dat we voor veel mensen hun thuis al een stukje gezonder en prettiger hebben kunnen maken. Onze belofte is deze excellente lucht bereikbaar maken voor iedereen.

Onze recente innovatie de Multi Air Supply is daar een goed voorbeeld van. Met dit innovatieve ventilatiesysteem bieden we balansventilatie met WTW zonder toevoerkanalen.

Brink, Air for life

IZ1220_29_column_visser.indd 29

16-11-2020 12:46:41

SPHINX 345 HEET NU GEBERIT ICON

Het verschil tussen het closet links en het closet rechts? Dat is er niet.

Het design is hetzelfde en de k waliteit is zoals u van ons gewend bent.

Alleen de merknaam is anders. Want vanaf 1 april hebben alle Sphinx producten een nieuwe naam. Sphinx heet vanaf nu Geberit. Kijk op w w w.sphinxisgeberit.nl

24953 GEBERIT switch30 closet Iz Installateurszaken - Merlijn Plus Bv 210x297 182851.indd 1 IZ1220_30_Geberit.indd

06-11-20 14:29 10-11-2020 12:21:48

V.D. BOON

COLUMN

DIGITAL ROCKS Een van de grote versnellers van innovatie is digitalisering.

De snelle ontwikkelingen in ‘digital’ brengen structurele veranderingen in de branche. Geen enkel bedrijf of organisatie ontkomt aan de impact van digital. In een sectoranalyse van een bank, met de titel ‘Digitalisering in de bouw – een wereld te winnen’, las ik eens hoe de digitalisering de bouw raakt. Ondanks dat dit rapport wat ouder is, is het goed de inhoud te bekijken.

Vanuit het rapport zijn de parallellen naar de installatiebranche onmiskenbaar te maken. Ik lees er diverse kansen in voor de sector. Het proces van digitalisering zorgt ervoor dat sectorbedrijven van correctief onderhouden naar predictive beheren gaan. Door 24/7 de technische oplossingen en onderliggende producten en diensten te monitoren, zijn we in staat harde prestatiegaranties af te geven. Diezelfde data zorgen ervoor dat voorraden naar beneden gaan. Sterker nog: ik verwacht binnen nu en 5 jaar de eerste 3D-printers die in aantallen kleine componenten op oproep produceren. Het brengt nieuwe business met andere verdienmodellen. Dat verdergaande digitalisering ook de werkgelegenheid gaat raken, staat voor mij als een

paal boven water. De scheiding van capaciteits- en kennisbedrijven wordt scherper en daardoor ook de benodigde arbeidskrachten.

Het rapport beschrijft de invloed van digitalisering op processen, materiaal en arbeidsmarkt in de bouw. Onderwerpen waar digitalisering ook de branche raakt in ons voordeel.

Want de essentie van digitalisering is technologie. De vele data die onze techniek verzamelt en in toenemende mate beschikbaar maakt, zorgt voor nieuwe kantelingen. De installatiebranche is – als het goed is – intrinsiek beter voorbereid op de impact van digitalisering.

Installateurs die dit doorgronden, transformeren naar datagedreven servicebedrijven. Digital rocks!

Maarten van der Boon / maarten@novitek.nl Novitek helpt technische bedrijven in organisatiestrategie, innovatie en communicatie.

NIEU

W!

Onze nieuwe slimme thermostaat.

Nu standaard bij iedere set vloerverwarming!

De MAGNUM Remote Control slimme WiFi thermostaat is niet alleen eenvoudig en intuïtief te bedienen via het touchscreen, maar ook op afstand via je smartphone.

Daarnaast werkt hij samen met de spraakassistenten van Google en Amazon.

Deze thermostaat wordt standaard geleverd bij iedere set MAGNUM Mat, Cable en Foil elektrische vloerverwarming. Door het slimme ontwerp past deze inbouw thermostaat op vrijwel ieder schakelmateriaal.

Meer info: www.magnumheating.nl/mrc

IZ1220_31_column_boon.indd 31

16-11-2020 13:37:37

LUCHTZUIVERENDE VLOERVERWARMING KLIMAATSYSTEEM

Greenline

KLIMAATSYSTEEM

Greenline

Green

KLIMAATSYSTEEM

Greenline

KLIMAATSYSTEEM

Greenline

KLIMAATSYSTEEM

Greenline

Greenline

et het m k j li g a a h e B Gezond en nline e e r G m r a Nieuwe Uniw teem s y s s g in m r a w vloerver www.uniwarm.nl IZ1220_32_uniwarm.indd 32

10-11-2020 12:23:38

TECHNIEK

Hergebruik INSTALLATIEBRANCHE WORDT STEEDS CREATIEVER In Kloetinge hebben DWT Groep Still uit de vlog over de Ithaka-kliniek

en Paree Elektro-Telecom samen met een aantal partners de nieuwe Ithaka-kliniek onder handen genomen. De eisen die zorginstelling Emergis stelde aan de nieuwe kliniek voor kinder- en jeugdpsychiatrie logen er niet om. Het gebouw moest energie-

teruggebracht tot één locatie met 28 bedden. Dankzij warmtepompen en zonnepanelen is het nieuwe gebouw volledig energieneutraal.

neutraal zijn én bovendien circu-

moeten erin geloven en fouten durven te maken. Met vallen en opstaan hebben we een prachtig resultaat bereikt.”

Dick Reijman, Techniek Nederland 

Demontabele warmtepomp lair tot stand komen.

Zorginstelling Emergis heeft uiteindelijk twee vestigingen samengevoegd tot één kliniek. Bij de renovatie en nieuwbouw is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van materialen die beschikbaar kwamen door de gedeeltelijke sloop van het bestaande gebouw.

Vrijwel gelijktijdig met de bouw van het nieuwe Ithaka moest in Terneuzen, zo’n 60 kilometer verderop, het kantoor van Rijkswaterstaat plaatsmaken voor een nieuwe sluis. Het gebouw werd zorgvuldig gedemonteerd en tal van raamkozijnen, houten draag- en steunbalken en pilaren kregen zo’n 60 kilometer verderop een nieuwe bestemming.

Energieneutraal gebouw De energiespecialisten van DWT Groep slaagden er samen met Paree Elektro– Telecom en Rothuizen Architecten en Stedebouwkundigen in om de Ithakakliniek grotendeels circulair tot stand te brengen. In opdracht van Emergis zijn in Kloetinge twee klinieken die voorheen een capaciteit van 42 bedden hadden, REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_33_TA_hergebruik_RECHTS.indd 33

Bij het project is gekozen voor een lucht-water-warmtepomp van Mitsubishi Electric. De pomp is geselecteerd omdat die, zodra de technische levensduur erop zit, in een speciale fabriek weer helemaal wordt gedemonteerd. MarkJan Koldijk van DWT Groep: “Dankzij circulair installeren en bouwen kunnen gebouwen ook sneller andere functies krijgen. Je weet immers niet hoe de wereld er over twintig jaar uitziet, dus is het handig heel eenvoudig zaken aan te kunnen passen. Zo krijgt een gebouw extra waarde.”

Systeemdenken Circulariteit staat hoog op de agenda van de overheid én van Techniek Nederland. Maar in de praktijk blijkt het niet eenvoudig om systeemdenken centraal te stellen, hernieuwbare energiebronnen te gebruiken en ervoor te zorgen dat grondstoffen en installatieonderdelen zo weinig mogelijk waarde verliezen. Volgens Pieter Paree (Paree Elektro–Telecom) was het enthousiasme van Emergis doorslaggevend om iedereen mee te krijgen. “Alle betrokkenen

ITHAKA IN EEN VLOG Techniek Nederland brengt circulair installeren met een aantal vlogs onder de aandacht van installateurs en technisch dienstverleners. In de vlogs gaat Joshua Alagbe elke keer op zoek naar voorbeelden van circulariteit in de techniek. Joshua ging vanzelfsprekend ook bezoek in de Ithaka Kliniek. Circulair installeren is niet alleen interessant in grote projecten. Ook voor de kleinere installateur zijn er mogelijkheden. Zo vertelt installateur Dick Gunst in een ander vlog hoe hij geen nieuwe, maar refurbished onderdelen in cvketels plaatst. In een derde vlog vertellen Berto Boeve en Mathijs Helthuis van installatiebedrijf Loohuis hoe zij bij de bouw van 7 circulaire nieuwbouwwoningen het klimaat zo min mogelijk belasten. Zie: Youtube Circulair Installeren Techniek Nederland.

december 2020

33

10-11-2020 12:04:20

ZAKELIJK

Beng EEN LAATSTE UPDATE Op 1 januari 2021 gaat het nieuwe ‘Stelsel Energieprestatie Gebouwen’ van start, met nieuwe eisen aan gebouwen en nieuwe rekenmethoden. Inmiddels is het duidelijk wat de gevolgen zijn.

Die zijn relevant voor zowel installateurs als installatieadviseurs.

In dit artikel bespreken we de Zonder een goede afstemming tussen de verschillende bouwpartners is het onmogelijk om te vol-

hoofdlijnen, zodat u goed geïn-

doen aan de BENG-eisen

formeerd het nieuwe jaar in kunt

Eerst een korte opfrisser: BENG staat voor Bijna Energie-Neutrale Gebouwen en is de opvolger van de EPC, die sinds 1995 gebruikt wordt om stapsgewijs strengere eisen te stellen aan de energieprestatie van nieuwbouw. Er komen nu aparte eisen voor drie belangrijke aspecten van een (bijna) energieneutraal gebouw, berekend met een nieuw opgezette rekenmethode: de NTA 8800.

om een all-electric oplossing. Het gaat daarbij om zogenaamde ‘primaire energie’, die niet een-op-een vergelijkbaar is met kWh op de elektriciteitsmeter. De derde eis stelt toepassing van hernieuwbare energie in elk plan verplicht.

Nog niet 100%, daarom is het ‘bijna’ energieneutraal. Voor woningen komt er daarnaast een eis die betrekking heeft op het risico op temperatuuroverschrijding in de zomer: de ‘TO-juli’. Uit de eerste ervaringen blijkt dat juist deze een grote invloed zal gaan hebben op het energieconcept en dus op de toe te passen installaties.

Indicatoren

Energielabel

De eerste indicator (BENG-1) stelt een maximum aan de energiebehoefte voor verwarming en koeling. Daarmee wordt een goed bouwkundig ontwerp gewaardeerd. BENG-2 stelt een grens aan het vooraf berekende gebruik van fossiele energie, en waardeert daarmee de toepassing van energiezuinige technieken. Die twee eisen worden uitgedrukt in kWh/m2.jaar, onafhankelijk van de energiedrager, dus ook als het niet gaat

Voor bestaande gebouwen komt er een nieuw energielabel. Dat wordt gebaseerd op dezelfde NTA 8800.

Dat betekent dat alle technieken die beschikbaar zijn voor nieuwbouw, nu ook gewaardeerd kunnen worden voor bestaande gebouwen. Omdat ook het Energielabel uitgedrukt gaat worden in kWh/m2, net als BENG-2, zal ongeveer de helft van de gebouwen hetzelfde label houden en kan het andere deel

gaan.

34 XX

net in een andere labelklasse uitkomen.

Voor woningen geldt bovendien dat het doe-het-zelf-label voor particulieren, met 10 vragen, komt te vervallen. Als je een nieuw Energielabel nodig hebt, bijvoorbeeld bij verkoop, dan moet er een gediplomeerd adviseur komen inspecteren. Bestaande Energielabels houden overigens hun geldigheid van 10 jaar.

Ingrijpend Terug naar de nieuwbouw, want daar zijn de gevolgen het meest ingrijpend. In de utiliteitsbouw zien we dat het voldoen aan de tweede en derde BENG-eis de grootste uitdaging zal vormen. De tweede eis betekent dat er bij systeemselectie goed zal moeten worden gelet op het systeemrendement en op de energievraag van pompen, ventilatoren en andere vormen van hulpenergie. De eis voor hernieuwbare energie vraagt nog wel wat toelichting.

Die omvat meer dan uitsluitend het plaatsen van PV-panelen op het dak.

Ook het benutten van omgevingsenergie telt mee, zoals bij de inzet van warmtepompsystemen of vormen van

december 2020

IZ1220_34_35_ZA_Beng.indd 2

9-11-2020 11:10:36

warmte/koude-opslag. Zonthermische systemen zijn interessant bij gebouwen met een hoge tapwatervraag zoals sportaccommodaties of in de zorg.

TO-juli Bij woningbouw is van de BENG-eisen de tweede indicator veelal het meest kritisch. Toch zien we bij inzet van warmtepompen, met een gebruikelijke COP voor verwarming en tapwater, dat het realiseren van de eis goed mogelijk is. De meeste aandacht bij woningen en appartementengebouwen vraagt, zoals eerder gezegd, het voldoen aan de nieuwe eis met betrekking tot het risico op oververhitting. In de BENGberekening wordt daarvoor automatisch het indicatiegetal TO-juli berekend. Als daaraan voldaan wordt, mag aangenomen worden dat het risico op oververhitting voldoende mate beperkt is. Het is echter geen garantie: in de praktijk blijft men daarvoor afhankelijk van het weer en van het gedrag van de bewoner. Het TO-juli-getal kan worden beïnvloed door de toepassing van passieve maatregelen zoals zonwering en zonwerend glas, die opwarming voorkomen óf extra ventilatievoorzieningen die in de zomernacht de warmte kunnen afvoeren. Nieuw is dat daarbij speciale zomernachtventilatieluiken meetellen in de berekening. In het buitenland zijn die al regelmatig te zien.

Koeling Naast de bouwkundige maatregelen is het aanbrengen van een koelsysteem in woningen een mogelijkheid. Nu warmtepompen meer en meer de standaard worden, is die stap veel minder groot dan voorheen. Bij bodemsystemen is het feitelijk een noodzaak voor een goed thermisch evenwicht in de bodem. Dat levert bovendien veel comfort op tegen zeer lage energiekosten: alleen de circulatiepomp hoeft te draaien. In de BENG-uitkomsten zie je dat nauwelijks terug. Bij lucht/waterwarmtepompen is de mogelijkheid voor koeling er (afhankelijk van het type) ook, maar dan wordt de warm-

ENG Alles overziend lijkt de invoering van de BENG-eisen voor de installateur in technische zin een beperkte stap vooruit. De transitie naar aardgasvrije gebouwen als norm voor nieuwbouw is immers al eerder gezet. Eisen aan het systeemrendement en de regelbaarheid van installaties zijn ook al eerder van kracht geworden. De nieuwe focus op zomercomfort zal echter wel consequenties hebben, met vaker de toepassing van actieve koeling, geavanceerde vormen van natuurlijke (nachtventilatie) of de aansturing van zonwering. In de planontwikkeling moet voor het voldoen aan de energieprestatie-eisen op meerdere parameters tegelijkertijd worden gestuurd. Dat vraagt kennis en inzicht.

De installateur kan daaraan zeker bijdragen. De ontwikkeling gaat ook door; op termijn wordt het ENG: een energieneutrale gebouw, dat ook nog eens klimaatadaptief en circulair moet zijn. Uitdagingen genoeg dus in het vakgebied.

tepomp ingezet en stijgt de BENG-2 uitkomst mee. Soms is dan compensatie in de vorm van PV nodig. Let wel altijd op de geschiktheid van het afgiftesysteem in verband met het condensrisico; het blijven per slot van rekening vormen van Hoge Temperatuurkoeling.

Vrijstelling Voor vrijstelling van de TO-juli-eis is het bovendien nodig dat een koelinstallatie voldoende capaciteit heeft en alle verblijfsruimten bedient. Een losse splitunit in een werkkamer levert dus wel een hoger energiegebruik in BENG-2, maar geen vrijstelling van de TO-juli-eis op. Ook van systemen die de ventilatielucht in een woning koelen is niet altijd zeker of de capaciteit voldoende toereikend is. Omdat TO-juli niet meer is dan een indicatie, is het altijd mogelijk om het risico op oververhitting nauwkeurig te berekenen. Daarvoor is de methode GTO (gewogen temperatuur overschrijding) aangewezen, waarbij hogere temperaturen zwaarder meetellen. Dat is werk voor een hierin gespecialiseerde adviseur.

Elektrisch verwarmen Als alternatief voor een warmtepomp wordt ook regelmatig gekeken naar elektrisch verwarmen. De elektrische cv-ketel kan daarbij direct overgeslagen worden: die voldoet niet aan de eisen uit de Ecodesign-richtlijn en een

verwarmingssysteem met een dergelijke opwekker voldoet ook niet aan het minimale systeemrendement. Lokale elektrisch verwarming is echter wel een mogelijkheid, bijvoorbeeld met elektrische radiatoren of IR-panelen. Dan is wel aanvullende elektrische opwekking vereist om te voldoen aan het minimale percentage hernieuwbare energie (BENG-3). Dat betekent flink wat PV op het dak. Daarbij hoort de afweging of de lagere investeringskosten opwegen tegen de hogere energiekosten.

Indicatieve berekeningen wijzen uit dat dit vooral bij kleine appartementen of bij zeer goed geïsoleerde woningen het geval kan zijn, door de lage warmtevraag.

Certificering Tot slot: bent u zelf betrokken bij het maken van energieprestatieberekeningen of het afmelden van Energielabels?

Hou er dan rekening mee dat vanaf 1 januari alle berekeningen die een formele status krijgen, zoals bij een bouwaanvraag, gemaakt moeten worden door een gediplomeerd adviseur die werkt bij daarvoor een gecertificeerd bedrijf.

Op dit moment is het daarom aardig druk bij zowel opleiders als exameninstituten  Auteur: Harm Valk, Senior-adviseur en partner Nieman Raadgevende Ingenieurs, tevens voorzitter Projectgroep NTA 8800

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_34_35_ZA_Beng.indd 3

9-11-2020 11:10:36

Excelleren in ventileren

Coen’s trots:

A+ A+ B A C B D C E D F E G F

WTW-unit: HRU 400

G

19_0091 | ID 2020-02-18

‘Hoog installatiegemak en een debiet van 400 m³/h’

www.ithodaalderop.nl/hru400

19_0091 Luchtmacht campagne_HRU400_A4 staand.indd 2 IZ1220_36_ADV.indd 36

27-03-2020 16:30 15-11-2020 10:57:30

ASIJEE

COLUMN

BESTENDIG VOOR DE TOEKOMST We zijn op weg naar de verkiezingen van de Tweede Kamer in 2021. Het kan u bijna niet ontgaan zijn. Nieuwe partijleiders staan op. Verrassende nieuwe kandidaten op de lijst.

En de eerste verkiezingsprogramma’s zijn al verschenen; vol goede voornemens en plannen.

Zelf probeer ik in de gaten te houden wat al die plannen betekenen voor onze sector. Eén ding staat vast. Corona en de gevolgen van de pandemie bepalen de toon. Maar de erkenning voor vakmanschap lees ik ook terug! En dat is mooi. Want één ding is helder: de technische beroepen zijn pandemie-bestendig én recessieproof. Dat zien we ook terug in de plannen. Klimaat, verduurzaming en gasloos zijn de termen die ik lees. Er ligt ambitie, maar ook urgentie.

Door de coronacrisis staan de zorg en het onderwijs echter ook in de schijnwerpers. En ook daar spelen we als sector een belangrijke rol in. Geen topzorg zonder de goede technische infrastructuur. E-health en zorg op afstand kunnen niet zonder techniek. En als we denken aan het onderwijs heeft de inzet op hybride vormen een appel gedaan op de technische infrastructuur van de scholen op alle niveaus. We zijn profs geworden in het boeien van studen-

IZ1220_37_column_asijee_WIJ.indd 37

ten en leerlingen op afstand. En die kracht ligt bij docenten, maar ook bij de mogelijkheden van techniek.

Dus in de komende maanden van debatten, politici die naar elkaar wijzen, cijfers, prioriteiten en opiniepeilingen, hoop ik dat we blijven nadenken over de dag van morgen heen.

Durven denken in kansen. En dat we naast klappen voor de helden in de zorg en het onderwijs óók onze vakmensen in de techniek blijven waarderen.

Sven Asijee Directeur

16-11-2020 12:53:42

ZAKELIJK

Veilig en gezond EEN DUURZAME TOEKOMST IN Een jong bedrijf met een duurzame ambitie. WARP Systems in Nieuwkoop heeft groen bloed.

Door de dunste watergedragen vloer-, wand en plafondverwarming en -koeling te ontwikkelen voorziet het bedrijf in een behoefte en speelt het in op de toekomst. Michael Soederhuizen, verantwoordelijk voor de afde-

Michael Soederhuizen van WARP Systems: “We moeten kunnen instaan voor het veilig en gezond werken in ons bedrijf.”

lingen Legal en Finance en medeoprichter van het bedrijf, ziet dagelijks nieuwe kansen. Maar hierbij is veilig werken wel een

keling van een eenvoudig systeem dat door zowel de doe-het-zelver als door de professional kan worden geïnstalleerd. We vormen de verbinding, de ADSL zoals wij dat noemen, naar hen.

Want onze kernwoorden zijn Actief, Dun, Snel en Licht.”

voorwaarde.

Snel en dynamisch Midden in coronatijd nadenken over verduurzaming en de groei van je bedrijf. Het is absoluut mogelijk. Soederhuizen: “We zien gewoon de vraag stijgen en met een enthousiast team weten we in deze bijzondere tijd onze doelstellingen te realiseren. We hebben vanaf het begin ingezet op de ontwik-

Wat betekent WARP eigenlijk? Soederhuizen: “De WARP-technologie is een fictieve technologie uit de televisieserie Star Trek om ruimteschepen met een snelheid groter dan de lichtsnelheid te laten voortbewegen. Het inspireerde ons voor de naam van ons bedrijf. We zijn een jong bedrijf dat mee wil gaan

DE ADVISEURS VAN ARBOTECHNIEK Heb je vragen over veilig en gezond werken? Kun je hulp gebruiken bij jou in je bedrijf? Wil je praktische ondersteuning? Dan zijn er arbo-adviseurs die graag bij je langs komen. Zij kunnen je helpen met allerlei praktische vragen over bijvoorbeeld werksituaties, toepassen van de Arbocatalogus en stimuleren van veilig en gezond gedrag. Wil je meer weten? Neem dan contact op met een arboadviseur bij jou in de buurt. Ga naar www.arbotechniek.nl

XX 38

in de uitdagingen die er liggen. Denk aan de renovatiegolf in de woningbouw. Misschien wil men eindelijk verlost zijn van de radiatoren. Of wil men een lagere energierekening of zich voorbereiden op het gasloos wonen.

Op termijn wil men de overstap maken naar bijvoorbeeld een warmtepomp of laagtemperatuur-verwarming. Het zijn allemaal mogelijkheden. En wij willen hier flexibel op inspelen. Door te innoveren, produceren, verkopen én te installeren.”

Arboadviseur als partner Bij de groei van het bedrijf komen ook andere vraagstukken kijken. Soederhuizen: “We moeten kunnen instaan voor het veilig en gezond werken in ons bedrijf. En dat doen we nauwgezet en met alle zorgvuldigheid. Maar soms is het ook goed een expert in te schakelen.

En dat hebben we gedaan. Via ArboTechniek konden we een beroep doen op een arboadviseur die ons kosteloos kon helpen. Barry Sikkens was deze persoon voor ons. Een waardevolle part-

december 2020

IZ1220_38_39_ZA_veiligengezond.indd 38

10-11-2020 12:27:35

ner!” Arboadviseurs zijn beschikbaar in elke regio en kunnen bedrijven helpen met allerlei praktische vragen over bijvoorbeeld werksituaties, het toepassen van de Arbocatalogus en stimuleren van veilig en gezond gedrag.

Duidelijkheid Soederhuizen had voornamelijk vragen over de RI&E. “Ik wist absoluut dat we hiermee moesten werken, maar verdwaalde een beetje in het instrument.

En opeens werd me ook duidelijk wat je eigenlijk allemaal moet weten. Dat klinkt misschien raar, maar als je echt iedereen in staat wil stellen om gezond en veilig te werken, moet je weten waar je het over hebt. Laat ik een voorbeeld nemen. We leggen onder andere plafondverwarmingen en koelingssystemen aan en we namen hiervoor natuurlijk veel voorzorgmaatregelen. Maar met de inzet van de RI&E heb je kaders, lees je wat je echt moet weten en wat de stappen dan zijn. Het was heel waardevol om daar met de arboadviseur doorheen te lopen!”

Door regels kijken Een ander punt betrof het onderwerp gevaarlijke stoffen. “Met de RI&E ga je eens kijken welke gevaarlijke stoffen je in huis hebt. En eerlijk gezegd: dat waren er meer dan ik aanvankelijk dacht.

En natuurlijk was alles veilig, maar de constatering is goed.” Een ander belangrijke meerwaarde van de arboadviseur is de informatie die je van hem of haar kunt ontvangen. “Er zijn zoveel regels. Maar wat is belangrijk? Hoe kan ik het vertalen naar ons bedrijf? Naar onze mensen? Met Barry kon ik deze vertaalslag maken. Door onze gesprekken, door de hulpsites en andere tools die hij mij gaf. Het werd echt meer van ons. En dat is fijn.”

onmiddelijk mondkapjes ter beschikking, ook voor de bezoekers van de showroom. En natuurlijk werden hygiënemaatregelen getroffen in het kantoor.

De installateurs zitten zo min mogelijk in de bus bij elkaar. “En we hebben altijd veel contact met de klant. We bellen vooraf of we langs kunnen komen en of niemand ziek is.”

Voorwaarde voor succes De meerwaarde van de arboadviseur is helder. “Hij is niet zomaar een partner, maar een kennispartner! En hij brengt een paar handen die je ook werk uit handen nemen. Barry kent de wegen, weet wat er nodig is en heeft kennis van zaken. Ik heb dat zeer gewaardeerd.

Praktisch en pragmatisch. Inlevend in het bedrijf en waar wij mee bezig zijn.”

En, voegt hij ernstig toe: “Als je succes wilt hebben als bedrijf, dan hoort daar veilig en gezond werken bij.”

Ambitie Soederhuizen wil corona ook in een breder kader plaatsen. “Corona had impact op veilig en gezond werken.

Maar het heeft ook laten zien dat veranderingen snel mogelijk zijn. Binnen een paar maanden konden we onze manier

RI&E Pas als je weet waar de risico’s in je bedrijf liggen en wat het mogelijke effect hiervan is, kun je de juiste maatregelen nemen. Daarom moet ieder bedrijf dat personeel in dienst heeft, volgens de Arbowet een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) hebben. De bedrijfs-RI&E vormt het fundament van het arbobeleid in jouw bedrijf. Wil je meer weten over hoe dit in de praktijk werk? Kijk op www.arbotechniek.nl voor meer informatie.

van werken veranderen. Maar ook onze manier van leven. Laat dat een les zijn voor de aanpak van klimaatveranderingen en de energietransitie. We hebben de wendbaarheid om te veranderen, en kunnen dat snel. Laten we dat dan óók doen als het gaat om onze energie!

WARP wil hieraan bijdragen met innovatieve, energiezuinige laagtemperatuur verwarming- en koelingssystemen. Want dat is waarom we ooit zijn begonnen.

Het anders doen om de wereld samen beter te maken.” 

Corona Met de uitbraak van corona kreeg het thema veilig en gezond werken een andere dimensie. “Barry belde me op in de eerste golf. We spraken samen wat grote lijnen door en daar zijn we direct mee aan de slag gegaan. WARP stelde REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_38_39_ZA_veiligengezond.indd 39

10-11-2020 12:27:37

TECHNIEK

Anders verduurzamen OVER ZOMER-WINTERWONINGEN We moeten zo snel mogelijk en op grote schaal de CO2-uitstoot omlaag krijgen. Daarbij draait het vooral om de pieken in het gas-, de warmte- en het elektriciteitsgebruik. Vervolgens kunnen we dan de basislast aanpakken, betoogt Ronald Rovers. Volgens de bouwfysicus en Fellow van de Faculteit Bouwkunde aan de TU/E is het tijd voor een totaal andere

is weggelegd voor de installatie-

kunnen buigen, dan winnen we wel wat tijd. Eigenlijk zouden we dit zo spoedig mogelijk moeten oppakken en op een manier die flexibel is, dat wil zeggen vervolgstappen niet in de weg zit.”

branche.

Rol installateur

benadering, waarbij een hoofdrol

“Traditioneel zijn installaties vaak uitgelegd op het invullen van de piekvraag.

Dan zat je altijd goed. Dat was met fossiele, altijd beschikbare brandstof geen probleem. Maar met de huidige energietransitie kunnen we niet meer op deze weg doorgaan. De ironie is namelijk dat juist tijdens piekperiodes het aanbod aan duurzame energie het meest beperkt is. Daarom zijn we eigenlijk wel gedwongen om te zoeken naar een nieuwe en veel lagere balans tussen vraag en aanbod.”

Geen tijd meer “En dat moet snel gebeuren. We hebben geen jaren de tijd meer om te wachten tot allerlei ideeën en onderzoeken tot prachtige nieuwe innovaties leiden. Maar, als we de curve alvast af

40

“En daarbij komt de installateur om de hoek kijken. Een effectieve manier die snel resultaat oplevert, is om niet een complete renovatie uit te voeren, maar om een kleine warmtepomp naast de gasketel te hangen en die in hybride vorm samen te laten werken. Onderzoeken laten zien dat dat al tot 40% reductie kan leiden in het gasgebruik, vooral in het voor- en naseizoen. De gasvraag is daarmee significant kleiner, Groningen wordt ontlast en we zijn minder afhankelijk van Russisch gas. De gasketel springt dan namelijk alleen bij als het kwik fors daalt. Overigens zal dat met de stijgende temperaturen en warmere winters ook steeds minder vaak voorkomen. Als we er niet in slagen de klimaatverandering echt af te wenden, wordt die gasketel op termijn zelfs vanzelf overbodig.”

Elektriciteitsvraagstuk “Natuurlijk leidt een elektrische warmtepomp tot een grotere elektriciteitsvraag. Daarom moeten we bij de installatie van een warmtepomp het dak ook direct volleggen met pv-panelen.

Zo zet je forse stappen, want zowel de gasvraag als de CO2-uitstoot wordt gereduceerd en het aandeel hernieuwbare energie gaat omhoog. Deze eerste, eenvoudige fase in de energietransitie, kan snel worden uitgevoerd. Er hoeft niet aan de woning zelf te worden gesleuteld en de kosten zijn te overzien. Als we deze eerste fase binnen een paar jaar realiseren, boeken we al enorme vooruitgang.”

Lange adem “Uiteindelijk willen we helemaal af van fossiele brandstoffen. Daarvoor moeten we sowieso de pieken in de warmtevraag tijdens de wintermaanden omlaag krijgen en de woning zelf aanpakken. Bijvoorbeeld door de woning te renoveren, de gevels en daken zwaar te isoleren en een lt-afgiftesysteem te installeren. Maar zelfs al zouden we erin

december 2020

IZ1220_40_41_TA_andersverduurzamen.indd 40

28-10-2020 14:53:25

slagen ieder jaar 100.000 woningen onder handen te nemen, dan zouden we nog 70 jaar bezig zijn. Tegen die tijd is een mogelijk gevaarlijke klimaatverandering, we praten dan over een temperatuurstijging van meer dan 3 graden, al onvermijdelijk. Met alle gevolgen van dien. Mocht er toch voor deze aanpak worden gekozen dan is stap 1 geen zinloze exercitie geweest.

Op termijn zullen de installaties immers ook aan vervanging toe zijn en alles wat je in de tussentijd hebt bespaard aan energiegebruik is mooi meegenomen.”

dat gedeelte en installeert een passend verwarmingssysteem. Vergelijk het met wat oudere huizen, waar nog schuifdeuren en lokale kachels in zaten. Die schuifdeuren doen we dicht. Alles bij elkaar scheelt dat een enorme hoeveelheid werk, materialen en energie.

Bovendien brengt deze oplossing een lagere netbelasting met zich mee en volstaat al een lagere capaciteit van centrale systemen, zoals het elektriciteits- of warmtenet. Tot slot wordt het zo ook eenvoudiger om een balans te vinden tussen zomer- en winterbelasting van het net.”

Addertje “Toch zit er een addertje onder het gras. Zowel het ‘verduurzamen’ van de woning als het optuigen van het resterende hernieuwbare energienetwerk vragen om enorm veel materialen, waarvan de productie voorlopig nog met veel CO2-emissies gepaard gaat.

Zoveel zelfs, dat, als we alles bij elkaar optellen voor de hele woningvoorraad, het weer meer is dan we ons kunnen permitteren. We moeten dus ook een piekvraag in materialen vermijden.”

Nieuwe aanpak “En dat brengt me bij de volgende stap: We moeten van het idee af dat we de hele woning moeten verduurzamen. Dat het huis 24 uur per dag op 21 graden gehouden moet worden. Als we de hele woning inpakken, doen we net alsof het 365 dagen per jaar vriest.

Vandaar dat ik pleit voor een andere oplossing: het omturnen van bestaande woningen tot, wat ik, ‘zomer-winterwoningen’ noem. In de winter als het echt koud is, trekken we ons terug in de kern van de woning, zeg de eethoek en de keuken, en zorgen we dat we een paar weken alleen dat deel comfortabel houden. Precies de weken waarin de warmtepomp het net niet meer aankan en de gasketel bij zou moeten springen.”

Zonering “Op deze wijze hoeven we niet hele woningen te isoleren en van een nieuw verwarmingssysteem te voorzien. Je pakt alleen een kleine kern aan, isoleert

Creativiteit “Overigens vraagt zo’n kern-oplossing wel om de nodige creativiteit, ook van installateurs en aanpalende disciplines.

Zelf ben ik op zoek gegaan naar een moderne schuifdeur, maar merkte al snel dat de keuze beperkt is. Of het wordt een vaste deur, die een barrière vormt voor de rest van het jaar, of het zijn enkelglas schuifdeuren, veelal hangend met spleten. Een mooie oplossing van dubbelglas, die in de zomer uit zicht verdwijnt, is er (nog) niet. Ook in het schakelen met twee temperatuurzones valt nog wat te ontdekken. De rest van het huis moet immers wel vorstvrij blijven, eventueel bijvoorbeeld met een infrarood paneel op de badkamer. Maar, terwijl we die eerste stap uitvoeren, waarbij woningen worden voorzien van hybride warmtepompen en zonnepanelen, ontwikkelen we de zomer-winter woning gewoon verder.

Bij beide stappen speelt de installateur een belangrijke rol. Hij zou ze bijvoorbeeld als deel- of totaalpakket kunnen aanbieden.”

maar ook in de nieuwbouw. Bouwfysici, installatieadviseurs, installateurs, bouwkundige aannemers en architecten zullen gezamenlijk met elkaar moeten optrekken, om zowel het energiegebruik als de materiaalbelasting drastisch omlaag te brengen, gas uit te faseren, en de CO2-uitstoot op 0 te krijgen.

Hier ligt overigens ook een taak voor de vakopleidingen om mensen klaar te stomen.”

CO2-lockdown “In Oostenrijk heeft men al een aantal gebouwen zodanig weten te ontwerpen, dat ze op basis van de interne warmtelast en zonnewarmte geheel zonder verwarmingsinstallaties kunnen functioneren. Of dat de ultieme oplossing is, zal de tijd moeten leren, maar het geeft aan dat we op een heel diep, fundamenteel niveau anders naar de gebouwde omgeving moeten leren kijken. Te beginnen bij de bestaande bouw: de curve moet snel omlaag. Net zoals we nu de verspreiding van het coronavirus willen elimineren, moeten we dat ook met CO2-emissies doen.

Om nog grotere rampen, of zelfs een CO2-lockdown te voorkomen.” 

Integraal ontwerpen “Waar het op neerkomt, is dat we de woningbouw en utiliteit niet kunnen blijven benaderen zoals we dat altijd gedaan hebben. We moeten in het licht van de energietransitie waarin we ons nu bevinden, de gebouwde omgeving opnieuw uitvinden. We hebben niet alleen voor de bestaande bouw een creatieve, snelle en effectieve aanpak nodig, REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_40_41_TA_andersverduurzamen.indd 41

28-10-2020 14:53:26

TECHNIEK

Bijzondere projecten VAN VELDVERWARMING TOT AIRCO OP HOTELBOOT Installatietechniek is vaak maatwerk. Bijna geen project is hetzelfde. Een goed voorbeeld hiervan zijn de installatieprojecten in dit artikel. Stuk voor stuk bijzondere projecten.

Veldverwarming

42

Alle clubs in de Eredivisie moeten altijd beschikken over een goed bespeelbaar veld. Bij RKC Waalwijk houden negen Quinta Ace 160 toestellen van Remeha het veld van op de juiste temperatuur.

De toestellen voorzien het veldverwarmingssysteem op energiezuinige wijze van warmte op het moment dat de weersomstandigheden hierom vragen.

De status van de ketels is op afstand in te zien. Als een of twee ketels tijdens een wedstrijddag niet goed functioneren, springen de overige toestellen bij om de benodigde warmte te leveren.

renwinkelcentrum realiseren. De vele eetgelegenheden en restaurants zullen het vet dat bij het bereiden van eten wordt geproduceerd, af gaan voeren via ondergrondse, op maat gemaakte vetafscheiders. Kessel levert deze gigantische afscheiders. Het gaat om het type EasyClean met nominale grootte van NG25 en verschillende pompstations van het type Aqualift F XL Duo. Deze volautomatische vetafscheiders en pompstations blijven ook bij de grootste belasting werken.

Installateur: De Werkendamse Verwarmings Centrale

Installateur: Sanitair-Installatie Hoogendoorn

Vetvrij winkelcentrum

Nauwelijks gasverbruik

Tussen Leiden en Den Haag verrijst momenteel de Mall of the Netherlands.

Op 117.000 vierkante meter vind je hier 230 winkels, 4000 parkeerplaatsen en een bioscoop met 1200 stoelen.

Exploitant Unibail-Rodamco wil met het bouwproject Europa’s grootste vierster-

In een particuliere woning in Berkel en Rodenrijs is de verwarming- en warmtapwaterinstallatie grondig aangepakt en verbeterd. Er is hier nu zo goed als geen gasverbruik meer. Voorheen was de woning voorzien van een cv-ketel en mv-ventilatie. De al aanwezige pv-zonnepanelen zorgden voor een overschot aan elektriciteit, die de bewoners zelf wensten in te zetten.

Er zijn twee zones gemaakt: beneden en boven met een aparte regeling.

Een Flamco Flextherm Eco maakt nu het warm tapwater. Dit opslagapparaat wordt gevoed door de elektriciteit van de pv-zonnepanelen. De twee badkamers krijgen hiermee voldoende warm water. De cv-ketel dient als back up

voor het tapwater maar heeft nog niet hoeven bijspringen.

De lucht uit de woning (keuken, badkamers) wordt via de Itho mv box de ventilatiewarmtepomp ingeblazen. De warmtepomp verwarmt de benedenverdieping met lucht van binnen en buiten. Een buitenunit is niet nodig. Via een dakdoorvoer komt er verse lucht naar binnen voor de aanvoer voor de warmtepomp.

Installateur: Gerard Metselaar Installatie techniek

Luchtverwarming én ventilatie In Amersfoort zijn 10 XS-woningen gerealiseerd. Dit zijn zeer goed geïsoleerde all-electric starterswoningen met een breedte van 3,60 meter. Ze zijn opgebouwd met het Rockzero-concept

december 2020

IZ1220_42_45_TA_bijzondereprojecten-MM02.indd 42

10-11-2020 12:39:32

van Rockwool. De luchtzijdige installaties zijn gerealiseerd door Megaduct.

De elektrische Elan E van Brink Climate Systems verwarmt de woningen in twee zones; de woon- en slaapzone.

In het luchtverwarmingssysteem is ook de ventilatie met warmteterugwinning (WTW) geïntegreerd. Deze ventilatie wordt door de Flair 300 WTW-unit van Brink gerealiseerd. Verontreinigde lucht wordt naar buiten afgevoerd en verse schone gefilterde lucht wordt na warmte-uitwisseling geïntegreerd in de Elan E luchtverwarmer. De engineers van Brink hebben dit luchtzijdige installatieconcept uitgerekend en uitgedacht.

De warme en verse lucht wordt door middel van kleine roosters kernzijdig in de vertrekken gebracht. Door de zeer goede isolatiewaarden en kierdichting worden deze woningen met een klein vermogen verwarmd. De Elan E heeft een verwarmingscapaciteit van maximaal 3,2 kW. De transmissieverliezen van de woningen blijven daar met minder dan 2,5 kW ruim onder.

Installateur: Heijmans

K(l)asse(n)werk Ned Air heeft in samenwerking met Bosman van Zaal een luchtbehandelingskast ontwikkeld voor meerdere kassen van de Wageningse Universiteit

Plant Research (WUR). De uitdaging was om ze te voorzien van verse geconditioneerde lucht waarbij geen enkele lekkage aan beide zijden mag optreden.

Dit om contaminatie van de gewassen te voorkomen en ervoor te zorgen dat er geen pollen of andere deeltjes naar buiten komen. Om lekkage te voorkomen, is de luchtbehandelingskast voorzien van een tweetraps filtratiesysteem. Hierbij is de eerste filtersectie is voorzien van een ISO16890 ePM1 80% filter en de twee sectie van een Absolute™ HEPA H14 filter. Deze zijn zodanig gemonteerd dat beide filters vervangen kunnen worden vanaf de vuile zijde, dus vanuit de kas zelf.

Tijdens het servicen en reinigen van de filtersecties kan door middel van een luchtdichte (T4) klep, de filtersectie hermetisch worden afgesloten van de omgeving om zodoende contaminatie te voorkomen. De filtersectie is volledig uitgevoerd in RVS zodat reinigen/ ontsmetten met waterstofperoxide mogelijk is zonder dat de luchtbehandelingskast hier schade van ondervind.

Ned Air heeft 90 luchtbehandelingskasten geleverd, die afzonderlijk van elkaar functioneren en de kassen individueel kunnen voorzien van een stabiel en optimaal geconditioneerd binnenklimaat.

Verder zijn vier grote centrale luchtbehandelingskasten geleverd voorzien van warmteterugwinning om de kassen te voorzien van verse buitenlucht die benodigd is om overdruk in de kassen te realiseren Installateur Bosman van Zaal

Vloerverwarming sportcentrum Het nieuwe sportcentrum Trivium in Etten-Leur telt vier squashbanen, vier hardcourtbanen, vier padelbanen en zes bowlingbanen. Uniek aan dit complex zijn de graveltennisbanen die afzonderlijk kunnen worden voorzien van een flexibel dak. Daarnaast is het complex uitgebreid met fitnesruimtes, fysioruimtes, voldoende horeca en een kinder-

dagverblijf.

Voordat de opdracht voor het aanleggen van de vloerverwarming in het gehele complex en in combinatie met een warmtepompinstallatie kon worden uitgevoerd is er tussen Robot Vloerverwarming en Van de Broek installaties zorgvuldig overleg geweest. Een project met meerdere grote ruimtes voor verschillende toepassingen vraagt om weloverwogen keuzes, calculeren, enginering en vooral (in dit concrete geval) proeftekeningen overleggen van de verschillende ruimtes om zo tot een passende vloerverwarmingsinstallatie te komen. Er wordt gewerkt met verschillende buisdiameters i.v.m. de afgifte, buislengte en montage in de vloer. Het zijn vragen die zorgen voor maatwerk.

Groothandel klimaattechniek Cevetech zorgde voor ‘just in time’ leveringen op het project zodat montagebedrijf PDM uit Dordrecht geen zorgen had over de beschikbaarheid van de vloerverwarmingsbuis en alles op tijd gemonteerd kon worden.

Installateur: van de Broek Installaties

Design radiatoren In het nieuwe nhow hotel Amsterdam RAI vloeien hedendaagse kunst, design, gastronomie en culturele expressies samen. Het pand sleepte een vier sterren Breeam-NL Excellent oplevercertificaat in de wacht. Tijdens de hele bouwperiode was er aandacht voor de omgeving, het milieu en de veiligheid.

Door het hele hotel zijn energiezuinige klimaatsystemen van Jaga geïnstalleerd. Om de koudeval langs alle grote raampartijen te voorkomen, is de inbouwradiator Mini Canal geplaatst van 9 centimeter hoog. De Mini Canal zorgt voor een warm luchtgordijn: de koude luchtlaag van het raam wordt tegen de vloer aangezogen, opgewarmd en vermengd met de warmere bovenlucht, waardoor een gelijkmatige comforttemperatuur wordt bereikt. De Low-H2O warmtewisselaar zorgt voor maximale REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_42_45_TA_bijzondereprojecten-MM02.indd 43

10-11-2020 12:39:38

XXXXXXXX warmteafgifte tegen een laag energiegebruik.

Het binnenwerk van de Mini Canal is nauwelijks te zien. Het enige wat opvalt is het speciale designrooster, passend bij de stijl van de ruimtes. De afstand tussen de roosters is minimaal, waardoor er gemakkelijk een stoel of tafel op kan staan. In andere ruimtes, zoals de Skylounge, is gekozen voor de Mini Vrijstaand. Dit is een krachtige radiator met een hoogte van 8 centimeter, waardoor het uitzicht niet verstoord wordt. De kleur van de radiator is aan te passen aan het interieur.

Installateur: Tecco Group Schinnen

Oude woonboerderij Een 100 jaar oude woonboerderij in Groningen is omgetoverd tot een modern verhuurproject. De boerderij bestond uit een woning en een grote schuur. De woning werd gerenoveerd tot twee goed geïsoleerde huurappartementen van elk ongeveer 40m2,

verwarmd door vloerverwarming in combinatie met een warmtepomp.

Er werd gekozen voor het Noppjet vloerverwarmingssysteem van Radson, waarbij PE-RT buis (16/2 mm) op een Noppenplaat gemonteerd wordt. De 10 kW Zento lucht-/water-warmtepomp doet dienst als energiebron. In een later stadium zal er ook zoneregeling geïnstalleerd worden, die zal zorgen voor de juiste warmte op de juiste plaats.

De schuur wordt een evenementenzaal, waar congressen, lezingen of bepaalde festiviteiten kunnen plaatsvinden. Ook daar zal vloerverwarming komen.

De eigenaar van het pand wilde absoluut voor een duurzame oplossing gaan. Dat bracht wel wat uitdagingen met zich mee, aangezien het een oude boerderij betrof. De isolatiewaarden waren erg laag, wat het moeilijk maakte om over te schakelen op een lagetemperatuursysteem. De huurappartementen werden voorzien van extra isolatie en voor de schuur worden nog

de nodige berekeningen gemaakt om te kijken welke extra afgifte-elementen er naast de vloerverwarming nodig zijn.

Installateur: Technisch Bureau Edens

Schoolventilatie Het Twickel College in Hengelo wilde bij een recente uitbreiding gelijk de ventilatie van de school goed aanpakken. “Wij kregen de vraag of wij ventilatie-units met warmteterugwinning (WTW) konden leveren”, vertelt Reon Houtepen, Technical Sales Engineer bij Vasco. “Omwille van de grote luchtdebieten, was dit een uitdagende opdracht. Onze oplossingen worden

NIEUWBOUW RIVM Op het Utrecht Science Park verrijst de nieuwe huisvesting van het RIVM en College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG). Het gebouw heeft het Breeam Outstanding-ontwerpcertificaat toegekend gekregen. De koeling en verwarming is energieneutraal, zonder CO2-uitstoot. Verder is er aandacht voor een comfortabel binnenklimaat, waterverbruik, uitzicht en toegankelijkheid.

De productlijnen van Aalberts integrated piping systems zijn terug te vinden in zowel de sanitair- als cv-installatie. VSH Multipress wordt toegepast voor het bedrijfswater en brandslanghaspelnet. Binnen het VSH XPresssysteem is gekozen voor staal en de VSH XPress FullFlow kogelkranen zijn in staal en rvs verwerkt.

VSH SudoPress is uitgevoerd in koper en rvs. Een grote hoeveelheid VSH Appendages maken de installaties af.

Installateurs: De Groot Installatiegroep, HC Groep en Noordzij Rozenburg

44

doorgaans toegepast in woningen, die natuurlijk kleiner zijn. Uiteindelijk zijn wij met het voorstel gekomen om losse units in de plafonds te verwerken: twee DX5-ventilatie-units per lokaal, 22 toestellen in totaal. Daarnaast was er ook nog een D275-ventilatie-unit en een Fanbox-afzuigunit nodig.”

Voor het leidingwerk ging Vasco een samenwerking aan met Air Spiralo. “Voor toevoer en afvoer van lucht diende dit zo te worden geplaatst dat elk lokaal volledig wordt geventileerd”, legt Jan Jaspers, technisch adviseur bij Air

december 2020

IZ1220_42_45_TA_bijzondereprojecten-MM02.indd 44

10-11-2020 12:39:44

Spiralo, uit. “De luchttoevoer- en afvoer moeten om vermenging te voorkomen op een bepaalde afstand van elkaar geplaatst zijn. Met een formule kan je die afstand berekenen, zodat je een zogenaamde verdunningsfactor verkrijgt.

Door de grote hoeveelheid units in de nieuwbouw was dat niet eenvoudig. Bovendien moesten we rekening houden met een lage luchtsnelheid om geluid en voelbare luchtstromen te voorkomen. Die luchtsnelheid mag wettelijk trouwens niet meer dan 0,2 meter per seconde zijn, zodat er geen luchtwervelingen ontstaan. Heel actueel in deze periode, omdat die wervelingen aerosolen door de ruimte kunnen blazen en die kunnen bacteriën bevatten.”

Installateur: Qomplex

Sporthal met warmtepomp In Sporthal Molenbroek in Gemert is een systeem voor warm tapwater en de lagetemperatuur-verwarming geïnstalleerd dat 100% functioneert op warmtepompen uit de Enevator range van A.O. Smith. De warmtepompinstallatie wordt gebruikt voor het maken van warm water en de verwarming. Het warme water moet voldoende capaciteit hebben voor 56 douches; 1920 liter water van 38°C met een doorstroming van 6 liter per minuut voor een gemiddelde duur van 5 minuten. Voor de verwarming is 300kW lage temperatuur verwarming uitgelegd op een regime van 45/35°C. Het systeem bestaat uit de volgende producten: • 2 x AWHS 340 lucht-water-warmtepompen. Enevator Air Standard

DUURZAME WELLNESS Voor een woning in het Limburgse Puth heeft Wolf Energiesystemen de complete verwarmingsinstallatie geleverd. Het betreft een grote villa met vier badkamers, een sauna en een zwembad. De opdracht luidde: duurzame energiesystemen aanleggen zonder in te leveren op comfort en wellness-beleving.

Vanwege de verschillende gewenste temperaturen en verwarmingsbehoefte is gekozen voor twee BSP buffervaten. Omwille van de benodigde capaciteit is op ieder buffervat een CHA warmtepomp aangesloten. De toegepaste buffervaten hebben ieder een capaciteit van 1000 liter en zijn beide aangesloten op acht zonnecollectoren. Dankzij het gelaagde buffervat ontstaat een lage temperatuur onderin het voorraadvat en kan meer zonne-energie geoogst worden.

De Wolf regeling kan de warmte van de zonnecollectoren laden in één van beide voorraadvaten, zodat zoveel mogelijk warmte gebufferd wordt. Wanneer er onvoldoende zonnewarmte beschikbaar is voor de vraag van zowel tapwater als verwarming schakelen de warmtepompen bij.

Naast de verwarming zijn in de woning twee aparte woonhuisventilatietoestellen toegepast, ieder met een eigen zone voor een optimaal rendement en luchthoeveelheid. De ventilatietoestellen zijn te bedienen en in te stellen met de regeling die ook voor de verwarming kan worden gebruikt. Toegepast is verder de Wolf CKL-pool luchtbehandelingskast. Deze speciaal voor zwembaden ontwikkelde unit zorgt voor de klimaathuishouding van het zwembadgedeelte.

Installateur: Tecco Group

• 1 x WWHB 45 water-water boosterwarmtepomp. Enevator Aqua Booster • 1 x ST 1500 voorraadvat • 1 x 1000 liter buffertank ingezet als open verdeler – op maat gemaakt voor dit project Installateur: Geerts Installaties

Warmtepompen op flat Woningcorporatie Bo-Ex laat in de Utrechtse wijk Overvecht een flatgebouw renoveren, waarna de flat 10% meer energie opbrengt dan er gebruikt

wordt. Om dat mogelijk te maken krijgt de flat een ‘kroon’ om voldoende zonnepanelen kwijt te kunnen, maar wordt ook de energievraag drastisch beperkt door bouwkundige en installatietechnische ingrepen.

De gevels van elke woning worden in één dag vervangen om de overlast zoveel mogelijk te beperken. Elke gevel is digitaal ingemeten en op maat gemaakt in de fabriek. Vervolgens worden ze in pakketten aangeleverd op de bouwplaats, waar ze worden geassembleerd.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1220_42_45_TA_bijzondereprojecten-MM02.indd 45

10-11-2020 12:39:47

XXXXXXXX

tisplitsystemen (hogewand, slim-duct en cassette-units) en deels van een VRF-systeem die in de kerktoren komt te staan.

Installateur: V.A.L. Vastgoed Maastricht

Airco op hotelboot

Daarna worden ze met de kraan ingehesen en op infrastructuur van de woning aangesloten.

De woningen worden op lage temperatuur verwarmd door collectieve lucht/ water-warmtepompen op het dak. Maar dat zou net zo goed een laagtemperatuur warmtenet kunnen zijn, want de radiator in de gevel kan met elke laagtemperatuuraanvoer uit de voeten.

Alhoewel er geen hoge temperatuur meer nodig is om de woning op temperatuur te krijgen, dient wel het tapwater op een veilige temperatuur te worden gebracht van 60°C graden. Dit wordt verzorgd door de Booster Warmtepomp van Itho Daalderop met een COP van 4,8 op warm tapwater.

Installateur: Bos installatiewerken

MINDER AARDGAS De collectieve gasgestookte installatie van een Arnhemse flat moest worden vervangen door een energiezuinigere opstelling, waarbij er rekening moest worden gehouden met toekomstige duurzame warmtebronnen. De flat uit de jaren 70 was voorzien van een cascadeopstelling, een open verdeler en daarachter weersafhankelijk geregelde menggroepen.

De radiatoren waren niet waterzijdig ingeregeld en slechts deels voorzien van thermostaatkranen.

Om de installatie goed af te stemmen is eerst de werkelijke warmtebehoefte berekent. Hierdoor kunnen de nieuwe cv-ketels met de juiste regeltechniek

46 XX



Voormalige kerk De voormalige Lambertuskerk in Blerick doet dienst als gezondheidscentrum. In de loop der tijd hebben de gebruikers ervaren dat in de winterperiode enkele ruimten te koud waren en in de zomer weer te warm. Wasco en VAL Vastgoed uit Maastricht realiseren daarom een uitbreiding op het bestaande koel- en verwarmingssysteem.

Allereerst moet het bestaande systeem, dat ook voorziet in ventilatie, behouden worden. Alleen in de ‘probleemruimten’ wordt een uitbreiding gerealiseerd. Verder zijn er beperkte mogelijkheden voor het opstellen van de buitenunits, omdat gevelmontage niet wenselijk is.

Het advies van Wasco bestaat uit het deels toepassen van meerdere mul-

Aircovent bedacht een klimaatoplossing voor een drijvende hotelboot (foto rechtsboven), bestemd voor een grote oliemaatschappij die hierin expats huisvest. Op de boot bevinden zich 220 hutten, verdeeld over drie verdiepingen, die van koeling voorzien moeten worden. Verder zijn er aan boord onder meer twee restaurants, een bar, recreatieruimtes, fitness, negen kantoren, een wasserette en een lift. Mede vanwege de korte tijdspanne en een gebrek aan ruimte, is er voor gekozen om iedere hut te voorzien van een 2,6 kW mobiele airconditioner van Haier. Alle portables zijn binnen twee weken in Nederland op de projectlocatie afgeleverd; een logistiek gezien flinke uitdaging. In de overige vertrekken zijn Daikin vloer- en wandmodellen geïnstalleerd.

Installateur: Elek Trends

optimaal worden aangestuurd op basis van wisselende warmtebehoefte.

In samenwerking met Intergas is een cascadesysteem gerealiseerd dat zonder mengschakelingen is aangesloten op het afgiftesysteem. Hierdoor kan efficiënter gebruik worden gemaakt van de modulerende cv-ketels en worden onnodige rendements- en transportverliezen voorkomen. Alle radiatorafsluiters zijn vervangen door Danfoss radiatorafsluiters met geïntegreerde drukverschilregelaar. Hiermee is de installatie dynamisch ingeregeld waardoor bij alle gebruikersomstandigheden de juiste volumestroom door de radiatoren gewaarborgd blijft.

Installateur: Samsom Installaties

december 2020

IZ1220_42_45_TA_bijzondereprojecten-MM02.indd 46

10-11-2020 12:39:48

VSH MultiPress

Multiprofiel kunststofleidingsysteem VSH MultiPress is een kunststof leidingsysteem met het unieke voordeel dat het zowel met U- als TH-profiel te verpressen is. Het systeem is geschikt voor cv-, sanitair-, gas-, vloerverwarmings- en olievrije persluchtinstallaties. Ideaal te combineren met andere systemen zoals VSH XPress en VSH Super.

aalberts-ips.nl/vsh-multipress IZ1220_47_ADV.indd 47 MultiPress-AdvA4-29102020.indd 1

9-11-2020 11:21:04 29-10-2020 13:53:05

RUBRIEK XXXXXXXXX RAAR? ALGEMEEN

Geothermie DUURZAAM WONDERMIDDEL? Uit een studie van Energie Beheer Nederland blijkt dat 2,6 miljoen huizen en gebouwen van warmte kunnen worden voorzien door geothermie. Waarom

bouw snel te verduurzamen. Je kan namelijk water leveren met een temperatuur van 70°C of hoger. Dat is gunstig, want je hoeft dan geen verwarmingsinstallaties in bestaande woningen te vervangen.”

zijn er dan nog nauwelijks projecten gerealiseerd met aardwarmte in de gebouwde omgeving? IZ sprak erover met adviseur Runa Lentz van Merosch.

Lentz is bij Merosch de contactpersoon voor begeleiding van geothermieprojecten. Volgens de adviseur zijn er verschillende redenen aan te wijzen waarom aardwarmte nog nauwelijks voet aan de grond heeft gekregen in Nederland.

Zo’n enorme potentie en toch staat de techniek hier nog in de kinderschoenen.

Hoe komt dat?

“Allereerst omdat we relatief weinig weten over de aardlagen dieper dan 3 kilometer.

De afgelopen decennia hebben we ons vooral geconcentreerd op de ondiepe aardlagen, omdat daar gas te vinden viel. Daarmee kom je ook bij het volgende punt: we hebben onszelf jarenlang beholpen met gas, onze infrastructuur was daar ook op uitgelegd. Er was dus geen reden om onszelf te gaan verdiepen in geothermie.”

Wat komt er allemaal bij kijken om een geothermische installatie aan te leggen?

“Het is een complexe operatie. Eerst worden er twee putten geboord tot een

48

diepte van maximaal ongeveer 4000 m. Uit de ene put wordt warm water omhoog gepompt. De warmte wordt via een warmtewisselaar afgegeven, waarna het afgekoelde water de andere put in gaat. Naast de installatie moet ook een technische ruimte worden gerealiseerd.

Al met al ben je gemiddeld tussen de 6 maanden tot 2 jaar kwijt om een geothermische installatie aan te leggen.”

Kan je een dergelijk systeem zowel in de nieuwbouw als bestaande bouw toepassen?

“Eigenlijk is geothermie vooral interessant om de warmtevoorziening van woningen in de bestaande

En hoe zit het dan met de concurrentie van warmtepompen en op termijn waterstofketels?

“Waterstof is nog te duur voor de gebouwde omgeving. Ik zie daar vooral een toekomst voor weggelegd in de industrie. Warmtepompen kan je niet overal toepassen.

In de centra van steden is er veel potentie voor warmtenetwerken. Die kan je van warmte voorzien via geothermie.”

Als we en masse overstappen op geothermie, koelen de aardlagen dan af en zo ja levert dat risico’s op?

“Omdat geothermie relatief nieuw is in Nederland, bestaat er nog geen wijdverbreide kennis over de systemen zelf, de relatie met andere functies van grondwater, de risico’s voor grondwater, de wijze waarop geothermieprojecten worden

gemonitord en welke aspecten daarin mee genomen moeten worden. Hiernaar wordt op dit moment nog volop onderzoek gedaan.”

Het is ook mogelijk om met geothermie elektriciteit op te wekken. Hoe gaat dat proces in zijn werk?

“In Nederland gebeurt dit nog niet, maar het kan wel.

Bij ultradiepe geothermie (UDG) wordt op 5 tot 7 kilometer diepte gewonnen. Dat levert een temperatuur hoger dan 120°C op, waarmee een aanvullende installatie elektriciteit kan opwekken.

Maar dit is alleen interessant als er een subsidieregeling van kracht is. Anders kan je niet concurreren met wind- en zonne-energie. In Nederland kennen wij geen subsidieregeling.”

Tot slot: wat dient de installateur nu al te weten over geothermie?

“Dat het om collectieve systemen gaat, die vooral interessant zijn voor de bestaande bouw. Op dit moment is nog maar 1 project gerealiseerd, dus het loont nog nauwelijks om je er echt in te gaan verdiepen.”

Diepe Geothermie. Bron: Merosch

december 2020

IZ1220_48_raar_LINKS.indd 48

28-10-2020 14:54:12

Combideal: Bestel vóór 31 dec de VentiFlow én de Flowfinder met 15% korting!

VentiFlow-mk2

Het ideale instrument voor het controleren en balanceren van ventilatiesystemen

Naast de vertrouwde FlowFinder-mk2 heeft ACIN een uniek nieuw instrument ontwikkeld in samenwerking met TNO: VentiFlow-mk2.

eur mk2! t n mo Flowe k l E nti e V gen i e n

zij

De nieuwe VentiFlow-mk2, met een meetbereik van 20 tot 100 m3/u, is het ideale instrument om delicate ventilatiesystemen snel te controleren en te balanceren. De VentiFlow-mk2 wordt geleverd met de gepatenteerd stromingsgelijkrichter in de conus waardoor de metingen voldoende nauwkeurig zijn op zowel toevoer- als afvoerroosters. De VentiFlow-mk2 wordt standaard getest in onze windtunnel voor levering, dus u krijg gegarandeerd een topproduct.

Voor € 850 krijgt u een geweldig meetinstrument, perfect voor het inregelen van woningen in een stevige koffer die tevens dient als opstapje.

instrumenten meer informatie: www.acin.nl IZ1220_49_ADV.indd 49

15-11-2020 10:59:09

RUBRIEK ALGEMEEN

COLOFON

AF FABRIEK

INSTALLATEURSZAKEN [ISSN:1872_6607) OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica Uitgave: Merlijn Plus BV Zuidkade 174, 2741 JJ, Waddinxveen T: 0182 631717 E: info@merlijnplus.nl Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur) Wietse Buma E: redactie@merlijnplus.nl Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Maarten van der Boon, Rogafa, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser, Wij Techniek Advertenties: Ruud Struijk T: 0182 631717 E: r.struijk@merlijnplus.nl Druk: Veldhuis Media BV, Raalte Abonnementen: Benelux €19,50, buitenland €24,50 per jaar, incl.

BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via email (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken. nl/wijzigingen-toezending-iz © Merlijn Plus BV, 2020 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

WANNEER STAPT U OVER OP GAS? Het klinkt misschien vreemd, maar gas speelt een belangrijke rol in de energietransitie. Natuurlijk moeten we stap voor stap af van fossiele brandstoffen en al helemaal van Gronings gas. Maar Nederland snel helemaal van het gas af, is niet realistisch. Er is onvoldoende groene elektriciteit en veel gebouwen zijn niet geschikt voor lagetemperatuurverwarming.

Een lokale, energiezuinige, CO2- én kostenbesparende WKK van Gasengineering biedt de oplossing.

Onze XRGI-serie verwarmt én levert tegelijkertijd elektriciteit terug aan de woning. Een perfecte aanvulling op zonnepanelen in de donkere maanden van het jaar!

Uw CO2 – footprint verlagen en energielabel verhogen zonder in te leveren op comfort?

Kies dan voor een duurzaam systeem van GasEngineering. Neem vrijblijvend contact met ons op voor meer informatie!

Bel 0348 413 485 | www.gasengineering.nl

50

december 2020

IZ1220_50_colofon.indd 50

16-11-2020 13:46:55

kleur

Kies zélf de

van je interieur

TOSHIBA-AIRCO.COM/HAORI

IC-IZ_HaoriDEC2020.indd 2 IZ1220_51_Intercool.indd 51

13-11-20 08:13 15-11-2020 11:03:15

200610 - ADV - KNOP OM - 210 x 297 - OUTL - 5mm afloop.pdf 1 10-6-2020 11:26:29

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

IZ1220_52_omslag_alklima.indd 52

16-11-2020 12:49:22