IZ november 2019

IZ lezen op PC, tablet of smartphone?: installateurszaken.nl

NOVEMBER 2019

17e jaargang

Special: De nieuwe vakman

 Balanshuis  Gelijkspanning  BENG-eisen

DAM

-19 15:52 IZ1119_omslag_01-52_02-51.indd 3

17-10-2019 9:51:14

“Ik kies voor de voordelen van een nieuwe HR-ketel!”

“Wij combineren de cv-ketel met een warmtepomp”

“Ik kies voor elektrisch verwarmen met een warmtepomp”

DUBBELE SPAARPUNTEN! XL

A+++

A+ A

G

A++ A

L

A+++

G

A+++

G

Wie kiest voor Nefit Bosch kiest voor een duurzame toekomst!

Wie dit najaar zijn oude cv-ketel inruilt voor een energiebesparende oplossing van Nefit profiteert van een lagere gasrekening. Maar ook van de Nefit Bosch Recycle Bonus die kan oplopen tot € 375,-. Bovendien ontvangt u als installateur dubbele spaarpunten op iedere Nefit TrendLine. Klaar voor de toekomst!

NU TOT

professioneel.nefit-bosch.nl

IZ1119_omslag_01-52_02-51.indd 4 47200011633 PB vakblad adv 210x297.indd 1

€ 375,-

NUS

RECYCLE BO

17-10-2019 9:51:16 12-09-19 09:40

119095_

IZ1119_03_intergas.indd 3

17-10-2019 9:42:45

DucoBox Eco De SLIMSTE ventilatiewarmtepomp van Europa!

ISDE subsidie € 1600

c2

E=m

2

A2 + B

2

=C

www.duco-ventilatiewarmtepomp.nl

COP

HYBRIDE OF ALL-ELECTRIC

5,3

Onze vraaggestuurde ventilatiewarmtepomp DucoBox Eco met slimme 2-zonesturing en minimaal geluidsvermogen zorgt voor een perfecte luchtkwaliteit. Met zijn hoogste energieklasse (A++) plaatst de DucoBox Eco de gebruiker én het milieu op de voorgrond. De DucoBox Eco kan zowel in een All-electric opstelling als Hybride opstelling (met CV-ketel) toegepast worden. Deze pakketten vormen een complete oplossing die de installateur 100% ontzorgt.

We inspire at www.duco.eu

20111220_Installateurszaken.indd 68 IZ1119_04_duco.indd 4

06/06/2019 16:58 18-10-2019 14:27:02

BIJ DE VOORPLAAT Optimaal bevestigd en klaar voor de zon! Met Ubbink Solar Bevestiging en Protectie.

Om uw zonnepanelen optimaal te bevestigen en te beschermen, kiest u voor Solar Bevestiging en Protectie van Ubbink! Dit unieke programma bevat bevestigingsen protectieoplossingen zoals het vernieuwde Solar Indakmontagesysteem, de nieuwe Solar Kabel- en Leidingdoorvoeren en de Solar Vogelschroot Zonnepanelen.

Gebruik de energie van de zon met Ubbink Solar Bevestiging en Protectie! Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink.nl/solar





22 26



TECHNIEK

18 INTEGRAAL ONTWERPEN Vakmanschap op alle fronten

20 BELANG KWALITEITSBORGING Het nieuwe ventileren







24 34 SANITAIR

26 VAN BRL TOT NTA Legionellapreventie in beweging



ZAKELIJK

Haalbaar en betaalbaar

34 BENG-EISEN Impact op de installatiepraktijk

24 GELIJKSPANNING

38 DE NIEUWE VAKMENS

De toekomst van de installatiebranche

In een veranderende branche

32 ISOLEREN MET SUBSIDIE Bespaar ook door slimme thermostaat

40 INSTALLATIEADVISEUR 2.0 Houd uw opdrachtgever scherp!

22 ‘HET BALANSHUIS’

IZ1119_inhoud.indd 5





32 40

RUBRIEKEN vooraf 7 izap 9 vakwerk 16 raar? 48

COLUMNS van de Sande

13

van den Boon

17

Asijee 37 Visser 45

42 DAG VAN DE WARMTEPOMP Fabels en feiten in duurzame verwarming

17-10-2019 8:18:23

NATUURLIJK VEELEISEND

CERTIFICERING DOOR DERDEN VERDIENT UW VERTROUWEN Aan labels, logo’s of certificaten van uitmuntendheid ontbreekt het niet, maar ze zijn niet allemaal hetzelfde.

Als een fabrikant zich verbindt aan ons certificatie door derden proces, verbindt hij zich aan een kwaliteitsproces waar iedereen van profiteert: eindgebruikers, voorschrijvers, verzekeraars, investeerders, overheden.

Betrouwbare prestatie-eisen, informatie die begrijpelijk en transparant is, naleving van de regelgeving, beoordelingen van de energie-efficiëntie van producten - dit zijn enkele van de voordelen van certificering door derden.

Ons certificeringsproces is degelijk, grondig en veeleisend: permanente controle, staalafname, fabriekscontroles, onafhankelijke testen door gecertificeerde instellingen en laboratoria, controle van selectiesoftware en daarnaast onafhankelijke evaluaties.

Sinds 1994 certificeert EUROVENT CERTITA CERTIFICATION de prestaties van airconditioning- en koelsystemen voor particulieren en bedrijven.

Bezoek onze website 24/7.

Download je gecertificeerde oplossing op maat op :

www.eurovent-certification.com

Getty Images ©ThomasVogel

IZ1119_06_eurovent.indd 6

14-10-2019 12:36:37

VOORAF

ALGEMEEN

Klimaataanpakker De wereld van de installateur is door de jaren heen flink veranderd. Lag het accent in het verre verleden vooral op het welbekende loodgieterswerk en het plaatsen van cvketels. Sindsdien is het werk alleen maar in diversiteit toegenomen en onderhevig aan steeds meer administratieve ‘lasten’.

“Installateurs zullen met duurzame energietechnieken een belangrijke bijdrage leveren aan het reduceren van de CO2-uitstoot in de nabije toekomst”, riep de voorzitter van Techniek Nederland, Doekle Terpstra, onlangs tijdens het medeondertekenen van het Klimaatakkoord.

“Nu zijn de klimaataanpak-

kers aan de beurt.” En dat bent u dus.

Standaardconcepten zijn niet meer vanzelfsprekend.

De vraag naar maatwerk neemt toe. Maar het moet wel haalbaar en betaalbaar zijn. Kortom, er wordt veel van u verwacht en uw kennis zal meer dan ooit op peil moeten zijn. Veranderingen voltrekken zich immers sneller dan voorheen.

In deze uitgave helpen wij u een handje. Er passeren verschillende innovatieve onderwerpen de revue: balanswoning, BENG, gelijkspanning, integraal verduurzamen etc.

De ‘nieuwe vakman’ beperkt zich immers niet meer tot alleen het ‘simpele’ cv-werk.

Ogenblikje, Gerrit Hiemstra wil net weten waar ik vandaag het klimaat aanpak

Hiemstra g you is callin

Surhuisterveen

Comfort in balancing iDROSET Series CF Het nieuwe statische balanceerventiel • • •

Eenvoudige en snelle aanpassing van de flow Geen externe meetapparatuur nodig Directe uitlezing www.WattsWater.eu

IZ1119_vooraf_RECHTS.indd 7

27-9-2019 16:02:12

MAAK KENNIS MET AL ONZE KENNIS. We staan altijd en overal voor je klaar, 24/7 en 365 dagen per jaar.

Bij Wasco weten we veel, heel veel. En die kennis delen we graag met je.

Midden in de nacht tijdens een project, als de urgentie hoog is. Maar ook op rustige momenten tijdens ĂŠĂŠn van onze trainingen of opleidingen in het Wascollege waar onze specialisten je de nieuwste ontwikkelingen bijbrengen. Wil jij je kennis vergroten? Heb je een vraag over een project, of wil je gewoon op de hoogte blijven van de nieuwste technieken of ontwikkelingen op het gebied van duurzaam?

Bij Wasco ga je altijd met de juiste kennis op pad.

wasco.nl/diensten

WASC5787_A4_Advertenties_Diensten_V4.indd 4 IZ1119_08_wasco.indd 8

14-10-19 15:25 17-10-2019 9:44:09

RUBRIEK

IZAP

20 BELANG KWALITEITSBORGING Ventilatie blijft een zorgenkindje. Uit diverse onderzoeken en klachten blijkt dat de woonhuissystemen nog regelmatig ondermaats presteren. Daar is een rijke verscheidenheid aan oorzaken debet aan. Door een betere borging krijgen de installateur en gebruiker een steuntje in de rug om deze problemen te voorkomen of sneller te verhelpen.

22 HET ‘BALANSHUIS’ Net na het einde van de crisis, staken ze de koppen bij elkaar.

Een adviseur, architect, aannemer en enkele andere partijen.

Ze wilden de bestaande woningvoorraad op een haalbare en betaalbare wijze verduurzamen. En zo werd het ‘Balanshuis’ geboren.

26 VAN BRL TOT NTA Met de herziening van de BRL 6010 kwam een ontluisterend feit aan het licht: het algemene kennisniveau over legionellapreventie bij prioritaire installaties laat te wensen over. Expert Sanitaire Technieken Eric van der Blom vindt de situatie zorgelijk. IZ sprak met hem over Legionella, verduurzaming en de toekomst van de installatiebranche.

40 INSTALLATIEADVISEUR 2.0 Moderne woninginstallaties zijn zo omvangrijk en complex, dat opdrachtgevers moeten meedenken over de keuzes. Vaak wenden zij zich echter slecht voorbereid tot de installateur, wat leidt tot tijdverlies, onbegrip en ontevredenheid achteraf.

Adviseur Sjoerd Eegerdingk bedacht een oplossing waar zowel de installateur als opdrachtgever profijt van hebben.

IN DE PIJPLIJN

“MEER DAN INSTALLATIEWERK” Doekle Terpstra, voorzitter van Techniek Nederland, vindt dat er is behoefte aan een nieuw soort professional in de installatiebranche. “Je ziet dat de aard van het werk enorm verandert. In de bouwketen pakken wij een andere rol ten opzichte van het verleden, omdat techniek in de gebouwde omgeving steeds belangrijker wordt.”

Terpstra zei dit tijdens een bezoek dat hij bracht aan Associate degree Gebouwgebonden Installatietechniek van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN).

Hij gaf aan dat veel ondernemers de classificering ‘installatiebedrijf’ laten varen, omdat ze veel meer doen dan installatiewerk. “Het gaat niet om het plaatsen van alleen een cv-ketel, of iets dergelijks, het gaat om ontwerp, advies, plaatsen én onderhouden van vaak complexe systemen. Niet alleen in gebouwen en woningen, maar ook in de industrie en infra.”

“Vroeger koos je een vak en dat deed je tot in de lengte van dagen. Nu zie je dat techniek zo multidisciplinair is als die maar zijn kan. De techneut van nu is, los van het feit dat hij een techniek moet beheersen, de communicator over de grenzen van zijn vakgebied heen. Dat zorgt voor een stevige opgave voor het hoger onderwijs”, aldus Gerrit Averesch, directeur Engineering van de HAN. De HAN ontwikkelt nieuwe onderwijsprogramma’s die de moderne technicus klaarstoomt, in samenwerking met REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_izap.indd 9

RUBRIEK

het bedrijfsleven. De Associate degree Gebouwgebonden Installatietechniek, die in september 2019 voor het eerst van start ging, is het meest recente voorbeeld. Deze opleiding brengt professionals voort die verstand hebben van nieuwe technologie en toepassingen, zoals duurzame energiesystemen in de gebouwde omgeving.

Energiewacht breidt uit Energiewacht heeft de be­drijven Huisman Warmtetech­ niek, Klimacom en Solar Noord overgenomen. Het gaat om het volledige belang van drie vennootschappen die onderdeel zijn van het familiebedrijf Huisman. De gezamenlijke bedrijven heb­-

ben 45 werknemers in dienst en een omzet van ca. 13 miljoen euro. Met de overna­ me realiseert Energiewacht een groei op het gebied van installatietechniek en een uitbreiding van de capaciteit om totale zonne-energie­ systemen op te leve­r­en in Noord-Nederland. november 2019

9

17-10-2019 7:58:21

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

AF FABRIEK

GEWRAAKTE FERROLI CV-KETELS Techniek Nederland is blij dat er na onderzoek van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) nu duidelijkheid is over de veiligheidsrisico’s bij cv-ketels van Ferroli. Het gaat hierbij om de toestellen Econpact, Ultima, MegaDens en MegaLux die geproduceerd zijn tussen 1997 en 2008. De ondernemersorganisatie roept haar leden op om deze cv-ketels te onderhouden volgens de actuele onderhoudsvoorschriften en benadrukt naar aanleiding van deze zaak nogmaals het belang van een centrale registratie van cv-ketels.

De NVWA wil dat Ferroli zo spoedig mogelijk een veiligheidswaarschuwing verstuurt aan bezitters van de betreffende cv-ketels waarin erop wordt gewezen dat uitvoeren van onderhoud noodzakelijk is. Ook moet de ketelfabrikant de laatste versie van de onderhoudsinstructies (juni 2019) aan zowel bezitters van deze toestellen als onderhouds- en installatiebedrijven sturen. Installateurs moeten straks de betreffende cv-ketels voorzien van een thermische beveiliging die het toestel uitschakelt wanneer de behuizing van de warmtewisselaar te heet wordt. Gezien de leeftijd van de cv-ketels adviseert de NVWA een groot deel van de cvketels direct te vervangen.

Het tv-programma Kassa kaartte de kwestie in maart aan waarna de NVWA, mede op verzoek van Techniek Nederland, een onderzoek startte. Volgens de NVWA hadden de toestellen bij introductie gebrekkige onderhoudsinstructies en hadden ze met de kennis van nu en de vandaag geldende veiligheidsvoorschriften niet op de markt mogen komen.

Naar aanleiding van deze zaak gaat de NVWA in 2020 uitgebreid onderzoek doen bij alle ketelfabrikanten.

Daarbij wordt nagegaan of de ketels voldoen aan de

10

IZ1119_idp_10.indd 10

november 2019

wettelijke veiligheidseisen en worden veiligheids- en onderhoudsinstructies tegen het licht gehouden. Ook de manier waarop fabrikanten klachten, meldingen en incidenten afhandelen neemt de NVWA dan onder de loep.

Ferroli meldt ondertussen dat ze de bezitters van cvketels van de typen AGPO Ferroli Econpact, Ultima, MegaDense en MegaLux via de verkoopkanalen nog beter gaat informeren over de dringende noodzaak deze te laten controleren en daaraan onderhoud te laten plegen. Dit onderhoud zal plaatsvinden aan de hand van de meest recente versie van Ferroli’s onderhoudsinstructies. Ferroli zal deze actief ter beschikking stellen aan bezitters en aan onderhoudsen installatiebureaus. Ook is Ferroli bezig met het ontwikkelen van een thermische beveiliging die de cvketel automatisch uitschakelt als deze te heet wordt.

Monitoren warmtepompen Om inzicht te krijgen in de prestaties van warmtepomp­sys­ temen in Nederland start de Rijksdienst voor Onder­nemend Nederland (RVO) met een monitoringstraject onder Nederlandse huis­houdens. Voor de overheid het achterhalen van deze praktijkprestaties van belang om beleid rondom CO2-uitstoot te kunnen maken en monitoren. Daarnaast is deze kennis van belang voor beheerders van het elektriciteitsnetwerk.

Ieder huishouden met een warmtepomp én een slimme meter kan zich aanmelden voor het monitoringstraject. Uit de slimme meter zullen de onderzoekers ieder kwartier de meterstanden voor elektriciteit uitlezen en ieder uur de standen voor aardgas. Ook worden de meterstanden van de afgelopen 13 maanden bekeken om een goede vergelijking te kunnen maken met de oude energie-opwekker. Daarnaast wordt een aantal andere gegevens in het onderzoek betrokken, zoals het type woning en de samenstelling van het huishouden. In combinatie met de lokale buitentemperaturen kunnen analyses gemaakt worden van de prestaties van warmtepompen en de bijbehorende verbruiksprofielen van huishoudens met warmtepompen.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

17-10-2019 7:59:11

WARMTESERVICE

Al 55 jaar, gewoon perfect geregeld

Ik heb eigenlijk alles van mijn vader geleerd Het verhaal van

Ron & Nico

Elke ochtend samen beginnen en dan de dag weer eindigen met een biertje. Voor vader en zoon is het de ideale combinatie. Nico zit al 45 jaar in het vak en zo is zoon Ron er eigenlijk ook ingerold. Het was een logische stap om 9 jaar geleden samen een installatiebedrijf te beginnen.

Een gezamenlijk familiebedrijf

vader kunnen leren in de praktijk. Maar andersom is dit ook wel eens het geval. Ron vertelt: “Ik heb hem vooral bij kunnen leren

“Wat maakt ons een goed duo?”, begint Nico. “Je moet gewoon respect voor elkaar hebben en luisteren naar elkaar.” “En we vullen elkaar goed aan”, vertelt Ron. “Het ruige werk doe ik. Dat wordt mijn pa allemaal te zwaar. Hij doet het mooie werk, de afwerking en de aankleding zeg maar.” Vader Nico kan hier om lachen: “Ik ben wat ouder hé.”

“

over de technologie van nu. We hebben natuurlijk veel met perstangen en kunststof te maken. Daar weet ik veel van af.”

“

Ron: Ik heb eigenlijk alles van mijn vader geleerd. In de praktijk leer je het beste.

Zolang ik dit werk nog kan doen, ga ik dat

Een helpende hand

doen. En ik hoop het nog wel heel lang met

“De baliemedewerkers bij de Warmteservice hebben zeer goede

mijn zoon vol te houden.

Bijspijkeren

”

”

kennis van materialen”, vertelt Nico. “Wanneer de klant specifiek een Grohe badkamer wilt, dan denken zij mee welke producten wij het beste kunnen offreren”, vult zoon Ron zijn vader aan.

Nico vertelt: “Ik heb nog gewerkt met gietijzer en lood. Later veranderde dat allemaal in pvc en koper. En een jaar of vijftien geleden is het allemaal kunststof geworden.” Ron heeft veel van zijn

Ontdek alle verhalen op warmteservice.nl/55jaar

IZ1119_11_warmteservice.indd 11

17-10-2019 9:45:10

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

AF FABRIEK

60 miljoen extra aan duurzaamheidssubsidies De ISDE-pot wordt met 60 miljoen euro opgehoogd voor 2019. De Minister van Economische Zaken en Klimaat meldt dat er in de afgelopen periode gebleken is dat de vraag verder is toegenomen dan eerder werd verwacht. Dit betekent dat het budget voor Investeringssubsidie duurzame energie voor het lopende kalenderjaar is verhoogd van 100 naar 160 miljoen euro.

Begin september was er nog maar 11,5 miljoen euro beschikbaar. Dit komt door 24.845 subsidie aanvragen voor 45.292 apparaten in de periode januari tot en met augustus 2019. Dit is bij elkaar een geschatte waarde van 88,5 miljoen euro.

Thermoscreens wil ambitieus groeien Thermoscreens, specialist in luchtgordijnen, heeft een rebranding in gang gezet om zijn positie in de verwarmings-, ventilatie- en airconditioningsindustrie te verbeteren. Het bedrijf streeft ernaar nieuwe en bestaande markten te laten groeien door technologieën te ontwikkelen en aan te passen aan individuele toepassingen.

Carole Keane, marketingdirecteur van de groep: “Ons komende

12

IZ1119_idp_12.indd 12

november 2019

55-jarige jubileum willen we gebruiken om onze onderscheidende specialistische kennis en producten te benadrukken.

De komende vijf jaar willen we in omvang verdubbelen Een nieuwe merkidentiteit zal die groei ondersteunen. Ook komt er een vernieuwde, mobiel-vriendelijke website die betere productinformatie en klantenservice biedt. We rollen deze vernieuwing momenteel internationaal uit.”

Warmteservice nu ook in Katwijk Warmteservice heeft in Katwijk haar 62e vestiging geopend. De groothandel levert meer dan 100.000 artikelen op het gebied van verwarming, sanitair, dakbedekking evenals de benodigde installatiematerialen. Martijn Smit zal in Katwijk de zaak gaan leiden. Hij werkte de afgelopen drie jaar in de vestiging Leiden.

Marcel de Bruin (rayonmanager) over de nieuwe vestiging: “Een vestiging in Katwijk was altijd al een wens. We hebben veel klanten uit Katwijk die nu altijd naar de vestiging Leiden moeten rijden. Op de Lageweg 20 in Katwijk hebben wij een prachtige bedrijfsruimte gevonden die precies voldoet aan onze huidige standaard”.

NIEUWE BRANCHEVERENIGING Medio dit jaar was de formele aftrap van De Nederlandse Verwarmingsindustrie. Op de Vakbeurs Energie kon het grote publiek met de nieuwe branchevereniging kennismaken. De Nederlandse Verwarmingsindustrie bestaat inmiddels uit 5 secties en ruim 30 leden.

Binnen de vereniging worden de krachten gebundeld op het gebied van warmteopwekking, distributie- en afgiftesystemen, boilers, lucht- en stralingsverwarming en rookgasafvoersystemen. Naast het ontwikkelen van producten wil de Nederlandse Verwarmingsindustrie met het productportfolio een bijdrage leveren aan circulariteit en CO2 reductie.

CORROSIE EN VERVUILING VOORKOMEN In moderne verwarmings- en koelinstallaties worden zeer diverse materialen gebruikt; zowel metalen als kunststoffen, rubbers en gemengde samenstellingen. In combinatie met vaak kleine diameters zijn de systemen hierdoor gevoelig voor vervuiling. Deze vervuiling ontstaat door corrosieprocessen in de installatie. Er is een nieuwe ISSO-publicatie 13 verschenen die richtlijnen geeft voor de programma-, ontwerp- en uitwerkingsfase om corrosie en samenhangende vervuiling te voorkomen.

De ISSO-publicatie ‘Aanbevelingen ter voorkoming van corrosie en ketelsteenvorming in watervoerende installaties’ bestaat al sinds 1983. Maar 40 jaar geleden werden cv-installaties aangelegd in staal en werd er op hoge temperaturen gestookt. Tegenwoordig bestaan installaties uit veel meer materialen en stoken we op lagere watertemperaturen (LTV). Daardoor was ISSO-publicatie 13 niet langer volledig en actueel. De nieuwe uitgave sluit nu weer aan bij de hedendaagse installatiepraktijk.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

17-10-2019 8:07:45

VAN DE SANDE

COLUMN

GESPECIALISEERDE ALLESKUNNERS De installatiewereld wordt steeds complexer en de vakman komt steeds meer onder druk te staan. De diversiteit in verwarmingsoplossingen gaat omhoog en door gebrek aan vakmensen moet het installatieproces steeds sneller maar wel mét behoud van kwaliteit. Geen wonder dat de installatiesector knel komt te zitten. Voor de huidige vakmensen geen prettige positie maar ook voor de toekomstige vakvrouw- en man geen goed vooruitzicht.

De vakmensen van nu worden gezien als een allround-specialist, want zij moeten verstand hebben van verwarmen, koelen, ventileren, de digitale regeltechniek daaromheen én alles tot een passende integrale oplossing verwerken.

Voor sommigen is dat een hele uitdaging. Dit blijkt in de praktijk wanneer uitvoeringsdetails niet worden nageleefd en geclaimde prestaties daardoor niet worden waargemaakt. Met als resultaat: een ontevreden klant.

De Nederlandse Verwarmingsindustrie pleit voor een integrale aanpak. Het vraagt heel veel van de vakmensen in deze sector om altijd op de hoogte te zijn van alle trends en nieuwe technieken die bijdragen aan een comfortabel binnenklimaat. Daarom is het trainen en opleiden van vak-

M

E

E

T

I

N

S

T

R

U

M

E

N

T

A

T

I

E

mensen een continu proces, dat breder moet zijn dan te focussen op één aspect. Er is een geïntegreerde opleiding nodig waarin opwekking, distributie, afgifte en regelapparatuur samenkomen. Hiervoor wil de Nederlandse Verwarmingsindustrie een ketensamenwerking op gang brengen waarin opleiders en installateurs participeren om zo de instroom op de arbeidsmarkt te bevorderen. Naast het opleiden van vakmensen is het van groot belang dat er producten worden ontwikkeld die eenvoudiger te installeren en te onderhouden zijn; een mooie opdracht voor onze leden.

De nieuwe vakman speelt een cruciale rol in de uitvoering van de warmtetransitie. Om die transitie te laten slagen, moet de sector aan de slag om de nieuwe vakmensen breed op te leiden en zorg te dragen voor de ontwikkeling van slimme geïntegreerde klimaatoplossingen.

Coen van de Sande Directeur De Nederlandse Verwarmingsindustrie

Instelbare verschildruk sensoren voor HVAC

Turfschipper 114 | 2292 JB Wateringen | Tel. 0174 272330 | info@catec.nl | www.catec.nl

EE600/EE610 verschildruk sensoren voor HVAC De EE600 serie verschildruk opnemers zijn met name ontwikkeld voor HVAC toepassingen. Ideaal voor luchtbehandelingssystemen en filter metingen.

Meetbereiken

EE600 : 0­250/500/750/1000 Pa EE600HR : 0­2500/5000/7500/10000 Pa EE610 : ±25/±50/±1000Pa/0...100Pa

Features: •Instelbare meetbereiken •Diverse analoge uitgangen •Zero en Span te justeren •Eenvoudige installatie •Scherp geprijsd

Toepassingen: •HVAC toepassingen •Luchtbehandeling •Flowmeting •Cleanroom •Filter controle metingen

Optioneel display met backlight!

info@catec.nl - www.catec.nl

IZ1119_column_vdsande.indd 13

16-10-2019 11:18:54

RUBRIEK

IN DE PIJPLIJN

AF FABRIEK

Klimaatproblemen?

Consument weet niet veel van warmtepomp De kennis van consumenten over warmtepompen is nog relatief laag. Slechts 8% weet exact hoe een warmtepomp werkt. Wanneer er een warmtepomp wordt geplaatst, verwachten consumenten dan ook fullservice van de installateur (66%).

Dit blijkt uit het onderzoek ‘Spetterend Sanitair 2025’ van Stichting Verwarming en Sanitair, uitgevoerd door USP Marketing Consultancy. In dit onderzoek noemen consumenten de warmtepomp wel het vaakst als alternatieve bron

die ze verwachten te gaan gebruiken om de woning gasloos te verwarmen (28%).

Naast de 7% die aangeeft exact te weten hoe een warmtepomp werkt en wat de precieze consequenties zijn, noemt een zeer klein aandeel van 1% zichzelf zelfs expert. Voor het merendeel van de consumenten geldt echter dat de kennis nog niet al te ver rijkt.

HVAC levert de oplossing!

Luchtgordijnen • Ventilatorconvectoren • Warmtepompen Luchtverdeelsystemen • Airconditioning • Luchtontvochtiging Platenwisselaars • Olie-/waterafscheider Wateroverlastsignaleringssystemen en meer...

Air Conditioning Cooling

Heating Ventilation

Een begrip wereldwijd 0255 52 24 20 • www.hvac.nl

0206_HVAC adv_90x132.indd 1

19-03-14 16:05

VAN COLLECTIEF NAAR INDIVIDUEEL WARM WATER

OP AFSTAND MONITOREN Flamco start een digitale portal voor verwarmings- en koelinstallaties: Flamconnect. Via dit dashboard krijgen installateurs en gebouwbeheerders realtime én interactief toegang tot Flamco apparaten. Deze connectiviteit maakt nieuwe digitale diensten mogelijk, zoals het op afstand monitoren.

Remote Service biedt installateurs en gebouwbeheerders meer inzicht in en controle over de conditie van apparaten en systemen. Via de portal kunnen zij talloze parameters, zoals druk en temperatuur, van de aangesloten producten realtime en interactief uitlezen, analyseren én instellen. Hierdoor is het mogelijk om pro-actief op (storings)meldingen te reageren en die op afstand te verhelpen, onderhoudsbezoeken te beperken en storingen te voorkomen. Flamco verwacht binnen enkele jaren al haar aansluitbare producten via de portal te verbinden. Remote Service is al beschikbaar voor de Flamcomat en M-KU expansiesystemen, warmteafleversets en Flexcon PA AutoFill.

14

IZ1119_idp_14.indd 14

november 2019

In Serviceresidentie Frankenstate in Bergen zijn 90 Green Energy Smartboilers van Itho Daalderop geplaatst met een lease/koop-constructie. De boilers zijn geplaatst als onderdeel van een groot renovatieen verduurzamingsproject, waarbij een collectieve warmwaterinstallatie wordt aangepast naar een individuele warmwaterinstallatie.

De geplaatste boilers zorgen voor de warmwatervoorziening van de appartementen. Ze zorgen voor een energiezuinige warmwateropwekking door rekening te houden met het tapgedrag van de bewoners. Daarnaast zijn de boilers beschikbaar voor de energiemarkt. Bij overcapaciteit, die ontstaat door wind- en zonne-energie, kunnen de boilers ingeschakeld worden om de onbalans op het elektriciteitsnet te verhelpen.

Na 5 jaar wordt de bewoner eigenaar van de boiler. De leasekoop-constructie is van Abel & Co. DOZ Energieregie BV is als adviseur bij het project betrokken.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

18-10-2019 14:30:20

Van het volgen van uw voertuigen tot het maximaliseren van de productiviteit TomTom Telematics is nu Webfleet Solutions

OPTIDRIVE-INDICATOR Alle bestuurders | Vandaag

0

8,0

10

DAGELIJKS AANTAL GEREDEN KILOMETERS Alle voertuigen | Vandaag

72,5

Express 003

71,0

Service 002

70,8

Express 005

68,3

Service 008

65,3

Service 033 Km

VOLTOOIDE ORDERS PER DAG Alle voertuigen | Vandaag | Totaal

75,0

Orders

TOTAAL

Sinds de lancering 20 jaar geleden zijn we uitgegroeid tot een wereldleider op het gebied van telematica, waarmee we meer dan 50.000 bedrijven helpen hun voertuigen te beheren en de productiviteit te maximaliseren. Door de recente overname door Brigestone is onze naam nu veranderd van TomTom Telematics naar Webfleet Solutions. Onze doelstelling blijft dezelfde: innoveren van fleet management en bouwen aan een toekomst voor mobiliteitsoplossingen.

Let’s drive business. Further.

webfleet.com

WFS_Ad_S&M_210x297_NL_bleed_3mm.indd 1 IZ1119_15_tomtom.indd 15

07/10/2019 12:19 17-10-2019 8:16:50

RUBRIEK

VAKWERK

Maatwerk EEN TECHNEUT PUR SANG Aan stilzitten heeft hij een broertje dood. Christ-Jan van Herwijnen is het liefst met zijn handen bezig. De energieke dga van Van Herwijnen Services heeft een

vrijheid. Die wilde hij graag behouden.

“In de begintijd nam ik alles aan, je moet nog een naam opbouwen.” Zijn aanpak wierp vruchten af, want de zaken gingen voorspoedig. Na enkele jaren kon hij zelfs een personeelslid aannemen. En zo denderen ze nog altijd door. Met z’n drieën; Chris, zijn vrouw en mede-eigenaresse Jaimy en Hans.

bloeiend bedrijfje weten op te Duurzame technieken bouwen, dat een goed belegde

Als kind liep hij al graag rond in de smederij van pa. “Dat vuur had iets magisch”, vertelt de 51-jarige. Zijn vader nam hem al snel op sleeptouw naar allerlei klussen, want naast smid, was hij ook werkzaam als installateur. “En zo ben ik er geleidelijk aan ingerold.”

Hoewel de gedreven installateur een breed pallet aan werkzaamheden kan uitvoeren, weten klanten hem vooral te vinden als ze de overstap op duurzame technieken willen maken. Warmtepompen, zonneboilers, hybride oplossingen, hij draait er zijn hand niet voor om. Dat komt mede omdat de dga en meewerkende vakman een techneut pur sang is. Natuurlijk geniet hij ook van het klantencontact, maar de techniek staat eerlijkheidshalve wel op nummer 1, laat hij doorschemeren.

Lef

Echt rendement

Hij volgde verschillende vakopleidingen, vond gemakkelijk een baan als installateur, maar stond na ruim 15 jaar plotseling op straat. Het bedrijf was failliet gegaan. De altijd zo beweeglijke vakman maakte een pas op de plaats om eens goed zijn situatie te overdenken. Zijn conclusie: “het was tijd om de sprong in het diepe te wagen”. En zo startte hij zijn eigen bedrijf.

Van Herwijnen haalt het leeuwendeel van zijn opdrachten uit de particuliere markt. Daar staan de prijzen minder onder druk en hoeft hij niet voor een aannemer te werken. Die particuliere markt trekt nu ook sneller de portemonnee om de energietransitie te doorlopen. Logisch, zegt Van Herwijnen. “Bij banken praten ze al over negatieve spaarrente en dit is een investering die wel rendement oplevert.”

boterham verdient met nieuwe duurzame technieken.

Project Zo waagde ook het echtpaar uit Maarheeze de overstap op een hybride

Opvolging

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten. Om de maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

16

november 2019

IZ1119_vakwerk_LINKS.indd 16

Leuke klus De grootste uitdaging was om de voedingslijn voor de buitenunit aan te brengen. De mantelbuis moest namelijk onder de stoep doorlopen. Al met al een leuke klus, waar Van Herwijnen met plezier op terugkijkt.

Vrijheid Toen hij nog een vaste baan had, genoot Van Herwijnen al als monteur en later als werkcoördinator relatief veel

warmtepompinstallatie. Na ruim 20 jaar was hun vrijstaande huis wel toe aan een opknapbeurt. Besloten werd om de begane grond te renoveren en gelijk te verduurzamen. “De mogelijkheden om extra isolatie aan te brengen waren beperkt, bovendien was de cv-ketel nog nodig om het zwembad te verwarmen. Ik heb ze daarom een hybride oplossing aanbevolen. De warmtepomp en cv-ketel zijn ondergebracht in de kelderkast en geven hun warmte af aan een vloerverwarmingssysteem.

Door de grote glazen muuroppervlaktes en vanwege comfortoverwegingen kwamen lt-radiatoren daarvoor niet in aanmerking.”

Zelf wil hij nog lang doorgaan. “Ja, onze Levi staat al te trappelen om de zaak over te namen op termijn, maar ja, die zegt ook wel eens dat hij later de Rode Ridder wil worden in de Efteling”, grinnikt Van Herwijnen.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

27-9-2019 16:03:45

V.D. BOON

COLUMN

STIKSTOFCRISIS: BENT U VOORBEREID? Het zal niemand ontgaan zijn dat Nederland in een onzichtbare houtgreep van de stikstof ligt. Er gaat geen dag voorbij of ergens in de media wordt er wel iets over geroepen. Voor- en tegenstanders buitelen over elkaar heen. En ondertussen ligt bouwend Nederland ongeveer stil. Duizenden bouwprojecten ‘on hold’. Voor hoe lang?

Niemand kan het antwoord hierop geven.

Tijdens de beurs Elektro 2019 in Nieuwegein startte ik mijn dagelijkse lezing met de vraag: “Wie van de aanwezige installateurs denkt dat de stikstofproblematiek hem bedrijfsmatig raakt?” Een enkele hand ging omhoog. Dit intrigeerde mij en daarom stelde ik deze vraag ook op andere gelegenheden en in persoonlijke gespreken. Op een uitzondering na kreeg ik een verrassend inzicht. De meesten waren er niet bevreesd om. De problematiek zou hun deur wel voorbij gaan.

Nu ben ik niet snel tevreden. Met wat doorvragen blijkt dat de werkplanningen van veel installateurs bomvol zitten.

‘Werk zat op korte - en middellange termijn’ is een uitspraak die ik regelmatig hoorde. En ja, dat geloof ik zeker.

Is het kortzichtig van mij te denken dat de stikstofproble-

men onze sector pas op de lange termijn gaan raken?

Door de problemen liggen de bouwprojecten inmiddels ongeveer een maand stil. Ik verwacht dat een afdoende oplossing vanuit Den Haag nog wel even uitblijft. Laten we eens zeggen dat deze problematiek drie tot vier maanden aanhoudt. Welk effect heeft dit in de bouwketen? Van bouwvergunning tot aan afbouw en opleveringen? Het kán niet anders dat elke partij in de keten dit op enig moment gaat merken. En dan hoop ik dat de bedrijven voorbereid zijn op de effecten. Welke? Dat kan voor iedere organisatie – en ja, ook voor iedere installateur – anders zijn. Bent u voorbereid?

Maarten van der Boon maarten@novitek.nl Vanuit zijn bedrijf Novitek helpt Maarten technische bedrijven in organisatie­strategie, innovatie en communicatie.

Eurolyzer STx serviceanalyser Een compleet instrument voor het afstellen en onderhouden van cv-installaties Rookgasanalyser, temperatuur- en druk(verschil)meter in één 33 Duurzame ECO-sensortechnologie voor zuurstofmeting 33 NEN-EN 50379 deel 2 gecertificeerd, dus geschikt voor metingen 33

conform OK CV en NEN 8025 Digitale meetrapportage met de GRATIS EuroSoft mobile app 33 7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren 33

3Bezoek ons tijdens de VSK van 4 t/m 7 februari in de Jaarbeurs te Utrecht. Schrijf u in via onze website voor Gratis E-Tickets.

Kijk op euro-index.nl voor meer informatie en specificaties

IZ1119_column_boon.indd 17

18-10-2019 14:29:04

TECHNIEK

Integraal ontwerpen VAKMANSCHAP OP ALLE FRONTEN In onderstaand artikel neemt de auteur u mee naar een casus uit zijn praktijk, om aan te tonen hoe belangrijk het is om eerst een integraal ontwerp te maken voordat je de bouwplaats op gaat.

Een slecht ontwerp kan namelijk niet alleen leiden tot comfortproblemen en energieverlies, maar ook tot geldverslindende rechtszaken.

Enige tijd geleden werd ik ingeschakeld voor een adviestraject in Rosmalen. In het Rietpark waren een aantal woningen gerealiseerd, zonder dat de bewoners van te voren voldoende waren ingelicht over de ontwerpspecificaties. Ze hadden alleen informatie verkregen over de afmetingen en de aankoopprijs van de woning en bijbehorende grond, de locatie en de afwerking ervan.

Problemen Problemen met gebouwgebonden installaties beginnen meestal bij de bron. De projectontwikkelaar heeft een stuk grond gekocht, een aannemer geselecteerd en let vooral op het laaghangend fruit. Hij wil kortom voor een minimale investering een woning bouwen. En dwingt u als installateur daarin mee te gaan, als u niet oppast. Het bouwbesluit 2012 heeft daar onbedoeld aan meegewerkt, immers comfort was destijds geen brandend actueel onderwerp.

18

De bouwkolom staat te springen om breed opgeleide vakmensen

Installatieconcept De woningen in de Rietschans werden voorzien van installaties, waarmee veel EPC-punten vielen te behalen. In concreto:

onnodig ventilatieverlies, het tegengaan van energieverspilling en het onderhoudsgemak van de installaties.

Ongeschikt systeem

Belang samenhang

Nadat de bewoners hun intrek hadden genomen in de woningen in november 2016 kwamen de volgende problemen aan het licht: - geen homogene temperatuur in de verblijfsgebieden; - hoge luchtsnelheden van toevoerven- tilatielucht uit de daurluftingroosters; - wisselende temperaturen in de keu- ken en woonkamer.

De projectontwikkelaar zorgde voor het ontwerp. De installateur ging vervolgens aan de slag met het installatieconcept. Hij lette daarbij onvoldoende op het voorkomen van comfortklachten,

Diverse bewoners hebben daarom direct mij als onafhankelijke deskundige ingeschakeld, om te onderzoeken wat er aan de hand was. Uit dat onderzoek

- een HR combiketel; - vloerverwarming in alle ruimten; - daurlufting luchttoevoerroosters in de gevel; - een CO2 geregeld ventilatiesysteem voor de afzuiging van de toiletten, badkamer, keuken en woonkamer.

november 2019

IZ1119_TA_integraalontwerpen.indd 18

17-10-2019 8:20:14

kwam naar voren dat het gebruikte installatieconcept niet geschikt was om voor een goed comfort te zorgen.

Reactie installateur De ironie wil, dat de installateur zelf ook niet achter het installatieconcept stond, maar meegegaan was in het ontwerp van de projectontwikkelaar om zo het werk binnen te halen. Als adviseur heb ik aangegeven dat bij een eventuele rechtszaak, de installateur ook wordt gehoord en men wel eens tot de conclusie zou kunnen komen dat hij een strafbaar feit heeft gepleegd.

Zelf uitzoeken Een van de bewoners heeft direct na de oplevering van zijn huis het installatieconcept laten wijzigen, waarbij de volgende systemen zijn aangebracht: - een luchtwater warmtepomp van Dai- kin voor de verwarming en koeling; - een luchtwarmtepompboiler van Atag voor de warmwatervoorziening; - circa 18 stuks PV panelen van elk 325 Wattpiek; - een WTW-unit voor warmteterugwin- ning uit de gebruikte ventilatielucht.

Wijzigingen Deze wijzigingen waren relatief makkelijk door te voeren zonder teveel ruimte in de woning te verliezen. De bestaande technisch ruimte is wat voller geworden, maar biedt voldoende gelegenheid om veilig [volgens NEN 3140 en Arbowet] onderhoud uit te laten voeren. Eventuele geluidsoverlast is ondervangen door akoestisch isolatiemateriaal aan te brengen op de deur van de technische ruimte.

Effecten Door simpele installatieconcepten te bedenken is het dus mogelijk om een goed comfort te verkrijgen, maar ook bijna energieneutraal te worden. Het gasgebruik van de woning is teruggebracht tot circa 100 m3/jaar. De familie kookt nog op gas en heeft een kleine sfeerhaard staan in de woonkamer.

Het kan ook anders…

Een ontwikkelende bouwer bij ons in de buurt, kiest voor een andere, meer klantvriendelijke aanpak. Zijn benadering is echt op het project toegesneden dat hij onder handen heeft. Al bij de kennismaking probeert hij kopers bewust te maken van het belang van energiebesparing en een goed comfort. Daarna biedt hij de woning aan conform de eisen van het Bouwbesluit, maar geeft dan wel gelijk aan dat er mogelijk comfortproblemen verwacht kunnen worden en hogere energielasten. Logisch natuurlijk, want als je je bij de selectie van installatiecomponenten teveel fixeert op de EPC-eisen, dan kan je problemen verwachten. Vervolgens biedt hij een alternatief installatieconcept aan, waarbij hij de meerwaarde helder uitlegt. Het is daarna aan de nieuwe bewoner om te kiezen welke oplossingen hij wil hebben in zijn woning.

Monitoring Deze ontwikkelende bouwer monitort via een gb-systeem in een aantal nieuwe woningen de actuele afname van warm, cv- en gkw-water en bepaalt op basis daarvan de warmwaterbehoefte. De monitoringsgegevens kunnen weer gedeeld worden om te zien of de prognoses correct waren. Dit staat of valt allemaal met een goed installatieconcept.

“Door simpele installatieconcepten te bedenken is het dus mogelijk om een goed comfort te verkrijgen, maar ook bijna energieneutraal te worden.”

voldoen en selecteer dan op basis van die eisen het juiste installatieconcept.

Soms kan een gunstige terugverdientijd een goed argument zijn voor de koper zijn om toch die extra investering te plegen.

Hulp inschakelen Wanneer het voor de ontwerpende partij van een installatieconcept (te) lastig is om zelf te checken of het ontwerp aan alle eisen voldoet, kan er ook hulp worden ingeschakeld. De ontwerper kan zijn ontwerp laten toetsen door een adviseur die dan de verantwoording voor het ontwerp op zich neemt. Op die manier voorkomt de ontwerper dat in een later stadium problemen met het systeem optreden en er op zijn kosten ingrijpende installatie(reparatie)werkzaamheden moeten plaatsvinden.

Kosten Terug naar het Rietpark. De kosten van het vervangen van het oude systeem door een goed installatieconcept bedroegen circa € 8.000, - minus de gebruikte subsidieregelingen. Een noodzakelijke, maar helaas kostbare investering. Daarom is het ook belangrijk om niet zomaar blind een ontwerp over te nemen van een projectontwikkelaar of aannemer. Zorg dat je installatieconcepten kloppen, niet alleen om je klant goed van dienst te zijn, maar ook om eventuele juridische geschillen te voorkomen of een ongevraagd optreden in Tros Radar. Zoek als ontwerpende partij zelf uit waar een systeem aan moet

Toekomst Tussen de regels door heeft u het al kunnen lezen: de bouwkolom staat te springen om breed opgeleide vakmensen. Ik verwacht dat de komende jaren meer en meer installateurs en aannemers hun personeel laten bijscholen.

Op die manier zullen we steeds beter als sector tegemoet kunnen komen aan de wensen van de klant en wel op een dusdanige wijze dat de kwaliteit van het werk ook voor de lange termijn geborgd zal worden  Auteur: Ron M R Bosch, directeur TIAB bv en Hoofddocent Hogeschool Arnhem Nijmegen

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_TA_integraalontwerpen.indd 19

17-10-2019 8:20:14

ZAKELIJK

Belang kwaliteitsborging HET NIEUWE VENTILEREN Ventilatie blijft een zorgenkindje.

Uit diverse onderzoeken en klachten blijkt dat de woonhuissystemen nog regelmatig ondermaats presteren. Daar is een rijke verscheidenheid aan oorzaken debet aan. Door een betere borging krijgen de installateur en bewoner een steuntje in de rug om deze problemen te voorkomen of sneller te verhelpen.

Marco Hofman houdt zich al jarenlang beroepshalve bezig met ventilatiesystemen. De Teamcoördinator Programmering & Acquisitie bij ISSO schrijft er ook graag over, zoals u al in een eerdere uitgave dit jaar heeft mogen merken. Voor onze special over de Nieuwe Vakman sprak IZ met de gedreven vakspecialist over interessante nieuwe ontwikkelingen op het gebied van kwaliteitsborging in de ventilatiewereld.

VLA Waarschijnlijk bent u beroepshalve al bekend met de Ventilatieprestatiekeuring en het Ventilatiekeur. Beide kwaliteitborgingsmethodes zijn ontwikkeld door de Vereniging voor Luchttechnische Apparaten, ook wel bekend als de VLA. Waar de Ventilatieprestatiekeuring primair mikt op het onder certificaat beoordelen van opgeleverde ventilatiesystemen, is het Ventilatiekeur bedoeld om het onderhoud van bestaande woningen in goede banen te leiden.

XX 20

Uniformiteit Beide keuringsmethodes worden toegepast in de woningbouw. De achterliggende bedoeling is duidelijk; door een uniforme aanpak te promoten, kan een betere garantie op kwaliteit worden geboden, vertelt Hofman. “Veel bedrijven verrichten een breed scala aan werkzaamheden. Van sanitair installeren tot cv-ketels controleren en ventilatiesystemen aanleggen. Iedereen doet dat op zijn eigen manier. Als bedrijven hetzelfde kwaliteitsborgingsinstrument hanteren, heb je meer zekerheid dat ze zich aan de basisvoorschriften houden.”

Belangrijke koppeling Recentelijk is de volgende stap gezet.

“Er is een koppeling tot stand gebracht tussen het Ventilatiekeur en de Erkenningsregeling Woningventilatie van InstallQ. Dat levert een duidelijke meerwaarde op. Kort door de bocht gaat we zo een stap verder dan alleen papieren invullen. InstallQ komt ook op bedrijfs-

bezoek én neemt een project onder de loep. Deze extra toetsing vindt om de 2 jaar plaats.”

Certificeringsregeling?

De vraag is echter of we hier als branche moeten stoppen. “Je zou inderdaad nog een certificeringsregeling kunnen optuigen, maar daar vraagt de markt niet om. Bovendien is de klant dan duurder uit, wat een extra drempel kan opwerpen.”

Animo Eind 2019 komt er ook een erkenningsregeling voor de luchtbehandelingsinstallaties in de utiliteitsbouw, dan is de gehele gebouwde omgeving afgedekt met de kwaliteitsregelingen van InstallQ. Een uitgelezen moment denkt Hofman om nog eens die andere kwaliteitsborgingsmethode onder de loep te nemen: de Ventilatieprestatiekeuring.

“De belangstelling vanuit de markt ligt beduidend lager dan we hadden

november 2019

IZ1119_ZA_belangkwaliteitsborging.indd 2

17-10-2019 8:21:15

verwacht. Je zou je kunnen afvragen of het moet blijven voortbestaan.”

Toenemende complexiteit Met de nieuwe erkenningsregelingen wordt getracht de ventilatiebranche naar een hoger niveau te tillen. Dat is niet alleen nodig, vanwege de huidige problemen waar de sector mee te maken krijgt, maar ook met het oog op de toekomst, legt Hofman uit. “Installaties worden steeds complexer, bovendien groeien de verschillende disciplines in de bouwkolom naar elkaar toe. Integraal bouwen vraagt om een nauwkeurige afstemming tussen alle betrokkenen, wat beter haalbaar is als het vakmanschap kan worden gegarandeerd.”

Predictive Maintenance En als de ventilatiebranche daarnaast massaal Predictive Maintenance gaat toepassen, kunnen de faalkosten en foutenrange nog verder worden teruggebracht, meent Hofman. “Bij Predictive Maintenance hangen de installaties aan internet. De data zijn uitleesbaar, de systemen beschikken over een zelflerend vermogen en de installateur krijgt een terugkoppeling bij storingen of als er onderhoud moet worden gepleegd.

Die informatie is bovendien ook te gebruiken om bewoners op te voeden en ze beter te laten omgaan met hun installaties.”

Hybride installaties Maar wat voor soort installaties? Natuurlijke ventilatie lijkt steeds meer in het gedrang te komen, nu de energieprestatie-eisen worden aangescherpt.

Zullen we binnen afzienbare termijn voornamelijk gebruik gaan maken van balansventilatiesystemen, zoals vaak te horen valt op de werkvloer? Hofman denkt van niet. “Ik verwacht dat we meer hybride oplossingen gaan krijgen, bijvoorbeeld met roosters voor natuurlijke ventilatie in de slaapkamers en balansventilatie-units voor de woonruimte. Geleidelijk aan zullen we meer maatwerk op ruimteniveau gaan leveren in plaats van oplossingen op woningniveau.” 

VENTILATIEKEUR Deze onderhoudsnorm heeft betrekking op woningventilatiesystemen en richt zich onder andere op ventilatieroosters, toe- en afvoerventielen, ventilatoren, filters en luchtkanalen. Wanneer onderdelen hiervan vervuild raken, neemt de totale ventilatiecapaciteit af. De vervuilde lucht wordt niet meer goed afgevoerd, of juist van buitenaf aangevoerd. Dit kan negatieve effecten hebben op de gezondheid van gebruikers van de ruimte. Ook de woning zelf kan schade ondervinden, denk aan houtrot en schimmelvorming. Om deze redenen schrijft de VLA voor, dat alle ventilatieonderdelen periodiek en correct worden gereinigd. De norm bevat het advies om elke vier à vijf jaar zowel het individuele, als het collectieve systeem met dakventilatoren te behandelen.

De VLA maakt het u gemakkelijk door een checklist aan te bieden. Deze zorgt dat u alle belangrijke aspecten toetst: • Fysieke reinheid • Ventilatiecapaciteit • Onderhoudsschema’s • Reinigings-/vervangingsschema’s De uitkomst van de toetsing laat vanzelf zien wat er nog gebeuren moet.

De opdrachtgever krijgt een overzicht van wat er nodig was en wat er precies gedaan is. De norm wijst ook op het belang van een goede voorlichting over ventilatiesystemen aan de bewoners. De gebruiker weet vaak niet hoe hij met een ventilatiesysteem moet omgaan. Hierdoor kan het systeem sneller dan nodig vervuilen, of verkeerd gaan werken. Vandaar dus. De onderhoudsnorm woningventilatie is tot stand gekomen in het kader van de VLA Ventilatiekeur. Om de kwaliteit van de onderhoudsnorm te waarborgen, wordt deze jaarlijks door een onafhankelijk keuringsinstituut gecertificeerd.

VENTILATIEPRESTATIEKEURING De fabrikanten van luchttechnische apparaten verenigd in de VLA hebben in 2011 het initiatief genomen voor een oplossing die de bewoner centraal stelt: de Ventilatieprestatiekeuring (VPK). Bij het uitvoeren van een VPK wordt gecontroleerd of het ontwerp voldoet aan de voorschriften, of er conform het ontwerp is geïnstalleerd en of de beoogde prestaties daadwerkelijk gehaald worden. Daarnaast wordt gecontroleerd of het systeem goed is te onderhouden en of de bewoners juist zijn geïnstrueerd. De VPK is in te zetten voor alle beschikbare ventilatiesystemen.

Mocht er iets niet kloppen dan heeft de bewoner een objectief bewijs in handen waarmee hij zijn recht kan halen. De VPK kan worden uitgevoerd voor oplevering bij nieuwbouw maar ook, indien gewenst, in bestaande bouw. De VPK is ontwikkeld door het voormalige KBI (nu InstallQ) waarmee is gewaarborgd dat alle relevante partijen in de bouwkolom invloed hebben kunnen uitoefenen op de inhoud van de keuring. De wijze van keuren is duidelijk beschreven in de BRL 8010. Om de kwaliteit van de uitvoering te waarborgen is een certificeringssysteem opgezet. Dit biedt de opdrachtgever de zekerheid dat de keuring op een eenduidige wijze wordt uitgevoerd. Gecertificeerde bedrijven werken conform de door KBI ontwikkelde BRL 8010 richtlijn. Zij worden hierop periodiek gecontroleerd door de certificeerder.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_ZA_belangkwaliteitsborging.indd 3

17-10-2019 8:21:16

TECHNIEK

Het ‘Balanshuis’ “HAALBAAR EN BETAALBAAR” Net na het einde van de crisis, staken ze de koppen bij elkaar.

Een adviseur, architect, aannemer en enkele andere partijen. Ze wilden de bestaande woningvoorraad op een haalbare en betaalbare wijze verduurzamen. En zo werd het ‘Balanshuis’ geboren.

Het nieuwe concept bleek een succes te zijn. Direct vanaf het begin in 2015 wist het consortium al opdrachten in de wacht te slepen. Soms ging het om adviestrajecten, andere keren werd ook de uitvoering meegenomen. Een slimme werkwijze, want de consument wil worden ontzorgd blijkt keer op keer uit onderzoek. Als je met een samenwerkingsverband van partijen een ‘one-stop-shop’ kan optuigen, maak je het de klant zo gemakkelijk mogelijk.

Hij bepaalt of hij alleen advies over verduurzaming wil krijgen of ook de uitvoering en wie weet zelfs de nazorg laat meenemen.

Directie Tom Smeulders was er vanaf het prille begin bij. De bouwkundige heeft een lange staat van dienst in de bouwwereld en beschikt inmiddels ook over de nodige installatietechnische expertise.

Naast zijn functie als directeur van Balanshuis heeft hij ook een eigen adviesbureau, Bastogne genaamd.

Principes De energetische renovaties van het Balanshuis berusten op een aantal heldere principes. “We maken iedere woning energieneutraal of Nul-op-de-Meter,

22

Monumentale boerderij in de Krimpenerwaard met vloer- en plafondverwarming voor koeling, een gebalanceerd ventilatiesysteem en een bodemwarmtepomp. De haard met rookgasafvoer blijft gehandhaafd. (Foto: Balanshuis)

wegen daarbij zorgvuldig de kosten af tegen de beoogde baten en behouden bestaande waarde.”

‘Bestaande waarde’ Dat ‘behouden van de bestaande waarde’ klinkt nogal abstract. Hoe geeft het consortium daar in de praktijk handen en voeten aan? Smeulders verduidelijkt: “Wij gaan bijvoorbeeld geen kozijnen vervangen als de meerinvestering niet opweegt tegen het energetisch rendement. Ook vernieuwen wij niet zomaar alle daken. Stel dat de andere aansluiting met de buren problemen oplevert, dan laten we liever het bestaande dak intact. En een kruipruimte isoleren, als de bewoner nog recentelijk zijn vloer heeft laten vervangen, is ook geen slim idee.” Ook comfortoverwegingen kunnen de doorslag geven om een andere route te kiezen dan gangbaar is. “Er wordt vaak gehamerd op het belang van een dik isolatiepakket om de energierekening terug te brengen, maar als dat ten koste gaat van het comfortniveau, gaan wij daar niet in mee.”

Maatwerk Alles draait dus om maatwerk. Het consortium bekijkt per huis wat de beste route is naar energieneutraliteit.

Daarbij wordt wel teruggegrepen op een bekend repertoire aan bouwkundige en installatietechnische maatregelen. Zo zal het team bijvoorbeeld de isolatie en kierdichting onder de loep nemen en nagaan of de aansluitingen in orde zijn. Hoewel het zwaartepunt bij de renovatiesector ligt, krijgt het consortium achter het Balanshuis ook wel eens opdrachten uit de nieuwbouw.

“Bij een dergelijke opgave kijken we bijvoorbeeld ook naar het nut van een buitenzonweringsinstallatie of waar de glasvlakken worden geprojecteerd.”

Installatietechniek Op de website www.balanshuis.nl valt te lezen welke installatietechnische maatregelen er zoal worden toegepast in bestaande woningen en nieuwe huizen. Opvallend genoeg kiest het consortium meestal voor warmtepompen om duurzame thermische energie te leveren. En dan bij voorkeur een

november 2019

IZ1119_TA_hetbalanshuis.indd 22

27-9-2019 16:05:50

grondgebonden systeem. Waarom?

Bodemlus “Een bodemlus heeft een hoger energetisch rendement dan een luchtgebonden systeem”, zegt Smeulders.

“Bovendien hoef je geen rekening te houden met het ruimtebeslag van een buitenunit, of het esthetisch gezien wel klopt en mogelijke geluidsoverlast.”

Maar ook deze oplossing heeft zijn beperkingen waar je als professional alert op moet zijn, volgens Smeulders.

“Het is niet mogelijk om overal te boren en de kosten moeten betaalbaar blijven voor de klant.” Over die aanschafkosten voor een nieuwe warmtepomp is, zoals bekend, nogal wat te doen. Veel consumenten hikken al aan tegen een investering van pakweg 4500 euro voor een luchtgebonden systeem. “De warmtepomp is niet van gisteren en fabrieken produceren al grote hoeveelheden, dus ik verwacht helaas geen drastische prijsdalingen. Ik zou zeggen op termijn maximaal 20%.”

Alternatieven Hij bespreekt alle alternatieve duurzame warmteopwekkers en legt uit waarom het consortium er minder gecharmeerd van is. Zo loopt een geothermische installatie al snel in de papieren. In elektrische verwarmingsoplossingen ziet Smeulders ook weinig heil. “Ze hebben een grote stroomvraag en zijn ongeschikt als hoofdverwarming.

Met infaroodpanelen kan je wel goed bijverwarmen in de badkamer.” Bij bio-energie vraagt Smeulders zich af of de brandstof wel echt zo duurzaam is.

“Hoe zit het met de hernieuwbaarheid van bossen bijvoorbeeld en de hoeveelheden fijnstof die vrijkomen?”

Warmtenetten Veel gemeentes willen hun thermische energievoorziening verduurzamen door over te stappen op warmtenetten.

Smeulders: “Maar, welke bron hebben ze daarvoor op het oog? Stel dat het een afvalverbrandingsinstallatie is?

Ben je dan echt zo duurzaam bezig?”

Restwarmte daarentegen die wordt

onttrokken aan oppervlaktewater of een rioleringsinstallatie geldt wat Smeulders betreft wel als een duurzaam alternatief. Maar zelfs in dergelijke gevallen, blijft hij sceptisch. “Bij een warmtenet kan het verdienmodel zorgen voor een perverse prikkel. Verduurzaming draait niet alleen om de overschakeling op duurzame warmtebronnen, maar ook om energiebesparing. Een leverancier zal zoveel mogelijk warmte willen leveren, dus is het niet in zijn belang om te kijken naar energiebesparingsmogelijkheden.”

Waterstof Blijft over waterstof. Met onze gasinfrastructuur lijkt de overstap van aardgas op waterstof een logische stap.

Smeulders knikt beamend, “maar kijk eens hoeveel energie er nodig is om het te produceren. Het totaalplaatje pakt ongunstig uit.” En toch, ondanks zijn bedenkingen richting bepaalde duurzame oplossingen wil hij niet bij voorbaat alles dichttimmeren. “Ik zal niet tegen een klant zeggen: ‘er is maar één systeem mogelijk’. We zoeken per situatie naar de energetisch en prijstechnisch gezien beste oplossing.”

Warmteafgifte Ook de keuze van een geschikt afgiftesysteem is situatie afhankelijk. “Zowel lt-radiatoren als vloer-, wand- en plafondverwarming komen in principe in aanmerking. Lt-radiatoren zijn bijvoorbeeld makkelijk aan te brengen, maar ja het ruimtebeslag hè, en mensen zijn geneigd er al snel van alles voor te zetten.

Het draait nogmaals om maatwerk.”

Ventilatie “Natuurlijk ventileren in een duurzaam pand is warme lucht weggooien. Wij passen het liefst balansventilatie toe.

Dat kan ook met decentrale units, als het gebouw erom vraagt. Geluid hoeft geen issue te zijn, als je een omkasting of demper aanbrengt en werkt met lagere luchtsnelheden.”

Installateurs Het consortium werkt intensief samen

Aanleg plafondverwarming (Warp Systems) in de boerderij die gasloos wordt gemaakt. (Foto: Balanshuis)

met installateurs. Smeulders ziet ze vaak nog worstelen met nieuwe duurzame technieken. “Het is een behoorlijke uitdaging om een installateur te vinden die goed thuis is in balansventilatiesystemen en warmtepompen. Ze hebben al snel de neiging om systemen over te dimensioneren, ‘voor het geval dat’.

Dat is een oude manier van denken.

Hun kennisniveau opkrikken schiet er vaak bij in, omdat ze door het chronische tekort aan vakmensen, voortdurend productie moeten draaien.”

Toekomst Consortia als het ‘Balanshuis’ lijken nu als paddenstoelen uit de grond te schieten. Waar enkele jaren geleden vooral standaardconcepten werden gepromoot, lijkt er nu meer aandacht te komen voor maatwerkoplossingen.

Installateurs doen er verstandig aan om deze ontwikkeling in de gaten te houden en als de kans zich aandient aan te haken. Het kan in theorie een stabiele onderstroom aan inkomsten opleveren, zelfs in tijden van economische crisis.

Want Nederland verduurzaamt voorlopig nog wel door  REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_TA_hetbalanshuis.indd 23

27-9-2019 16:05:51

TECHNIEK

Gelijkspanning DE TOEKOMST VAN DE INSTALLATIEBRANCHE? In de gebouwde omgeving is wisselspanning nu nog de norm.

Volgens consultant Ronald Wennekes gaat daar rap verandering in komen. Aan IZ legde hij onlangs tijdens een vraaggesprek uit waarom.

Ronald Wennekes begon ooit bij installateur GTI. Na carrière te hebben gemaakt bij Deerns, Tebodin en DPS Engineering, werkt hij tegenwoordig als consultant bij Royal HaskoningDHV. Daarnaast is hij lid van de klankbordgroep NEN 1010, zoals bekend de norm voor het veilig aanleggen van laagspanningsinstallaties.

Wat zijn de voordelen van gelijkspanning?

“Gelijkspanning is relatief nieuw in de gebouwde omgeving. Voor gelijkspanning zijn andere componenten nodig.

Nu gebruiken we omvormers om van wisselspanning gelijkspanning te maken. Veel apparatuur maakt tegenwoordig gebruik van gelijkspanning.

Denk aan de voeding voor je laptop.

Bij gelijkspanning zijn geen wisselspanningsomvormers meer nodig. Dat brengt veel voordelen met zich mee. Zo is er minder energieverlies, warmtelast en kans op brand, omdat omvorming niet meer nodig is. Er kan met gelijkspanning meer energie door dezelfde kabel worden getransporteerd dan met wisselspanning. En motoren zijn beter te regelen met gelijkspanning, omdat frequentieomvormers overbodig worden. Aan de andere kant vraagt de beveiliging van gelijkspanningsinstallaties extra aandacht en liggen de bevei-

24 XX

november 2019

IZ1119_TA_gelijkspanning_LINKS.indd 24

ligingscomponenten nog niet overal bij de groothandel op de plank.”

Waarom zou het zinvol zijn voor de installatiesector om over te stappen op gelijkspanning?

“Duurzame energiebronnen zoals PVpanelen leveren gelijkspanning, die wordt omgezet naar wisselspanning voor de distributie, maar vervolgens weer als gelijkspanning gebruikt. Dat levert veel energieverliezen op en zorgt voor allerlei extra componenten in de installatie.”

Wat komt er allemaal kijken bij een eventuele overstap op gelijkspanning?

“We zullen op verschillende schaalniveaus energienetten moeten omzetten naar gelijkspanning. Hier heeft eenieder in het vakgebied een bijdrage te leveren. Ik noem de netbeheerders, advies- en installatiebedrijven, fabrikanten en leveranciers.”

Hoe waarschijnlijk acht jij het dat de sector en masse overstapt op gelijkspanning?

“De eerste pilots zijn reeds gereali­ seerd. Er komen eerst hybride installa­ ties met deels wissel- en deels gelijk-

spanning. Mijn persoonlijke mening is dat tussen de 5 tot 10 jaar gelijkspanning de standaard kan zijn bij de aanleg van nieuwe installaties. Dat is natuurlijk afhankelijk van de ontwikkelingen en van de grote fabrikanten. De fabrikanten van kabels, verlichting en schakelmateriaal zijn al ver. Ook voor een W-installateur komt het dichterbij.

Pompen en ventilatoren worden steeds vaker uitgevoerd met gelijkspanning.”

Welke kennis heeft de W-installateur nodig om een succesvolle bijdrage te kunnen leveren aan deze transitie?

“Technisch inhoudelijke kennis over de toepassing en/of aanleg van de installaties. Ook moet je als installateur bekend zijn met de risico’s. Je zou bijvoorbeeld eens je licht kunnen opsteken bij de Stichting Gelijkspanning Nederland die opleidingen verzorgt, bijeenkomsten organiseert en informatie verstrekt aan geïnteresseerden. Lees ook eens de NPR9090, een duidelijke toelichting op de NEN1010. En bij proeftuin ‘The Green Village’ op de campus van TU Delft kan een werkende gelijkspanningsinstallatie in de praktijk worden aanschouwd.” 

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

26-9-2019 9:52:22

-advertorial-

WARP Systems zet de vloer­ verwarmingsmarkt op zijn kop we dat met de hete zomerdagen?

Koelen met watergedragen ver­ warming In combinatie met een warmtepomp is het mogelijk om te koelen met watergedragen verwarming. Zo kan op een warme zomerdag van 38° Celsius een ruimte gekoeld worden naar ± 23° Celsius. Ook hebben consumenten die via het plafond koelen geen last van koude voeten en de kosten voor koelen zijn relatief laag. Zeker zodra we deze vergelijken met de kosten die een airco met zich mee brengt.

De nieuwe isolatie eisen uit het bouwbesluit en de stijgende temperaturen in de zomer vragen om vernieuwende concepten. Vernieuwende concepten om op een warme zomerdag de warmte uit geïsoleerde woningen te krijgen en te houden. En dat deze isolatie eisen een probleem kunnen zijn is afgelopen zomer wel gebleken. Er zijn in woningen temperaturen van 38° Celsius gemeten en de verkoop van energie slurpende airco’s is met 300% gestegen. Er moet toch een toekomstbestendige oplossing zijn voor deze kwestie?

Watergedragen plafondverwar­ ming En deze toekomstbestendige oplossing is er zeker: Watergedragen plafondverwarming. Toch denken consumenten vaak bij verwarmen aan vloerverwarming, maar niet aan plafondverwarming. En dat je met watergedragen verwarming kan koelen is helemaal onbekend, terwijl dit veel voordelen biedt. Zo kunnen de verwarmingssystemen van WARP Systems in combinatie met een warmtepomp een ruimte koelen. Hierbij is het SpeeTile systeem geschikt voor zowel vloeren, wanden als plafonds. Verwarmen in de winter en koelen in de zomer. Toekomstbestendig en comfort in elk seizoen.

Voordelen van plafondverwar­ ming Een veel voorkomend probleem bij verbouwingen en renovaties is dat er weinig opbouwhoogte beschikbaar is voor vloerverwarming. Nu zijn de verwarmingssystemen van WARP Systems met 15 mm al revolutionair laag, maar het plafond is een groot onbenut vlak welke vaak wordt vergeten. Zo is er evenveel m2 beschikbaar als de vloer, maar staan

IZ1119_WARP_25.indd 25

er geen voorwerpen als een bank, tafel of kleed in de weg die de warmte tegen houden. Zo benut je de warmte optimaal en heeft de consument geen opbouwhoogte nodig. En natuurlijk komt het plafond een stukje naar beneden, maar dit is slechts 20mm.

Over de manier van verwarmen is bij consumenten vaak nog verwarring.

Warmte stijgt toch naar boven? Dit is uiteraard bij stralingswarmte niet het geval. Plafondverwarming wordt dan ook vaak ervaren als de warmte van de zon. Een ander voordeel van plafondverwarming is dat deze de vloer relatief warm straalt, waardoor koude voeten verleden tijd zijn. Maar nu het in de wintermaanden lekker warm is hoe doen

Waarom WARP Systems?

De systemen van WARP Systems zijn de nieuwe generatie verwarmingssystemen. Deze zijn met 15 mm opbouwhoogte de dunste en snelste op de markt. Maar ook de montage is eenvoudiger en sneller dan traditionele systemen. Met het unieke klik-breekschuif systeem is meten verleden tijd en met het lichte gewicht van het SpeeTile systeem is zelfs boven je hoofdwerken prima uit te voeren. De systemen reageren actief, waardoor de warmte in een ruimte binnen 45 minuten voelbaar is.

Nog even de toekomstbesten­ dige voordelen op een rij Actief: de gewenste temperatuur op

ieder moment Dun: opbouwhoogte vanaf 15 mm Snel: eenvoudig te installeren en een

snelle reactie van het systeem Licht: in gewicht, eenvoudig te instal

leren en goed toepasbaar bij renovatie

BEN JIJ KLAAR OM AAN DE TOEKOMST TE BOUWEN?

WARP Systems Constructieweg 1 2421 LN Nieuwkoop Tel: 0172-574955 Website: www.warp-systems.nl email: sales@warp-systems.nl

17-10-2019 9:36:14

SANITAIR

Van BRL tot NTA LEGIONELLAPREVENTIE IN BEWEGING Het algemene kennisniveau over legionellapreventie bij prioritaire installaties laat te wensen over.

Expert Sanitaire Technieken Eric van der Blom vindt de situatie zorgelijk. IZ sprak met hem over legionella, verduurzaming en de toekomst van de installatiebranche.

De BRL 6010 verschaft de benodigde informatie voor het maken van een risicoanalyse en het opstellen van een beheersplan bij prioritaire installaties.

Deze belangrijke richtlijn is recentelijk herzien, vertelt Eric van der Blom die werkzaam is als expert Sanitaire Technieken bij Techniek Nederland. “Met de herziening willen we twee belangrijke doelen bereiken: enerzijds waarborgen dat de betrokken adviseurs en installateurs hetzelfde, hoge kennisniveau hebben en anderzijds dat ze dit kennisniveau gebruiken bij het opstellen van de risicoanalyse en het beheersplan en daarbij gebruik maken van een uniforme rapportagewijze.”

Examen Met de herziening wordt gelijk het kaf van het koren gescheiden. Installateurs en adviseurs die met de BRL 6010 werken, moeten nu een theorie- en praktijkexamen afleggen om hun kunde en kennisniveau te toetsen. Dat kan een aantal keer per jaar. In mei was de eerste lichting aan de beurt; het merendeel van de kandidaten slaagde niet voor de toets. “Dat had vooral te maken met hun parate kennis. Je moet niet

XX 26

Door de klimaatverandering krijgen wij vaker te maken met hevige regenbuien.

onvoorbereid naar het examen gaan.

En tevens blijkt wel dat niet iedereen alle ontwikkelingen even nauwgezet bij heeft gehouden.”

Selling Point in handen waarmee je jezelf sterker positioneert in de markt als expert op het gebied van legionellapreventie.”

Zorgen De teleurstellende resultaten baren Van der Blom zorgen. “Het algemene kennisniveau moet echt omhoog.” Menig lezer zal wel zuchten bij het lezen van deze regels en denken: ‘nog een examen erbij, nog meer kosten’. Van der Blom: “Ja, je bent een paar honderd euro kwijt en tijd om te studeren en je voor te bereiden op het examen, maar daar staat wel wat tegenover. Je kan je klant beter van dienst zijn. En deze nieuwe werkwijze gaat onherroepelijk leiden tot afvallers, dus minder concurrentie. Als je slaagt, heb je een Unique

NTA 8800 Naast de BRL 6010 wordt nu ook de NTA 8800 onder de loep genomen.

Deze Nederlandse Technische Afspraak bevat de rekenmethode om de energieprestatie van gebouwen te bepalen.

Door verduurzamingsmaatregelen, zoals isolatie en de installatie van warmtepompen en aanleg van LT-vloerverwarmingssystemen neemt de warmtebehoefte voor ruimteverwarming af. De vraag is nu of ook de warmtebehoefte voor de productie van warmtapwater verder teruggebracht kan worden.

november 2019

IZ1119_SA_vanbrltotnta.indd 26

17-10-2019 8:22:14

Temperatuur omlaag “Een gevoelig punt”, zegt Van der Blom. “Normaliter houden we, afhankelijk van de installatie, een minimale warmtapwatertemperatuur aan van 55 60°C. Dit in verband met legionellapreventie en groei van andere bacteriën.

Maar fabrikanten zeggen ‘daar kunnen we best onder op een veilige manier’.

Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wil nu weten of dat inderdaad zo is. In dat kader vindt een literatuurstudie plaats om te achterhalen in welke situaties de temperatuur omlaag zou kunnen. Het is nu afwachten wanneer het rapport gereed is en wat er exact in staat. Daarna moet grondig bekeken worden of (delen) in de installatievoorschriften opgenomen kunnen worden.”

ontwikkelen die in de praktijk goed te monteren en te beheren zijn.”

Aandachtspunten Dit jaar is het 20 jaar geleden dat er in Bovenkarspel een grootscheepse legionella-uitbraak plaatsvond. In de tussentijd zijn nieuwe preventietechnieken ontwikkeld, normen en richtlijnen opgesteld of herzien, maar het werk, blijkt wel uit het interview, is nog lang niet af. Van der Blom stipt enkele andere aandachtspunten aan voor de toekomst. “We hebben nog steeds geen totaaloverzicht van alle koeltorens in Nederland. Ook vragen afvalwaterzuiveringsinstallaties om extra aandacht. In hoeverre brengen die legionellarisico’s met zich mee voor de omgeving en hoe zijn die te beheersen?”

Voorbeeldsituaties

Effect klimaatverandering

Hij schetst drie voorbeeldsituaties.

“Neem nu het warme tapwater dat uit de wastafelkraan komt. In principe zou je het met een temperatuur van 50°C kunnen vrijgeven, maar dan moet je wel zorgen dat het leidingenwerk veilig is. Bijvoorbeeld door het wekelijks thermisch te desinfecteren. Hetzelfde geldt voor douchewater. We houden een aanvoertemperatuur aan van 60°C, maar 45-50°C is wellicht gezondheidstechnisch gezien al voldoende. Je moet dan wel aan eisen voldoen, zoals wekelijks thermisch desinfecteren.”

Verder doorgevoerd zouden dergelijke maatregelen leiden tot twee gescheiden warmwatercircuits. “Bijvoorbeeld één met een temperatuur tussen de 55-60°C en een circuit waarin warm water met een lagere temperatuur, van zeg 40°C doorheen stroomt. Met een booster zou je dan de temperatuur kunnen opkrikken, als dat nodig is.”

En wat nog helemaal onder de radar is gebleven tot dusverre, is het effect van hevige regenbuien en de opwarming van de aarde. Zoals bekend stijgt de temperatuur door de opwarming van de aarde. Dat brengt enerzijds periodes van droogte met zich mee en anderzijds, net zoals in de tropen, hevige regenbuien. “Als dat water over de grond spoelt waarin de legionellabacterie zit en er verneveling plaatsvindt, krijg je te maken met risico’s op besmetting. Dit heeft Heleen de Man bij haar promotieonderzoek aan de Universiteit van Utrecht aangetoond. Hier zal een breder onderzoek naar moeten plaatsvinden. Het is waarschijnlijk niet toevallig dat er meer legionellabesmettingen zijn aangetoond in een warme zomer net na een zeer natte periode.”

Rol fabrikanten Van der Blom ziet de resultaten van het onderzoek met interesse tegemoet.

“Stel het licht gaat op groen en er zijn mogelijkheden om met lagere warm watertemperaturen te werken, dan komt de bal te liggen bij de fabrikanten.

Zij zullen slimme oplossingen moeten

Toekomst De belangstelling voor legionellapreventie blijft op peil, merkt Van der Blom. Dat is ook te merken aan de toeloop bij vakopleidingen. Toch houdt de expert Sanitaire Technieken zijn hart vast. “De energietransitie gaat gepaard met een zekere druk, de installaties worden complexer en de klimaatverandering brengt hogere temperaturen met zich mee. Al met al denk ik dat de risico’s op uitbraken groter worden.

Ik zou zelf al heel blij zijn als we in de komende jaren in ieder geval geen toename van het aantal uitbraken waarbij de leidingwaterinstallatie de bron is, hoeven mee te maken.” 

In de BRL 6010 wordt verwezen naar de herziene versie van de ISSO 55.1

BRL 6010 In de herziene BRL6010 is een beslisschema opgenomen wanneer een beperkte risicoanalyse mag worden uitgevoerd en wanneer een uitgebreide risicoanalyse verplicht is. Voor de rapportage moet een model worden gebruikt met een vaste indeling zodat de risicoanalyses en beheersplannen een meer uniform en overzichtelijk karakter krijgen. Bovendien gelden er nu ook specifieke eisen voor de vakbekwaamheid. Alleen personen die het examen van InstallQ-ISSO hebben behaald, mogen de werkzaamheden uitvoeren. In de BRL wordt verwezen naar de herziene versie van ISSO 55.1.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_SA_vanbrltotnta.indd 27

17-10-2019 8:22:14

RUBRIEK DRUPPELSDRUPPELS DOUCHEWC MET AFSTANDSBEDIENING

SANITAIR INBOUWELEMENT Grohe introduceert met het Rapid SLX-inbouwelement een nieuw soort product in een toekomstbestendig marktsegment. Met de geïntegreerde flowmanager kan op elk moment de waterdoorstroom aangepast worden.

Dit maakt het element bij uitstek geschikt voor het groeiende marktaanbod van randloos keramiek. De flowmanager is zonder demontage van de bodemklep achteraf instelbaar en is 100% voorbereid op alle toekomstige installaties. “De markt voor installatiesystemen groeit gestaag. We bieden duidelijke voordelen ten opzichte van de concurrentie door onze geïntegreerde flowmanager, die eenvoudig kan worden aangepast zonder dat de aftapkraan hoeft te worden verwijderd”, legt Peter Brendecke, bedrijfsleider van Grohe’s innovatiecentrum Porta Westfalica, uit.

Bij de Rapid SLX is een geïntegreerde 230V aansluiting inbegrepen. Daarnaast zit er ook standaard een wateraansluiting voor douchetoiletten bij. Deze functionaliteit maakt een plug&play-installatie van elektrische toiletfuncties mogelijk.

De nieuwe installatieset met een speciekap zorgt voor eenvoudige toegang na afmontage van de het element.

De Rapid SLX is standaard geschikt voor de bedieningsplaten van Grohe.

Verfijnde bedieningsplaat Het ontwerp van de Geberit bedieningsplaat Sigma50 is verder verfijnd. De twee ergonomische knoppen, voor het activeren van de 2-toets spoeling, blijven kenmerkend voor de bedieningsplaat. Kleine aanpassingen aan de maatvoering van deze verhoogde, gebogen toetsen leiden tot lichtreflec-

28

IZ1119_DR_28.indd 30

november 2019

Duravit presenteert een nieuwe douchewc in twee versies: SensoWash® Starck f Plus en SensoWash® Starck f Lite. De douchewc is te bedienen met afstandsbediening en vrij configureerbaar via een app. De 40 mm dikke, vlakke zitting en de witte afdekking erachter vormen een eenheid. De technische details lopen uiteen van een benaderingssensor voor het automatisch openen van de klep tot instelmogelijkheden voor zittingverwarming, douchesproeier en regelbare warme luchtföhn. Met de bijbehorende SensoWash®-app kan de douchewc individueel geconfigureerd of, optioneel, met een afstandsbediening aangestuurd worden. Wordt het op SensoWash® Starck f afgestemde voorwandelement van Duravit gecombineerd met de elektronische spoelplaat A2, dan kunnen, als extra, ook de spoelfunctie en de geurafzuiging via afstandsbediening of de app geregeld worden.

met de Geberit DuoFresh Module voor het verwijderen van geuren. Andere functies waaruit gekozen kan worden zijn een nachtelijk oriëntatielichtje en een ingebouwde toiletstickhouder voor fris water bij elke spoeling.

Cirkelbad Bette introduceert een bad

in de vorm van een cirkel vervaardigd van geglazuurd titaanstaal: BettePond. Het bad heeft een diameter van 150 cm en kan vrijstaand of ingebouwd worden geplaatst. De inbouwversie heeft een 8 mm dunne rand, waardoor er rondom veel ruimte is voor shampoos, handdoeken etc.

ties, die de bedieningsplaat een subtieler uiterlijk geven.

De plaat is frameloos en verkrijgbaar in verschillende kleuren en materialen, zoals glas, kunststof, metaal en leisteen. De Sigma50 kan optioneel worden uitgerust REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

17-10-2019 8:10:07

Excelleren in ventileren met de luchtspecialisten Goed binnenklimaat

Slim ventileren

Itho Daalderop staat met haar oplossingen voor een

Bovendien wordt het ventileren ook steeds slimmer

comfortabel, energiezuinig en gezond binnenklimaat.

gedaan, waardoor de ventilatie-oplossingen

EĂŠn van de pijlers hierin zijn de ventilatie-oplos-

weinig energie vragen en warmteterugwinning

singen. Ventileren was altijd al heel belangrijk in

steeds belangrijker wordt. Belangrijk hierbij is

een woning, maar door de steeds beter geĂŻsoleerde

het ventileren op het juiste moment en in de juiste

woningen krijgt ventilatie eindelijk de aandacht die

hoeveelheden. Het ontwikkelen van ventilatie-oplos-

het verdient. Een goed geventileerde woning zorgt

singen die hieraan voldoen en zelfs de verwachting

immers voor comfort ĂŠn een gezond binnenklimaat.

overtreffen, is onze uitdaging.

gen van Itho Daalderop

19_0091 | ID 2019-10-16

Kijk op www.ithodaalderop.nl/luchtmacht voor de ventilatie-oplossin

19_0091 Luchtmacht Advertentie.indd 1 IZ1119_29_xxxx.indd 29

21-10-19 10:44 21-10-2019 11:52:47

OPINIE

DIJKGRAAF

DE WARMTEPOMP ALS KOP VAN JUT Af en toe bekruipt mij het gevoel dat we in Nederland leven in een angstmaatschappij. Jaren geleden was er een huiveringwekkend artikel over het gevaar van spaken in een fietswiel. Hoe gevaarlijk is dat? Jaarlijks komen duizenden kindervoetjes hiermee in aanraking… De spaak moest maar snel in de ban, te gevaarlijk. Als je goed naar die getallen kijkt, blijkt dat van het aantal kinderen tussen 0 en 4 jaar dat hiermee te maken krijgt, ongeveer 1,5% een serieus letsel heeft. Natuurlijk is ieder (kinder)voetje er één te veel, maar is een dergelijke percentage nu reden om er zo dramatisch over te doen? Een risicoloos leven bestaat niet.

Ik dacht hieraan toen ik keek naar de uitzending van Radar op 16 september jl. Wat een drama als je al vier winters met je gezinnetje in de kou zit. Met alle goede bedoelingen is een warmtepomp in je woning geïnstalleerd. Duurzaam: goed voor het milieu en de volgende generatie, en van het gas af.

Vervolgens zit je in de kou! Vier winters op een rij. Bibberen in je eigen huis. Ik snap dat je daar helemaal klaar mee bent.

Zeker als blijkt dat niemand je probleem oplost. Om gek van te worden. Zelfs bij de voorzieningenrechter kom je niet verder, omdat het probleem ‘hoog complex’ is?

Angst Weer is het ‘de warmtepomp’ die het middelpunt is van de ellende. Het ding zorgt niet voor voldoende warmte. Bij Radar passeert alles de revue. De installateur geeft ‘niet thuis’, rapporten van deskundigen spreken elkaar tegen, niemand is verantwoordelijk, de branchevereniging helpt ook niet en de zorgvuldig opgestelde ontwerprichtlijnen blijken niet te zijn gevolgd.

Het resultaat van deze aandacht: ’angst’ voor de warmtepomp, ‘angst’ voor de sector, ‘angst’ voor prutsers, ‘angst’ voor de afkickverschijnselen van de gasverslaving. De reactie op deze nare reportage laat zich raden. De overheid moet zich er mee bemoeien! Tijd om in te grijpen. Tijd voor een nieuw certificeringssysteem. Tijd voor nieuwe, strenge regels.

Ik word al moe bij de gedachte.

We hebben steeds meer het idee dat het leven beheersbaar is. Het ultieme geloof in de maakbare samenleving. Het blijkt ook nu weer, angst creëert twee reacties: controle of vermijding. Dit mechanisme gaat zichzelf versterken. Controle is verslavend en zelfversterkend. Vermijden is ook verslavend, daarbij is vermijden gevaarlijk omdat je het contact met de realiteit verliest. Door vermijden wordt het onbekend ‘terrein’ en daardoor voor je gevoel steeds gevaarlijker.

Trots De warmtepomp draait dat het een lieve lust is en kan hier helemaal niets aan doen. Prutsers die niet eerst de gebouw-

IZ1119_opinie_dijkgraaf.indd 30

Jaap Dijkgraaf, Algemeen directeur Adviesbureau DWA

schil op orde brengen, prutsers die niet de ontwerprichtlijnen volgen, prutsers die consumenten in de kou laten zitten. Zij verdienen geen aandacht. Vooral zij mogen de publieke opinie van ons vak niet domineren. Wees vooral trots op wat we met elkaar iedere dag wel voor elkaar krijgen. In ons kantoor draaien al twintig jaar drie warmtepompen, probleemloos.

Ook in mijn woning draait drie jaar een warmtepomp, geheel probleemloos. En lekker warm dat het is! Het werkt!

Positiviteit Het is goed dat er regels zijn die het begin van de transitie naar duurzamer bouwen afdwingen. Echter, dat is niet voldoende. Er moet een verwachting, een verlangen ontstaan naar die duurzame samenleving. Dan pas komt de positieve creativiteit los. Partijen die hier nu inmiddels zelf mee bezig zijn, moeten dit positief uitdragen, enthousiast blijven praten over mooie, duurzame projecten. Dit jaagt in de omgeving de veranderbereidheid aan.

Mijn overtuiging is: met een positieve verwachting kunnen we een eind komen. De vraag is niet wie volgt, maar wie bereid is de verandering naar een duurzame samenleving te leiden en onze omgeving vorm te geven en dat doen we niet door elkaar bij Radar de maat te nemen.

27-9-2019 16:07:04

WE DELEN AL 3 JAAR DE BADKAMER EN VANAF 1 APRIL ÉÉN NAAM: GEBERIT

Drie jaar geleden gingen Sphinx en Geberit verder als één bedrijf.

Samen brengen we het beste voor de badkamer, voor én achter de wand.

Vanaf 1 april 2020 gaan we verder onder één naam: Geberit.

Maar onze producten blijven gelijk en de kwaliteit onverminderd hoog.

Uw contactpersoon verandert niet. Precies zoals u het de afgelopen drie jaar van ons gewend bent. Meer weten? Ga naar: www.sphinxwordtgeberit.nl

135048 Sphinx wordt Geberit_adv 210x297.indd 1 IZ1119_31_geberit.indd 31

23/09/2019 15:13 17-10-2019 8:24:22

TECHNIEK

Isoleren met subsidie BESPAAR OOK DOOR SLIMME THERMOSTAAT Het verwarmen van een woning is voor de huiseigenaar de grootste kostenpost als het gaat om de energierekening. Met isolatie is direct winst te behalen. Zeker als dit wordt gecombineerd met een slimme thermostaat.

Woningeigenaren die vanaf 15 augustus 2019 minimaal twee energiebesparende isolatiemaatregelen hebben uitgevoerd, komen in aanmerking voor de Subsidie energiebesparing eigen huis (SEEH).

Deze regeling – die ook voor installateurs van groot belang is – wordt gecoördineerd door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). De SEEH loopt van 15 augustus 2019 tot en met 31 december 2020. De subsidie voor Verenigingen van Eigenaren loopt tot en met 31 december 2022. Aanvragen zijn sinds 2 september 2019 in te dienen. De subsidie voor energiebesparende maatregelen bedraagt maximaal €10.000 per woning. Eigenaren of gebruikers van woningen die het extra energiezuinige pakket uitvoeren, kunnen een subsidie van maximaal €15.000 (inclusief een bonusbedrag) tegemoet zien.

Slimme thermostaten De SEEH houdt in dat woningeigenaren geld retour krijgen als zij bijvoorbeeld hun muur, vloer, bodem, glas of dak goed laten isoleren. De subsidie bedraagt ruwweg een vijfde van de kosten. Een bijkomend voordeel van deze maatregelen is vaak dat de woning in waarde stijgt. Alle woningeigenaren in Nederland komen in aanmerking voor de SEEH.

32

Juiste isolatie Isoleren staat op dit moment hoog op de agenda als een van de manieren om een succes te maken van de energietransitie. Met de SEEH speelt de rijksoverheid in op deze trend. Professionele installateurs weten dat duurzaam besparen op stookkosten begint met de juiste isolatie. Veel woningeigenaren gaan weliswaar bewust om met gas, door bijvoorbeeld de thermostaat iets lager te zetten en deuren dicht te houden. Maar zonder goede isolatie lekt warmte snel weg via gevel, zolder en vloer en dan lopen de stookkosten toch heel snel op.

De SEEH kan volgens Milieu Centraal impact hebben op driekwart van de woningen in Nederland, want dat percentage is op dit moment nog niet goed geïsoleerd. Voorwaarde voor het verkrijgen van subsidie is wel dat de activiteiten door een bedrijf moeten worden uitgevoerd en niet door de woningeigenaar zelf.

Slimme thermostaten De SEEH houdt echter niet op bij het isoleren van een vloer, muur of dak.

Huiseigenaren die minstens twee maatregelen hebben genomen, kunnen extra voordeel halen uit de aanvullende energiebesparende maatregelen die de SEEH benoemt. Zoals een thermostaat die het energiegebruik binnen de woning afstemt op het leefgedrag en die via een energiemanagementsysteem inzicht geeft in het gehele actuele energiegebruik in de woning. Ook in aanmerking komt een thermostaat waarmee een eigenaar de temperatuur van de afzonderlijke ruimtes in de woning kan regelen. Door energiebesparing te ondersteunen met slimme thermostaten, kan een woningeigenaar tot 20 procent besparen op zijn energierekening, die voor meer dan de helft (55 procent) wordt bepaald door verwarming.

Waterzijdig inregelen Ook andere aanvullende energiebesparende maatregelen in de SEEH bieden woningeigenaren interessante mogelijkheden. Zo bedraagt het subsidiebedrag voor waterzijdig inregelen €60. In combinatie met een slimme thermostaat (zie kadertekst) levert dit de eigenaar naast

november 2019

IZ1119_TA_isoleren.indd 32

17-10-2019 8:26:49

een flinke besparing in totaal €100 op.

Voordelen op een rij Naast de eenmalige subsidie profiteert een woningeigenaar ook van een structurele en significante besparing op de stookkosten én van een geavanceerd en altijd en overal te bedienen verwarmingssysteem dat veel gemak, controle en comfort biedt. De belangrijkste voordelen op een rij zijn: • minder gasverbruik: door waterzijdig in te regelen in woningen kan volgens TNO om en nabij 10 procent op stookkosten bespaard worden. De Consumentenbond geeft aan dat met een goed ingeregelde cv-installatie al snel €100 bespaard kan worden, voor oudere woningen kan dat zelfs het dubbele zijn; • meer comfort: is de keuken al warm, maar blijft de woonkamer koud?

Duurt het lang voordat het hele huis op temperatuur is? Dan zijn de radiatoren niet goed op elkaar afgesteld.

Waterzijdig inregelen zorgt voor in een aangenaam binnenklimaat; • rust voor het oor: klanten die klagen over fluitende en ruisende leidingen hebben zeer waarschijnlijk een slecht ingeregelde cv-installatie in huis.

Met waterzijdige inregeling zijn die hinderlijke geluiden verleden tijd; • geen retourbezoek: waterzijdig inregelen is voor zowel de installateur als klant een relatief kleine investering. De klant bespaart energie en de installateur ook: de laatste hoeft minder vaak langs te komen om de symptomen van slecht ingeregelde installaties te verhelpen 

KOMBI-TRV Bij het waterzijdig inregelen van een cv-installatie biedt de Kombi-TRV van Honeywell Home prima mogelijkheden. Deze thermostatische radiatorafsluiter met ingebouwde drukregelaar biedt een robuuste oplossing die snel en eenvoudig te monteren is. Voor een optimale balans in de verwarmingsinstallatie is het alleen nodig de volumestroom van de radiatoren in te stellen op de Kombi-TRV’s.

TRAINING WATERZIJDIG INREGELEN Voor installateurs die waterzijdig inregelen (nog) beter onder de knie willen krijgen, organiseert Honeywell Home praktische trainingen. U leert het praktische onderscheid tussen statisch en dynamisch inregelen, de warmtebron af te stemmen op de warmtevraag, radiatoren, vloerverwarming en combinaties in te regelen en hoe waterzijdig inregelen succesvol te verkopen is. De trainingen zijn bedoeld voor medewerkers van cv-installatiebedrijven, zoals adviseurs, werkvoorbereiders en installatie- en servicemonteurs. Ze duren een halve dag, inclusief lunch. Dit najaar zijn er nog trainingen op 6 november en 11 december, beide in Amsterdam. Inschrijven kan door een mail te sturen naar cvspecialist@resideo.com.

SLIMME THERMOSTAAT De evohome Wi-Fi van Honeywell Home staat bovenaan de SEEHlijst met aanbevolen thermostaten.

Ook andere thermostaten van deze fabrikant passen binnen de subsidieregeling voor slimme thermostaten die energie te besparen, zoals de T6 Slimme thermostaat.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_TA_isoleren.indd 33

17-10-2019 8:26:51

ZAKELIJK

BENG-eisen IMPACT OP DE INSTALLATIEPRAKTIJK De BENG-eisen zijn bekend. Deze nieuwe energieprestatie-eisen zijn een belangrijke stap richting energieneutraliteit. Maar wat betekenen nieuwe rekenregels voor de installateur? Die impact komt uit een onverwachte hoek: de communicatie wordt belangrijk.

Bij projectontwikkelaars en bouwbedrijven zoemt het al rond: er komen nieuwe energieprestatie-eisen. Maar in de installatiesector is het nog stil. Toch komt het dichterbij: BENG. Voor eind 2019 komt de software op de markt en vanaf 1 juli 2020 wordt het de wettelijke minimumeis bij elke bouwaanvraag voor nieuwbouw. BENG staat voor Bijna Energie-Neutrale Gebouwen en is de opvolger van de bekende EPC, die sinds 1995 gebruikt is om stapsgewijs strengere eisen te stellen aan de energieprestaties van nieuwbouw.

Succes EPC De installateur heeft dat gezien in de toepassing van nieuwe technieken.

De HR107-ketel was 20 jaar geleden nog innovatief, PV-panelen op het dak nog een uitzondering en van CO2gestuurde ventilatie en een box met gelijkstroommotoren had nog niemand gehoord. Terugkijkend is de EPC een motor geweest voor innovatie in de installatietechniek voor de bouw.

Noodzaak BENG Maar met de energietransitie voor de boeg en energieneutrale gebouwen als doel, schiet de EPC tekort. Vooral dat het maar één getal is, gaat wringen.

34 XX

Een warmtepomp wordt zo nauwkeurig mogelijk geselecteerd aan de hand van de warmteverliesberekening.

Een slechte prestatie op het gebied van isolatie compenseren met extra PV op het dak; dat levert voor de gebruiker van het gebouw uiteindelijk geen comfort en ook geen lage energierekening op. Dat moet anders, besloot de overheid een aantal jaar geleden.

Uitleg eisen Er komen aparte eisen voor drie belangrijke aspecten van een (bijna) energieneutraal gebouw. De eerste indicator (BENG-1 in de wandelgangen) stelt een maximum aan de energiebehoefte voor verwarming en koeling. Daarmee wordt een goed bouwkundig ontwerp gewaardeerd. BENG-2 stelt een grens aan het vooraf berekende gebruik van fossiele energie, en waardeert daarmee de toepassing van energiezuinige technieken. Die twee eisen worden uitgedrukt in kWh/m2.jaar, onafhankelijk van de energiedrager, dus ook als het niet gaat om een all-electric oplossing. De derde eis stelt toepassing van hernieuwbare energie in elk plan verplicht. Nog niet 100%, daarom is het ‘bijna’ energieneutraal.

Integrale aanpak Drie eisen waaraan elk plan gelijktijdig moet voldoen. Dat vraagt om een integrale aanpak, die niet alleen de adviseur, maar ook het bouwbedrijf en zeker de installateur aangaan. Dat vraagt om afstemming en dus communicatie. Maar als we de eerste voorbeelden zien, van plannen die nu al aan de nieuwe eisen voldoen, dan is het verschil met de huidige nieuwbouw technisch gezien niet zo groot. Vooropgesteld dat we het vergelijken met een ‘aardgasloos’ energieconcept. De stap naar nieuwbouwzonder-aardgas is voor de installateur daarmee ingrijpender dan de stap van EPC naar BENG.

Meedenken Toch vraagt de nieuwe tijd om een andere houding. Twee voorbeelden om het toe te lichten. Direct is duidelijk dat nieuwe installatiecomponenten om meestal meer opstelruimte vragen.

Denk maar aan een lucht/water-warmtepomp met binnen- en buitenunit en boilervat. Die ruimte moet er zijn en de plaats bepaalt of er geluidsoverlast

november 2019

IZ1119_ZA_bengeisen.indd 34

27-9-2019 16:08:14

wordt ervaren. Daar moet al in het ontwerp over worden nagedacht; een fase waarin de installateur nu nog niet aan tafel zit.

Het luistert nauw Het tweede voorbeeld is wat complexer. Een gascombiketel wordt gekozen vanwege zijn tapwatercapaciteit.

Daarmee is er in de praktijk een enorme overcapaciteit voor de verwarming aanwezig. Een minder goede gebouwschil, slechte isolatie of meer naden en kieren, kunnen gemakkelijk gecompenseerd worden. Als er als klachten zijn, helpt een hogere stooklijn in veel gevallen. De energiekosten worden wat hoger, maar het comfort is volgens verwachting. Een warmtepomp wordt zo nauwkeurig mogelijk geselecteerd aan de hand van de warmteverliesberekening. De tapwatervraag bepaalt daarnaast de grootte van het boilervat. Blijkt nu dat het gebouw niet op temperatuur komt, dan zijn er veel grotere ingrepen nodig. In eerste instantie wordt de installateur daarop aangekeken; zijn installatie is immers niet in staat de benodigde warmte (of koude) te leveren.

Goede randvoorwaarden Op dit vlak kan de installateur leren van andere (onder)aannemers. Een vloerleverancier zal nooit parket gaan leggen als de vochtigheidsgraad van de ondervloer te hoog is. Hij weet dat bij kromtrekken zijn bedrijf aansprakelijk wordt gesteld. Met andere woorden: hij bewaakt zijn randvoorwaarden. Die houding wordt ook voor de installateur meer en meer van belang. Hij mag verwachten dat de bouwkundige aannemer een gebouw oplevert, waarvan de energiebehoefte niet hoger is dan uit de BENG-berekening blijkt. Dat moet ook aangetoond kunnen worden, door stelselmatige kwaliteitsbewaking en metingen waar nodig, bijvoorbeeld van de luchtdichtheid. Een dergelijke aanpak past ook naadloos in de volgende grote uitdaging voor de markt: bouwen met kwaliteitsborging. Laten we maar zeggen een onderwerp voor een volgend artikel.

Aan de hand van rekensoftware kan worden bepaald of er voldaan wordt aan de BENG-eisen

Zonder een goede afstemming tussen de verschillende bouwpartners is het onmogelijk om te voldoen aan de BENG-eisen

Bestaande bouw Terug naar de energieprestatie. Tot hier hebben we nieuwbouw als uitgangspunt genomen. Maar ook in het onderhoud en de renovatie van bestaande gebouwen gaan zaken veranderen.

In het kader van de energietransitie worden de komende jaren stapsgewijs wijken van het aardgas afgesloten en wordt de energielevering veranderd.

Op die manier kunnen we over 30 jaar spreken van ‘energieneutraal’ voor de hele gebouwde omgeving. Om dat te kunnen uitvoeren moeten er berekeningen worden gemaakt en dat gaat in de toekomst gebeuren met dezelfde rekenregels als voor nieuwbouw. Logisch, want een goed gerenoveerd bestaand pand of bestaande woning, kan qua gebruik, comfort en energieverbruik concurreren met nieuwbouw.

Regels Let op: het gaat om de rekenregels, niet om de eisen. Want in bestaande gebouwen is de bestaande situatie

het uitgangspunt, en dat zorgt voor beperkingen. De energiebehoefte en het energiegebruik worden ook voor bestaande gebouwen berekend in kWh/ m2.jr en hier wordt ook het energielabel mee berekend. Ook hier geldt voor de installateur dat het een geleidelijke overgang zal betekenen.

Van BENG naar ENG Door de oogharen kijkend, lijkt de invoering van de BENG-eisen voor de installateur in technische zin een logische stap in de energietransitie. De stap naar aardgasloze nieuwbouw heeft voor de installatiesector een grotere impact gehad. Nieuwe energieconcepten vragen wel om veel betere afstemming met andere partijen, zowel de opdrachtgever, gebruiker als bouwpartners. Bovendien gaat de ontwikkeling door; op termijn wordt het ENG: een energieneutrale gebouwde omgeving  Auteur: Harm Valk, Senior-adviseur en partner Nieman Raadgevende Ingenieurs

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_ZA_bengeisen.indd 35

27-9-2019 16:08:14

DUURZAME VERWARMING. Energiezuinig, maximaal comfort Het assortiment Estia lucht-water-warmtepompsystemen van TOSHIBA zijn de energiezuinige en betrouwbare oplossing voor maximaal comfort op het gebied van duurzame verwarming, warm tapwater en koeling.

Estia is met zijn compacte afmetingen en lange leidingafstanden flexibel in installatie en kan probleemloos in zowel bestaande als nieuwe situaties worden toegepast.

Alle modellen zijn voorzien van een riant energielabel waarmee zij in aanmerking komen voor de ISDE subsidie. Kortom, totaalsystemen met vele mogelijkheden voor een schonere toekomst!

WWW.TOSHIBA-AIRCO.COM

Al 45 jaar uw betrouwbare partner voor TOSHIBA airconditioning!

TOSHIBA-Estia-najaar2019-helepagina.indd 1 IZ1119_36_xxxx.indd 36

09-09-19 11:30 21-10-2019 11:51:36

ASIJEE

COLUMN

KAN DE NIEUWE VAKMENS NU OPSTAAN Veel bedrijven zijn op zoek naar de nieuwe vakmens. Als klimaatmakers van Nederland zoekt de sector naar medewerkers die het verschil kunnen maken. Met hun kennis, inzet en ervaring. Maar ook zelfbewust, met honger naar nieuwe kennis en ontwikkelingen én natuurlijk hart voor de zaak. Maar de vraag dringt zich op of dit zo nieuw is? Ik denk dat 10 jaar geleden bedrijven ook op zoek waren naar deze veerkrachtige medewerkers. Wellicht is de noodzaak groter. Met de inzet op verduurzaming van de samenleving ligt er een grote opgave juist voor de techniek. Maar wie is die nieuwe vakman of vakvrouw? Mijn antwoord: dat zijn we allemaal!

Het is een mooi spreekwoord: als je wijst naar een ander, wijzen vier vingers naar jezelf. En dat geldt hier ook. We kunnen net zoals die oude Amerikaanse posters met de kreet ‘We want you’ de nieuwe vakmens oproepen om in de techniek te komen werken. Maar we hebben ook al veel vakmensen in onze bedrijven zitten. Wat doe jezelf als bedrijf als het gaat om het vinden en voeden van medewerkers?

Laatst was ik bij een prachtige bijeenkomst waar bevlo-

genheid van medewerkers centraal stond. Misschien een ouderwets woord, maar wel de kern van wat mensen raakt in het werk. Vakmensen vragen iets van bedrijven om te kunnen werken en optimaal te presteren. En dat vraagt ook om vakmanschap binnen de bedrijven. Wat was het prachtig om ondernemers op de bühne te zien staan die werk maken van dat vakmanschap. Bedrijven die nadenken over de gezondheid van hun mensen, die inzetten op een goed gesprek, die medewerkers blijven scholen ook op onderwerpen als digitaal werken. Bedrijven die inzetten op inclusief vakmanschap met de overtuiging dat voor iedereen plek in de techniek.

Hart voor de zaak en hart voor de medewerker is het perfecte recept voor duurzame inzetbaarheid. En dat vraagt van iedereen iets.

Sven Asijee Directeur OTIB

Een comfortabel binnenklimaat met airsocks

filtratie | reconditionering | luchtverdeling Fijnstof is een groot gezondheidsprobleem. Mensen brengen circa 90% van hun tijd binnen door.

Dat maakt goede fijnstoffilters heel belangrijk. Ook op kantoor. Een gezond binnenklimaat begint bij de longen van een gebouw. Dat betekent onderhoud van luchtbehandelingskasten, goede fijnstoffilters, schone kanalen en comfortabele airsocks.

Zet u als installateur en/of gebouwbeheerder de gebruiker op de eerste plaats? Vlint helpt bij het vinden van de balans tussen fijnstoffiltratie en energieverbruik. Onze 360°-aanpak met eigen servicemonteurs en technisch experts ontzorgt installateurs compleet.

www.vlint.nl | 088-8877111

voor een zuiver klimaat en proces

IZ1119_column_asijee_otib.indd 37

Maak kennis met onze producten, diensten en oplossingen. www.vlint.nl +31 (0)88 88 77 111

18-10-2019 14:33:06

ZAKELIJK

De nieuwe vakmens IN EEN VERANDERENDE BRANCHE De technische installatiebranche ontwikkelt zich voortdurend.

Nieuwe kennis, nieuwe technologieën, nieuwe uitdagingen. De vakmensen in de branche ontwikkelen mee. Ze volgen coachingstrajecten, nemen deel aan cursussen en investeren in hun toekomst. Zij nemen regie over hun loopbaan om niet alleen nu, maar ook in de toekomst inzetbaar te blijven. Maar hoe doe je dit? Hoe pas je je aan? Hoe ga je om met de ontwikkelingen in de branche, maar ook met jouw eigen dromen en wensen? Vier

met het zichzelf blijven ontwikkelen.

“Ik ben opgeleid als loodgieter en heb daarna gewerkt in waterzuivering, milieutechniek, voedselproductie en machineverhuur. Je kunt dus wel zeggen dat ik gewend ben aan een leven lang leren.” Oscar Brouwers (56) geeft evenzeer aan van jongs af aan te hebben doorgeleerd. “Ik heb vroeger veel in de avonduren geleerd. En ook nu neem ik deel aan opleidingen en trainingen om bij te blijven.”

vakmensen – drie werknemers en Samen doen een werkgever – vertellen vanuit eigen ervaring hoe zij werken aan duurzame inzetbaarheid in een veranderende branche.

Voor André Dekkers (44) is het niet nieuw om met zijn eigen ontwikkeling bezig te zijn. “Ik heb hier altijd wel aandacht voor gehad. Je moet met je tijd meegaan,” aldus Dekkers. Ook Nico Kooij (53) heeft al jarenlang ervaring

XX 38

Dekkers, nu nog werkzaam als servicetechnicus bij ESNW in Alkmaar, beseft goed dat het pure noodzaak is om je te blijven ontwikkelen. “Veel werkgevers eisen het ook. Als je je papiertjes niet op orde hebt wordt het op de arbeidsmarkt lastig.” Kooij, actief bij RSP Technology in Delfzijl, herkent dit. “Je werkgever profiteert ook van je ontwikkeling. En hoe beter het gaat met je werkgever, hoe beter het gaat met jou!”

Volgens Brouwers, die zelf maintenance engineer is bij Strukton in Utrecht, snijdt het mes aan twee kanten: “Je bent zelf

in beweging en je werkgever ziet dat je actie onderneemt. Daardoor raakt je bedrijf bijna automatisch betrokken bij jouw ontwikkeling.”

Vertrouwen Voor Harm Vredenburg, directeur van het in 1922 opgerichte Vredenburg Installatietechniek in Steenwijk, is deze manier van denken al vanzelfsprekend.

Zijn bedrijf is flexibel en meedenkend met bijvoorbeeld werktijden. En de relatie tussen de medewerkers en de directie is altijd gebaseerd op vertrouwen. “Daarnaast leggen we de tijdens de bedrijfsbijeenkomsten de jaarcijfers uit, zodat iedereen kan zien waar alle euro’s heengaan en vandaan komen.

Hiermee versterken we het gevoel dat we het écht samen doen en allemaal verantwoordelijk zijn voor het werk.”

Lef Soms gaat niet alles vanzelf en is het ook een kwestie van lef, zo beaamt Vredenburg. “Toen ik ons nieuwe bedrijfsgebouw neerzette, inclusief een kleine windturbine, vroeg menigeen

november 2019

IZ1119_ZA_denieuwevakmens.indd 38

14-10-2019 12:25:52

of ik gek was geworden. Energiezuinig bouwen was toen namelijk nog niet zo vanzelfsprekend. Maar lange tijd stond ons pand in de top 10 van meest energiezuinige panden van Nederland.”

Lachend: “Met de windturbine is het minder goed afgelopen, die is omgevallen. Maar soms moet je gewoon dingen proberen! En de investeringen neem ik voor lief.” En dit geldt ook voor vakmensen. “Investeer in je mensen en maak optimaal gebruik van hun kracht.

Het maakt je bedrijf dynamisch en klaar voor de toekomst. En je kunt er als werkgever zélf mee aan de slag!”

Een leven lang ontwikkelen Ondanks dat Dekkers, Kooij en Brouwers het in hun werk uitstekend naar hun zin hebben, besloten zij allen actie te ondernemen. Dekkers ging zelfs op zoek naar een andere baan.

“Ik begon het gevoel te krijgen dat ik in mijn baan was uitgeleerd. Daarom besloot ik verder te kijken.” Net als Dekkers geeft Kooij aan fluitend naar zijn werk te gaan. “Ik heb het erg naar mijn zin.” Toch blijft ook Kooij bezig met zijn ontwikkeling. “Ik zie het als een spreekwoordelijke lopende band.

Als je eenmaal iets kan, wordt het tijd voor iets anders. Anders is het niet leuk meer.“ Ook Brouwers is op zoek naar uitdaging, ondanks dat hij met volle teugen geniet van zijn werk. “Ik heb het enorm naar mijn zin. Een coach heeft mij er echter wel bij geholpen om mijn persoonlijke ontwikkeling tegen het licht te houden.”

Fysieke inspanning

wust van de zware kanten van zijn werk.

“Uiteindelijk wil ik daarom wel graag uit de buitendienst.”

geeft een aantal van hen kinderen een middagje praktijkonderwijs, in eigen tijd. Dit zijn initiatieven waar ik heel trots op ben.”

Mensen aansturen Dekkers, Kooij en Brouwers hebben alle drie een plan voor ogen in welke richting zij willen bewegen. Dekkers: “Bij mijn nieuwe werkgever liggen voor mij kansen om bijvoorbeeld technisch beheerder of projectleider te worden.

Daarnaast lijkt het mij ontzettend leuk om mijn kennis en ervaring met anderen te delen!”

Kooij wil nieuwe accenten leggen. Omdat naar mijn mening alles begint met P&O. Ik heb vrij veel mensenkennis opgebouwd, dus zit ik eraan te denken om een extra opleiding op P&O-gebied te doen.” Ook Brouwers gaat een nieuw terrein verkennen. “Ik ben nu inspecteur en ik word hopelijk ook adviseur. Dan kan ik in de mentorrol mijn collega’s nog beter ondersteunen.”

Zélf aan de slag Dekkers: “Je kunt niet altijd naar je werkgever kijken. Die kan wel meedenken, maar uiteindelijk moet je zélf aan de slag om aan je toekomst te werken.”

Dat deed hij zelf door verschillende cursussen en trainingen te volgen, maar dus ook door op zoek te gaan naar een nieuwe werkgever. Kooij ging ook zelf aan de slag. “Bij ons wist niemand veel van elektrotechniek. Toen ik dat bij de leiding aangegeven had, ben ik samen met een collega een opleiding gaan doen. Dit werd perfect geregeld via OTIB.” Ook voor Brouwers bood OTIB uitkomst. Hij vroeg onder andere advies van een coach. “Je staat dan echt voor de spiegel. De coach laat je dingen echt anders doen inzien, hoezeer je het ook naar je zin hebt.”

Trots Volgens Vredenburg draait het in de relatie tussen werkgever en werknemer om dialoog, overleg en vertrouwen.

“Als werkgever moet je eerlijk zijn dat investeren in duurzame inzetbaarheid soms moeilijk is en ja, dat het geld kost.

Hier begint het mee. Maar de waardering die je ervoor terugkrijgt is veel meer waard.” Maar bij Vredenburg kijkt men verder. “We doen mee aan veel maatschappelijke projecten in de regio.

En ons sponsorbudget is voor 90% in handen van de medewerkers. Op die manier kunnen zij maatschappelijke projecten naar keuze sponsoren. Ook

Bewustzijn Wat leveren deze investeringen op?

Vredenburg: “Een gemotiveerde, uitgeruste werknemer die blijft! En soms vragen medewerkers ook hoe het met mij gaat. Dat stukje bewustzijn is prachtig. Volgens Vredenburg kan duurzame inzetbaarheid het best omschreven worden als een ideale mix van vakmanschap, gezondheid, veiligheid, samenwerking en motivatie. Samen leidt dat tot iets dat ik volhoudbaarheid noem.

Mijn motto is altijd: ‘Als de menselijke norm regeert, krijg je een bedrijf dat rendeert!’” 

In de zoektocht naar ontwikkeling en uitdaging speelt in de technische branche de flinke fysieke inspanning ook mee. Brouwers: “Je ziet, onder andere door leeftijd, dat sommige collega’s het lastig hebben. Door je te blijven ontwikkelen kun je altijd iets anders gaan doen.” Kooij is het daarmee eens.

“Ik wil op mijn 65ste niet meer boven een hete oven staan. Daarom vind ik het heel belangrijk dat je nadenkt over de toekomst. Vooral als je een zwaar beroep hebt.” Ook Dekkers is zich beREAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_ZA_denieuwevakmens.indd 39

14-10-2019 12:25:53

ZAKELIJK

Installatieadviseur 2.0 HOUD UW OPDRACHTGEVER SCHERP! Moderne woninginstallaties zijn zo omvangrijk en complex, dat opdrachtgevers moeten meedenken over de keuzes. Vaak wenden zij zich echter slecht voorbereid tot de installateur, wat leidt tot tijdverlies, onbegrip en ontevredenheid achteraf. Adviseur Sjoerd Eegerdingk bedacht een oplossing waar zowel de installateur als opdrachtgever profijt van

40 XX

hebben.

Adviseur Sjoerd Eegerdingk op een bouwproject

Iedereen die heeft te maken met woningbouw en installatietechniek, weet hoe snel het vakgebied zich doorontwikkelt en hoeveel nieuwe oplossingen en producten er continu op de markt komen. Waar woningen voorheen werden voorzien van een verwarmingsketel en een afzuigsysteem, is het verschil met de utiliteitsbouw tegenwoordig een stuk kleiner. Nieuwe weten regelgeving, duurzaamheidseisen en technische ontwikkelingen, doen een groot beroep op de kennis en vaardigheden van installatiebedrijven.

Via de nodige inspanningen gelukt het de sector gelukkig grotendeels om op het benodigde niveau te blijven werken. Wie echter achterblijft, is de particuliere opdrachtgever die wellicht voor het eerst in zijn leven een woning gaat bouwen en in de meeste gevallen wel hoge ambities heeft, maar onvoldoende kennis van de technische installaties.

Ervaringen Sjoerd Eegerdingk heeft 30 jaar ervaring als installatieadviseur, en veel contact met particuliere opdrachtgevers en eindgebruikers. Hij ervaart hoe mensen worstelen met alle installatietechnische keuzes die op hen afkomen.

“In veel gevallen zouden de mensen zich het liefst helemaal niet bezighouden met al die techniek, maar men begrijpt het grote belang voor hun woongenot, comfort en gezondheid. En niet te vergeten voor de bouwkosten en woonlasten.” Toch gaat voor veel particulieren het inschakelen van een installatieadviseur nog een stap te ver.

Men wendt zich eerder rechtstreeks tot de installateur, waarbij de overleg- en oriëntatiefase met een adviseur wordt overgeslagen.

Slecht voorbereid Op basis van ervaring is de installateur in staat om een voorstel te doen

waarmee aan alle redelijke eisen wordt voldaan. Omdat de opdrachtgever zich onvoldoende heeft voorbereid, blijven echter veel specifieke kwaliteits- en gebruikseisen en uitvoeringsvarianten, opties en mogelijkheden onbesproken.

Ook als de installateur ruim de tijd neemt voor het overleg en het toelichten van zijn voorstellen, blijft sprake van onbegrip en is het lastig om te komen tot concrete voorstellen en afspraken.

Opdrachtgevers voelen zich vaak onbehaaglijk en komen tijdens de bouw of het gebruik tot gewijzigde inzichten.

Het zou goed zijn als mensen zich beter zouden voorbereiden.

Meerwaarde internet Via bijvoorbeeld internet kunnen opdrachtgevers enorm veel informatie vinden over nieuwe technische oplossingen en producten. Ook worden mensen uitgebreid bijgepraat door vrienden en familie of maken ze afspraken met leve-

november 2019

IZ1119_ZA_installatieadviseur.indd 40

18-10-2019 17:54:40

ranciers en installatiebedrijven. Na zo’n proces resteert echter meestal een ‘door de bomen het bos niet meer zien’ gevoel. Men is overladen met mogelijkheden maar het blijft onbepaald wat voor hun woning en hun persoonlijke situatie de beste keuze is. En hoe ervoor wordt gezorgd dat het totaal aan installaties leidt tot een evenwichtige bouw waarin alles goed op elkaar is afgestemd.

Adviestraject Eegerdingk bedacht een oplossing voor dit probleem. Zijn adviestraject begint met het bespreken van bestaande ideeën en wensen. Soms heeft men zich al georiënteerd en is de vraag of bepaalde technieken een goede oplossing zijn. Daarbij wordt gekeken naar relevante kenmerken van het ontwerp, zoals afmetingen, glaspercentages, gebruiksfuncties en bijvoorbeeld de aanwezigheid van een kelder of bijgebouw.

Na het vaststellen van de uitgangspunten wordt ingegaan op de technische oplossingen. Deze fase resulteert in een Programma van Eisen (PvE). Soms wordt een installatiebestek opgesteld maar het PvE vormt ook een prima startdocument voor overleg met een installateur, die hiermee veel sneller tot een passend voorstel kan komen.

of specifieke vragen. Het proces leidt tot meer begrip en kennis waardoor men beter in staat is om regie te voeren over het ontwerp- en bouwproces.

Door de laagdrempelige werkwijze is het programma inmiddels zelfs door atechnische opdrachtgevers enthousiast ontvangen.

king komen voor een tegemoetkoming in de kosten via de Ontwikkelingsstimuleringsregeling. Meer informatie over het adviesprogramma kunt u vinden op www.mijninstallatieadvies.nl 

Bijscholing Hoewel het programma is ontwikkeld voor de particuliere opdrachtgever, is het ook beschikbaar voor zakelijk gebruik. Onder de deelnemers bevinden zich inmiddels ook architecten en bouwbegeleiders. Zeker ook voor niet-doorgewinterde medewerkers van installatiebedrijven of mensen die voornamelijk werkzaam zijn in de montage, is de informatie zeer waardevol. Het programma is als training opgenomen in de OTIB-etalage waardoor werkgevers in de installatiesector in aanmer-

Waaier met hulpformulieren

Onlineadvies Tijdens het verkennend overleg wordt veel besproken dat voor iedere opdrachtgever opnieuw relevant en nuttig is. Ondanks de verscheidenheid in woningen en wensen, is hier sprake van een geordend systematisch proces.

Op basis van nieuwe leermiddelen, heeft Sjoerd Eegerdingk een e-learning programma ontwikkeld waarmee opdrachtgevers deze projectfase, zelf kunnen doorlopen en vastleggen.

Alle relevante informatie is verzameld in videofilmpjes die mensen tijd- en plaatsonafhankelijk kunnen bekijken.

Door het aankruisen van ja/nee-vragen in formulieren, bepaalt de gebruiker zijn uitgangspunten en voorkeuren en ‘schrijft’ hij zelf zijn PvE. Het programma biedt diverse mogelijkheden voor het indienen en bespreken van persoonlijke

Eegerdingk toont een schermopname van zijn ‘Online Academy’.

UITLEG Voor alle woninginstallaties en relevante onderwerpen zijn aparte videofilmpjes beschikbaar. De deelnemer maakt hieruit een keuze of besluit alles te bekijken, omdat naast basisprincipes wordt ingegaan op extra mogelijkheden en opties die het comfort en de gebruikswaarde enorm kunnen verhogen. Via het invullen van duidelijke formulieren worden alle keuzes en opties geresumeerd en legt de deelnemer alle specifieke wensen en eisen vast. De formulieren vormen samen het Programma van Eisen voor de installaties. Voor alle persoonlijke vragen over de installaties, kunnen deelnemers gebruik maken van: mailcontact, video chats, bijeenkomsten en een besloten Facebookgroep.

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_ZA_installatieadviseur.indd 41

18-10-2019 17:54:41

ZAKELIJK

Dag van de Warmtepomp FABELS EN FEITEN IN DUURZAME VERWARMING Bouwbedrijven veranderen de komende decennia in hightechbedrijven, waarin de meest innovatieve bouwtechniek, klimaattechniek en installatietechniek zich nauw met elkaar verweven. Robots worden ingezet die panelen maken waarmee woningen worden voorzien van nieuwe muren en daken. Technici hoeven alleen nog maar de prefab-leidingen aan te koppelen, zodat warmtepompen – wellicht verwerkt in de daken en de muren – hun werk kunnen doen.

Dat is nodig om bijna vier miljoen rijtjeshuizen uit de jaren vijftig tot en met de jaren tachtig uit de vorige eeuw op een betaalbare manier klimaatneutraal te maken. Dat visioen schetste Jan Willem van de Groep, specialist in duurzaamheid, innovatie en transitie, op donderdag 25 september tijdens zijn presentatie tijdens de Dag van de Warmtepomp bij Aeres Tech in Ede.

Kwaad daglicht De bijeenkomst stond in het teken van het toelichten van feiten en fabels.

Nadat de warmtepomp aanvankelijk als een wondermiddel werd gepresenteerd voor de energietransitie, staat deze techniek nu bij velen – ook in de

42 XX

media – in een kwaad daglicht wegens vermeend lawaai en het slurpen van energie. De waarheid is genuanceerder, bleek uit de presentaties en workshops.

Mits goed toegepast in geïsoleerde gebouwen, biedt de warmtepomp formidabele mogelijkheden om in de komende decennia miljoenen woningen comfortabel te verwarmen. De techniek werkt en is betrouwbaar, maar vraagt om uitgekiende toepassingen. Daarvoor is veel extra kennis nodig in de technische sectoren, zo bleek in het Edense Expertisecentrum koude, klimaat en warmtepompentechniek van Aeres Tech, dat zich profileert als hèt kennisen opleidingscentrum in Nederland op dat gebied.

Anders denken “Mensen hebben sinds de uitvinding van het vuur altijd dingen in de brand gestoken om het behaaglijk te hebben.

Hout, turf, bruinkool, steenkool, olie, gas. Overal ging de fik in. Nu doorbreken we dat patroon en halen we energie voortaan met behulp van natuurkundige processen uit de lucht, uit het water of uit de bodem”, zei spreker

Rimme van der Lee, van Klimaatexpert. com. “Die nieuwe techniek is complex; voor grootschalige en efficiënte toepassingen moeten we anders leren denken.

Dat vraagt om kennis, creativiteit en lef.”

Plug & play-verbouwingen De Dag van de Warmtepomp trok meer dan 250 belangstellenden, veelal vakmensen die werkzaam zijn in de technische sectoren. Jan Willem van de Groep hield zijn gehoor voor dat de omslag naar duurzaamheid veel verder gaat dan de overstap naar de warmtepomp. Hij wil op industriële wijze ‘plug & play-verbouwingen’ mogelijk maken om miljoenen rijtjeshuizen klimaatneutraal te maken. ‘Smart building’ vraagt om anders denken, nieuw structuren en systemen: “Laten we dingen durven bedenken die we nog niet hebben bedacht. Dingen maken waarom nog niemand heeft gevraagd. Zoals Henry Ford van de koets een auto maakte en Steve Jobs de smartphone.” Van de Groep haalde het voorbeeld van de automotor van een Fiat 500 aan: “Die motor is beslist complexer dan een warmtepomp.

Waarom kost die motor dan maar 600

november 2019

IZ1119_ZA_dagvandewarmtepomp.indd 42

17-10-2019 8:39:55

p

euro en een warmtepomp 24.000 euro?

Daar moeten we wat op vinden.”

Heldere cijfers En dat gaat uiteindelijk gebeuren, straalden de sprekers in Ede uit. Rimme van der Ree hield een pleidooi om het energiegebruik van alle energiebronnen die we in ons land gebruiken zo snel mogelijk te gaan uitdrukken in dezelfde eenheid van energie, het kilowattuur. “Het is voor een normaal mens niet te doen om vergelijkingen te maken tussen het verbruik van aardgas in kubieke meters en elektriciteit in kWh. Als je weet dat 1600 kuub gas gelijk staat aan 15632 kWh en je weet ook dat een warmtepomp 3048 kWh gebruikt, dan zie je de enorme reductie in energiegebruik. Om precies te zijn: 1700 kilo CO2. Daar zou je anders 86 bomen voor moeten planten. Met heldere cijfers kunnen we consumenten verleiden tot verstandige keuzes”.

GELUID WARMTEPOMPEN Vanaf 2020 gelden nieuwe eisen voor het maximale geluid van warmtepompen met een buitenunit. Het ministerie van Binnenlandse Zaken wil zo overlast van warmtepompen voorkomen. Deze eisen gelden niet alleen voor nieuwbouw, maar ook voor bestaande woningen. Tom de Boer van de NVKL ging tijdens zijn workshop in op de factoren die van invloed zijn op het geluidsniveau veroorzaakt door een buitenunit. Deze presentatie is terug te vinden op de website van de NVKL: www.nvkl.nl.

SPOELEN VLOERVERWARMING Trainer en expert van Aeres Tech ‘Kees Oostrum ging tijdens zijn workshop: ‘Spoelen vloerverwarming met warmtebeeld’ in op feiten en fabels rondom dit onderwerp. Veel bezoekers van de dag van de Warmtepomp kregen inzicht in de veel gemaakte fouten die zich voordoen in de praktijk. De presentatie van de workshop is terug te vinden op de website: www.opleidingscentrum-go.nl.

Praktische tips Naast de genoemde inleidingen waren er drie praktisch ingestoken workshops over warmtepompen. In een half uur tijd werden de deelnemers aan de Dag van de Warmtepompen bijgepraat over feiten en fabels rond geluidsoverlast.

Vaststelling: warmtepompen maken nauwelijks geluid, maar kunnen onder bepaalde omstandigheden toch hinder veroorzaken. Dat is dan vaak te wijten aan verkeerde afstelling of verkeerde plaatsing. De deelnemers kregen praktische tips mee om klachten over geluid te vermijden.

Propaan De plaatsing van warmtepompen gaat vaak hand in hand met het aanbrengen van vloer- en muurverwarming. Een van de workshops behandelde een reeks potentiele problemen die zich in deze systemen kunnen voordoen, inclusief praktische tips om ze te verhelpen. De laatste workshop behandelde een nog onbekend koudemiddel voor warmtepompen: propaan: goedkoop, goed voor het milieu maar alleen toepasbaar onder strikte toepassing van de veiligheidsregels 

De volgende Dag van de Warmtepomp is op de vierde donderdag van september 2020

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

IZ1119_ZA_dagvandewarmtepomp.indd 43

17-10-2019 8:39:58

Nieuw!

Optimaal bevestigd en klaar voor de zon!

Met Ubbink Solar Bevestiging en Protectie Het unieke Ubbink programma Solar Bevestiging en Protectie bevat diverse bevestigings- en protectiesystemen en is geschikt voor alle in de markt verkrijgbare zonnepanelen. Ieder dak is verschillend en daarom heeft Ubbink, als ervaren dakspecialist, voor iedere daksituatie een oplossing ontwikkeld om uw zonnepanelen degelijk te bevestigen!

Het verbeterde Ubbink Indakmontagesysteem, waarmee u uw zonnepanelen mooi tussen uw dakpannen bevestigt, is nieuw! Net zoals de Solar Kabeldoorvoeren waarmee u uw kabels en leidingen op een veilige en gemakkelijke manier door het dak voert. Voor optimale bescherming en ventilatie van uw zonnepanelen biedt de nieuwe Solar Vogelschroot een uitkomst!

Optimaal bevestigd en klaar voor de zon met Ubbink Solar Bevestiging en Protectie!

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink.nl/solar Adv Solar Bevestiging en IZ1119_45_ubbink.indd 44Protectie 210x297 verw.indd 1

30-01-19 17:26 17-10-2019 8:42:23

COLUMN

VISSER

ALLEEN OF SAMEN? Als zelfstandig installateur zal het meermaals gebeurd zijn dat je opgeroepen wordt in de avonduren, weekenden of op feestdagen. Een ketel die hardnekkig weigert dienst te doen. Je laat je klant toch niet in de kou staan? Een onwillig riool met alle overlast van dien. Of een spontaan lek in een waterinstallatie met water op plekken waar je dit niet wilt.

Daar sta je dan in je eentje te sleutelen, het probleem op te lossen. Je staat immers te boek als een servicebedrijf.

Maar dit soort noodoproepen gaat vaak ten koste van veel familie- en/of sociale contacten. De beller-klant heeft daar natuurlijk geen boodschap aan. Die is al lang blij als zijn probleem weer is opgelost.

Een eenpitter zal sleutelend aan zo’n storing best wel eens denken: als ik er nu eens iemand bij heb, dan hoef ik dit niet allemaal alleen te doen. Helemaal waar natuurlijk, maar we weten ook wat het betekent om personeel te hebben.

Extra organisatie, veel administratieve rompslomp, scholing, toolbox, bedrijfsauto en privégebruik, en ga zo maar door.

Denk daarom eens aan een samenwerking met een col-

lega. In de huidige tijd hoeven we niet bang te zijn voor concurrentie. Er is immers een chronisch te kort aan vaklieden. Samenwerken met een collega met een storingsdienst kan voor beiden uitkomst bieden. Vertrouwen in elkaar en onderling duidelijke afspraken kunnen het leven van een installateur zoveel leuker maken. Het maakt ook echt niet uit of je nu een eenmansbedrijf bent of bij een groot bedrijf werkt.

Samenwerken loont.

Dick Visser Installatiebedrijf Visser in Twisk [Twee generaties installateurs, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

AF FABRIEK

Slimme ventilatiewarmtepomp Duco introduceert de ventilatiewarmtepomp DucoBox Eco Hybride. Hiermee mikt de fabrikant op gezinnen die hun woning stap voor stap

willen verduurzamen tot een volledig gasloze woning.

De ventilatiewarmtepomp heeft een geïntegreerde 2-zonesturing. Door de dag- en nachtzone via een ingebouwde klep afzonder-

SNEL NAAR DE JUISTE ONDERDELEN Met de onderdelenzoeker van Wasco vind je in een paar simpele stappen de juiste onderdelen. In exploded views, oftewel lijntekeningen, zijn alle onderdelen klikbaar. Na één klik is het juiste artikel te zien met alle bijbehorende informatie. Naast het artikelnummer van Wasco, verschijnt ook het artikelnummer van de fabrikant, de prijs en de voorraad. Bestellen kan

lijk aan te sturen, wordt een minimaal geluidsvermogen bereikt. Door metingen op basis van CO2 en vocht wordt bepaald of er meer of minder ventilatie nodig is. De ventilatiewarmtepomp (COP: 5,3) haalt warmte uit de retourlucht en zet die om naar warm water voor verwarming of SWW. Met het oog op de toekomst is de DucoBox Eco technisch makkelijk uit te breiden van Hybride naar AllElectric door het toevoegen van een buffervat.

direct vanuit de onderdelenzoeker. Wasco werkt dagelijks aan de onderdelenzoeker (wasco.nl/onderdelenzoeker) om deze actueel te houden.

Diagnose en inbedrijfstelling via app Nefit Bosch brengt een diagnose- en inbedrijfstellingstool voor cv-toestellen en warmtepompen op de

RUBRIEK

markt. De tool biedt mogelijkheden om tijd te besparen bij in bedrijf name, service en onderhoud. EasyService bestaat uit de gelijknamige app en de nieuwe Bosch Smart Service Key waarmee de installatie met de app kan worden verbonden. Op een mobiel kunnen zo onder andere systeemgegevens worden uitgelezen, parameters worden ingesteld en servicerapporten worden gegenereerd. Het apparaatje op zakformaat wordt met de bijgeleverde kabel aangesloten op de service-interface van het verwarmingstoestel.

Via een versleutelde Wifiverbinding wordt het toestel gekoppeld aan smartphone of tablet. november 2019

IZ1119_column_visser.indd 45

45

17-10-2019 8:14:48

OPLEIDING Veel fabrikanten en leveranciers organiseren (veelal gratis) cursussen en/of workshop voor installateurs. Op deze pagina een overzicht voor de aankomende maanden, zonder daarbij compleet te willen zijn.

Zie voor het meest actuele overzicht, informatie over evt. kosten en aanmelding: Installatienet.nl/opleidingen

AF FABRIEK

RUBRIEK

WAAR IS MIJN BEDRIJFSAUTO? TomTom Telematics voegt een nieuwe functie toe aan zijn Webfleet fleet management oplossing. Trailer en Asset Tracking geeft bedrijven inzage in de positie en het gebruik van hun bedrijfsmiddelen. Vanuit een enkele interface worden zowel de positie van voertuigen als trailers en assets weergegeven op een kaart. Gebruikers kunnen ervoor kiezen om een melding te ontvangen wanneer een van de assets wordt

NOVEMBER

gebruikt, wanneer deze een aangegeven gebied verlaat of wanneer er een beweging wordt gedetecteerd. Dit zorgt voor

6 OK CV (ESS), Remeha, Apeldoorn

een verminderd risico op diefstal en ongepast gebruik. Er

7 ISSO Publicatie 98 Lucht/water warmtepompsystemen voor

kunnen ook notificaties inge-

woningen, Alklima, Papendrecht

steld worden om de gebruiker

7 Duurzame sanitaire oplossingen, Geberit, Nieuwegein

te alarmeren over wanneer er

7 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie

onderhoud nodig is, zodat de

Werk Midden, Amersfoort

asset zijn waarde behoudt.

10 Basis Installatietechniek, InstallatieWerk Midden, Amersfoort 11 Workshop rookgasanalyse, Euro-Index, Intergas Coevoer

den

STATISCH BALANCEERVENTIEL

11 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie

Watts lanceert het statische balanceerventiel iDROSET Serie

Werk Midden, Rijswijk

CF. Het toestel beschikt over gepatenteerde technologie

12 Montagetechniek, PE, VWA en HWA, Geberit, Nieuwegein

voor het nauwkeurig instellen ĂŠn onmiddellijk uitlezen van

14 Workshop rookgassen, Testo, Remeha, Apeldoorn

de vereiste stroomsnelheid in HVAC installaties. Het ventiel

14 ISSO Publicatie 98 Lucht/water warmtepompsystemen voor

is eenvoudig te installeren dankzij een snelle inregeling en

woningen, Alklima, Papendrecht

aanpassing van het gewenste debiet. Het installeren en inrege-

14 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie

len behoeft geen specifieke training of vaardigheden, en het

Werk Midden, Amersfoort

gebruik van traditionele meetappara-

16 Basis Installatietechniek, InstallatieWerk Midden, Amersfoort

tuur is dus niet langer nodig. Een

18 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie

opvallend kenmerk van dit ventiel

Werk Midden, Rijswijk

is het multifunctionele blauwe

19 Legionella Praktijk, Geberit, Nieuwegein

handwiel dat gebruikt wordt

21 Afvoertechniek Vuilwater, Geberit, Nieuwegein

voor het inregelen en tege-

21 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie

lijkertijd het werkelijke de-

Werk Midden, Amersfoort

biet in realtime weergeeft.

25 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie Werk Midden, Rijswijk

DECEMBER 2 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie Werk Midden, Rijswijk 3 Legionellapreventie, Geberit, Nieuwegein 4 OK CV (ESS), Remeha, Apeldoorn 9 Basis onderhoud gastoestellen + Praktisch meten, Installatie Werk Midden, Rijswijk

JANUARI 6 Basis Installatietechniek, InstallatieWerk Midden, Amersfoort 13 Basis Installatietechniek, InstallatieWerk Midden, Amersfoort 20 Basis Installatietechniek, InstallatieWerk Midden, Amersfoort

46 XX

CONCENTRISCH SYSTEEM Ubbink ontwikkelde het UbiFit Concentrisch systeem, in Push-Fit en klemband uitvoering. Het is een compleet programma van verlengbuizen, bochten, doorvoeren en bevestigingsoplossingen. Het concentrisch systeem zorgt voor een makkelijke (de)montage en is voorzien van afstandhouders en een geleidingsring. Het systeem is uitgebreid met diameter 100/150 voor uw behoefte aan grotere capaciteit. Het UbiFit Concentrisch Klembandsysteem 60/100 en 80/125 past u toe in de schacht waar beugelen beperkt mogelijk is. Het Klembandsysteem is nu voorzien van een nieuwe, slanke eenvoudig te bedienen klemband voor snelle en veilige montage.

november 2019

IZ1119_opleiding_AF_links.indd 46

15-10-2019 9:36:44

Altijd het beste klimaat voor

PASSENDE INTELLIGENTE VENTILATIE de slimme Zehnder CO2 sensor die perfect aansluit op uw raamwerk

Kijk voor meer informatie op zehnder.nl

Adv_Installatie Totaal_297x210 .indd 1 IZ1119_47_zehnder.indd 47

30-08-19 15:00 17-10-2019 9:46:46

RUBRIEK XXXXXXXXX RAAR? ALGEMEEN

Vakmanschap TIJD VOOR VROUWENQUOTA’S? Wordt het geen tijd om vrouwenquota’s in te voeren op monteursniveau? Nieuwe vakmannen zijn nauwelijks te vinden, maar bij vrouwen ligt nog een onbenut potentieel. IZ peilde de stemming op de arbeidsmarkt en legde Pascale Linck, directeur van Stichting Flexpool Installatietechniek Zuid-Oost, deze en andere vragen voor.

De Stichting Flexpool houdt zich bezig met collegiale inen uitleen voor de technische installatiebranche. Flexpool is actief in Limburg en Brabant en bestaat sinds 1999.

Hoe nijpend is het tekort aan mensen op dit moment? Kunt u wat indicaties geven?

“Wij hebben 150 leden, over de gehele breedte kampen ze met tekorten. Vooral aan monteurs, maar ook aan engineers, werkvoorbereiders en projectleiders om maar een paar voorbeelden te noemen. We zouden zo 1000 mensen kunnen plaatsen.

Een werkgever zou dus zo snel mogelijk een vast contract met goede secundaire arbeidsvoorwaarden moeten aanbieden als hij een geschikte kandidaat heeft gevonden…

“Veel vakmensen zijn door de crisis ZZP’er geworden. Wij horen regelmatig dat ze ‘het gedoe’ beu zijn. Dus het acquireren, administratie doen in de avonduren, de certifice-

48

november 2019

IZ1119_raar_LINKS.indd 48

ringstrajecten die ze moeten doorlopen etcetera etcetera.

Dergelijke professionals zijn zeker te porren voor een vaste verbintenis.”

Maar tegelijkertijd horen we van recruiters dat vakmensen liever ZZP’er worden, omdat ze dan beter gaan verdienen…

“Het hangt af van de functie en de regio. Een BIM-modelleur of projectleider kan vanwege de grote krapte en specialistische kennis hogere eisen stellen dan de doorsnee monteur. Zeker als hij in de Randstad woont, waar ZZP’ers hogere tarieven kunnen vragen dan in Brabant of Limburg, waar wij actief zijn.”

Okay, je haalt een exZZP’er binnen; hoe bind je die dan vervolgens aan je bedrijf?

“Door in te spelen op de hedendaagse behoeften.

Vakmensen en zeker professionals die net aan de bak gaan, willen een goed salaris, een leuke collegiale sfeer en mogelijkheden om zichzelf

verder te ontplooien; de één misschien als specialist, de ander als leidinggevende.”

“Maar met ZZP’ers binnenhalen ga je niet alle gaten kunnen opvullen als bedrijf.

Wordt het geen tijd om andere bronnen aan te boren.

Bijvoorbeeld meer vrouwen in de branche door quota’s op monteursniveau in te stellen?”

“De instroom van vrouwen is inderdaad beperkt. Hier liggen kansen, maar een discussie over quota’s wordt nog helemaal niet gevoerd.”

Dat is toch vreemd. Er wordt al wel jaren een discussie gevoerd over het doorbreken van het glazen plafond via quota’s. Willen we dan wel meer vrouwen aan de top, maar niet als monteur?

“Dat willen we als branche heel graag. Het vak van monteur vraagt steeds meer om vaardigheden als communiceren, klantgericht handelen, plannen en organiseren.

Competenties waar vrouwen vaak beter op scoren. Een betere mix van mannen en vrouwen op de werkvloer, zal door zowel door installateurs als hun klanten positief gewaardeerd worden.”

De bestaande aanpak met wervende teksten die vrouwen over de streep moeten trekken, werkt niet. En met campagnes van vakorganisaties waarin de installateur wordt geportretteerd als een professional die nauwelijks nog vuile handen maakt, sluit je mensen buiten die het juist wel fijn vinden lichamelijk bezig te zijn.

“Dat klopt. Wat het laatste betreft, zouden ze inderdaad in campagnes beter kunnen benadrukken dat een baan als installateur je zekerheid oplevert, afwisselend werk biedt en dat je significant bijdraagt aan de vergroening van Nederland. We mogen en moeten weer trots zijn op het vakmanschap en ambacht van een monteur.”

REAGEREN: REDACTIE@MERLIJNPLUS.NL

17-10-2019 8:44:19

Creëer een aangenaam binnenklimaat NIBE F730 | VENTILATIELUCHT/WATER WARMTEPOMP De NIBE F730 is een alles-in-één oplossing voor all-electric cv-verwarming, ventilatie én warmtapwater. Voor deze warmtepompoplossing is geen buitenunit of bodembron vereist. Dankzij de ISDE-subsidie van € 1.700,- is de F730 ook nog eens voordelig in aanschaf!

IT’S IN OUR NATURE

NIBE_F730_Consumer_210x297_NL.indd 1 IZ1119_49_nibe.indd 49

NIBENL.NL

2018-10-24 07:29 17-10-2019 9:48:02

RUBRIEK

AF FABRIEK

Toonaangevend in waterafvoertechniek

Opvoerinstallaties en pompstations voor particuliere, gemeentelijke en bedrijfsmatige doeleinden.

www.kessel-nederland.nl

Made in German y

ALGEMEEN

COLOFON

INSTALLATEURSZAKEN [ISSN:1872_6607) OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

Uitgave: Merlijn Plus BV Zuidkade 173 2741 JJ, Waddinxveen T: 0182 631717 E: info@merlijnplus.nl Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur) Wietse Buma E: redactie@merlijnplus.nl Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

50

Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), OTIB, ISSO, Maarten van der Boon, Rogafa, DHPA, Dick en Tim Visser Advertenties: Ruud Struijk T: 0182 631717 E: r.struijk@merlijnplus.nl Druk: Ten Brink, Meppel

Abonnementen: Benelux €19,50, buitenland €24,50 per jaar, incl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz © Merlijn Plus BV, 2019 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

november 2019

IZ1119_colofon_kessel_50.indd 50

17-10-2019 9:35:14

-19 09:40

EEN NIEUWE GENERATIE: SPOELT OUDE TECHNIEK WEG. Viega Prevista.

Een nieuwe generatie voorwandtechniek.

Eén technisch platform dat alle voordelen biedt: Het nieuwe Prevista-inbouwreservoir is vast onderdeel van alle Viega Prevista-WC-elementen. Het is te combineren met alle nieuwe Visign-bedieningsplaten, die zonder gereedschap te installeren zijn. Bovendien hebben alle elementen een uniforme spoeltechniek en daarmee dezelfde reservedelen, zoals vulventiel of afvoerventiel. Daardoor heeft u minder reservedelen nodig en kunt u een snellere service verlenen. Viega. Höchster Qualität verbunden.

viega.nl/Prevista

119095_Prevista_Produkt_Spuelkasten_210x297_NL.indd 1 IZ1119_omslag_01-52_02-51.indd 5

23.04.19 09:41 17-10-2019 9:51:16

‘HET ALL-ELECTRICTOTAALCONCEPT VOOR KOELEN, VERWARMEN EN WARM TAPWATER’ ~ Martijn van Leerdam, Alklima

THE ROAD TO

ALL-ELECTRIC De Road to All-Electric draait om de optelsom van hoogwaardige producten én deskundig advies.

Met als uitkomst duurzame en energiezuinige oplossingen waar ondernemers, consumenten en de rest van Nederland wat aan heeft.

LOKATIE: ZAAN HOTEL, ZAANDAM

ALK Adv A4 hotel_v1 2019.indd 1 IZ1119_omslag_01-52_02-51.indd 2

23-04-19 15:52 17-10-2019 9:51:10