CoLiving & Digital Nomads | Η συν-κατοίκηση των ψηφιακών νομάδων

Co Living • Digital Nomads Συν-κατοίκηση των ψηφιακών νομάδων

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΡΕΪΣΑ - ΜΑΡΙΑ ΚΡΑΒΑΡΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΥΦΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΙΑΛΕΞΗ 9ΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2021

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Αλλά μη βιάζης το ταξείδι διόλου. Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει. Κ.Π. Καβάφης

7

ΣΚΕΨΕΙΣ

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11 17

ΨΗΦΙΑΚΟΣ D I G I T A L

ΧΡΟΝΟΣ

mobile technologies

21

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η ΑΝΑΔΡΟΜΗ

25

ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

32 43

ΝΟΜΑΣ NOMAD

C O

VS IN GG HLOI U IN

O N E S H A R E D H O U S E 33 the story.

36 the survey.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

47

ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ

53

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ V ON Ο IΡSΑI Μ Α

61

ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

65

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

66

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ

69

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

70

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Σκέψεις.

Όταν γεννήθηκε η ιδέα για αυτήν την ερευνητική εργασία, οι σκέψεις μου ήταν κυρίως πάνω στον ψηφιακό νομά και στους τρόπους που θα με βοηθούσαν να γίνω ένας. Το σενάριο να αρχίσω να μαθαίνω πράγματα πάνω σε αυτό ώστε να ωφεληθώ σε προσωπικό επίπεδο, ενώ ταυτόχρονα ολοκληρώνω τις σπουδές μου, έμοιαζε ιδανικό. Έπρεπε, ωστόσο, να υπολογίσω την παράμετρο της αρχιτεκτονικής, δεδομένου ότι προφανής βιβλιογραφία δεν έμοιαζε να υπάρχει. Αρχικά, σκεφτόμουν όρους όπως η «ελάχιστη κατοίκηση» και τις επιθυμίες που έχει ένας ψηφιακός νομάς ως προς τους χώρους που επιλέγει να ζει, τις πόλεις και λοιπές οικονομικές, γεωγραφικές και κοινωνικοπολιτικές παραμέτρους. Ένιωθα, όμως, πως αυτό δεν ήταν αρκετό και ακόμα κάτι έλειπε από την έρευνα. Στην πορεία, διαβάζοντας και ψάχνοντας, ήρθα σε επαφή με τον όρο «co–living» κι ενθουσιάστηκα. Ενθουσιάστηκα για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί τελικά ένας ψηφιακός νομάς ψάχνει κάτι παραπάνω από ένα απλό διαμέρισμα που θα του προσφέρει ψυχρές παροχές όπως ένα κρεβάτι και ζεστό νερό στο ντουζ. Ψάχνει την επικοινωνία κι αυτό ήταν το κομμάτι που ένιωθα να λείπει από την έρευνά μου και εν τέλει βρήκα. Μα κυρίως και πολύ ειλικρινά, ενθουσιάστηκα όταν συνειδητοποίησα πως ένας όρος που μας φέρνει κατά νου φοιτητικά χρόνια, εργατικές κατοικίες ή δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, μοιάζει να είναι ο τρόπος που θα κατοικούνται οι πόλεις του μέλλοντος. Στόχος είναι τα αποτελέσματα της έρευνάς μου αυτής να με βοηθήσουν, ώστε να συνθέσω μία κτηριακή μονάδα για ψηφιακούς νομάδες, στα πλαίσια της διπλωματικής μου εργασίας. Ο όρος co–living ενώνει όλα τα κομμάτια των σκέψεών μου.

7

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Νομάς < νέμ + ω → νέμω που σημαίνει διανέμω, οδηγώ στη βοσκή Νομή: βοσκοτόπι Νομάς: αυτός που περιπλανιέται για βοσκή1

8

“The primary determination of nomads is to occupy and hold a smooth space: it is this aspect that determines them as nomads (essence).”

Gilles Deleuze, Felix Guattari, “Nomadology: The War Machine”, Wormwood 2010

1. «Ο άνθρωπος σήμερα γίνεται από κυνηγός τροφής, κυνηγός γνώσης και πληροφορίας. Πιο νομάς από ποτέ, καλείται να εμπλακεί συνολικά στις κοινωνικές διαδικασίες.»

Marshall Mc Luhan, Understanding Media, The Extensions of man, New York

Ετυμολογικά, νομάδες είναι άνθρωποι που μετακινούνται σε ομάδες, χωρίς σταθερή κατοικία και χωρίς συγκεκριμένο προορισμό, περιφέρονται με σκοπό την αναζήτηση τροφής. Η ζωή τους βρίσκεται στην αέναη κίνηση και οι συνθήκες στις οποίες μετακινούνται τους έχουν αποδώσει κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Είναι συνήθως άνθρωποι παρατηρητικοί, με πνεύμα ελεύθερο και με αντοχές μεγαλύτερες από τις συνήθεις. Σε αντίθεση με τους έχοντες μόνιμη κατοικία, η έννοια της ιδιοκτησίας δεν τους είναι γνωστή και η ματαιοδοξία δεν αποτελεί χαρακτηριστικό τους. Ο τόπος για τους νομάδες έχει προσωρινό χαρακτήρα και η ανάγκη για επιβίωση τους καθιστά έμπειρους στο κομμάτι της διαρκούς μετακίνησης. «Ωστόσο ένα πλοίο που διαρκώς μετακινείται στο χώρο δεν παύει να είναι ένας τόπος αυτοτελής, όπως και ένας καταυλισμός τσιγγάνων, ένα στρατόπεδο Ινδιάνων ή ένα τσίρκο. Όσο συχνά και να αλλάζουν οι συντεταγμένες, ένας τόπος με αυτήν την έννοια είναι ένα πράγμα δημιουργημένο, μια περιοχή εθνικής κυριαρχίας.»2

1 https://mandoulides.edu.gr/wp-content/uploads/2016/07/Lexiko_Evang_Madoulidi.pdf 2 Susan Lager, «Ο δυνητικός χώρος στην Αρχιτεκτονική» Feeling and Form --- Ελένη Τζιρτζιλάκη, «Αστικός Νομαδισμός. Οι νομάδες των πόλεων, εκ - τοπισμένοι -ες και η κατοίκηση.» Μεταπτυχιακό, Κατεύθυνση Α’, 2000, σ. 12 9

Ψ ΟΣ DΗ I Φ G ΙIΑTΚ A L

Ν NΟ OΜ MΑ AΣ D Ένας όρος που πολύ πρόσφατα εισαγάγαμε στο λεξιλόγιό μας, με τον χρονικό αυτό συσχετισμό να οφείλεται στην έννοια του νομά ανά τα χρόνια εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Ινδιάνοι, Εσκιμώοι, Ρομά, Βεδουίνοι είναι μερικά μόνο παραδείγματα ομάδων ανθρώπων που έχουν επιλέξει την περιπλάνηση ως τρόπο ζωής, από την αρχαιότητα. Ο όρος «ψηφιακός» αναφέρεται στον τρόπο εργασίας και ο όρος «νομάς» στην επιλογή του να μετακινείται και να ζει σε διάφορες γωνιές του πλανήτη. Διάφοροι όροι έχουν αποδοθεί στον τρόπο που ζει ένας ψηφιακός νομάς: τηλε-εργασία, τουρισμός τεχνολογίας, «location independent» – δηλαδή όσοι λειτουργούν ανεξάρτητα από μια τοποθεσία, «remote workers», «lifestyle design»3 - σχεδιασμός, δηλαδή της ζωής που επιθυμεί, με προφανή κι επικρατέστερο τον όρο του «digital nomad» - ψηφιακού νομά, μιας και σε αυτόν αποδίδονται έννοιες τόσο τρόπου ζωής όσο κι εργασίας.

2. Ίχνη | Σημεία | Πορείες Sossusvlei National Park, Namibia

3 https://letsreachsuccess.com/what-is-lifestyle-design/ 11

3. Το εσωτερικό του TREExOFFICE, ενός co-working χώρου στο Λονδίνο κατασκευασμένου περιμετρικά της βάσης ενός δέντρου. Ιούνιος 2015.

Σύμφωνα με το BBC ως ψηφιακοί νομάδες ορίζονται οι «επαγγελματίες που εργάζονται διαδικτυακά κι επομένως, δε χρειάζεται να δεσμεύουν τον εαυτό τους σε ένα συγκεκριμένο γραφείο, πόλη ή ακόμα και χώρα».4 Είναι συλλέκτες και καταναλωτές των P.I.G.S., δηλαδή ανθρώπων (people), πληροφορίας (information), αγαθών (goods) και χώρων-τόπων (spaces).5

4 “Digital nomads – professionals who work online and therefore don’t need to tie themselves to one particular office, city, or even country.” https://www.bbc.com/news/av/uk-england-london-43838624/fighting-loneliness-life-as-a-digital-nomad 5 Yasmine Abbas, “Neo-Nomadism”, (Lift conference, Φεβρουάριος 2011, Γενεύη) http://videos.liftconference.com/video/1169165/yasmine-abbas-neo-nomadism 12

Οι αφετηρίες τους: καταγωγή, πατρίδα, τόπος, διαφέρουν τόσο χωρικά όσο και επί της ουσίας. Διέπονται, ωστόσο, από έναν χαρακτήρα μεταβατικότητας, ο οποίος βάζει σε μία διαρκή αμφισβήτηση τα ηθικά ιδεώδη, τα πολιτισμικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά κάθε ατόμου. Όλα αυτά αλλάζουν, μεταβάλλονται συναρτήσει του χρόνου και των μετακινήσεων των νομάδων, δημιουργώντας ένα θραύσμα χώρου και χρόνου ανάμεσα στα σημεία μετακίνησής τους.6 Ο ίδιος ο ψηφιακός νομάς επιλέγει να ζήσει διαφορετικά από το μέσο πολίτη μιας σύγχρονης κοινωνίας. «Ο παραδοσιακός νομαδισμός ως πρακτική συνεπάγεται ελευθερία και αυτονομία, η οποία διαμορφώνει ένα αίσθημα περηφάνιας, καθώς η αποτυχία ή η επιτυχία όταν είσαι αυτόνομος βαθμιαία αυξάνεται.»7 «Άλλοι-ες μετακινούνται από ευχαρίστηση ή από ανάγκη για περιπέτεια, άλλοι-ες για επιβίωση. Η μετακίνηση είναι πλέον, εξαιτίας της εξέλιξης των μέσων μεταφοράς, κάτι εύκολο ή γρήγορο και τα σύνορα ανοιχτά γι’ αυτόν-ήν που μπορεί να καταναλώσει. Όμως, όσο μακριά κι αν ταξιδέψει, βρίσκεται πάλι στα ίδια πολυκαταστήματα, τρώει το ίδιο φαγητό, μπορεί να μείνει στο ίδιο ξενοδοχείο και να αγοράσει τα ίδια προϊόντα.» 8 Άλλοι θέλουν να ξεφύγουν από την καθημερινότητά τους,

να νιώσουν πιο ασφαλείς, να νιώσουν ελεύθεροι, να δοκιμάσουν να βγουν έξω από τα νερά τους, να πάνε κάπου πιο βιώσιμα ακόμα και απλά για να δοκιμάσουν την τοπική κουζίνα μιας άλλης χώρας, συχνά και ηπείρου, να δουν σημαντικά αξιοθέατα και να βιώσουν ένα διαφορετικό πολιτισμό.9 Συνήθως στοχεύουν στην άνεση, στην ταχύτητα και την ευκολία με την οποία συμβαίνουν τα πράγματα κι αυτό γιατί κάθε φορά που μετακινούνται, υπάρχει η ανάγκη για αναδιοργάνωση, υιοθετώντας ή σχεδιάζοντας στρατηγικές που θα τους βοηθήσουν σε αυτή τους την προσαρμογή κάθε φορά.10 Ο σύγχρονος ψηφιακός νομάς έχει καταφέρει να δημιουργήσει ένα δίπολο. Ο ίδιος τείνει να τοποθετείται ανάμεσα στο φυσικό χώρο, που βρίσκεται κάθε φορά, και στον ψηφιακό, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να τον «μεταφέρει» ανά πάσα στιγμή σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη. Αλλά ακόμα κι ο φυσικός αυτός χώρος, είναι τόσο «κοινός» με άλλους αντίστοιχους στον κόσμο, που θα μπορούσε να τοποθετηθεί παντού. Ο digital nomad, λοιπόν, προσθέτει μία επιπλέον παράμετρο στη σχέση που υπήρχε μεταξύ νομά και χώρου και χρόνου. Ο χώρος αποκτά διττή σημασία: είναι τόσο τόπος όσο και μη-τόπος. Η υλική υπόσταση του φυσικού χώρου έρχεται σε αντίστιξη με την άυλη του ψηφιακού.

6 Πλουμάκη Ελευθερία, «Νεονομάς: Υβριδική ζωή ανάμεσα στο πραγματικό και το άυλο», Διάλεξη, ΕΜΠ Αθηνών, Φεβρουάριος 2018, σ. 11 7 Anthony D’ Andrea, «Neonomadism: a theory of post - Identitarian Mobility in the Global Age», essay, University of Chicago, USA 2006, --- Πλουμάκη Ελευθερία, «Νεονομάς: Υβριδική ζωή ανάμεσα στο πραγματικό και το άυλο», Διάλεξη, ΕΜΠ Αθηνών, Φεβρουάριος 2018, σ. 16 8 Ελένη Τζιρτζιλάκη, «Εκ - Τοπισμένοι, Αστικοί Νομάδες Στις Μητροπόλεις», Εκδόσεις Νήσος 2010, σ. 17 9 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 74 10 Yasmine Abbas, “Neo-Nomadism”, (Lift conference, Φεβρουάριος 2011, Γενεύη) http://videos.liftconference.com/video/1169165/yasmine-abbas-neo-nomadism 13

Παράλληλα δεν τον ενδιαφέρει να μετακινείται διαρκώς όπως ένας ταξιδιώτης. Μπορεί να μείνει στο ίδιο μέρος για μήνες ή και χρόνια, απλά χαρακτηρίζεται από την απροθυμία του να δεσμευτεί με μία τοποθεσία. Ανά πάσα στιγμή μπορεί εύκολα να μετακινηθεί.11 Άλλωστε, σωματικά, νοητικά αλλά και ψηφιακά, μεταφέρεται διαρκώς από τη μία κουλτούρα στην άλλη, βρίσκεται σε διάφορες ιστοσελίδες διαρκώς ή ψάχνει πληροφορίες στη google.12 Ενδεχομένως η καταλληλότερη ερώτηση προς έναν ψηφιακό νομά να είναι η εξής: «Πώς θα ήταν η ζωή σου, εάν επιδίωκες ελεύθερα αυτό που επιθυμείς, χωρίς περιορισμούς;».13

4. Η αγορά μόνιμης κατοικίας δεν ενδιαφέρει πλέον μεγάλο ποσοστό των νέων, ενώ παράλληλα η εξ αποστάσεως εργασία γίνεται διαρκώς κι ευκολότερη. Ένας νέος νομαδικός τρόπος σκέψης αναπτύσσεται με χαρακτηριστική την αέναη κίνηση.

11 https://www.economist.com/1843/2018/03/21/the-roaming-empire 12 Yasmine Abbas, “Neo-Nomadism”, (Lift conference, Φεβρουάριος 2011, Γενεύη) http://videos.liftconference.com/video/1169165/yasmine-abbas-neo-nomadism 13 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 26

Παράμετροι που υπολογίζονται σήμερα από έναν ψηφιακό νομά για τις επιλογές του αφορούν την απόσταση από τη μέχρι πρότινος μόνιμη κατοικία του, το κλίμα, τις ανέσεις που του προσφέρονται, την επίσημη γλώσσα της εκάστοτε χώρας που επισκέπτεται, το κατά πόσο τους ενθουσιάζει σαν προορισμός, αν είναι εξωτικός, την ταχύτητα του internet, την ποιότητα του φαγητού, τη διασκέδαση, την ύπαρξη κι άλλων ψηφιακών νομάδων, το χαμηλό κόστος ζωής, το σύστημα υγείας και η αίσθηση της ασφάλειας. Αναλόγως την αφετηρία του καθενός, περιορισμοί όπως το διαβατήριο ή και η VISA αποτελούν θέματα προς λύση, ενώ εξίσου σημαντική είναι και η πολιτική κατάσταση της εκάστοτε χώρας και το κατά πόσο ευπρόσδεκτοι είναι πολίτες άλλων χωρών.14 Υπάρχουν χώρες που προσφέρουν ειδική nomad Visa, αλλά σε κάθε άλλη περίπτωση ο ψηφιακός νομάς, νομικά, δεν παύει να είναι ένας ακόμη ταξιδιώτης.15 Σύμφωνα με τα στατιστικά της Nomad List (μία σελίδα που κατατάσσει τις πόλεις παγκοσμίως σε φιλικές ως προς του ψηφιακούς νομάδες) υπάρχουν παραπάνω από 16.500 άνθρωποι που αυτή τη στιγμή αυτοπροσδιορίζονται ως digital nomads.16

14 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 61, 75 15 ομοίως, σ. 299 16 Ο αριθμός αυτός δέχεται αμφισβήτηση, μιας και ο τρόπος ζωής και η όλη φιλοσοφία των location independent ψηφιακών νομάδων δεν μπορεί να δώσει μετρήσιμα στατιστικά, όπως έχει ήδη αναφερθεί στην παρούσα έρευνα. https://nomadlist.com/

ΧΡΟΝΟΣ

mobile technologies «Οτιδήποτε κι αν σημαίνει ο χώρος και ο χρόνος, ο τόπος και η περίσταση σημαίνουν περισσότερα. Γιατί η εικόνα του ανθρώπου για το χώρο είναι ο τόπος, και η εικόνα του ανθρώπου για τον χρόνο είναι η περίσταση».

Aldo van Eyck, 1962 17

Με την επανάσταση που έχουν φέρει, τις τελευταίες δεκαετίες, οι κινητές τεχνολογίες και τη διαρκή εξέλιξη που παρατηρείται, εντοπίζονται νέες πρακτικές στη σχέση ανάμεσα στη δουλειά και τους υπόλοιπους τομείς της ζωής μας. Συσκευές όπως τα κινητά τηλέφωνα, laptops, tablet PCs ή ακόμα και υβρίδια των παραπάνω αποτελούν, πλέον, κομμάτι της καθημερινότητάς μας, σε βαθμό που για τους περισσότερους αποτελούν βασικά εργαλεία δουλειάς. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, όλο και πιο συχνά, να μην απαιτείται από τους εργαζόμενους να βρίσκονται με τη φυσική τους παρουσία στο χώρο εργασίας τους, αφού πλήθος πληροφοριών μπορούν να τους δοθούν ψηφιακά ανεξαρτήτως χώρου και χρόνου. Η αμεσότητα αυτή, μάλιστα, είναι ένα από τα πλεονεκτήματα της κινητής τεχνολογίας.18 Η προσπάθεια να καταγραφεί η συμπεριφορά των χρηστών της κινητής τεχνολογίας δεν μπορεί να είναι ουσιαστική στα πλαίσια της στατιστικής έρευνας, καθώς πρόκειται για παραμέτρους που αλλάζουν διαρκώς και τα κριτήρια για περιορισμό τέτοιας έρευνας πιθανόν να ήταν αυθαίρετα, με αμφίβολα αποτελέσματα. Στη διαπίστωση αυτή μπορεί να οδηγηθεί κάποιος, λαμβάνοντας υπόψη του την προσωπική βούληση κάθε ατόμου και τα κριτήρια με τα οποία κάνει τις εκάστοτε επιλογές, γεγονός που εξ’ορισμού καθιστά σχεδόν αδύνατο κάθε ορισμό πεδίου μελέτης και τρόπο μέτρησης αποτελεσμάτων.

17 Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σ. 193 18 Filippo Dal Fiore, Patricia L. Mokhtarian, Ilan Salomon, Matan E. Singer, “Nomads at last”? A set of perspectives on how mobile technology may affect travel. Journal of Transport Geography 41 (2014) 97–106, σ. 97 17

Η προοπτική για προσωπική ελευθερία, παραγωγικότητα κι αποδοτικότητα, που δίνεται στον ψηφιακό νομά έρχεται να αποδεσμεύσει την εργασία του από το χώρο και το χρόνο. Η πρόσβαση στην πληροφορία που του παρέχεται, εν κινήσει, τον απελευθερώνει από την φυσική του τοποθεσία. Ο χώρος–τόπος, πλέον, δεν έχει σημασία αφού είναι ψηφιακός. Αν, μάλιστα, ληφθεί υπόψη η διαφορά ώρας ανάμεσα σε χώρες και ηπείρους, το παραπάνω επιχείρημα απλά πολλαπλασιάζει την ισχύ του. Η ουσία του αποτυπώνεται στις λέξεις «οποτεδήποτε» και «οπουδήποτε».19 Πώς φτάνει όμως κάποιος να επιλέξει να εργάζεται ενώ ταξιδεύει και το αντίστροφο; Σύμφωνα με την

ιεραρχία των ανθρωπίνων αναγκών του Maslow, το ταξίδι ταξινομείται ψηλά στην πυραμίδα, ικανοποιώντας το συναίσθημα της αυτοπραγμάτωσης. Υπάρχουν, βέβαια, κι άλλοι λόγοι για τους οποίους κάποιος καλείται να ταξιδέψει, όπως νομικοί, οικονομικοί, οικογενειακοί, κοινωνικοί κ.α. και βρίσκονται χαμηλότερα και προς το κέντρο στην κατάταξη του Maslow.20 Μέσω της κινητής τεχνολογίας, επιτρέπεται στο χρήστη η εργασία κατά τη διάρκεια κάθε ταξιδιού που αναφέρθηκε παραπάνω. Η σχέση της με την προσωπική βούληση (θέλω – επιθυμώ) και την απόκτηση γνώσης (know how) είναι προφανής,21 όπως επίσης και η σχέση της με το βαθμό που η απόκτηση αυτή της γνώσης δύναται να επηρεάσει τις προτιμήσεις του ψηφιακού νομά. Τόσο η επιθυμία, η νέα γνώση, όσο και η τελική προτίμηση κι επιλογή συγκεκριμένης πορείας του νομά, είναι παράγοντες που δε δύναται να χαρτογραφηθούν.

5. Η πυραμίδα ιεράρχησης των ανθρωπίνων αναγκών του Μάσλοου.

19 Filippo Dal Fiore, Patricia L. Mokhtarian, Ilan Salomon, Matan E. Singer, “Nomads at last?” A set of perspectives on how mobile technology may affect travel. Journal of Transport Geography 41 (2014) 97–106, σ. 98 20 ομοίως, σ. 99 21 ομοίως, σ. 100 18

Οι πορείες του γίνονται μεγαλύτερες ή μικρότερες, ή ακόμα κι ακυρώνονται∙ τροποποιούνται «σε μορφή και διάσταση».22 Όλα αυτά έρχονται να ενισχύσουν το επιχείρημα, που αναφέρθηκε νωρίτερα, σχετικά με την αδυναμία απόκτησης μετρήσιμων μεγεθών ως προς την καταγραφή των ψηφιακών νομάδων, ως χρήστες της κινητής τεχνολογίας. Θεωρητικά, οι νέες αυτές τεχνολογίες, ο οποίες και διαρκώς εξελίσσονται υπέρ του ψηφιακού νομά (κι όχι μόνο), τον ωθούν και διευκολύνουν το ταξίδι του, ενώ παράλληλα, περιορίζουν τις όποιες δυσκολίες.23 Χωρικά, επομένως, βρίσκεται παντού με ευκολία κι άνεση. Αντίστοιχα, χρονικά, δεν απαιτείται μακροπρόθεσμος προγραμματισμός κι ως εκ τούτου, ενισχύεται η δυναμική που έχει ο ψηφιακός νομάς να είναι περισσότερο αποδοτικός και παραγωγικός, όπως είχε αναφερθεί κι αρχικά.24 Παραδείγματα διευκόλυνσης στη διαρκή μετακίνηση του νομά είναι το GPS, οι ψηφιακοί χάρτες, η πρόσβαση σε πληροφορίες για πτήσεις και η κίνηση οχημάτων στους δρόμους σε πραγματικό χρόνο.

22 ομοίως, σ. 102 23 ομοίως, σ. 105 24 ομοίως, σ. 102 19

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η ΑΝΑΔΡΟΜΗ

d i taadl n iogm Μπορεί ο όρος «ψηφιακός νομάς» να εισήχθη σχετικά πρόσφατα στο λεξιλόγιό μας, η «εργασία από το σπίτι», όμως, ή αλλιώς telecommuting, μας πάει πίσω στο 1973. Δηλαδή, πριν ακόμα αποκτήσουμε τους σημερινούς υπολογιστές και σίγουρα πολύ πριν τη φορητή τεχνολογία. Τον όρο εισήγαγε ο Jack Nilles, μηχανικός της NASA και συγγραφέας του βιβλίου “The Telecommunications–Transportation Tradeoff”. Το όραμα του Nilles περιλάμβανε διαμοιρασμό των εργαζομένων μιας εταιρείας σε μικρότερα γραφεία, κάθε ένα όσο πιο κοντά γίνεται στην κατοικία κάθε εργαζομένου. Στόχος του ήταν να μειωθεί η κίνηση στους δρόμους καθώς επίσης και η κατανάλωση ενέργειας.25 Αφορμή στάθηκε η πετρελαϊκή κρίση του 1973.26 Ο Τάκης Ζενέτος, στην Ελλάδα του 1969, γράφει το άρθρο του «Ηλεκτρονική Πολεοδομία» το οποίο δημοσιεύεται στα Αρχιτεκτονικά Θέματα. Σε αυτό αναφέρεται στις Υπηρεσίες Διεκπεραίωσης και στο κατά πόσο η οργάνωση των πόλεων επιτρέπει την «τηλε-εξυπηρέτηση», στα πλαίσια της επιταχυνόμενης αστικοποίησης που εμφανίζεται την περίοδο εκείνη.

25 «“Our primary interest, and the greatest impact on traffic and energy consumption, was reducing the commute to work,” Nilles says.» https://www.citylab.com/life/2015/12/the-invention-of-telecommuting/418047/ Η ομάδα του Nilles είχε ήδη υποθέσει την επόμενη εξέλιξη των πραγμάτων, με τη διαρκή ένταξη της τεχνολογίας στη ζωή μας. «Nilles’ team predicted this, noting that new technologies “have the potential for acting as catalysts that could radically change the structure of American society in much the same way that the automobile acted as a catalyst on our way of life during the first half of this century.”»

26 «Η πετρελαϊκή κρίση του 1973 ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1973, όταν τα μέλη του Οργανισμού Αραβικών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών ή OAPEC (αποτελούμενο από τα αραβικά μέλη του OPEC, καθώς και την Αίγυπτο, τη Συρία και την Τυνησία) διακήρυξαν εμπάργκο πετρελαίου.» https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%84%CF%81%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CF%8A% CE%BA%CE%AE_%CE%BA%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_1973 21

«Ο άνθρωπος, αντί να χάνη πολύτιμο χρόνο στις καθημερινές του μετακινήσεις σε ένα χάος αυτοκινητοδρόμων, για ν’ απασχοληθή με δραστηριότητες ρουτίνας σε ένα περιβάλλον άγνωστο κι εχθρικό, θα εργάζεται στο σπίτι του ή σε κοινόχρηστους χώρους των μονάδων κατοικίας ή σε περιφερειακά κέντρα, ανάλογα με το είδος της διαδικασίας, πάντοτε όμως μέσα σε ακτίνα πεζού. Έτσι θα έχη την ευκαιρία να συναντά πάλι τους συνανθρώπους του, όχι πια πίσω από το γυαλί του αυτοκινήτου του ή μέσα σε υπόγειους σιδηροδρόμους μιας αχανούς πόλεως. Η πόλη θα αποκτήση μια κοινωνική ενότητα. Τα κέντρα εργασίας θα διαθέτουν ανεπτυγμένα μέσα «τηλε-επαφών». Συστήματα μεταδόσεως της εικόνας σε φυσικό μέγεθος με απόλυτη πιστότητα και του ήχου θα συνδέονται, μέσω διανομέων «πολλαπλών γραμμών», με κάθε επιθυμητό πρόσωπο ή ομάδα συνεργασίας ή με κέντρα πληροφοριών, επεξεργασίας, υπολογισμών και διεκπεραιώσεων. Έτσι τα κέντρα εργασίας θα προσφέρουν τις δυνατότητες, τις συνθήκες, τα κίνητρα και τις ευκαιρίες που υπάρχουν σήμερα στα κέντρα των μεγαλουπόλεων, πράγμα που θα ανεξαρτηροποιήση τον εργαζόμενο από τον τόπο της εργασίας.»27

27 https://www.archetype.gr/blog/arthro/takis-zenetos-ilektroniki-poleodomia?fbclid=IwAR3bkGaYzeIlYqmNp oLGREXaO38tsYCW1IcZgXmwZa6vcHkJ-BWAwI9DL54#.XoikjsKjZZR.facebook 22

Το όραμα του Ζενέτου - οριακά ουτοπικό κι αναμφίβολα πρωτοποριακό για την εποχή του - εφαρμόζεται, μερικώς, σήμερα όλο και περισσότερο σε παγκόσμια κλίμακα και με αυξανόμενους ρυθμούς. Ως προς την οργάνωση των πόλεων, ωστόσο, παραμένει όραμα, μιας και ο επιπλέον ελεύθερος χρόνος για τους εργαζόμενους κατ’ αυτόν τον τρόπο, που αναφέρει στη συνέχεια του άρθρου του, είναι ακόμα πολύ μακριά από την πραγματικότητα. Πριν ακόμα μπει ο 21ος αιώνας, αρχίζουν να εμφανίζονται εργαλεία που αναμφίβολα θα λειτουργήσουν υπέρ της τηλε-εργασίας. Το PayPal είναι το εργαλείο που εμφανίστηκε το 1998 κι άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως στην αγορά από το 2002. Το εργαλείο αυτό ενίσχυσε αγορές και πληρωμές στο διαδίκτυο.28 Ένα χρόνο αργότερα, οι φορητοί υπολογιστές άρχισαν να υποστηρίζουν την ασύρματη σύνδεση στο διαδίκτυο (wifi), ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται μια online πλατφόρμα εργασίας∙ Elance (σημερινό upwork). Βέβαια, μοιάζει να είναι νωρίς για να μιλήσει κανείς για ψηφιακούς νομάδες όπως τους γνωρίζουμε σήμερα.29 Εν μέσω παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, δηλαδή το 2007 – 2008, είναι που ο τρόπος ζωής των digital nomads αρχίζει να αποκτά αναγνωρισιμότητα. Πολλοί είναι αυτοί, που μέχρι και σήμερα ενδιαφέρονται να ξεφύγουν από το συνηθισμένο τρόπο που εργάζονται και ζουν. Ήδη από το 2003 έχει εμφανιστεί το Skype και το Google AdSense30, ενώ το Facebook και το Twitter είναι παγκοσμίως διαθέσιμα από το 2006.31 Με τα δεδομένα να λειτουργούν υπέρ της τηλε-εργασίας, έρευνα του Gallup στις ΗΠΑ του 2012, δείχνει πως ένα 39% του πληθυσμού εργάζεται, έστω κι ως ένα βαθμό, με τον τρόπο αυτόν. Το ποσοστό αυτό αυξήθηκε κατά 4% το 2016.32 Μαζί με τους Millennials, άλλες τρεις γενιές συμπληρώνουν το πεδίο των ανθρώπων που ενδιαφέρονται για το νομαδικό τρόπο εργασίας και ζωής.33 Αυτό σημαίνει τέσσερις γενιές ανθρώπων που επιθυμούν να λειτουργούν κατ’ αυτόν τον τρόπο. Τα δεδομένα που ενισχύουν τους ψηφιακούς νομάδες, δείχνουν πως αυτός ο τρόπος ζωής πρόκειται να εδραιωθεί ευρέως, ενώ παρεμπιπτόντως αναπτύσσεται και βελτιώνεται με ταχύτατους ρυθμούς.34 Αξίζει να σημειωθεί πως ένα συντριπτικό ποσοστό όσων συμμετείχαν σε έρευνα που έκανε το Upwork – 79% – δήλωσε πως επιθυμεί να παραμείνει ψηφιακός νομάς για το υπόλοιπο της ζωής του, μιας και σύμφωνα με την ίδια έρευνα, ο τρόπος ζωής αυτός, αυξάνει τα επίπεδα ευτυχίας του.35 Η Forrester εκτιμά πως υπήρχαν περίπου 5 εκατομμύρια ψηφιακοί νομάδες (ή επαγγελματίες που εργάζονται έστω κατά ένα ποσοστό ψηφιακά κι εκτός του φυσικού χώρου εργασίας τους) παγκοσμίως, κατά τα τέλη του 2019.36

28 https://en.wikipedia.org/wiki/PayPal 29 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 18 30 https://en.wikipedia.org/wiki/Google_AdSense 31 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 21 32 https://www.gallup.com/workplace/283985/working-remotely-effective-gallup-research-says-yes.aspx 33 Η χαρακτηριστική γενιά «Ζ», ή αλλιώς Mετα-Millennials συμπεριλαμβάνει όσους γεννήθηκαν από το 1995 έως το 2015. Η γενιά των Μπέιμπι μπούμερ (baby boomers), αφορά όσους γεννήθηκαν περίπου από το 1946 έως το 1964 και η γενιά «Χ» αυτούς που γεννήθηκαν από το 1965 έως το 1984. https://en.wikipedia.org/wiki/Generation_Z 34 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 24 35 https://www.upwork.com/blog/2014/02/what-is-digital-nomad/ 36https://go.forrester.com/press-newsroom/tech-will-be-more-relevant-the-future-of-the-european-jobmarket/#:~:text=Forrester%20estimates%20that%20about%205,the%20digital%20nomad%20work%20culture.

23

C O

ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

VS IN GG HLOI U IN Η κατοικία, ως κτήριο ή ως σπιτικό – με την έννοια της συλλογικότητας – εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο κοινωνικο-οικονομικών και πολιτιστικών παραμέτρων. Υπάρχουν ποικίλες και περίπλοκες σχέσεις που συνδέουν τον ένοικο-ιδιοκτήτη, με την κατοικία ή το σπιτικό του (οικογένεια)∙ σχέσεις που διέπουν γειτονιές, πόλεις ακόμα και λαούς. Υπάρχουν πολλές κατηγορίες κατοικιών και φυσικά έχουν απεριόριστες μορφές. Στο πλαίσιο της συλλογικής κατοίκησης, έχει ενδιαφέρον ο τύπος κατοικίας «διαμέρισμα»∙ στα αγγλικά «apartment» - από τη λατινική λέξη partire που σημαίνει μοιράζομαι37, ακριβώς ό,τι και η ελληνική λέξη, δηλαδή.38

Ο ψηφιακός νομάς αποτελεί μία ξεχωριστή κατηγορία, υιοθετώντας συμπεριφορές τόσο ταξιδιωτών, μεταναστών όσο και νομαδικών λαών, όπως αυτές προκαλούνται από τις μετακινήσεις και τον τρόπο εργασίας του. Πού θα επιθυμούσε να ζει ένας ψηφιακός νομάς; Σπίτι του, η γη. Ποιες επιλογές έχει; Ο digital nomad μπορεί να επιλέξει να ζήσει ως φιλοξενούμενος από μία οικογένεια, σε ένα χώρο co-living, σε δικό του χώρο (π.χ. airbnb), να φιλοξενείται από μία οικογένεια κι ως αντάλλαγμα να βοηθάει με τη φύλαξη των παιδιών ή με εργασίες στον κήπο και, σπανιότερα, να επιλέξει να κινείται ακόμα και με τροχόσπιτο.39

37 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 85 38 μείρομαι < αρχ. «παίρνω το μερίδιο που μου ανήκει» https://www.lexigram.gr/lex/omor/%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%B9%CF %83%CE%BC%CE%B1#Hist0 39 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 85 25

Τις κατοικίες στις οποίες έχουμε μάθει να ζούμε οι περισσότεροι από εμάς, θα τις χαρακτηρίζαμε στατικές, ενδεχομένως. Δεδομένου ότι η παράμετρος του χρόνου μπαίνει τόσο στο δικό μας τρόπο κατοίκησης, όσο και στους νομάδες, η διαφορά είναι αδιαμφισβήτητη. Εμείς έχουμε μία βάση στην οποία επιστρέφουμε∙ ένα κέντρο, θα λέγαμε, κι όλα τα υπόλοιπα λειτουργούν ακτινωτά (εκπαίδευση, εργασία, αναψυχή κ. ά.).

6. Κίνηση από τη βάση Α στο σημείο Β. (μη νομάς)

Για τους νομάδες η έννοια της κατοικίας εμπεριέχει το «ενδιάμεσο». Βρίσκονται διαρκώς σε μία κατάσταση «ανάμεσα» σε δύο τοποθεσίες∙ της τρέχουσας κι αυτής που επιθυμούν να πάνε. Πρόκειται για έναν δυισμό, ο οποίος υπάρχει χάρη στις διαφορετικές ποιότητες του ενός χώρου – τόπου από τον άλλον, ή τον επόμενο.

7. Κίνηση από το σημείο Α στο σημείο Β κι από εκεί σε κάθε επόμενο. (νομάς)

26

Επιπλέον, ο ψηφιακός νομάς μοιάζει να έχει ήδη θέσει άλλες προτεραιότητες από αυτές μιας συμβατικής κοινωνίας που τείνει να φθίνει. Ένας προδιαγεγραμμένος τρόπος ζωής που περιλαμβάνει σπουδές, εργασία, γάμο, οικογένεια κοκ (ή με μικρές διαφορές στη σειρά αυτή), δεν αποτελεί στόχο πολλών ανθρώπων πλέον. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ένα περιβάλλον που κατοικείται, ιδανικά, έχει ως επίκεντρο το χρήστη της. Ο σχεδιασμός, επομένως, ενός συγκροτήματος συλλογικής κατοίκησης εμπεριέχει τη UX διαδικασία (user experience), η οποία διαρκώς βελτιώνει την εμπειρία του χρήστη ως προς τη λειτουργικότητα, την προσβασιμότητα ή άλλες παραμέτρους. Η φόρμα εδώ, βέβαια, δεν ακολουθεί τη λειτουργία. Ο ψηφιακός νομάς σε κάθε του μετακίνηση αναδιοργανώνεται κι επαναπροσδιορίζει την «περιοχή» του.40 Κι αυτή η περιοχή κάθε φορά είναι άλλη, είναι μοιρασμένη ανάμεσα στο πριν και στο μετά· βρίσκεται στο ενδιάμεσο. Ίσως, γι’ αυτό οι αρχιτέκτονες επανέρχονται συχνά στην ιδέα της νομαδικής αρχιτεκτονικής· μοιάζει με πρόκληση. Είναι σα να μας προτείνει έναν καινούριο τρόπο ζωής, πιο ρευστό, οργανικό κι εναρμονισμένο με τη φύση. Εφαρμογές όπως το Teatro del Mondo, του Aldo Rossi στη Μπιενάλε της Βενετίας το 1980, ή το «mobitecture» όπως έχει επικρατήσει να λέγεται η αρχιτεκτονική σε ρόδες, μας δείχνουν μια ανάγκη των αρχιτεκτόνων να ξεφύγουν από τη γνώριμη πραγματικότητα και να δείξουν μια πιο εξερευνητική πλευρά της αρχιτεκτονικής, αυτής που γίνεται ένα με το περιβάλλον της.41

8. Teatro del Mondo, Aldo Rossi Μπιενάλε Βενετίας, 1980

9. mobitecture - life on the move Lake Inari mobile cabins, Finland • Cabins & Lodges, Mazama, United States • Wagon Stations, California

40 Yasmine Abbas, “Neo-Nomadism”, (Lift conference, Φεβρουάριος 2011, Γενεύη) http://videos.liftconference.com/video/1169165/yasmine-abbas-neo-nomadism 41 https://www.archdaily.com/939292/nomadic-architecture-a-new-way-of-living-on-the-go?utm_ medium=email&utm_source=ArchDaily%20List&kth=4,190,057 27

Με το co-living να αποτελεί για πολλούς μια εμπειρία κι όχι μόνιμη κατοικία, η ανάγκη για σχεδιασμό με κέντρο τον άνθρωπο - χρήστη - επισκέπτη είναι επιτακτική. Δημιουργείται ένας τρόπος ζωής που σήμερα ταιριάζει σε συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, ενώ μελλοντικά οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι ενδέχεται να κάνουν τελείως άλλες επιλογές. Βάση δίνεται και στην αισθητική των χώρων αυτών, ενώ τελικός στόχος είναι η ζωή μέσα τους.42 Ωστόσο, σύμφωνα με τον Herman Hertzberger, «Μια «ασφαλής φωλιά» - ένα οικείο περιβάλλον, όπου γνωρίζεις ότι τα πράγματά σου δεν κινδυνεύουν και όπου μπορείς να συγκεντρωθείς χωρίς να σε ενοχλούν οι άλλοι - είναι κάτι που έχει ανάγκη κάθε άτομο και κάθε ομάδα. Χωρίς αυτό δεν μπορεί να υπάρξει συνεργασία με τους άλλους. Εάν δεν έχεις ένα μέρος που μπορείς να ονομάζεις δικό σου, δεν ξέρεις πού βρίσκεσαι και πού πατάς! Δεν μπορεί να υπάρξει περιπέτεια χωρίς κάποιο σπίτι-βάση, στο οποίο να μπορείς να επιστρέψεις: Όλοι χρειάζονται κάποιο είδος φωλιάς, στην οποία να καταφεύγουν.»43 Η άποψη αυτή δείχνει μια παράμετρο, που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη από την πλευρά του αρχιτέκτονα, σε κάθε σχεδιασμό, πόσο μάλλον στο σχεδιασμό ενός περιβάλλοντος συλλογικής κατοίκησης. Οι αρχιτέκτονες είναι εκείνοι, άλλωστε, που θα πρέπει άμεσα κι αποδοτικά, να προσαρμόζονται στα διαρκώς μεταβαλλόμενα δεδομένα.

10. Old Oak co-living χώρος, Λονδίνο.

Μία επιπλέον παράμετρος προσφέρεται προς έρευνα από τον Dick Urban Vestbro (ερευνητής πάνω στο co-housing), ο οποίος εστιάζει στη συλλογική συμμετοχή ως προς το σχεδιασμό τέτοιων μορφών κατοίκησης. Τονίζει, πως, συγκεκριμένα στη Σουηδία, οι κατασκευαστικές εταιρείες δημιουργούν μονάδες συλλογικής κατοίκησης, που ενώ είναι λειτουργικές, απουσιάζει η συμμετοχή εν δυνάμει μελλοντικών κατοίκων.44

42 https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 43 Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σ. 28 44 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 183 28

Μερικά χρόνια πριν ο Hertzberger αναφέρει πως ο βαθμός ευθύνης που έχει κάθε κάτοικος (ή εν δυνάμει κάτοικος) αποδίδεται στις έννοιες «ιδιωτικό» και «δημόσιο» κι αφορά τις περιοχές της κατοικίας που έχει ορίσει ως τέτοιες ο αρχιτέκτονας. Βάσει του σχεδιασμού και των επιλογών του, δημιουργούνται συνθήκες τέτοιες που ενισχύουν ή όχι την πρωτοβουλία του χρήστη. Έτσι, κάθε χρήστης μετατρέπεται σε κάτοικο ή παραμένει ένας προσωρινός επισκέπτης.45 «Η αρχιτεκτονική πρέπει να προσφέρει κίνητρο στους χρήστες της να την επηρεάσουν, όπου είναι δυνατό, όχι απλώς για να ενισχύσει την ταυτότητά της, αλλά πολύ περισσότερο για να επαυξήσει και να επιβεβαιώσει την ταυτότητα των χρηστών της.»46 Πρέπει, επιπλέον, να δημιουργεί χώρους φιλόξενους και λειτουργικούς, θεμελιωδώς σχεδιασμένους για τον άνθρωπο47, χωρίς ωστόσο να ξεχνάει την παράμετρο της ελεύθερης βούλησης. Το θέμα αυτό, ως προς τη συλλογική κατοίκηση, μεταφράζεται στην ελεύθερη επιλογή των κατοίκων στα πλαίσια που αποτελούν μέρος της κοινότητας (κοινόχρηστοι χώροι, συλλογικές δραστηριότητες, συμμετοχή σε κοινές αποφάσεις κ.ά.).48 Παράλληλα, η επιλογή ενός σύγχρονου ψηφιακού νομά να ζήσει σε περιβάλλον co-living, σημαίνει πως αυτόματα δέχεται να περιτριγυρί-

ζεται κι από ανθρώπους με αντίστοιχο τρόπο ζωής. Κάποιοι χώροι προσφέρουν ακόμα και κοινές δραστηριότητες στους ενοίκους, όπως εκδρομές ή πάρτυ.49 O όρος co-living (cohousing) αναφέρεται στη συμβίωση μιας ομάδας ανθρώπων, χωρίς συγγενική σχέση μεταξύ τους, συνήθως με κάποια κοινά χαρακτηριστικά/ενδιαφέροντα/στόχους κ.ά. Η μικροκοινότητα αυτή μοιράζεται ένα χώρο κατοίκησης στον οποίο υπάρχουν τόσο προσωπικοί όσο και κοινόχρηστοι χώροι. Θεωρείται μία από τις αρχαιότερες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και όχι μόνο. Αρκεί να αναλογιστούμε τον τρόπο που κατοικούσαν οι Ευρωπαίοι λίγους αιώνες πριν. Τα λαϊκά στρώματα συνήθως έμεναν στην ίδια κατοικία με την οικογένειά τους που αποτελούνταν από μερικές γενιές ή ακόμα και πιο μακρινά μέλη της. Τα πλουσιότερα στρώματα παρείχαν στέγη και στο υπηρετικό προσωπικό τους. Επομένως, η έννοια της ιδιωτικότητας με τη σημερινή της σημασία, δεν υπήρχε. Λίγο αργότερα κι ιδιαίτερα με τη βιομηχανική επανάσταση, νέες θέσεις εργασίας αρχίζουν να εμφανίζονται. Πλέον η σχέση εργασίας-κατοικίας αλλάζει και στόχος είναι η πρώτη να συντηρεί και να βελτιώνει, με τον όποιο τρόπο, τη δεύτερη.50

45 Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σ. 43 46 ομοίως, σ. 148 47 ομοίως, σ. 174 48 https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 49 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com, σ. 88 50 https://www.economist.com/1843/2018/03/21/the-roaming-empire 29

Σύγχρονες μορφές co-living εντοπίζονται στη Δανία τη δεκαετία του ’60, με την Bodil Graae να γράφει ένα άρθρο θέτοντας σε αμφισβήτηση τον παραδοσιακό τύπο μιας μονάδας οικογένειας. Σύμφωνα με το ντοκιμαντέρ One shared house51, το άρθρο αυτό ενέπνευσε μια ομάδα ανθρώπων, με τις οικογένειές τους, να διαμορφώσουν, το 1972, ένα co-living project στη Δανία. Το έργο έχει γίνει αποδεκτό ως ένα από τα πρώτα contemporary co–shares κι είναι των αρχιτεκτόνων Palle Dyseborg και Theo Bjerg. Ονομάστηκε Saettedammen co–share.

11. Saettedammen co-share. Το πρώτο συγκρότημα co-living στη Δανία.

Το 1917 και μετά τη Ρωσική Επανάσταση, ο Λένιν καλείται να αντιμετωπίσει την κρίση στο θέμα της κατοίκησης. Έτσι, το ρωσικό κράτος καλεί τους αρχιτέκτονές του να σχεδιάσουν χώρους κατάλληλους να κατοικηθούν από 2 έως και 7 οικογένειες. Έχουμε, λοιπόν ένα ακόμα παράδειγμα co–living∙ τα συγκροτήματα Kommunalka, στα οποίο υπήρχαν κοινόχρηστοι διάδρομοι, κουζίνα, λουτρό κι αν ήταν τυχεροί τηλέφωνο, με μόνο ιδιωτικό χώρο κάθε οικογένειας, το υπνοδωμάτιο. Ελαττώματα τόσο στο σχεδιασμό όσο και στην κατασκευή των Kommunalka, ενίσχυσαν την εξαχρείωση και την αποξένωση των κατοίκων του. Το γεγονός αυτό, ωστόσο, δε στάθηκε επαρκές να διακόψει την εξάπλωση του μοντέλου αυτού κατοίκησης στα κράτη της Σοβιετικής Ένωσης. Γενικότερα, επικρατεί μια αρνητική αίσθηση γύρω από τον όρο co–living κι αυτό ίσως οφείλεται στις τόσες ιστορίες που ακούγονται σχετικά με τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης στις μονάδες αυτές. Τα περισσότερα από τα κτήρια αυτά έχουν πλέον κατεδαφιστεί ή ιδιωτικοποιηθεί από το 1991 κι έπειτα. Στα τέλη της δεκαετίας του ‘90, το 1989, γράφεται ένα βιβλίο με τίτλο «Cohousing: A Contemporary Approach to Housing Ourselves» των Kathryn M. Mccamant, Charles Durrett και Ellen Hertzman, το οποίο εισάγει την ιδέα του co-living στη Βόρεια Αμερική. Αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο μια ομάδα ανθρώπων μπορεί να συμβιώσει κι ενδεχομένως να εργαστεί σε έναν κοινό χώρο και ταυτόχρονα χώρο κατοίκησης, μειώνοντας, έτσι, το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα.52

51 http://onesharedhouse.com/thestory/ 52 https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 30

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το Άμστερνταμ της δεκαετίας του ‘80∙ οι κατοικίες δεν επαρκούσαν σε αριθμό για να καλύψουν τις ανάγκες της πόλης, ενώ ταυτόχρονα πολλά κτήρια βρίσκονταν σε κατάσταση έντονης εγκατάλειψης. Τα υψηλά ενοίκια σε συνδυασμό με τα επίσης υψηλά ποσοστά ανεργίας, συνθέτουν την εικόνα της πόλης. Μια εικόνα που συντίθεται ευκολότερα, αν λάβουμε υπόψη το γεγονός πως το Άμστερνταμ βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Παρατηρείται, μάλιστα, το φαινόμενο της κατάληψης πολλών κτηρίων, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των ιδιοκτητών τους, οι οποίοι είτε τα άφηναν άδεια με σκοπό την αύξηση της αξίας τους μελλοντικά, είτε με σκοπό την εγκατάλειψή τους, σε βαθμό που να τους επιτρέπει την έκδοση άδειας κατεδάφισης. Το στεγαστικό αυτό θέμα προβληματίζει ακόμα και σήμερα τις δημοτικές αρχές και είναι αυτό το οποίο οδήγησε στη λύση της συλλογικής κατοίκησης.53 Ένας νέος νόμος απαιτεί, στο Άμστερνταμ του ’80, το 1% των νέων διαμερισμάτων να δίνεται προς συλλογική κατοίκηση.54 Παρόμοια μοντέλα κατοίκησης εμφανίζονται ανά τα χρόνια αυτά και στη βόρεια Ευρώπη, όπως στη Γερμανία, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του ’80 παρατηρείται αντίστοιχη εξέλιξη και στη βόρεια Αμερική και Αυστραλία. Λίγα μόλις χρόνια αργότερα εμφανίζονται και στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Νέα Ζηλανδία και την Ιαπωνία.55 Το co-living, ωστόσο, δεν είναι απλά μια μορφή κατοίκησης. Πρόκειται για μία συγκεκριμένη περίοδο του μικροαστικού σύγχρονου τρόπου ζωής, στην οποία οι ψυχολόγοι αναφέρονται ως μία «παρατεταμένη εφηβεία». Αναφέρουν πως συνήθως αφορά ένα στάδιο πειραματισμών και μετάβασης νέων ανθρώπων άνω των 20 χρόνων και δεν έχει σαφή όρια. Σε μία εξελικτική πορεία, οι ανάγκες των νέων αυτών ήταν αυτές που διαμόρφωσαν τη ζήτηση για περιβάλλοντα co-living. Φυσικά δεν είχαν πάντα την ίδια μορφή, ενώ μοιάζει ο προσφερόμενος χώρος, κάθε φορά, όλο και να μικραίνει. Ενδιαφέρον έχει η άποψη του Adam Neumann, συνιδρυτή και C.E.O. της WeWork, “The future is more expensive and less room!

That’s just a fact.” που μεταφράζεται ως «Το μέλλον είναι πιο ακριβό και λιγότερο ευρύχωρο.Αυτό είναι γεγονός.». Ο νέος αυτός τρόπος κατοίκησης κερδίζει έδαφος παγκοσμίως και απορρίπτει ενδεχομένως τον όρο «παρατεταμένη εφηβεία» των ψυχολόγων. Πρόκειται να αναδιαμορφώσει τις όποιες προσδοκίες μας για το μέλλον αναφορικά, ανεξαρτήσως ηλικιακού εύρους.56

12. Οι κάτοικοι των Kommunalka είχαν προσωπικό νεροχύτη και σκεύη.

53 https://en.wikipedia.org/wiki/Squatting_in_the_Netherlands 54 http://onesharedhouse.com/thestory/ 55 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 175 56 https://www.newyorker.com/magazine/2016/05/16/the-rise-of-the-co-living-startup 31

O N E S H A R E D H O U S E

t h e s t o r y. 57

13. Αλεξάνδρα Μιχάιλοβνα Κολλοντάι

Το One Shared House είναι ένα διαδραστικό ντοκιμαντέρ στο διαδίκτυο, έργο των σχεδιαστών Anton Repponen και Irene Pereyra.58 Αφορά τη συμβίωση οκτώ γυναικών στα πλαίσια του co–living, τη δεκαετία του ’80 στο Άμστερνταμ. Μία εκ των γυναικών, η μητέρα της Irene, ζει μέχρι και σήμερα στην κατοικία αυτή, που ονομάστηκε Kollontai. Οι σχεδιαστές ήρθαν σε επαφή με ιστορικούς, ψυχολόγους, αρχιτέκτονες και επίσημους φορείς του Ολλανδικού κράτους στο Άμστερνταμ, με σκοπό να ερευνήσουν σε βάθος φωτογραφικό υλικό, έγγραφα, πολιτικές συνθήκες και οποιοδήποτε άλλο σημείωμα ή υλικό είχαν διασώσει οι οκτώ αυτές συγκάτοικοι. Ήρθαν επίσης σε επαφή με στοιχεία για την ίδια την Alexandra Kollontai59, το όνομα της οποίας δόθηκε στο σπίτι.60 Τα έγγραφα που βρήκαν, μετά τη μετατροπή τους σε ψηφιακή μορφή, καταλαμβάνουν χώρο 16GB, συμπεριλαμβανομένων σχεδίων, συμβολαίων, φωτογραφιών κ.ά. Επιπλέον, έχουν βιντεοσκοπημένες συζητήσεις διάρκειας 12 ωρών από πρώην και νυν κατοίκους της Kollontai. Σημαντικό φωτογραφικό υλικό, παραχωρήθηκε από τη χήρα του φωτογράφου Ed van der Elsken (από την ταινία του «My Amsterdam»).61 Ενδιαφέρον παρουσιάζει το υπόβαθρο αυτών των γυναικών (εκτός από το γεγονός πως ήταν όλες τους γυναίκες δηλαδή)∙ ήταν φεμινίστριες, μερικές ομοφυλόφιλες και όλες τους αντικομφορμιστές κι επαναστάτριες σε ό,τι αφορά το τότε παραδοσιακό μοτίβο οικογένειας (δεκαετίας του ’50). Ούτως ή άλλως, ο αέρας που αποπνέουν οι αντίστοιχες κοινωνικές κατοικίες τη δεκαετία του ’80 στο Άμστερνταμ είναι αριστερός κι αυτό αντικατοπτρίζεται έντονα στην κατοικία Kollontai.

57 http://onesharedhouse.com/thestory/ 58 http://antonandirene.com/ 59 Πρώτη γυναίκα διπλωμάτης της Σοβιετικής Ένωσης. «Η Αλεξάνδρα Μιχάιλοβνα Κολλοντάι (Алекса́ндра Миха́йловна Коллонта́й, γεννημένη ως Ντομοντόβιτς, Домонто́вич, 31 Μαρτίου/19 Μαρτίου 1872 – 9 Μαρτίου 1952) ήταν Ρωσίδα κομμουνίστρια επαναστάτρια, αρχικά ως μέλος των Μενσεβίκων, και μετά το 1914 ως Μπολσεβίκος. Εξορίστηκε από τον Στάλιν ο οποίος την έστειλε στο εξωτερικό ως διπλωμάτη, και έτσι ήταν μία από τους πολύ λίγους «Παλιούς Μπολσεβίκους» που απέφυγαν το θάνατο στη διάρκεια των Μεγάλων Εκκαθαρίσεων της δεκαετίας του ’30.» https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%B5%CE%BE%CE% AC%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%B1_%CE%9A%CE%BF%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%BD%C F%84%CE%AC%CE%B9 60 Δε βρέθηκαν επίσημες αναφορές σχετικά με το πώς δόθηκε το όνομα αυτό. Οι ίδιες οι συγκάτοικοι δε θυμούνται, ενώ συμφωνούν πως δεδομένης της πολιτικής κατάστασης και τις απόψεις των μελών της, δικαίως δόθηκε το όνομα αυτό. http://onesharedhouse.com/thestory/ 61 http://work.antonandirene.com/onesharedhouse/4/ & https://www.edvanderelsken.nl/?page=home & https://www.youtube.com/watch?v=mHUoqM3iyag&fbclid=IwAR3doaGwx22bndFa3BTeFXFFl7sUdCkoCWzTB2RwZgdkNMmQ7Ijvqv_xlw 33

14. Οι γυναίκες της κατοικίας Kollontai στην αρχή μοιράζονταν αρκετά από την καθημερινότητά τους.

Την κατοικία Kollontai σχεδίασε ο μπρουταλιστής αρχιτέκτονας Sier van Rhijn, ο οποίος βρήκε διασκεδαστική αν και απαιτητική την επικοινωνία με τους κατοίκους της Kollontai. Αναφέρει τα εξής: “It was fun. Even though they had no experience designing living spaces, they were very engaged and very idealistic.

As an architect, it was sometimes hard to deal with their ever-changing demands, and sometimes it drove us a little crazy. They’d often come to our office with their many children, who always wanted lemonade and needed to pee.”

15. Μαζί με μέλη άλλων κοινωνικών κατοικιών, μοιράζονταν δείπνα, γιορτές και συμμετείχαν στα κοινά της πόλης τους.

Για αυτό που έμοιαζε σαν ένα ουτοπικό πείραμα, χρειάστηκε να ασχοληθούν δικηγόροι και συμβολαιογράφοι με αριστερές πεποιθήσεις και να συνεργαστούν με κρατικούς φορείς, ώστε να επιλύσουν τα νομικά ζητήματα που αφορούσαν τα πλαίσια μιας τόσο ιδιαίτερης και νέας, τότε, μορφής κατοίκησης. Συμφώνησαν πως κάθε κάτοικος θα είχε έναν προσωπικό χώρο και θα πλήρωνε και το αντίστοιχο ενοίκιο. Όλα τα υπόλοιπα είχαν συλλογικό χαρακτήρα∙ η κουζίνα, ο χώρος τηλεόρασης, τα λουτρά, ο κήπος, το πλυντήριο ρούχων, η ταράτσα. Η συμφωνία συμπεριλάμβανε συναντήσεις των μελών μία φορά το μήνα και βραδινό γεύμα, κάθε μέρα. Το πείραμα ξεκίνησε με τις γυναίκες αυτές να κατοικούν μαζί από τις 18 Ιουλίου 1984 κι αρχικά, όλα έμοιαζαν να λειτουργούν στην εντέλεια, με τα μέλη της να περνούν χρόνο μαζί τόσο μέσα, όσο κι εκτός σπιτιού (για παράδειγμα πήγαιναν μαζί διακοπές) ή ακόμα έκαναν συναντήσεις με μέλη άλλων όμοιων κατοικιών. Όλα έμοιαζαν εύκολα, ακόμα και το να παίρνουν αποφάσεις μαζί, παρόλο που οι περισσότερες βίωναν τη συγκατοίκηση για πρώτη φορά. Δυστυχώς, όμως, η πρώτη αυτή φάση της ευημερίας δεν διήρκησε πολύ. Τα προβλήματα ξεκίνησαν με το καθημερινό δείπνο, καθώς υπήρχαν οικογένειες με μικρά παιδιά που ήθελαν να τρώνε νωρίτερα ή χορτοφάγοι με διαφορετικές διατροφικές συνήθειες.

34

Πολλές ένοικοι που εργάζονταν, δεν μπορούσαν να μαγειρεύουν λόγω ωραρίου, ενώ όσες όντως μαγείρευαν συνήθως δεν κατάφερναν πολλά. Ήταν θέμα λίγων μηνών να σταματήσουν τα καθημερινά αυτά δείπνα και το πιο στενάχωρο στην υπόθεση είναι πως οι γυναίκες αυτές, εν τέλει, δε συμπαθούσαν η μία την άλλη τόσο, ώστε να δειπνούν παρέα κάθε βράδυ. Μία από τις κατοίκους της Kollontai, αναφέρει πως δε σταμάτησαν να δειπνούν λόγω κάποιας ομόφωνης απόφασης, αλλά ήταν κάτι που συνέβη σταδιακά. Φυσικά, υπήρχαν και μικρότερα καθημερινά προβλήματα που δημιουργούνταν, όπως η καθυστέρηση στην πληρωμή λογαριασμών ή η επιλογή θερμοκρασίας για τους χώρους της κατοικίας με χρήση θερμοστάτη κ.ά.62 Μόλις μετά από 5 χρόνια συγκατοίκησης, από τα βασικότερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν ήταν αυτό της ενοικίασης των δωματίων που άδειαζαν από παλαιότερες συγκατοίκους σε νέους. Γενικότερα, γίνονταν προσπάθειες επίλυσης των θεμάτων, κάποιες φορές καρποφόρες, αλλά τις περισσότερες όχι (είχε χρειαστεί παρέμβαση της αστυνομίας σε μία περίπτωση). Κάπως έτσι, οι πάλαι ποτέ συγκάτοικοι, είναι πλέον γείτονες με τη συντηρητική έννοια της λέξης. Το πείραμα απέτυχε. Το 1962 η Malvina Reynolds γράφει το “Little Boxes”, τραγούδι που γίνεται πιο γνωστό από τον Pete Seeger το 1963. Πρόκειται στην ουσία για μία πολιτισμική κριτική στη ζωή των προαστίων με τις πανομοιότυπες εργατικές κατοικίες, κατασκευασμένες από «ticky-tacky» (ευτελή) υλικά και τοποθετημένες σαν «ταφόπλακες» στη σειρά, έτοιμες να υποδεχτούν μαζικά ζωές εκατοντάδων ανθρώπων.63 Σύμφωνα με την Irene, όμως, το πείραμα απέτυχε μόνο για τους ενήλικες συγκατοίκους. Οι πρώτες γυναίκες ήταν 8 στο σύνολό τους, αλλά κάποιες έμεναν με τα παιδιά τους. Ο αριθμός, επομένως, έφτανε τους 12 σύνολο. Θυμάται να το ζει σα μια μοναδική εμπειρία ως παιδί. Ως ένα χώρο εξερεύνησης και κοινωνικοποίησης, ως ένα μικρό χωριό περισσότερο, παρά ως ένα διαμέρισμα. Με τον πληθυσμό να εκτιμάται σε 1.2 δισεκατομμύρια περισσότερους ανθρώπους από ότι σήμερα, μέχρι το 2030, η ανάγκη για μία οικονομία διαμοιρασμού64 μοιάζει επιτακτική κι αναπόφευκτη. Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν σήμερα, ό,τι και η μητέρα της Irene πριν από 30 χρόνια∙ θέματα μοναξιάς κι οικονομικών δυσκολιών.

62 http://onesharedhouse.com/thestory/ 63 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 66 https://www.youtube.com/watch?v=2_2lGkEU4Xs 64 https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE% AF%CE%B1_%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%BF%CE%B9%CF%81%CE%B1%CF%83%CE %BC%CE%BF%CF%8D 35

t h e s u r v e y. 65

by Anton & Irene Το παραπάνω ντοκιμαντέρ ακολούθησε μία πλατφόρμα διαδικτυακής έρευνας, έργο επίσης των σχεδιαστών Anton Repponen και Irene Pereyra σε συνεργασία με τους Space10.66 Στην έρευνα αυτή μπορεί να πάρει μέρος, ανώνυμα, κάθε χρήστης του διαδικτύου. Χρονικά, έχει οριστεί στο έτος 2030 κι εμείς καλούμαστε να απαντήσουμε σε ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών, διαμορφώνοντας έτσι στατιστικά για τις πιθανές μας ανάγκες στο μέλλον, στα πλαίσια του co–living. Η πλατφόρμα έχει εξαιρετικό σχεδιαστικό ενδιαφέρον κι είναι σίγουρα εύκολη στη χρήση της. Μας καλωσορίζει στο έτος 2030, λοιπόν, που πλέον οι κάτοικοι της πόλης αποτελούν το 70% του συνολικού πληθυσμού. Για να μπορέσουμε να ζήσουμε όλοι αυτοί σε ένα μέρος, η ανάγκη για μια οικονομία συλλογικής κατοίκησης μοιάζει μεγαλύτερη. Μοιραζόμαστε, επομένως, συσκευές όπως μία ηλεκτρική κουζίνα, εργαζόμαστε παρέα σε co-working spaces, τα παιδιά μας μεγαλώνουν μαζί, μοιραζόμαστε ακόμα και αυτόματα οχήματα (χωρίς οδηγό). Τον τρόπο ζωής αυτόν τον ονομάζουμε co-living, και σύμφωνα με την έρευνα, το ένα τρίτο του πληθυσμού μας ζει έτσι. Η πρώτη ερώτηση αφορά το είδος των ανθρώπων με τους οποίους θα επιλέγαμε να συγκατοικήσουμε. Οι επιλογές είναι οι εξής και δίπλα παρουσιάζονται τα ποσοστά της έρευνας67: Ζευγάρια 15% Γυναίκες 14% Άντρες 13% Οικογένειες 12% Ηλικιωμένοι 10% Μητέρες (μονογονεϊκή οικογένεια) 10% Πατεράδες (μονογονεϊκή οικογένεια) 9% Μικρά παιδιά 9% Έφηβοι 8% Ακολουθεί ερώτηση η οποία εστιάζει στον επιχειρησιακό τομέα που πιστεύουμε πως μπορεί να οργανώσει καλύτερα μια συλλογική κοινότητα. Σχεδιασμός – design 31% Αρχιτεκτονική 26% Τομείς διαχείρισης και οργάνωσης κοινοτήτων 14% Κοινωνικές επιστήμες 10% Τεχνολογία 7% Επιχειρήσεις – business 7% Μεσιτικές επιχειρήσεις 3%

65 http://onesharedhouse2030.com/survey/ 66 Εργαστήριο έρευνας και σχεδιασμού με έδρα την Κοπεγχάγη, Δανία. https://space10.com/ 67 Τα αποτελέσματα αλλάζουν διαρκώς. Στην παρούσα έρευνα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα όπως φαίνονται στον ιστότοπο το Νοέμβριο του 2019.

36

Κράτος 2% Στη συνέχεια έχουμε ερώτηση σχετικά με το υπόβαθρο κάθε υποψήφιου κατοίκου: Πρέπει να έχουν συγκατοικήσει στο παρελθόν; Όχι, δεν είναι απαραίτητο. 56% Ναι, θα έπρεπε. 44% Εδώ η απόκλιση είναι πολύ μικρή. Όπως σε κάθε μορφή κοινότητας, έτσι κι εδώ υπάρχουν θέματα διαχείρισης. Άλλα μικρότερης κι άλλα μεγαλύτερης σημασίας και κλίμακας, χρήζουν αντιμετώπισης και πολλές φορές γίνονται ευκολότερα αν τη διαχείριση αναλάβει κάποιος εκτός κοινότητας, με το ανάλογο, βέβαια, κόστος. Τι επιλέγουν οι συμμετέχοντες της έρευνας; Ναι, θα πλήρωνα παραπάνω χρήματα για την επιπλέον διαχείριση. 70% Όχι, θα επέλεγα να αποφασίζω για κάθε τι με τους συγκατοίκους μου. 30% Τα κριτήρια όσων βρίσκονται στο 70% που επιλέγουν τη διαχείριση εκτός κοινότητας, πληρώνοντας το επιπλέον κόστος, πιθανόν να συμπεριλαμβάνουν τον επιπλέον χρόνο που θα πρέπει να διαθέσουν, αν εμπλακούν οι ίδιοι, ενδεχόμενες τριβές ανάμεσα στους συγκατοίκους κ.ά. Το έτος 2030, η έννοια της ιδιοκτησίας δεν είναι ζητούμενο. Κατοικία, αυτοκίνητο, χώρος εργασίας και άλλα, αποτελούν υπηρεσίες που ξεπερνούν τα σύνορα της ιδιοκτησίας όπως τη γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Πώς, λοιπόν, μετατρέπεται αυτό σε τρόπο ζωής; Τι επιλέγουμε και τι νιώθουμε άνετα να μοιραστούμε με άλλους; Αυτοσυντηρούμενος κήπος 11% Πρόσβαση στο διαδίκτυο 11% Υπηρεσίες κοινής ωφελείας 9% Κοινόχρηστος χώρος 9% Χώροι εργασίας 9% Οικιακές συσκευές 8% Χώρος κουζίνας 8% Καθαριότητα 8% Αυτόματο αυτοκίνητο (χωρίς οδηγό) 8% Φύλαξη παιδιών 6% Καθημερινό δείπνο 6% Τρόφιμα 4% Λουτρό 3% Υπνοδωμάτιο 0% Τίποτα 0% Με πόσους ανθρώπους θα μπορούσε να συγκατοικήσει κάποιος; 4 – 10 48% 10 – 25 32% 25 – 50 13% 50 – 100 4% 100+ 3%

37

Έχουν, πλέον, μπει στη ζωή μας οι έξυπνες τεχνολογίες αρκετά έντονα. Μπορούμε να ελέγχουμε λειτουργίες στο σπίτι μας ενώ βρισκόμαστε χιλιόμετρα μακριά. Το ίδιο ισχύει για το αυτοκίνητο και για άλλες πολλές συσκευές. Πώς έχει βελτιώσει αυτό τις ζωές μας; Πώς επιλέγουμε να διαχειριστούμε την ενέργεια που κάθε ένας από μας χρησιμοποιεί; Ο κάθε ένας να πληρώνει ανάλογα με τη χρήση που κάνει. 51% Συμφωνούμε σε συγκεκριμένα κριτήρια και προδιαγραφές, βάσει των οποίων το τελικό ποσό που πληρώνει ο καθένας μας, διαμορφώνεται από έξυπνες συσκευές. 23% Η διαχείριση είναι αυτή που αποφασίζει και το εντάσσει στο ποσό του ενοικίου.

14% Όλα μοιράζονται ισόποσα, ανεξαρτήτως χρήσης ενέργειας. 12% Θα πρέπει οι συγκάτοικοί μας να ταιριάζουν με εμάς; Πρέπει να είναι άνθρωποι από διαφορετικά υπόβαθρα. 60% Ναι. 40 % Αυτό το ποσοστό παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς οι περισσότεροι συμμετέχοντες στην έρευνα είναι δεκτικοί στο όλο κομμάτι της κοινωνικοποίησης μέσω του co-living. Ποιο πιστεύουμε πως είναι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του να ζεις με άλλους; Περισσότεροι τρόποι κοινωνικοποίησης. 38% Μοιράζονται τα έξοδα σε σχέση με την αξία που απολαμβάνουμε. 21% Η ύπαρξη μιας κοινότητας εκτός σχολείου ή δουλειάς. 19% Καλύτερη κατοικία σε καλύτερη τοποθεσία. 8% Μεγαλύτερα επίπεδα άνεσης στην καθημερινή μας ζωή. 7% Ύπαρξη ανθρώπων γύρω μας σε περίπτωση ανάγκης. 4% Προνόμια όπως γυμναστήριο ή στούντιο γιόγκα. 2% Πρόσβαση σε πολλαπλούς κοινόχρηστους χώρους. 1% Ποιο πιστεύουμε πως είναι το μεγαλύτερο μειονέκτημα του να ζεις με άλλους; Έλλειψη ιδιωτικότητας. 34% Η ακαταστασία κάποιων συγκατοίκων. 21% Η μη αυτονομία στη λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν καθημερινά τη ζωή μας.

17% Η πιθανότητα να μη συμπαθούμε κάποιον από τους συγκατοίκους. 14% Πιθανότητα λογομαχίας σε περιπτώσεις διαφωνίας. 14% Τι γίνεται με το θέμα της ιδιοκτησίας; Ποιος είναι ο ιδιοκτήτης; Τα μέλη έχουν ίσα ποσοστά ιδιοκτησίας. 49% Κάποια μέλη είναι ιδιοκτήτες, ενώ άλλα ενοικιάζουν. 19% Τα μέλη πληρώνουν ενοίκιο στη διαχείριση. 17% Τα μέλη έχουν διαφορετικά ποσοστά ιδιοκτησίας. 15%

38

Το ερωτηματολόγιο συνεχίζει με μια ερώτηση που αφορά στοιχεία προσωπικότητας των μελών. Ποιες αρχές είναι σημαντικές να έχουν οι συγκάτοικοί μας, λοιπόν; Καθαροί 16% Ειλικρινείς 14% Συνετοί (που υπολογίζει τους άλλους) 13% Κοινωνικοί 10% Ενδιαφέροντες 8% Δραστήριοι 8% Έξυπνοι 7% Οικονομικά σταθεροί 7% Αστείοι 6% Υγιείς 6% Πρακτικοί, βολικοί 4% Εμφανίσιμοι 1% Όλο και περισσότεροι άνθρωποι εργάζονται πλέον από το σπίτι τους, με ένα ποσοστό της τάξης του 50% να έχουν εισόδημα μικρότερο από αυτό των γονιών τους σε αντίστοιχη ηλικία. Ως αποτέλεσμα, η μοναχικότητα και τα διαρκώς αυξανόμενα έξοδα, είναι οι δύο πιο βασικοί παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν στην επιλογή του co-living. Με ποιο κόστος όμως; Ας υποθέσουμε ότι κάποιος δεν καθαρίζει-τακτοποιεί. Πώς επιλέγουμε να το διαχειριστούμε; Του μιλάω προσωπικά. 61% Καλώ τα μέλη σε συνέλευση. 21% Αφήνω σημείωμα. 10% Αναφέρω ανώνυμα στη διαχείριση. 8% Σε περίπτωση που υπάρχει ελεύθερο δωμάτιο. Ποιος επιλέγει το νέο συγκάτοικο; Τα παρόντα μέλη ψηφίζουν. 73% Ένας αλγόριθμος. 18% Η διαχείριση. 7% Ο αρχηγός των μελών. 2% Μόλις το 12% νέων από 18 έως 29 ετών απάντησαν πως νιώθουν πιο οικεία στο σπίτι τους. Το υπόλοιπο νιώθει οικεία και σε άλλους χώρους όπως καφετέριες, γυμναστήρια, σχολείο, εργασία και κατοικίες άλλων ανθρώπων. Πώς αποτυπώνεται αυτό στο νέο μοντέλο κατοίκησης; Σαφής διαχωρισμός ανάμεσα σε ιδιωτικούς και κοινόχρηστους χώρους. 67% Διαχωρισμός με κινητά στοιχεία – τοίχους, τα οποία θα μεταβάλλουν κάθε χώρο αναλόγως. 33% Θα πρέπει η κατοικία να είναι επιπλωμένη; Μόνο οι κοινόχρηστοι χώροι πρέπει να είναι επιπλωμένοι, κι εγώ θα διαμορφώσω τον προσωπικό μου χώρο. 78% Ναι, όλοι οι χώροι, συμπεριλαμβανομένου του προσωπικού μου χώρου, πρέπει να είναι επιπλωμένοι. 22% Τι γίνεται με τον προσωπικό μας χώρο; Επιτρέπεται να χρησιμοποιείται από τα υπόλοιπα μέλη όταν δε βρισκόμαστε εκεί; Ο προσωπικός μου χώρος είναι εκτός ορίων. 57% Πιθανόν, αλλά πάντα κατόπιν συνεννόησης κι ανάλογα την περίπτωση. 40% Κάθε μέλος είναι ευπρόσδεκτο να χρησιμοποιήσει τον προσωπικό μου χώρο.

3% 39

Εάν το υγιεινό φαγητό προσφέρεται δωρεάν, θα επιθυμούσες να έχεις ιδιωτική κουζίνα ούτως ή άλλως; Όχι, θα χρησιμοποιούσα την κοινόχρηστη, ώστε να έχω μεγαλύτερη ευελιξία στο χώρο. 60% Ναι, θα συνέχιζα να θέλω ιδιωτική κουζίνα ακόμα κι αν καταλαμβάνει μέρος του προσωπικού μου χώρου. 40% Σήμερα, το πρόβλημα στάθμευσης αυτοκινήτων αποτελεί ένα μείζων ζήτημα. Το 2030 το θέμα αυτό αποτελεί παρελθόν καθώς πλέον τα αυτοκίνητα δεν έχουν ανάγκη τον οδηγό, βρίσκονται διαρκώς εν κινήσει και προσφέρουν δρομολόγια από και προς το σημείο ενδιαφέροντος, χωρίς την ανάγκη κάλυψης αποστάσεων με τα πόδια. Αν, λοιπόν, η κοινότητά σου, σού παρέχει ένα τέτοιο όχημα, πού επιλέγεις να ζήσεις; Στην πόλη. 54% Στην εξοχή. 24% Στα προάστια. 22% Θα σε ενδιέφερε να ζεις σε μια κοινότητα η οποία έχει εγκαταστάσεις σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη; Ναι, θέλω να είμαι νομάς. 71% Όχι, προτιμώ τη σταθερότητα. 29% Δέχεσαι τα κατοικίδια; Φυσικά, τα αγαπώ τα κατοικίδια. 63% Όχι κατοικίδια στο σπίτι. 18% Μόνο σκυλιά. 10% Μόνο γάτες. 5% Μόνο ρομποτικά κατοικίδια. 4% Στο τέλος της έρευνας ζητώνται κάποια δημογραφικά στοιχεία όπως φύλο, εύρος ηλικίας και χώρα, ώστε να συνυπολογιστούν στα στατιστικά στοιχεία. Κατά τα άλλα παραμένει ανώνυμη.

16. Κατοικία Kollontai. Σχέδιο των Anton & Irene.

40

Σε μία γενική κατάταξη, επομένως, το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων που πήραν μέρος στην έρευνα: Προτιμούν συγκατοίκους που είναι είτε ζευγάρια, είτε γυναίκες ή άντρες που δε βρίσκονται σε σχέση. Θα προτιμούσαν να μπορούν να μετακινούνται ανάμεσα σε σπίτια που έχει η κοινότητά τους, ανεξαρτήτως τοποθεσίας. Προτιμούν να ζουν στην πόλη. Θεωρούν ότι άνθρωποι με υπόβαθρο στο σχεδιασμό θα ήταν οι ιδανικοί να σχεδιάσουν ένα μοντέλο co-living. Δεν τους απασχολεί αν τα μέλη της κοινότητάς τους έχουν συγκατοικήσει ξανά στο παρελθόν. Προτιμούν ίσα ποσοστά ιδιοκτησίας. Θα πλήρωναν παραπάνω χρήματα ώστε κάποια επιχείρηση εκτός κοινότητας να αναλάβει τη διαχείριση διαφόρων ζητημάτων. Θέλουν μόνο τους κοινόχρηστους χώρους επιπλωμένους, ενώ προτιμούν να επιπλώσουν όπως οι ίδιοι θέλουν τον προσωπικό τους χώρο. Επιθυμούν οι συγκάτοικοί τους να προέρχονται από διαφορετικά υπόβαθρα. Θα προτιμούσαν σαφή όρια ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο χώρο. Θεωρούν την καθαριότητα και την τάξη προσόντα των μελών της κοινότητας, όπως την ειλικρίνεια και την υπευθυνότητα. Προτιμούν να μοιράζονται την πρόσβαση στο διαδίκτυο, έναν κήπο, και χώρους εργασίας. Δεν τους είναι απαραίτητος ο ιδιωτικός χώρος κουζίνας. Προτιμούν έναν πιο ευέλικτο προσωπικό χώρο και να χρησιμοποιούν την κοινόχρηστη. Επιμένουν στην ιδιωτικότητα του προσωπικού τους χώρου. Θα επιθυμούσαν οποιοδήποτε κατοικίδιο.

Θεωρούν πώς ένα εύρος των 4-10 ατόμων είναι κατάλληλο για συγκατοίκηση. Θέλουν κάθε νέο μέλος να εκλέγεται από τα παλαιότερα. Προτιμούν να πληρώνουν κάθε λογαριασμό βάσει της χρήση που έκανε ο κάθε ένας. Τους απασχολεί κυρίως το θέμα της ιδιωτικότητας. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει η Irene στο άρθρο της Hannah Wood “Co– living 2030: Are you ready for the sharing economy?”, ο μέσος όρος ηλικιών που συμμετείχαν στην έρευνα είναι μεγαλύτερος από αυτόν που θα θεωρούσαμε πως ανήκει στη γενιά των Millennials (όσων γεννήθηκαν δηλαδή περίπου τις τελευταίες δύο δεκαετίες πριν αλλάξει η χιλιετία68) όπως υπέθεσαν αρχικά. Η υπόθεση αυτή βασίζεται στο γεγονός πως η εξέλιξη προς έναν συλλογικό τρόπο κατοίκησης βρίσκει ανταπόκριση στη γενιά των ανθρώπων που σήμερα είναι 25 έως 35 ετών περίπου. Οι Millennials, επομένως, επέλεξαν την πόλη, ενώ μεγαλύτεροι ηλικιακά άνθρωποι προτίμησαν την εξοχή. Η Irene πιστεύει πως από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του να ζεις τόσο κοντά με άλλους ανθρώπους είναι η δυνατότητα να ζητάς βοήθεια, κάτι που οι Millennials δε σκέφτονταν καν (ενώ συμμετείχαν στην έρευνα). Θεωρεί πως οι ανάγκες μας διαμορφώνονται ανάλογα με τις εμπειρίες μας και τις διαφορετικές σημαντικές αλλαγές, όπως ο γάμος και η οικογένεια και βρίσκει συναρπαστικό τον τρόπο που οι ανάγκες αυτές μετατρέπονται σε στατιστικά στοιχεία μιας έρευνας.69

68 https://en.wikipedia.org/wiki/Millennials 69 “I think one of the great advantages in living closely with other people is the ability to ask others for help, something that millennials were not even considering. I think our needs change as we move through life and different important life changes like getting married and having children, and it is very fascinating to see how the data paints a pretty good picture of what those needs are.” https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 41

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Ένας ψηφιακός νομάς έχει τη δυνατότητα να εργάζεται από οπουδήποτε, χωρίς χωρικούς ή χρονικούς περιορισμούς. Η δυναμική που του προσφέρεται ψηφιακά είναι παγκόσμια κι ως εκ τούτου, το πιθανό εισόδημά του μοιάζει απεριόριστο. Το κεφάλαιο που απαιτείται για να γίνει κάποιος ψηφιακός νομάς είναι σχετικά μικρό∙ ένας απλός φορητός υπολογιστής κι ένα κινητό τηλέφωνο μοιάζουν να αρκούν σε ένα πρώτο επίπεδο, αρκεί να υπάρχει πρόσβαση στο διαδίκτυο.70 Η εμφανής αύξηση των ψηφιακών νομάδων έχει ως αποτέλεσμα να μεγαλώνει η ανάγκη για μια κοινωνία διαμοιρασμού. Υπολογίζεται πως κατά ένα ποσοστό 40% των ιστών των πόλεων που θα απαιτούνται για τον πληθυσμό του 2030, δεν έχει ακόμα κτιστεί. Μια αναλογία του αριθμού αυτού είναι πως μια πόλη όπως η Νέα Υόρκη πρέπει να χτίζεται κάθε μήνα, ώστε, να ανταποκριθεί στις ανάγκες για στέγαση, σε παγκόσμιο επίπεδο.71

Ο όρος co-living, άλλωστε, συμπεριλαμβάνει ένα εύρος μορφών συγκατοίκησης. Δεν είναι, πλέον, θέμα νέων φοιτητών, αλλά όλο και περισσότεροι επαγγελματίες κι οικογένειες επιλέγουν αυτόν τον τρόπο ζωής. Σύμφωνα, μάλιστα με την Goldman Sacks, το ποσοστό των Millennials που ενδιαφέρεται για ιδιόκτητη κατοικία όλο και ελαττώνεται. Οι σπουδές τους δεν επαρκούν να τους καταστήσουν οικονομικά ανεξάρτητους και η επιθυμία, μιας ξεπερασμένης πλέον κοινωνίας, για ιδιοκατοίκηση ελαχιστοποιείται διαρκώς. Ο τρόπος εργασίας πλέον αλλάζει, η τηλεργασία κατακτά έδαφος, κι αν η κατοικία δεν απαιτείται να υπάρχει πλέον σε ένα συγκεκριμένο μέρος, είναι απαραίτητο να υπάρχει εξαρχής;

17. Co-living. Εικονογράφηση της Evgenia Barinova.

70 Chrisia RavenStar, “Digital Nomad Manual”, Πρώτη έκδοση Μάιος 23, 2019 στο https://www.scribd.com/ 71 https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 43

Το co-living βιώνει μια πολιτιστική αναζωπύρωση.72 Παρεμπιπτόντως, η αύξηση των ενοικίων και ο μέχρι τώρα τρόπος λειτουργίας της αγοράς αυτής, έχει δημιουργήσει ένα κενό στην αγορά, με τους νέους, κυρίως, επαγγελματίες να επιλέγουν μορφές συγκατοίκησης.73 Τα παραπάνω ενισχύονται από μία παγκόσμια οικονομική κατάσταση κρίσης, η οποία ξεκίνησε το 2008, με τις πολυάριθμες αρνητικές επιπτώσεις τόσο οικονομικές, κοινωνικές, όσο και πολιτικές, να είναι εμφανείς ακόμα και σήμερα. Άρχισαν τότε να παρουσιάζονται λιγότερες ευκαιρίες για εργασία και οι κυβερνήσεις κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν θέματα κατοίκησης, μιας και η ασταθής οικονομία επηρέασε και τις τιμές των ακινήτων. Μάλιστα, στα μέσα της δεκαετίας του 2010, παρατηρείται ένα έντονο ρεύμα μετακίνησης νέων Ευρωπαίων με σκοπό την εύρεση εργασίας.74

18. Ο διαρκώς αυξανόμενος αριθμός των millenials που επιλέγουν να ζήσουν με τους γονείς τους.

72 https://www.goldmansachs.com/insights/archive/millennials/ 73 https://www.economist.com/business/2017/08/31/pricey-housing-markets-mean-co-living-buildings-areon-the-rise 74 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 25 44

Ολοένα κι αυξανόμενες νέες διαδικτυακές πλατφόρμες κάνουν την εμφάνισή τους και διευκολύνουν την επικοινωνία ανάμεσα σε co-living spaces κι ενδιαφερόμενους να κατοικήσουν τους χώρους αυτούς. Το Co-Liv ξεκίνησε ως PurehouseLab στο San Francisco από τον Ryan Fix, φιλοξενώντας για πρώτη φορά κατοίκους στα πλαίσια του co-living, το 2016.75 Είναι μια ομάδα, η οποία, όπως η ίδια υποστηρίζει, εστιάζει στο να μοιράζεται γνώσεις και πληροφορίες παγκοσμίως, γύρω από αυτό ακριβώς που ορίζει και η ονομασία της.76 Δηλώνουν, μάλιστα, πως «εάν ο χώρος είναι το πρόβλημα, τότε ο ίδιος είναι και η λύση» και πως στόχος τους είναι να ενώσουν ανθρώπους και co-living χώρους, ώστε να δώσουν στα μέλη τους όλες τις πιθανές εναλλακτικές στην κατοίκηση. Η ανάγκη να ενημερώσουν τον κόσμο για τα οφέλη της συλλογικής κατοίκησης, σε εποχές που η ανάγκη για διαμοιρασμό μοιάζει επιτακτική, ήταν αυτή που τους οδήγησε στη δημιουργία της ομάδας τους.77 Επιδιώκουν να εισάγουν το co-living ως μία τυπολογία κατοικιών που θα επιλέγεται συχνά ανάμεσα στους κατοίκους των πόλεων, επιφέροντας οικονομικά οφέλη τόσο σε αυτούς όσο και σε πιθανούς επενδυτές στον τομέα αυτόν.78 Είναι θέμα χρόνου να ανακαλύψουν κι άλλοι επενδυτές τις συγκεκριμένες απαιτήσεις του μοντέλου της συλλογικής κατοίκησης, με διαρκή επαναπροσδιορισμό παραμέτρων, αναγκών κι απαιτήσεων. Ως προς τους ψηφιακούς νομάδες που διαρκώς ταξιδεύουν, οι mobile technologies, παρέχοντας άμεση πληροφορία για εισιτήρια, διαδρομές κι επιπλέον στοιχεία, μειώνουν, ενδεχομένως, το κόστος ενός ταξιδιού ή μιας διαδρομής με χρήση αυτοκινήτου, λόγω χρήσης GPS.79

75 https://www.co-liv.org/ 76 https://medium.com/coliv/purehouse-lab-is-now-co-liv-6ae33b1cbb76 77 “If space is the problem, then it’s also the remedy” https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 78 “Claire sees the developer-led model as a positive step for bringing co-shares into the mainstream to become a formalized housing typology. “I think that if we are able to create a model that offers a better quality of life, at a better price point to a wide variety of people, while bringing revenues to a series of investors, that’s great”, she tells me, “in fact that is called social entrepreneurship, and it is a strong value of the Lab”. She hopes that formalizing home sharing will bring thousands of people informally sharing accommodation into the market. “That being said,” she continues, “we promote inclusivity, affordability and sustainability. Those values are the base of our entire work. [...] We believe—or rather we know because we’ve done it—that it is possible to model a project that brings financial returns to both its residents and its investors.” https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 79 Filippo Dal Fiore, Patricia L. Mokhtarian, Ilan Salomon, Matan E. Singer, “Nomads at last”? A set of perspectives on how mobile technology may affect travel. Journal of Transport Geography 41 (2014) σ.104 45

ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ

Αναφέρθηκε πως κατά ένα συντριπτικό ποσοστό, οι ιστοί των πόλεων που θα απαιτούνται για τη στέγαση των ανθρώπων το 2030 δεν έχουν ακόμα κτιστεί. Επιβάλλεται, όμως, να συνυπολογιστεί η βιωσιμότητα στο σύνολο της κατάστασης αυτής. Ο τρόπος που χτίζονται κτήρια έως και σήμερα, τουλάχιστον στις περισσότερες περιπτώσεις, συμβάλλει στην εξάντληση σημαντικών, για τον πλανήτη, πόρων, με ταυτόχρονες εκπομπές άνθρακα. Ήδη από το 2010, καταναλώνουμε ετησίως περισσότερους φυσικούς πόρους από όσους η γη μπορεί να αναπληρώσει.80 Οι επιπτώσεις στο οικοσύστημα είναι ανυπολόγιστες∙ αρκεί να σημειωθεί πως από το 1970, η αποψίλωση των δασών παγκοσμίως έχει προκαλέσει μείωση του πληθυσμού των ζώων, κατά μέσο όρο, 50%.81 Μα, πόσα καινούρια κτήρια να χρειαζόμαστε άραγε, όταν έχουμε τόσα πολλά άδεια κελύφη; Αν θέλουμε να αναφερθούμε σε απόβλητα ή απορρίμματα στην αρχιτεκτονική, τότε οι κενοί, εγκαταλελειμμένοι χώροι ανήκουν σίγουρα σε αυτά.82 Σύμφωνα με την IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change - Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος), ένα ποσοστό μεγαλύτερο του 70% εδάφους, που δεν καλύπτεται από πάγο, επηρεάζεται άμεσα από τον ανθρώπινο παράγοντα.83 Το 2010, το 32% της παγκόσμιας ενέργειας που καταναλώθηκε, οφείλεται στα κτήρια (κατοικίες, εμπόριο, δημόσια κτήρια, κατασκευαστικός τομέας) και συμπεριλαμβάνει έμμεσες κι άμεσες εκπομπές άνθρακα∙ εκπομπές που υπολογίζεται να ανέβουν σε 50% - 150% στα μέσα του αιώνα.84 Ωστόσο, η επιτροπή επισημαίνει, πως αλλαγές στον τρόπο ζωής μας, στις παραδόσεις μας, στον τρόπο με τον οποίο οργανώνουμε τις πόλεις μας, βελτιώσεις στις πολιτικές κατανάλωσης της ενέργειας και στο σύστημα υγείας, με παράλληλη εφαρμογή κατάλληλων μέτρων από όλους, είναι εφαρμόσιμες. Παράλληλα, χάρη στο μικρό κόστος τους, έχουν τη δυναμική να βελτιώσουν τους όρους δόμησης αναβαθμίζοντας πολεοδομικά τους ιστούς των πόλεων. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με προσωπικές πρωτοβουλίες, μπορούν εν δυνάμει να μειώσουν τα επίπεδα εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και την κλιματική αλλαγή.85

80 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 28 81 «Τις μεγαλύτερες απώλειες υφίστανται τα ζώα σε λίμνες, ποτάμια και υδροβιότοπους. Σε αυτά τα είδη του γλυκού νερού, η απώλεια φθάνει το 81% από το 1970. Η έκθεση “Living Planet Report” δημοσιεύεται ανά διετία και η προηγούμενη του 2014 διαπίστωνε μια μείωση της τάξης του 50% από το 1970, ενώ η νέα έκθεση δείχνει ότι η εξαφάνιση των άγριων ζώων έχει φθάσει πλέον το 58% κατά μέσο όρο.» https://www.iefimerida.gr/news/297262/mehri-2020-polla-eidi-zoon-tha-ehoyn-meiothei-sta-23 82 Yasmine Abbas, “Neo-Nomadism”, (Lift conference, Φεβρουάριος 2011, Γενεύη) http://videos.liftconference.com/video/1169165/yasmine-abbas-neo-nomadism 83 “Climate Change and Land”, https://www.ipcc.ch/srccl/ 84 “Climate Change 2014, Mitigation of Climate Change, Working Group III Contribution to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change» https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ipcc_wg3_ar5_full.pdf σ. 22 85 ομοίως σ. 23 & 26 47

“Why not favor dispersion?

Instead of living in a unique place, searching in vain to assemble oneself in it, why wouldn’t we have scattered in Paris, five or six rooms?”

George Perec, Especes d’ espaces, 1974.86 19. George Perec. Γάλλος μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος, δημιουργός ταινιών και τεκμηριωτής βιβλιοθηκονόμος.

Ο George Perec αναφέρεται στους ξεχωριστούς χώρους που απαρτίζουν μία κατοικία για να δείξει την ένταση του επιχειρήματός του. Ωστόσο, σε μία ρεαλιστική κλίμακα, η πραγματικότητα μας δείχνει πως υπάρχουν πολλά κενά, ανεκμετάλλευτα, στις πόλεις μας. Παράλληλα, οι ψηφιακοί νομάδες και ο τρόπος ζωής τους ο ίδιος δημιουργεί πρόβλημα περιβαλλοντικό. Σαν μονάδες αλλά και στο σύνολό τους, τα απόβλητά τους είναι πολλά περισσότερα από τους μη νομάδες, εκ των πραγμάτων. Χωρίς να είναι απόλυτο, αρκεί να σκεφτεί κανείς τις πτήσεις και τα ταξίδια τους για να διαπιστώσει πως το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα ξεπερνά αυτό ενός ανθρώπου που έχει μόνιμη κατοικία. Σχεδιαστικά, η συγκέντρωση ψηφιακών νομάδων σε ένα μέρος, σε μία κοινότητα σε κάθε προορισμό, μειώνει αυτόματα αυτό το αποτύπωμα, σε αντίθεση με το να επιλέγουν πολυάριθμα airbnbs κατά τη διάρκεια διαμονής τους σε έναν τόπο. Η παροδικότητα και η βιωσιμότητα των υλικών, καθώς και η μελέτη των συνθηκών που διαρκώς αλλάζουν σε έναν χώρο που φιλοξενεί ψηφιακούς νομάδες, αποτελούν προτεραιότητα, ως αποτέλεσμα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σε τέτοιες πρακτικές. Δηλαδή το κατά πόσο τα υλικά διατηρούνται στο χρόνο ή, ιδανικά, βιωδιασπώνται, ή το κατά πόσο ένας συγκεκριμένος χώρος είναι ικανός να φιλοξενήσει διαφορετικούς ανθρώπους, με διαφορετικές ανάγκες, κάθε φορά που ο προηγούμενος φεύγει για να αφήσει χώρο για τον επόμενο. Με συνιστώσα πάντα τον τρόπο ζωής των ψηφιακών νομάδων, οι συνθήκες είναι διαρκώς μεταβαλλόμενες. Πώς εντάσσεται, λοιπόν, αυτή η προσωρινή ύπαρξη των υλικών στην αρχιτεκτονική; Μέσω της «αποϋλοποίησης», απαντάει η Yasmine Abbas, γαλλίδα αρχιτέκτων με Msc στο ΜΙΤ και διδακτορικό στο Harvard University. Στόχος είναι ένα προϊόν να αποδομείται ή να ανακυκλώνεται για να μην καταλήξει στη χωματερή. Το εφήμερο είναι η λέξη κλειδί. Επίσης, μέσω της εκμετάλλευσης των όσων ήδη έχουμε, όπως οι κενοί κι ανεκμετάλλευτοι χώροι που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Ακόμα και η υιοθέτηση μιας κουλτούρας μοιρασμού· ενός δωματίου ή και μεγαλύτερου τμήματος της οικίας μας, του αυτοκινήτου μας ή και του χώρου εργασίας μας. Το σημαντικό εδώ είναι να πάψουμε να κάνουμε κατάχρηση των πόρων.87

86 Yasmine Abbas, “Neo-Nomadism”, (Lift conference, Φεβρουάριος 2011, Γενεύη) http://videos.liftconference.com/video/1169165/yasmine-abbas-neo-nomadism 87 ομοίως 48

Ευαισθητοποιημένοι αρχιτέκτονες, όπως οι Mary Kraus και Laura Fitch (Kraus Fitch architects), έχουν λειτουργήσει συμβουλευτικά σε αρκετές μελέτες συλλογικής κατοίκησης, με ιδιαίτερη μέριμνα στην αρχή διατήρησης της ενέργειας, τη βιωσιμότητα και τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό. Οι ίδιες επέλεξαν, μάλιστα, να κατοικήσουν σε ένα από αυτά, το Pioneer Valley Cohousing, που βρίσκεται στη Μασαχουσέτη. Στην προσέγγισή τους, συμπεριλαμβάνεται συμμετοχικός σχεδιασμός (με τη μορφή workshop), εξοικονόμηση της ενέργειας όπου είναι δυνατόν (κεντρική θέρμανση και κλιματισμό), συνεπιβατισμό (carpooling), ακόμα κι αγορά τροφίμων χύμα και χωρίς συσκευασίες. Φυσικά, η ανακύκλωση κι η κομποστοποίηση είναι στις συνήθειες της κοινότητας.

Ένα ακόμα παράδειγμα cohousing, είναι το L’Espoir στις Βρυξέλλες, το οποίο μπορεί να φιλοξενήσει 14 οικογένειες ή 80 κατοίκους. Το συγκεκριμένο συγκρότημα, εκτός από την ξύλινη κατασκευή, την εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας και της πράσινης οροφής, συμβάλλει στη βελτίωση της ζωής της πόλης, ενσωματώνοντας κατοίκους με οικονομικά προβλήματα, ειδικές ανάγκες ή μειονότητες. Συνδυάζει, δηλαδή, τόσο περιβαλλοντική όσο και κοινωνική πρόοδο.88 20. L’ Espoir, Βρυξέλλες.

88 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 195-199 49

Μία σύγχρονη πρακτική για πιο οικολογικές πόλεις είναι αυτή της κατακόρυφης φύτευσης. Τέτοιες τεχνικές, ιδιαίτερα αν εφαρμοστούν σε μεγάλες εκτάσεις, έχουν τη δυναμική να απορροφήσουν ρύπους και να απελευθερώσουν ποσότητες οξυγόνου στην ατμόσφαιρα, να δημιουργήσουν μικροκλίμα και να ενισχύσουν τη βιοποικιλότητα μιας περιοχής. Παράλληλα, η οργανικότητα των όψεων των κτηρίων αυτών είναι αναμφίβολα συναρπαστική.89 Ενδεικτικό παράδειγμα τέτοιας εφαρμογής είναι το κτήριο των Herzog & de Meuron στη Μαδρίτη, CaixaForum και το Bosco Verticale στο Μιλάνο, βραβευμένο έργο του Stefano Boeri.

21. Caixa Forum, Madrid Herzog y de Meuron

22. Bosco Verticale Stefano Boeri

89 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com, σ. 113-116

Παρόλα αυτά η κλίμακα που πρέπει να εφαρμοστούν τέτοιες πρακτικές επιβάλλεται να μεγαλώσει. Δεν αρκεί ένα τέτοιο κτήριο ή μονάδα για να αντισταθμίσει τις μετακινήσεις των ανθρώπων μιας πόλης ακόμα κι αν αυτές γίνονται κυρίως με μέσα μαζικής μεταφοράς. Αρκεί να αναλογιστούμε την επιβάρυνση του περιβάλλοντος από πτήσεις που θα πραγματοποιήσουν οι ίδιοι άνθρωποι για πιθανές διακοπές τους.90 Ενδιαφέρον προκαλούν τα ποσοστά ρύπανσης από την κατανάλωση φυσικών πόρων για μετακίνηση ή ενέργεια, τα οποία είναι όμοια ή και χαμηλότερα από αυτά που αφορούν την κατανάλωση νερού, τροφής και άλλων αγαθών (πχ βιομηχανία μόδας). Το οικολογικό μας αποτύπωμα έχει να κάνει με πολλές περισσότερες παραμέτρους, από όσες μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε προφανείς και μάλιστα το αποτύπωμα αυτό είναι εμφανώς μεγαλύτερο σε αστικά κέντρα. Περισσότερες πολυκατοικίες, περισσότερα διαμερίσματα που κατοικούνται συχνά από μόλις έναν ή δύο ανθρώπους, έχουν σαν αποτέλεσμα την αύξηση χρήσης για παράδειγμα ηλεκτρικών συσκευών ή κλιματισμού, σε αντίθεση με αγροτικές περιοχές ή επαρχιακές πόλεις.91

90 ομοίως, σ. 106 91 ομοίως, σ. 111

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

V I S I O N ΟΡΑΜΑ Lange Eng Cohousing Community Η κοινότητα Lange Eng βρίσκεται σε ένα προάστιο της Κοπεγχάγης στη Δανία, όπου και ξεκίνησε η φιλοσοφία του co-housing, όπως έχει ήδη αναφερθεί.93 Έχει σχεδιαστεί από τη βραβευμένη με το Berlin Art Prize 201994,Dorte Mandrup, η οποία εφαρμόζει τη σύγχρονη αρχιτεκτονική της παγκοσμίως, έχοντας ως έδρα τη Δανία.95

23. “There’s a lot of baggage around the word commune, so part of what we’re doing is rebranding it.”

Ben Provan, 92 Συνιδρυτής του OpenDoor Co-living χώρου στην Καλιφόρνια

92 https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 93 https://www.langeeng.dk/english/ 94 https://www.adk.de/de/programm/?we_objectID=59404 95 https://en.wikipedia.org/wiki/Dorte_Mandrup 53

24. Η ζωή στο εσωτερικό του Lang Eng εύκολα μεταφέρεται στο αίθριο που έχει δημιουργηθεί στο κέντρο του.

Το Lange Eng Cohousing Community είναι το μεγαλύτερο αυτή τη στιγμή στη Δανία. Αποτελείται από 54 μονάδες κατοίκησης (μονοκατοικίες ή διαμερίσματα) και φιλοξενεί πάνω από 100 ενήλικες και πάνω από 100 παιδιά. Ο τρόπος ζωής των κατοίκων του δεν είναι αυτός που ορίζεται ως φυσιολογικός. Οι κατοικίες τοποθετούνται περιμετρικά, δημιουργώντας ένα εσωτερικό αίθριο μεγάλων διαστάσεων και προσβάσιμο από όλους. Ανάμεσα στον εξωτερικό αυτό χώρο και τις κατοικίες, έχει δημιουργηθεί μία πλατφόρμα, η οποία μεταφέρει επιτυχώς τη ζωή από το ιδιωτικό στο δημόσιο,96 ή καλύτερα ημι-δημόσιο αίθριο της κοινότητας.97

96 «Οι έννοιες «δημόσιο» και «ιδιωτικό» μπορούν να ιδωθούν και να γίνουν κατανοητές με σχετικούς όρους ως μια σειρά χωρικών ποιοτήτων, οι οποίες, καθώς διαφοροποιούνται σταδιακά, αναφέρονται στην προσπελασιμότητα, την ευθύνη, τη σχέση με την ιδιοκτησία, και την εποπτεία συγκεκριμένων χωρικών ενοτήτων.»

Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σ. 13 97 https://www.dortemandrup.dk/work/lange-eng-cohousing-community 54

Υπάρχει μία μεγάλη κουζίνα και αντίστοιχος χώρος τραπεζαρίας που επαρκεί να δειπνήσουν σχεδόν όλοι οι κάτοικοι ταυτόχρονα (κάτι που δε συμβαίνει συχνά). Τους δίνεται η επιλογή είτε να δειπνήσουν εκεί είτε να πάρουν το γεύμα μαζί τους στον ιδιωτικό χώρο της κατοικίας τους. Η μόνη υποχρέωσή τους είναι πως όλοι οι ενήλικες κάτοικοι πρέπει να αναλάβουν το μαγείρεμα για δύο ή τρεις συνεχόμενες μέρες κάθε 6 εβδομάδες. Το συγκρότημα προσφέρει επίσης παροχές όπως χώρους παιχνιδιού, χώρους χαλάρωσης και café, ακόμα και ιδιωτικό σινεμά 20 θέσεων, με υψηλής ανάλυσης οθόνη προβολής. Μοιάζει να έχουν αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το χρόνο τους σε καθημερινή βάση, αφού εστιάζουν στην οικογένειά τους, στην κοινότητα και κάνοντας πράγματα που τους ικανοποιούν.

25. Το επιχείρημα αυτό φαίνεται να έχει πετύχει.98

98 https://www.langeeng.dk/english/ 55

Ελλάδα

26. «Εδώ αυτή η φωτογραφία είναι από τις πιο συμπαθείς μου, γιατί φαίνεται πολύ καθαρά αυτή η ιδέα της γεφύρωσης του δρόμου από μία κατοικία. Δηλαδή εδώ παίρνεις αυτή τη σκάλα που βλέπουμε και από εκεί μπαίνεις στην κατοικία και μέσα απέναντι διακρίνεται το ξεκίνημα της σκάλας που πάει στον πάνω όροφο αριστερά και απ’την άλλη μεριά υπάρχουν οι δύο συνεπίπεδοι χώροι που είναι υπνοδωμάτια και καθημερινό κουζίνα μπροστά.»100

Μία προσπάθεια δημιουργίας συγκροτήματος συλλογικής κατοίκησης στην Ελλάδα, αποτελεί ο οικισμός στο Δίστομο Βοιωτίας, έργο των Αντωνακάκη, που κατασκευάστηκε για να φιλοξενήσει τους εργαζόμενους στα μεταλλεία βωξίτη της εταιρείας Αλουμίνιον Ελλάς Α.Ε. Αν και η αρχική οδηγία από τους ιδιοκτήτες ήταν να κατασκευαστούν 3 πολυκατοικίες (μία για κάθε κατηγορία εργαζομένου, διοικητικοί υπάλληλοι, εργάτες, μηχανικοί), οι αρχιτέκτονες οραματίστηκαν έναν κοινό τόπο για όλους αυτούς και τις οικογένειές τους. Πρόκειται για εργατικές κατοικίες που χτίστηκαν το 1969 και εκτός του ότι δεν υλοποιήθηκαν όπως σχεδιάστηκαν, λειτούργησαν για μόλις 26 χρόνια κι έπειτα εγκαταλείφθηκαν.99 Δυστυχώς, ούτε αυτή η προσπάθεια στέφθηκε με επιτυχία. «Βέβαια ίσως ήταν λίγο υπερβολικό, ίσως … όλο το επιχείρημα ήταν υπερβολικό. Έτσι, τώρα που βλέπω κι αυτή τη μακέτα ας πούμε, σκέφτομαι ότι οι άνθρωποι είχαν ζητήσει τρεις πολυκατοικίες και αντ’ αυτής προτείναμε αυτό; Είναι λίγο... »100

27. Έχουν τοποθετηθεί παράθυρα που όταν ανοίγουν δημιουργούν σκίαση. Μέχρι το σημείο αυτό, οι αρχιτέκτονες με δική τους πρωτοβουλία είχαν μια εποπτεία του έργου. Στην πορεία αυτό άλλαξε από επιλογή του ιδιοκτήτη. Ίσως να υπήρξαν πολλοί λόγοι που συνέβαλλαν στο να μην πετύχει το εγχείρημα αυτό τελικά.

99 https://archireads.weebly.com/distomo_project.html?fbclid=IwAR2SJyATDApgRfnfZQOHy1EvYrZdnPr9n pcJAgub8EU7yb2soxv-082MCxo 100 Δημήτρης Αντωνακάκης https://archive.ert.gr/8281/ 56

Στον κόσμο Τα ηνία στο χώρο του co-working αυτή τη στιγμή παγκοσμίως κατέχει η εταιρεία “WeWork” με επενδύσεις αξίας 20 δισεκατομμυρίων δολαρίων στην Αμερική. Η θυγατρική της, “WeLive” (startup) παρέχει μονάδες co-living στο Μανχάτταν και πρόσφατα μαζί με την “Martin Selig” αποφάσισαν να κατασκευάσουν ένα νέο κτήριο 36 ορόφων, εκ των οποίων οι 23 θα αφορούν το κομμάτι της συλλογικής κατοίκησης. Αντίστοιχο παράδειγμα στην Ευρώπη είναι το “The Collective Old Oak” και βρίσκεται στη Μεγάλη Βρετανία ενώ γίνονται κινήσεις από τον ιδρυτή της, Reza Merchant, να επεκταθεί σε Βερολίνο, Βοστώνη και Νέα Υόρκη.101 Μια ιδιαιτερότητα στο χώρο του co-living, παρουσιάζει το HacknSleep στο San Francisco, που ξεκίνησε το 2013 να στεγάζει τεχνολογικούς επιχειρηματίες και ταξιδιώτες. Κατά βάση η επίπλωση περιέχει κουκέτες, κοινόχρηστα καθιστικά και χώρους εργασίας που συνδυάζουν δουλειά (online) και χαλάρωση ή παιχνίδι (game rooms).102 The Collective Old Oak Πρωτοποριακός ως co-living χώρος, το “The Collective Old Oak” βρίσκεται στο Λονδίνο κι αποτελείται από πολύ μικρά δωμάτια των 12τ.μ. που περιλαμβάνουν συνήθως ένα κρεβάτι κι ένα μπάνιο. Οι χώροι είναι τόσο μικροί, που ίσως κάποιος πιο ψηλός άνθρωπος να δυσκολευόταν ακόμα και να κάνει μπάνιο στη ντουζιέρα. Οι

28. Η βιβλιοθήκη του The Collective, του μεγαλύτερου κτηρίου co-living παγκοσμίως.

υπόλοιπες παροχές του είναι αυτές που τον κάνουν να ξεχωρίζει, όμως. Γυμναστήριο, σπα, βιβλιοθήκες, ένα καλό εστιατόριο και σινεμά, είναι μερικά από τα πλεονεκτήματα του να ζεις στο “The Collective”, για τα οποία ο ένοικος πληρώνει από 800 έως 1000 λίρες μηνιαίως. Στο ποσό αυτό συμπεριλαμβάνονται παροχές internet υψηλής ταχύτητας, αλλά τα γεύματα στο εστιατόριο πρέπει να πληρώνονται ξεχωριστά.103 Στη νέα μελέτη των The Collective στις ΗΠΑ, θα αυξηθεί το μέγεθος των ιδιωτικών δωματίων, αφού αυτό φαίνεται να ζητείται πλέον, ενώ παράλληλα συστήματα παρακολούθησης θα τοποθετούνται στους κοινόχρηστους χώρους για καλύτερη διαχείριση μιας και δεν υπάρχει η δυνατότητα γνωριμίας με κάθε ένοικο προσωπικά, αφού είναι πολλοί.104 Στόχος τους, όπως αναφέρουν, είναι να δημιουργήσουν και να ενεργοποιήσουν χώρους που φιλοξενούν την ανθρώπινη επικοινωνία, ενώ παράλληλα επιτρέπουν τους ανθρώπους να ζήσουν μία πιο γεμάτη, πλήρης από ικανοποίηση, ζωή.105

101 https://www.economist.com/business/2017/08/31/pricey-housing-markets-mean-co-living-buildings-areon-the-rise 102 ομοίως 103 ομοίως 104 https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 105 https://www.thecollective.com/ 57

Roam Το Roam είναι ένα παγκόσμιο δίκτυο co-living, με εγκαταστάσεις στο Μπαλί, Τόκιο, Λονδίνο, Βερολίνο, Νέα Υόρκη, Λος Άντζελες και Μαϊάμι. Πρόκειται για πολυτελείς εγκαταστάσεις, που παρέχουν ιδιωτική σουίτα σε κάθε ένοικο και παροχές όπως, ταχύτατη σύνδεση στο διαδίκτυο, αίθουσες co-working, ακόμα και υπηρεσία καθαριότητας δωματίου και στούντιο γιόγκα. Με την έκφραση “Go make this life a wonderful adventure” δείχνουν ξεκάθαρα την πρόθεσή τους και το πώς βλέπουν αυτόν τον σύγχρονο τρόπο ζωής, γεμάτο ανέσεις, στιγμές χαλάρωσης αλλά και κοινωνικοποίησης στα πλαίσια ισορροπίας εργασίας, παραγωγικότητας και προσωπικού χρόνου. Φυσικά, ένας τέτοιος τρόπος ζωής αν και προσιτός στον καθέναν ως ιδεολογία, στις συγκεκριμένες εγκαταστάσεις προϋποθέτει ισχυρό οικονομικό υπόβαθρο, καθώς το κόστος για μία ημερήσια διαμονή είναι περίπου 400€ στο Λονδίνο, 100€ στο Μαϊάμι, ή 170€ στο Σαν Φρανσίσκο.106

29

30

29. Το Roam πριν γίνει co-living χώρος, ήταν ένα σύγχρονο boutique hotel.

30. 24 δωμάτια έχουν τοποθετηθεί περιμετρικά ένος αιθρίου με πισίνα, με τον coworking χώρο να βρίσκεται στην οροφή του κτηρίου.

31. Μέσω της αρχιτεκτονικής διαχωρίζονται ξεκάθαρα οι ιδιωτικές από τις δημόσιες ζώνες.

32. Η κοινόχρηστη κουζίνα είναι εμφανώς επαγγελματικών προδιαγραφών και καλύπτει ακόμα και μαθήματα μαγειρικής.

31

106 https://www.roam.co/

32

58

Σε παγκόσμια κλίμακα η τάση για το co-living μοιάζει να μεγεθύνεται. Κι αν τα ηνία του co-working τα κατέχει η WeWork, τα ηνία για την “go-to” τοποθεσία αν είσαι digital nomad, ανήκουν στο Ubud. Πόλη στο Μπαλί της Ινδονησίας, η οποία από το 1960 αποτελεί κέντρο πόλωσης για τους χίπηδες τότε και για όσους ψάχνουν ένα πνευματικό καταφύγιο μέχρι και σήμερα. Ιδιαίτερα μετά την έκδοση του βιβλίου με τα απομνημονεύματα της Elizabeth Gilbert, “Eat, Pray, Love: One Woman’s Search for Everything Across Italy, India and Indonesia”, το 2006, το Μπαλί μετατρέπεται σε πόλο έλξης για όσους κάνουν γιόγκα παγκοσμίως κι αναζητούν ευδαιμονία. Την ίδια περίοδο καταφθάνουν στο νησί πολλοί ψηφιακοί νομάδες, συνήθως νέοι χωρίς μεγάλο εισόδημα, σε μια προσπάθεια να ζήσουν σε ένα φθηνό, τροπικό μέρος με μόνη τους απαίτηση το wifi. Λίγα χρόνια αργότερα το σκηνικό αλλάζει και πλέον οι ψηφιακοί νομάδες απαρτίζονται από ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, ακόμα και οικογένειες.107

33

34

35

36

33. Dojo Bali, Canggu | Dojo στα ιαπωνικά σημαίνει χώρος εμβάθυνσης στη γνώση και παραδοσιακά αναφέρεται στις πολεμικές τέχνες. Το Dojo Bali είναι ο πιο διάσημος co-living & co-working χώρος στην Ινδονησία.

34. Livit Hub, Bali | Χώρος co-working που προσφέρει στα μέλη του ακόμα και συμβουλευτικές υπηρεσίες.

35. Tropical Nomad, Canggu Bali | Co-working χώρος με παροχές όπως αίθουσα συνεδριάσεων, εκτυπώσεις εγγράφων, ταχυδρομικές αποστολές και φυσικά πολύ γρήγορη σύνδεση στο διαδίκτυο.

36. Outpost co-working & co-living space | Με εγκαταστάσεις σε Ubud, Canggu, Ubud Penestanan στο Μπαλί και στο Phnom Penh, στην Cambodia, το Outpost έχει δημιουργήσει μία πολύ ενεργή κοινότητα επαγγελματιών που εργάζονται ψηφιακά.

107 https://www.economist.com/1843/2018/03/21/the-roaming-empire 59

ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

«ο δρόμος μπορεί και πάλι να ιδωθεί ως αυτό που πρέπει να ήταν αρχικά, δηλαδή ως ο τόπος όπου είναι δυνατόν να υπάρξει κοινωνική επαφή μεταξύ των κατοίκων, ως το κοινόχρηστο καθιστικό της γειτονιάς που ήταν κάποτε.»108

Το 1989-90 ο ψυχολόγος Daniel Greenberg μελέτησε τα παιδιά σε πάνω από 200 κοινότητες που ζούσαν στα πλαίσια της συλλογικής κατοίκησης στις ΗΠΑ. Διαπίστωσε πως τα παιδιά αυτά δέχονταν επιρροές από περισσότερους ενήλικες τριγύρω τους σε καθημερινή βάση και ανέπτυσσαν φιλικές σχέσεις με κάποιους από αυτούς. Η διαρκής έκθεση των παιδιών αυτών σε περιβάλλον με αρκετούς ενήλικες, εκτός των συγγενών τους, κατάφερε να καλλιεργήσει διοικητικές και διαπραγματευτικές ικανότητες, τη χρήση ή και κατάχρηση της εξουσίας και δύναμης, την ικανότητα συμμετοχής σε διαμάχες. Όλα αυτά σε νεαρή μάλιστα ηλικία και σε συνδυασμό με ικανότητες μαγειρικής, κατασκευής/επισκευής, ακόμα και διαχείρισης οικονομικού προϋπολογισμού. Ο Daniel υποστηρίζει πως η καθημερινή συναναστροφή με την ενήλικη ζωή γύρω τους, σε τόσο έντονο βαθμό, προετοίμασε το έδαφος για πιο ώριμα, γεμάτα αυτοπεποίθηση, κοινωνικά άνετα παιδιά.109 «Πρώτα απ’ όλα αυτή η αίσθηση του «συν-ανήκειν» στρέφεται γύρω από την καθημερινή κοινωνική επαφή, όπως το ομαδικό παιχνίδι των παιδιών έξω στο δρόμο, η φροντίδα των νηπίων (baby-sitting) που προσφέρει ο ένας στον άλλο, η επαφή και το ενδιαφέρον για την υγεία του γείτονα, με λίγα λόγια όλες εκείνες οι μικρές φροντίδες και χαρές που ίσως φαίνονται τόσο πολύ προφανείς και αυταπόδεικτες που τείνουμε να υποτιμούμε τη σημασία τους.»110

108 Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σ. 48 109 http://onesharedhouse.com/thestory/ 110 Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σ. 54 61

37. “Communist society will take upon itself all the duties involved in the education of the child, but the joys of parenthood will not be taken away from those who are capable of appreciating them.” — Alexandra Kollontai

Η Irene, παρόλο που δε γνωρίζει πώς είναι να μεγαλώνει κανείς εκτός μιας κοινότητας όπως η κατοικία Kollontai, νιώθει πως εξελίχθηκε ένας φυσιολογικός άνθρωπος. Είναι γεμάτη αυτοπεποίθηση για τον εαυτό της, εξωστρεφής, χαρούμενη, υπομονετική και νιώθει άνετα ως προς τις κοινωνικές συναναστροφές της. Μάλιστα θεωρεί πως οι αρετές αυτές της προσωπικότητάς της, καλλιεργήθηκαν χάρη στα παιδικά χρόνια που έζησε και το πώς μεγάλωσε.

62

Στα πλαίσια του London festival of architecture 2016, οργανώθηκε μία συνάντηση αρχιτεκτόνων, μελών και κατοίκων χώρων co-living ή co-working. Στη συζήτησή τους γύρω από αυτόν τον τρόπο ζωής εστίασαν στις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους. Αναφέρθηκε η δυνατότητα της προσωπικής εξέλιξης του καθενός, μαθαίνοντας καθημερινά από άλλους ανθρώπους που βρίσκονται σε τόσο συχνή συσχέτιση, αλλά στον αντίποδα υπήρχε και η ανάγκη για προσωπικό χώρο και χρόνο. Υπήρξαν συμμετέχοντες στη συζήτηση αυτή, που έθιξαν τη

σημασία του σχεδιασμού στα πλαίσια αυτού του προσωπικού χώρου. Κάποιοι επισήμαναν τις όμοιες ή αντίθετες απόψεις σε συγκεκριμένα θέματα, των ανθρώπων-μέλη μιας κοινότητας co-housing και πως το γεγονός αυτό μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα. Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, για παράδειγμα, δεν επιδέχεται συζήτηση αναφέρει ένα μέλος. Αυτό ή και αντίστοιχα θέματα μπορούν να φέρουν κοντά ή να απομακρύνουν τους κατοίκους μιας κοινότητας co-living.111 Ενώ λοιπόν, οι ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργούνται έντονα μέσα σε ένα περιβάλλον συλλογικής κατοίκησης, η κινητή τεχνολογία έρχεται να τις ενισχύσει. Ή μήπως όχι; Μας είναι τόσο εύκολο να ανοίξουμε το κινητό μας τηλέφωνο πλέον, να καλέσουμε την οικογένειά μας και να τους δούμε στην οθόνη μας. Έτσι, παρατείνουμε για λίγο ακόμα το χρόνο μέχρι τη συνάντηση μαζί τους. Τόσο κοντά και τόσο μακριά ταυτόχρονα.112 Οι ψηφιακοί νομάδες δεν ανήκουν σε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων, στην οποία όλοι έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά, επιθυμίες και τρόπο σκέψης. Όλοι είναι εν δυνάμει ψηφιακοί νομάδες, χωρίς περιορισμούς, αρκεί να υπάρχει σύνδεση στο διαδίκτυο. Αυτό σημαίνει, εκ των πραγμάτων, ποικιλία και στις ανθρώπινες σχέσεις που δημιουργούνται. Άλλες είναι εξ επαφής, ενδεχομένως, σε κάποιο coworking χώρο ή café, ενώ άλλες δημιουργούνται ή συντηρούνται εξ

αποστάσεως∙ με μέλη της οικογένειας, φίλους, συνεργάτες παλιούς και νέους. Οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται, επομένως, δεν αφορούν αποκλειστικά εσωστρεφείς ή πολύ κοινωνικούς ανθρώπους, αλλά είναι όμοιες με όσες υπάρχουν ήδη στο μη διαδικτυακό κόσμο. Γιατί να επιλέξουμε να ζήσουμε σε μία κατοικία όπως η Kollontai ή το Oak House;113 Γιατί οι ψηφιακοί νομάδες επιλέγουν ως τόπο κατοικίας/εργασίας, οτιδήποτε θα τους φέρει κοντά με άλλους ανθρώπους; Εφόσον τα πράγματα μοιάζουν να αλλάζουν στον τρόπο που κατοικούμε, πώς σχεδιάζει ο αρχιτέκτονας; Με ποια κριτήρια; Ο Hertzberger αναφέρει πως «Δεν υπάρχει κοινωνική αρχιτεκτονική, αυτό όμως δε σημαίνει ότι μπορούμε να αγνοήσουμε τις επιπτώσεις του τρόπου με τον οποίο σχετίζονται οι άνθρωποι μεταξύ τους, και το πώς αντιδρούν σε διάφορες καταστάσεις.»114 Άλλωστε όπως είπε και η Σουζάνα Αντωνακάκη « … προσπαθούμε ακόμα και στις μικρές μονάδες κατοίκησης, να υπάρχει αυτή η ... το κίνητρο για συγκερασμό της ζωής. Να ζουν οι άνθρωποι και κοντά και χώρια βέβαια. Να υπάρχει αυτή η δυνατότητα από το σχεδιασμό ώστε και να γίνονται συναντήσεις αλλά να υπάρχει και το δημόσιο και το ιδιωτικό μέσα σε ένα σύνολο.»115

111 Η συζήτηση αυτή έγινε στο “The Trampery”, Old Street, έναν co-working χώρο στο Λονδίνο. https://archive.org/details/talkaoke-2016-06-28-trampery 112 Filippo Dal Fiore, Patricia L. Mokhtarian, Ilan Salomon, Matan E. Singer, “Nomads at last”? A set of perspectives on how mobile technology may affect travel. Journal of Transport Geography 41 (2014) 97–106, σ. 101 113 https://www.oakhouse.jp/eng/ 114 Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002, σ. 214 115 https://archive.ert.gr/8281/ 63

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Το cohousing είναι ένας συνδυασμός συνθηκών∙ κοινωνικών, περιβαλλοντικών, τρόπου ζωής, συναρτήσει ενός καλού και λειτουργικού σχεδιασμού. Υπάρχει, σήμερα περισσότερο από ποτέ, η τεχνογνωσία και το κατάλληλο έδαφος να ενισχύεται κρατικά ή και ιδιωτικά η δημιουργία συγκροτημάτων συλλογικής κατοίκησης που μπορούν να ενταχθούν στη ζωή κάθε πόλης. Μοιάζει να είναι μια τάση που διαρκώς αυξάνεται κι ενισχύεται από τους ίδιους τους χρήστες. Αυτοί αποτελούν, άλλωστε, τη βασική παράμετρο για να πετύχει κάθε τέτοιο εγχείρημα. Παράλληλα, μοιάζει να είναι μέρος της λύσης του προβλήματος κατοίκησης στις πόλεις, ως προς τους λιγότερους πόρους που απαιτούνται για την κάλυψη αναγκών ενοίκων που αν ζούσαν ξεχωριστά θα ήταν περισσότεροι. Οι ανάγκες μας σε πόρους, άλλωστε, διαρκώς αυξάνονται. Επιπλέον, περιβάλλοντα co-living δείχνουν να μάχονται μία από τις πιο κοινωνικά μοναχικές πραγματικότητες του 21ου αιώνα.116 Δημιουργείται, έτσι, μια σειρά ερωτημάτων: Κατά πόσο πρέπει οι κάτοικοι αυτοί να είναι μόνιμοι; Μπορούν οι ψηφιακοί νομάδες να αποτελούν το ποσοστό εκείνων των κατοίκων που διαρκώς θα εναλλάσσονται και θα μετακινούνται; Τι ποσοστό μπορεί να είναι αυτό, ώστε η υπόλοιπη κοινότητα να μην αποδιοργανώνεται;

Οι παραπάνω προβληματισμοί είναι δύσκολο να απαντηθούν, καθώς, όπως έχει ήδη αναφερθεί, η ιχνηλάτηση των ψηφιακών νομάδων είναι οριακά ακατόρθωτη. Οι προσωπικές επιλογές του κάθε εν δυνάμει κατοίκου σε συγκρότημα cohousing, ποικίλουν άλλωστε. Ωστόσο, εν έτει 2021, η κοινωνία τείνει να μας καθοδηγεί σε έναν τρόπο ζωής που λίγοι μέχρι τώρα έχουν υιοθετήσει ενεργά και σε μεγάλο βαθμό. Τηλε-εργασία, τηλε-συσκέψεις, διαδικτυακές αγορές, διαδικτυακά μαθήματα και σπουδές αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος και να ενισχύονται και μέσα από την τεχνολογία. Πολύ μεγάλο μέρος της καθημερινής ζωής του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών, εξελίσσεται ψηφιακά. Μάλιστα, αυτό συμβαίνει σε τέτοιο βαθμό που τείνει η διαφορά ενός μη ψηφιακού νομά με έναν ψηφιακό νομά, να είναι η επιλογή του δεύτερου να μετακινείται χωρικά. Αρκεί να αναλογιστούμε μια διαδρομή με το μετρό και να παρατηρήσουμε τους επιβάτες∙ ανεξαρτήτως ηλικίας, κοινωνικού ή οικονομικού υποβάθρου, καταγωγής, φύλου ή άλλων χαρακτηριστικών, οι επιβάτες νοητά βρίσκονται στο χώρο του διαδικτύου. Ο φυσικός τόπος, που είναι το μετρό στο συγκεκριμένο παράδειγμα, δεν έχει καμία σχέση με το διαδικτυακό «τόπο» στον οποίο βρίσκεται κάθε επιβάτης. Ταυτόχρονα κι έστω νοητά, ο επιβάτης μπορεί να βρίσκεται σε οποιοδήποτε άλλο τόπο μέσω απλά μιας εικόνας ή ενός άρθρου. Είναι σα να είμαστε όλοι μας νομάδες, στην πόλη μας, δεν είναι;

116 https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 65

Κατάλογος εικόνων 1.* «Ο άνθρωπος σήμερα γίνεται από κυνηγός τροφής, κυνηγός γνώσης και πληροφορίας. Πιο νομάς από ποτέ, καλείται να εμπλακεί συνολικά στις κοινωνικές διαδικασίες.»

Marshall Mc Luhan, Understanding Media, The Extensions of man, New York, σελ. 378 Πλουμάκη Ελευθερία, «Νεονομάς: Υβριδική ζωή ανάμεσα στο πραγματικό και το άυλο», Φεβρουάριος 2018 Σύνθεση εικόνων από https://www.nationalgeographic.com/.

2.* Ίχνη | Σημεία | Πορείες Sossusvlei National Park, Namibia https://www.flickr.com/photos/marie-2008/4588142912/in/dateposted/ 3. Το εσωτερικό του TREExOFFICE, ενός co-working χώρου στο Λονδίνο κατασκευασμένου περιμετρικά της βάσης ενός δέντρου. Ιούνιος 2015.

AP Photo/ Matt Dunham https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-12-01/what-telecommuting-looked-like-in-1973 4. Η αγορά μόνιμης κατοικίας δεν ενδιαφέρει πλέον μεγάλο ποσοστό των νέων, ενώ παράλληλα η εξ αποστάσεως εργασία γίνεται διαρκώς κι ευκολότερη. Ένας νέος νομαδικός τρόπος σκέψης αναπτύσσεται με χαρακτηριστική την αέναη κίνηση. https://www.economist.com/1843/2018/03/21/the-roaming-empire 5.** Η πυραμίδα ιεράρχησης των ανθρωπίνων αναγκών του Μάσλοου. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3161123/ 6.** Κίνηση από τη βάση Α στο σημείο Β. (μη νομάς) 7.** Κίνηση από το σημείο Α στο σημείο Β κι από εκεί σε κάθε επόμενο. (νομάς) 8. Teatro del Mondo, Aldo Rossi, Μπιενάλε Βενετίας, 1980 http://www.nowhereoffice.it/a-rossi-il-teatro-del-mondo/ 9.* mobitecture - life on the move Lake Inari mobile cabins, Finland • Cabins & Lodges, Mazama, United States • Wagon Stations, California https://giorgoszondi.com/lake-inari-mobile-cabins/ https://www.archdaily.com/24959/rolling-huts-oska-architects https://edition.cnn.com/style/article/mobitecture-mobile-architecture/index.html Σύνθεση εικόνων.

10.* Old Oak co-living χώρος, Λονδίνο. Φωτογραφία © The Collective https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 11.* Saettedammen co-share. Το πρώτο συγκρότημα co-living στη Δανία. https://newspitalfields.wordpress.com/2016/02/10/introduction-to-co-housing-in-denmark/ 12. Οι κάτοικοι της Kommunalka είχαν προσωπικό νεροχύτη και σκεύη. Φωτογραφία © Françoise Huguier for Agence VU https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy

67

13.* Αλεξάνδρα Μιχάιλοβνα Κολλοντάι https://www.nbcnews.com/think/opinion/how-socialist-behind-paid-child-care-parental-leave-was-erasedncna1145641 14. Οι γυναίκες της κατοικίας Kollontai στην αρχή μοιράζονταν αρκετά από την καθημερινότητά τους. http://onesharedhouse.com/thestory/why-a-communal-house/ 15. Μαζί με μέλη άλλων κοινωνικών κατοικιών, μοιράζονταν δείπνα, γιορτές και συμμετείχαν στα κοινά της πόλης τους. http://onesharedhouse.com/thestory/why-a-communal-house/ 16. Κατοικία Kollontai. Σχέδιο των Anton & Irene. https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 17. Co-living. Εικονογράφηση της Evgenia Barinova. https://www.dortemandrup.dk/work/lange-eng-cohousing-community 18. Ο διαρκώς αυξανόμενος αριθμός των millenials που επιλέγουν να ζήσουν με τους γονείς τους. https://www.goldmansachs.com/insights/archive/millennials/ 19.* George Perec. Γάλλος μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος, δημιουργός ταινιών και τεκμηριωτής βιβλιοθηκονόμος. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%96%CF%89%CF%81%CE%B6_%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AD %CE%BA https://www.goodreads.com/photo/author/15923.Georges_Perec?page=1&photo=3685961 20.* L’ Espoir, Βρυξέλλες. https://www.habitat-groupe.be/habitat-alternatif/habitat-solidaire/lespoir/ 21. Caixa Forum, Madrid, Herzog y de Meuron https://www.gettyimages.com/detail/photo/vertical-garden-caixa-forum-madrid-spain-royalty-freeimage/871358488 22. Bosco Verticale, Stefano Boeri https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/italy-lombardy-milan-detail-of-bosco-verticale-apartmentnews-photo/1287963370 23.* “There’s a lot of baggage around the word commune, so part of what we’re doing is rebranding it.”

Ben Provan, Συνιδρυτής του OpenDoor Co-living χώρου στην Καλιφόρνια https://www.dortemandrup.dk/work/lange-eng-cohousing-community 24. Η ζωή στο εσωτερικό του Lang Eng εύκολα μεταφέρεται στο αίθριο που έχει δημιουργηθεί στο κέντρο του. https://www.dortemandrup.dk/work/lange-eng-cohousing-community 25. Το επιχείρημα αυτό φαίνεται να έχει πετύχει. https://www.dortemandrup.dk/work/lange-eng-cohousing-community 26. «Εδώ αυτή η φωτογραφία είναι από τις πιο συμπαθείς μου, γιατί φαίνεται πολύ καθαρά αυτή η ιδέα της γεφύρωσης του δρόμου από μία κατοικία. Δηλαδή εδώ παίρνεις αυτή τη σκάλα που βλέπουμε και από εκεί μπαίνεις στην κατοικία και μέσα απέναντι διακρίνεται το ξεκίνημα της σκάλας που πάει στον πάνω όροφο αριστερά και απ’την άλλη μεριά υπάρχουν οι δύο συνεπίπεδοι χώροι που είναι υπνοδωμάτια και καθημερινό κουζίνα μπροστά.» http://domesindex.com/buildings/oikismos-proswpikoy-etaireias-metalleiwn-sto-distomo/

68

27. Έχουν τοποθετηθεί παράθυρα που όταν ανοίγουν δημιουργούν σκίαση. Μέχρι το σημείο αυτό, οι αρχιτέκτονες με δική τους πρωτοβουλία είχαν μια εποπτεία του έργου. Στην πορεία αυτό άλλαξε από επιλογή του ιδιοκτήτη. Ίσως να υπήρξαν πολλοί λόγοι που συνέβαλλαν στο να μην πετύχει το εγχείρημα αυτό τελικά. https://100of20.innovaconcrete.eu/housing-settlement-distomo-viotia 28. Η βιβλιοθήκη του The Collective, του μεγαλύτερου κτηρίου co-living παγκοσμίως. https://www.thecollective.com/the-journal/the-collective-opens-world-s-largest-co-living-building-in-london-scanary-wharf 29. Το Roam πριν γίνει co-living χώρος, ήταν ένα σύγχρονο boutique hotel. https://www.roam.co/places/ubud 30. 24 δωμάτια έχουν τοποθετηθεί περιμετρικά ένος αιθρίου με πισίνα, με τον coworking χώρο να βρίσκεται στην οροφή του κτηρίου. https://www.roam.co/places/ubud 31. Μέσω της αρχιτεκτονικής διαχωρίζονται ξεκάθαρα οι ιδιωτικές από τις δημόσιες ζώνες. https://www.roam.co/places/ubud 32. Η κοινόχρηστη κουζίνα είναι εμφανώς επαγγελματικών προδιαγραφών και καλύπτει ακόμα και μαθήματα μαγειρικής. https://www.roam.co/places/ubud 33.* Dojo Bali, Canggu | Dojo στα ιαπωνικά σημαίνει χώρος εμβάθυνσης στη γνώση και παραδοσιακά αναφέρεται στις πολεμικές τέχνες. Το Dojo Bali είναι ο πιο διάσημος co-living & co-working χώρος στην Ινδονησία. https://www.flokq.com/blog/best-coliving-in-bali 34.* Livit Hub, Bali | Χώρος co-working που προσφέρει στα μέλη του ακόμα και συμβουλευτικές υπηρεσίες. https://www.coworker.com/mag/top-ten-coworking-spaces-in-bali 35.* Tropical Nomad, Canggu Bali | Co-working χώρος με παροχές όπως αίθουσα συνεδριάσεων, εκτυπώσεις εγγράφων, ταχυδρομικές αποστολές και φυσικά πολύ γρήγορη σύνδεση στο διαδίκτυο. https://www.coworker.com/mag/top-ten-coworking-spaces-in-bali 36.* Outpost co-working & co-living space | Με εγκαταστάσεις σε Ubud, Canggu, Ubud Penestanan στο Μπαλί και στο Phnom Penh, στην Cambodia, το Outpost έχει δημιουργήσει μία πολύ ενεργή κοινότητα επαγγελματιών που εργάζονται ψηφιακά. https://www.coworker.com/mag/top-ten-coworking-spaces-in-bali 37. “Communist society will take upon itself all the duties involved in the education of the child, but the joys of parenthood will not be taken away from those who are capable of appreciating them.” — Alexandra Kollontai http://onesharedhouse.com/thestory

* Επεξεργασία εικόνων από Μαρία - Ρέισα Κράβαρη ** Δημιουργία εικόνας από Μαρία Ρέισα Κράβαρη 69

Βιβλιογραφία Susan Lager, «Ο δυνητικός χώρος στην Αρχιτεκτονική» Feeling and Form --- Ελένη Τζιρτζιλάκη, «Αστικός Νομαδισμός. Οι νομάδες των πόλεων, εκ - τοπισμένοι -ες και η κατοίκηση.» Μεταπτυχιακό, Κατεύθυνση Α’, 2000 Πλουμάκη Ελευθερία, «Νεονομάς: Υβριδική ζωή ανάμεσα στο πραγματικό και το άυλο», Διάλεξη, ΕΜΠ Αθηνών, Φεβρουάριος 2018 Ελένη Τζιρτζιλάκη, «Εκ - Τοπισμένοι, Αστικοί Νομάδες Στις Μητροπόλεις», Εκδόσεις Νήσος 2010 Chris Backe, “Becoming a digital nomad”, 2020 έκδοση στο www.scribd.com Herman Hertzberger, «Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2002 Filippo Dal Fiore, Patricia L. Mokhtarian, Ilan Salomon, Matan E. Singer, “Nomads at last”? A set of perspectives on how mobile technology may affect travel. Journal of Transport Geography 41 (2014) 97–106 Anitra Nelson, “Small Is Necessary; Shared Living on a Shared Planet”, Pluto Press, 2018, London, έκδοση στο www.scribd.com Chrisia RavenStar, “Digital Nomad Manual”, Πρώτη έκδοση Μάιος 23, 2019, στο https://www.scribd.com/ “Climate Change 2014, Mitigation of Climate Change, Working Group III Contribution to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change” https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ipcc_wg3_ar5_full.pdf

70

Δικτυογραφία 1. https://mandoulides.edu.gr/wp-content/uploads/2016/07/Lexiko_Evang_Madoulidi.pdf 2. https://letsreachsuccess.com/what-is-lifestyle-design/ 3. “Digital nomads – professionals who work online and therefore don’t need to tie themselves to one particular office, city, or even country.” https://www.bbc.com/news/av/uk-englandlondon-43838624/fighting-loneliness-life-as-a-digital-nomad 4. Yasmine Abbas, “Neo-Nomadism”, (Lift conference, Φεβρουάριος 2011, Γενεύη) http://videos.liftconference. com/video/1169165/yasmine-abbas-neo-nomadism 5. https://www.economist.com/1843/2018/03/21/the-roaming-empire 6. https://nomadlist.com/ 7. https://www.citylab.com/life/2015/12/the-invention-of-telecommuting/418047/ 8. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%84%CF%81%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CF%8A%C E%BA%CE%AE_%CE%BA%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_1973 9. https://www.archetype.gr/blog/arthro/takis-zenetos-ilektroniki-poleodomia?fbclid=IwAR3bkGaYzeIlYqmNpoLGR EXaO38tsYCW1IcZgXmwZa6vcHkJ-BWAwI9DL54#.XoikjsKjZZR.facebook 10. https://en.wikipedia.org/wiki/PayPal 11. https://en.wikipedia.org/wiki/Google_AdSense 12. https://www.gallup.com/workplace/283985/working-remotely-effective-gallup-research-says-yes.aspx 13. https://en.wikipedia.org/wiki/Generation_Z 14. https://www.upwork.com/blog/2014/02/what-is-digital-nomad/ 15. https://go.forrester.com/press-newsroom/tech-will-be-more-relevant-the-future-of-the-european-jobmarket/#:~:text=Forrester%20estimates%20that%20about%205,the%20digital%20nomad%20work%20culture.

16.https://www.lexigram.gr/lex/omor/%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%B9%CF %83%CE%BC%CE%B1#Hist0 17. https://www.archdaily.com/939292/nomadic-architecture-a-new-way-of-living-on-the-go?utm_ medium=email&utm_source=ArchDaily%20List&kth=4,190,057 18. https://archinect.com/features/article/150042590/co-living-2030-are-you-ready-for-the-sharing-economy 19. http://onesharedhouse.com/thestory/ 20. https://en.wikipedia.org/wiki/Squatting_in_the_Netherlands 21. https://www.newyorker.com/magazine/2016/05/16/the-rise-of-the-co-living-startup 22. http://antonandirene.com/ 23.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%B5%CE%BE%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CF%81% CE%B1_%CE%9A%CE%BF%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%AC%CE%B9 24. https://www.edvanderelsken.nl/?page=home 25. https://www.youtube.com/watch?v=mHUoqM3iyag&fbclid=IwAR3doaGwx22bndFa3BTeFXFFl7sUdCkoCWzTB2RwZgdkNMmQ7Ijvqv_xlw 71

26.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF %CE%B1_%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%BF%CE%B9%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%BC %CE%BF%CF%8D 27. http://onesharedhouse2030.com/survey/ 28. https://space10.com/ 29. https://en.wikipedia.org/wiki/Millennials 30. https://www.goldmansachs.com/insights/archive/millennials/ 31. https://www.economist.com/business/2017/08/31/pricey-housing-markets-mean-co-living-buildings-are-on-therise 32. https://www.co-liv.org/ 33. https://medium.com/coliv/purehouse-lab-is-now-co-liv-6ae33b1cbb76 34. https://www.iefimerida.gr/news/297262/mehri-2020-polla-eidi-zoon-tha-ehoyn-meiothei-sta-23 35. https://www.ipcc.ch/srccl/ 36. https://www.langeeng.dk/english/ 37. https://www.adk.de/de/programm/?we_objectID=59404 38. https://en.wikipedia.org/wiki/Dorte_Mandrup 39. https://www.dortemandrup.dk/work/lange-eng-cohousing-community 40.https://archireads.weebly.com/distomo_project.html?fbclid=IwAR2SJyATDApgRfnfZQOHy1EvYrZdnPr9npcJA gub8EU7yb2soxv-082MCxo 41. https://archive.ert.gr/8281/ 42. https://www.thecollective.com/ 43. https://www.roam.co/ 44. https://archive.org/details/talkaoke-2016-06-28-trampery 45. https://www.oakhouse.jp/eng/ 46. http://work.antonandirene.com/onesharedhouse/4/

72