Unha outra mirada sobre a poesía de manuel maría

Unha outra mirada sobre a poesía de Manuel María Quixeramos que esta introdución á obra poética de Manuel María nos afastase o máis posíbel dos tópicos que se instalaron na crítica galega sobre a súa poesía a partir dun determinado momento da vida do poeta, porque é certo que Manuel María foi unha voz moi importante da nosa poesía social e un poeta comprometido coa historia política do seu país -vaia se o foi!: o primeiro escritor mozo que publica un libro en galego na posguerra (Muiñeiro de brétemas), o autor que elabora toda a súa obra desde 1950 nunha lingua proscrita, que combate contra a ditadura coa súa palabra e coa súa militancia política no nacionalismo galego e que escribe poemas e libros enteiros a ras de chao para que a poesía bata e fure no corazón da súa xente.

Manuel María é o poeta que cando todos os demais chegan á República das Letras, alí está xa el, esperándoos para darlles unha aperta de irmán e para convidalos a que o acompañen na loita polo idioma, pola restauración da literatura galega e por unha Galiza de seu, soberana, dona dos seus destinos. Toda a obra de Manuel María significa un 1

compromiso co seu país. E, ademais, entre a súa obra e a súa vida nunca houbo contradición. Mais na obra de Manuel María hai tamén unha viaxe cara a dentro, unha viaxe de regreso a si mesmo e ás súas raíces, unha viaxe ao fondo de si propio, unha viaxe interior da que moi poucas veces se fala. E diso, desa outra mirada sobre a poesía de Manuel María, é precisamente do que pretendemos falar nós hoxe aquí.

Outeiro de Rei e o sentimento da terra Dicía Manuel María que aínda que andara todas as terras do mundo, sempre estaba en Outeiro de Rei, na súa paisaxe, escoitando o rumor dos seus ríos (o Miño, o Ladra, o Río Pequeno e o Regato do Cepelo), vendo o Cordal de Chinto e albiscando os Montes de Abadín. Aí, na súa tribo, está o seu mundo, as raíces máis profundas de toda a súa obra, o seu universo máis íntimo, a súa verdadeira Arcadia. Un territorio xeográfico, vexetal, cultural e humano ao que endexamais renunciará Manuel María, ao que o poeta lle será sempre fiel e ao que regresará na súa última etapa creativa para elaborar a súa mellor obra lírica, o se canto final.

Outeiro de Rei, onde todo comeza e todo termina.

2

Ámote, Outeiro, como non amei / a terra algunha, proclama o poeta nun dos seus poemas.

Dicía tamén Manuel María que sempre o acompañaba a soidade da Terra Chá, esa terra da que el estaba feito e á que un día quería regresar, porque desa terra procedía o aire que respiraba, a luz que cintilaba nos seus ollos, o cal dos seus ósos e a arxila do seu corpo: Feito son da laxe coa que os avós ergueron a casa en que nacín.

Proclámome irmao dos castiñeiros, das xestas, dos toxos, dos camelios, das abidueiras, teixos e carballos, pois alumounos a mesma luz grisenta, iguais choivas nos luíron e un idéntico vento conferiunos o alto don da vida e o da palabra.

O que nos transmiten estes versos non é só unha fidelidade ás súas orixes, ás paisaxes iluminadas da súa infancia, senón tamén, e sobre todo, unha identificación total co cosmos. O poeta vese a si mesmo como parte da propia terra. Xa en Mar Maior o proclama con rotundidade: O home é a 3

terra. A voz da terra. Unha comuñón coa terra que podemos ver nestes outros versos pertencentes ao libro Compendio de orballos e incertezas: Eu sei que son unha árbore: cecais un carballo ou un castiñeiro poderoso ou aínda unha abidueira que o vento cimbrea e non arrinca.

Escoito a voz da terra que, amorosa e urxente, me reclama.

Déitome no chao como un penedo: deixo que o humus me ensuma no seu seo.

Mais sei que agromarei en folla verde e tenra aló na Primavera.

E agardo ilusionado que o Outono me muche para ser terra de novo, unha vez máis.

4

O eterno retorno, verdade?. Versos filosoficamente moi semellantes a estes outros do libro Ritual para unha tribo capital de concello: Cando xa estea canso de verdade e as cousas e o mundo non acendan en min ningún fervor, quero deitarme, Outeiro, no teu chao, contemplar o brillo das estrelas, o paso das nubes tráxicas e grises mentres, con todo o meu ser, vou, moi de vagar, dun xeito lúcido, facéndome, para sempre, terra túa e ensumíndome, calado, no teu seo.

Esta é unha liña poética que atravesa toda a obra de Manuel María, desde o seu descubrimento da paisaxe, que se produce a raíz da lectura do libro Do ermo, de Noriega Varela, en 1952, cando el e Novoneyra fan o servizo militar en Parga, unha liña poética que se inicia co Poema ao Miño, que prosegue con Terra Chá e que acada todo o seu máximo esplendor nos últimos poemarios de Manuel María. Non é unha simple contemplación do 5

que a terra pon diante dos ollos do poeta. É o asombro e a emoción diante da terra, o diálogo íntimo, de ti a ti, coa terra. O poeta ábrese á terra con intimidade, con gozo, con alegría, con nostalxia e melancolía, con devoción telúrica e delicadeza, con misterio e transparencia, e sempre, sempre, con asombro, como acontece cando se interroga sobre o nacemento dunha folla: Que cantidade de marabilla foi precisa para que se producira este prodixio?

Que dor ou que alegría sentiu a árbore cando esta folla xurdiu á luz de súpeto?

Que lle diría o vento cando a ollou?

Cando se menea e vibra: que segredo ou mensaxe nos quere transmitir?

Como e de que xeito tivo que adelgazar a terra, rubir árbore enriba, facerse 6

vidro musical e transparente e ser delicada folla estremecida?

Francis Jammes no pensamento poético de Manuel María Outra liña fundamental no corpus poético deste autor vai ser o seu amor polos seres vivos de maior fraxilidade da natureza e o seu gusto polas pequenas cousas, incluso polos obxectos inanimados. Tamén a súa predilección por poetizar a crónica de cada día, a vida cotián.

Esta súa maneira de contemplar e comprender o universo e a propia vida ten moito a ver coa poesía de Noriega Varela, mais tamén coa sensibilidade de Francisco de Asís e de Francis Jammes, que Manuel María descubre na biblioteca do tío cura e na súa relación con Luís Pimentel, que era un lector moi devoto de Francis Jammes. É un exercicio moi interesante observar a presenza do pensamento vital de Francis Jammes no pensamento poético de Manuel María. Nos dous poetas atopamos, efectivamente, esa actitude de 7

cegamento ante a marabilla do cosmos, o amor pola natureza, ese esforzo por penetrar na alma das pequenas cousas, a ollada do cotián e do rural, a evocación do territorio máis íntimo, unha enorme humildade e admiración ante unha pinga de orballo ou ante a delicada luz do vagalume. Cando o propio Manuel María define a poesía de Francis Jammes está definindo tamén unha parte importante da súa propia obra poética, aquela que se nutre do máis profundo e esencial do ser humano, aquela que só pode escribir quen posúe unha finura extraordinaria, unha grande capacidade de observación, vivencias moi fondas, e quen, ademais, sabe meditar, recollerse espiritualmente, facer o camiño cara a dentro, ser mineiro de si mesmo. No prólogo que escribiu para a tradución ao galego das Catorce oracións de Francis Jammes, Manuel María fala dunha poesía caracterizada pola súa sinxeleza transparente, polo seu franciscanismo, polo amor polo telurismo panteísta, pola aceptación do cotián e pola expresión dos sentimentos dun xeito auténtico, directo, claro; elementos estes, certamente, ben familiares para as lectoras e os lectores da poesía de Manuel María.

8

Vexamos algúns poemas que reflicten moi ben este pensamento poético: Un poema no que o poeta canta a cunca nun fermosísimo poema publicado en Versos do lume e o vagalume: Todas as cuncas gardan o calor dos dedos do alfareiro e un escuro e tépedo tremor humano emocionado. A cunca ten senso cando un viño nobre a enche e a reborda. A cunca é barro irmao da nosa arxila feble, ollo da noite, breve materia quebradiza case como o soño, pozo para afogar a dor, colo materno das pingas de orballo, mao para ofrecer a tenrura, leve pucharquiña baleira.

Un dos moitos poemas que Manuel María dedicou ao Regato do Cepelo, pertencente ao libro A luz resucitada: O pequeno e humilde regato do Cepelo, 9

que nace e morre na miña propia tribo, ten a sutil fraxilidade dun salouco, o delicado arpexo máxico dun chío e pasa, como unha canción de amor, rozando e agarimando á terra lene, pura, estremecida e alertada.

A incríbel levedade da súa auga faise fidel espello para levar consigo a miña imaxe: única eternidade que a piedade dos deuses me concede.

E do libro Oráculos para cabaliños do demo, uns versos sobre o cabaliño do demo: Cabaliño do demo: pinga de luz cristalizada en lene soño, rumor do silencio, calada semente de paxaro, asombro do azul máis delicado, pura nostalxia, irreprimíbel 10

salouco do orballo.

Toda a delicadeza poética, a fondura humana e o máis alto saber de Manuel María está precisamente en libros como Versos do lume e o vagalume, A luz resucitada, As lúcidas lúas do Outono, Oráculos para cabaliños do demo ou Compendio de orballos e incertezas, onde o poeta alcanza os máis elevados cumes da poesía.

A vivencia luminosa do amor Pese a ser asociado Manuel María case exclusivamente coa poesía de compromiso e de combate, debemos saber que o autor chairego é o poeta da literatura galega que máis versos e máis libros de amor escribiu. Incluso nas etapas creativas de maior compromiso social e político cultivou a poesía amorosa. Con Saleta Goi, a muller que un día coñece nun delicioso café da cidade de Lugo, no Café Méndez Núñez, Manuel María descubre o gozo e a marabilla da paixón amorosa e vai tecendo pouco a pouco algúns dos mellores poemas de amor da nosa literatura.

11

Xa antes de casar, entre 1956-57, Manuel María escribe un poemario todo el dedicado a Saleta, Entre a arxila e a luz, que inexplicabelmente nunca chegou a publicarse en papel. Publicouse no seu día na Biblioteca Virtual Galega e nós mesmos recollemos catro destas composicións na antoloxía Poemas escollidos, que recentemente editou a Casa-Museo Manuel María. Hai outro poema moito máis coñecido deste primeiro momento desa relación, “Versos do Outono”, que apareceu inicialmente cun título moito máis longo nos “Papeles de Son Armadans”, en 1957: “Estes son os versos que o poeta da Terra Cha lle fixo, na melancolía do outono, a unha súa amiga, pois tiña saudade da súa voz”. Este poema será publicado en 1963 no libro Mar Maior. Toda esta poesía nace a raíz da marcha de Saleta para as súas terras de Reigosa. Durante varios meses, cartas e poemas viaxan de Outeiro de Rei á Pastoriza e día a día os seus corazóns vanse abrindo ao amor. En realidade Saleta, segundo a súa propia confesión, namórase primeiro das cartas que lle manda Manuel que do mozo Manuel María. Ignoramos o contido daquelas cartas, mais coñecemos os versos que Manuel María escribiu naqueles días: 12

No fondo dos teus ollos dorme un vento con recendo a cervos e a carqueixas.

No fondo dos teus ollos unha paisaxe na que agroma a tenrura docemente.

No fondo dos teus ollos a miña presenza para borrar esa sombra feble de soidade.

Máis adiante, en Canciós do lusco ao fusco, aparece a “Canción para dicirlle a Saleta”, un poema que nos fala da amiga e da compañeira. A amada é agora a realidade máis fermosa que latexa no seu peito, o seu pasado e o seu porvir, a estrela que lle dá rumbo certo á súa vida. Toda a crise existencial de Manuel María remata cando coñece a Saleta. E xa a partir dos libros que escribe na década dos setenta (O libro da baladas, Poemas ao Outono, Brétemas do muiñeiro, Cecais hai unha luz) a poesía amorosa aparece unha e outra vez nos seus poemarios e 13

incluso dedica todo un libro a revivir a súa relación amorosa con Saleta desde aquel primeiro encontro no Café Méndez Núñez, un libro que escribe en 1980 e que titula Poemas da labarada estremecida.

Un dos libros máis fermosos e de máis alta expresión lírica de Manuel María sería, sen dúbida, o que recollese toda a súa poesía amorosa, a que o poeta foi escribindo desde 1956 até 1995, desde “Versos do Outono” e Entre a arxila e a luz até os Poemas para dicirlle a dúas lagoas. Todo este amplo corpus lírico constitúe un edificio poético que moi poucos poetas alcanzan a construír.

Vexamos, a continuación, tres poemas de Manuel María desta súa poética amorosa, o primeiro deles pertence ao libro Poemas da labarada estremecida, o segundo ao libro A luz resucitada e o terceiro a Versos do lume e o vagalume: Foron moi fermosos e felices aqueles días lugueses, soio nosos, nos que ollamos os grises máis variados, ricos, sorprendentes, humanos que ninguén poida maxinar.

Os nosos ollos deprenderon 14

lentamente a contemplarse, coñecéronse as nosas maos e as nosas peles mornas, exploramos os nosos rincós máis íntimos e escuros, os soños máis secretos.

E os nosos corpos foron, desde entón e para sempre, unha única chama ardendo apaixonada, marabillosa, pura e cotidiana.

Non sei como agradecer tanta tenrura, tantos días días usados en común, tantas horas de plenitude, tanta beleza que enterraches en min, tanta luz gastada simplemente en ollarme envellecer: oficio duro, doente, fatal e inevitábel.

Eu só teño, para celebrar a túa nidia e inmarcesíbel primavera, esta melancolía señardosa semellante, cecais, a unha camelia e as palabras murchas e acedas que intentan florecer nos meus poemas.

15

Cando xa non haxa fuxida para ningures e chegue a hora do derradeiro acougo e feche os ollos á beleza do mundo quixera levar comigo, para ter algo de compañía no medio de tanto silencio e tanta noite, a tenra luz da ollada de Saleta e o rumor da brisa que pasa agarimando a miña tribo, pois con estes lumes tan amados seguiría aquecendo o corazón.

Cara ás néboas incertas do futuro Se o amor ocupa un lugar central no conxunto da obra poética de Manuel María, son tamén moitos os versos que o poeta dedica a ese outro tema universal que é a morte. “Téñolle medo á morte, porque non quero / que os meus ollos se pechen para sempre…”, escribe en 1951. Realmente a morte como preocupación, como interrogante eterna do ser humano, como angustia vital, como dolorosa realidade ou como remate do camiño da vida, está xa presente nos seus primeiros libros, en Elexías á miña vida pequeniña, Libro de pregos, 16

Advento, Mar Maior ou Camiños de luz e sombra. A este último libro pertence o seguinte poema: A morte é a gran teima que me inqueda, o balbor que enche de medo e pesadelo ás miñas noites, o arrepío que rouba o meu acougo, o tempo inútil que gasto sen soñar, o silencio que en min se fai cando ollo o escuro misterio de quen son.

Os homes inventaron os bruídos, culturas e andrómenas para loitar contra a morte inutilmente.

Só a soedade e o silencio nos poden achegar á morte de verdade.

Temos que encararnos coa morte dende a nosa intimidade máis choída e mostrarlle claramente o noso ser mais alén de todas as palabras.

Non sabemos con certeza que é o que determina que Manuel María teña tan presente a morte ao longo de toda a súa vida, desde a súa mocidade, desde a súa primeira etapa creativa. Sospeitamos que máis que a morte do pai na súa adolescencia é 17

talvez a morte do seu irmán máis novo, Xesús María, aos trece anos, atropelado por un coche cando regresaba dunha festa, unha morte que, loxicamente, o impacta fondamente. É unha ferida aberta e nunca pechada no seu corazón. En Libro de pregos, que é un poemario que escribe a raíz da perda do irmán e dunha forte crise que se produce naquel momento nas súas crenzas relixiosas, atopamos estes versos: Irmao: deixache o po destes camiños e o corazón prendido nas silveiras escoando ledicias e orballos!

Fuxiches como un anxo cheo de medo polo vieiro branco dos teus soños!

Irmao: como me doe a alma!

Deixaches o gando e os paxaros, o murmurio calado do pai Miño, a quietude infantil do noso pobo e a gracia xentil das centeeiras!

Deixácheslle a nosa nai un oco grande, unha dor inmensa que a fire como un longo coitelo traidor…!

Agora estás con Deus, sobor da terra, e pódeslle pedir a Deus todos os paxaros!

18

E nun dos seus libros finais, en Sonetos á Casa de Hortas, recupera de novo a lembranza emocionada daquel seu irmán: Aínda a súa lembranza ben querida vai no meu corazón continuamente e ten forma de espiña. E de ferida.

Tamén arredor do tema da morte atopamos grandes concomitancias entre Francis Jammes e o poeta de Outeiro de Rei. Só hai que ler o poema de Manuel María “Verbas para o día da miña morte”, publicado en Mar Maior, en 1963, e poñelo en diálogo co poema “Oración para que o día da miña morte sexa fermoso e puro”, de Francis Jammes. A lectura deses dous textos dinos que estamos ante un pensamento poético moi semellante, moi próximo. A influencia de Francis Jammes observámola igualmente, como di Miguel Anxo Mato Fondo en Señardade da luz (A obra poética de Manuel María), “no gusto pola oración como forma poética, na actitude elexíaca que une a ambos poetas, na sensación de dor e en certo pesimismo que deixa un leve pouso ácido”.

19

Vexamos o poema “Verbas para o día da miña morte”, de Manuel María: Quero chegar, Señor, calado á miña morte como a mazá madura chega á doce melancolía do Outono.

Que sexa todo sinxelo e natural.

Que non teña que sentir, Señor, en min os cás doentes do remorso trabando a miña paz con dentes mouros.

Que Saleta reciba este golpe resignada.

E que os seus tenros beizos amorosos se unten, Señor, co mel dun prego.

Que haxa un verde tenro para os meus ollos e unha penumbra amábel no meu cuarto.

Que sinta no meu ser a luz da paz coa mesma intensidade que sentín os versos de Rosalía que amo tanto.

20

Que Abril floreza en rosas e paxaros.

Que o aire teña un azul moi transparente como os versos de Jammes, polas tardes.

Que os derradeiros versos que eu escriba sexan un prego amoroso como a Salve.

Por remate que acolla Deus no seu seo a miña alma.

Manuel María terá sempre o presentimento de camiñar cara á súa morte, cara á súa destrución, cara ás néboas incertas do futuro, un pensamento que se acentúa sobre todo nos libros da súa última época, abríndose tamén cada vez máis a un pensamento panteísta. A meditación sobre a morte é constante na súa obra, cun sentimento de angustia ou de temor, unhas veces, e de aceptación resignada ou de reencontro natural coa terra, outras. Unha visión, en definitiva, pesimista diante da propia e inevitábel destrución do seu corpo. Hai incluso un poema que nos chama a atención polo seu contido premonitorio: 21

Un presentimento fatal, escuro e xordo dime que dentro de min, na íntima arca do meu peito, un día nacerame un mal -quizais un anda con el xa desde sempreque irá roendo a miña carne, desfacéndome, aniquilando este anaco sinxelo de ledicia, melancolía e soño que son eu.

O meu mal, será unha moura e peluda araña venenosa ou unha desas flores tristes que nacen, viven e esmorecen nas augas mortas, podres e estancadas?

Ao meu mal pídolle enteireza, calma, resignación e comprensión e que me leve mainamente cando o Outono madure o froito máis dourado.

O poema está escrito en 1981 e Manuel María morre en 2004 dun cancro de peito, nos primeiros días de setembro, cando o Outono estaba xa á porta. Á morte da nai, que era a columna vertebral da Casa de Hortas, o poeta escribe un “Réquiem para iluminar unha lembranza”, un conxunto de poemas 22

certamente espléndidos, entre os que se atopan os seguintes versos: Estás na túa paz, no teu repouso absoluto, facéndote estremecido humus, delicada materia, misterio dun certo rexurdir que non sabemos.

Non hai, non, outro destino nin máis eternidade transcendente que o de ser herba, roseira, nube, cecais apaixonado chío de calandra a berrar o seu amor intraducíbel, o seu asombro diante do universo e o seu fiel e longo desamparo.

E en Oráculos para cabaliños do demo atopamos unha fermosísima definición da morte: Sospeito que morrer é desterrar soidades, borrar lembranzas, prescindir da paixón, afogar melancolías, alonxar para sempre fantasías, latexos, 23

fechar pesadamente os ollos e quedar inmóbel, frío, branco e translúcido: perfecto como a neve.

E xa para pechar estas palabras sobre a visión da morte na poesía de Manuel María traemos aquí outro poema de Versos do lume e o vagalume: Non quero que o lume destrúa e aniquile a miña carne na que, ás veces, cantou namorada a cotovía.

Somente son terra.

Só desexo ser terra, mesturarme coa terra, perderme, confundirme no silencio da terra.

E pídolle, con todo o meu ser, á terra miña nai, que sexa xentil comigo.

24

A poesía gozosa e o testamento humanista de Manuel María Non poderiamos finalizar esta breve aproximación á poesía máis intimista de Manuel María sen facer referencia á súa poesía máis gozosa, máis vital, máis luminosa, a ese seu testamento humanista que nos ofrece nos seus últimos libros, un auténtico canto ao gozo de vivir, á beleza, á luz que nos ilumina por dentro, á pureza, á paixón, á harmonía co cosmos: Deixade que o voso corazón se abra á beleza deste noso mundo tan carnal, amigo e amoroso: á luz clara e máxica dos días, ao engado das noites, á música de toda a creación e aos silencios pechados nos que cada un de nós pode estar oíndo o inquedante latexar de si mesmo en harmonía con canto existe e estivo, algunha vez, no ser das cousas.

Do mesmo libro, Compendio de orballos e incertezas, estes outros versos: 25

Hai que volver á auga, purificala, facela de novo humilde, casta e transparente, librándoa de lixos e torneiras para que corra por nós dicíndonos a súa canción de luz e soño, a súa mensaxe de gracia e de frescura, dándonos a súa voz escura e fonda de terra xenerosa.

Cómpre voltar á orixe novamente, ás fontes limpas e correntes e ás fértiles matrices que aluman as escuras claridades que o mundo ten nas súas entrañas misteriosas.

Non hai no mundo nada máis fondo e máis perfecto que a alegría, o puro gozo de vivir: alto, claro, o identificarse coa vida e sentir o lume do sol correndo polas veas: tal o cervo agallopando veloz o sagrado corazón do bosque, delirio de cores e de luces que enche de paz e de harmonía este vello e gastado corazón.

26

Hai tamén no canto final de Manuel María un combate interior contra ese pesimismo que o invade a esa altura da vida, o pesimismo sobre o seu futuro como ser humano e sobre o futuro da propia nación galega, e para vencer esa visión pesimista, para loitar contra esa sensación de derrota, o poeta regresa ás súas orixes e aos días felices da súa infancia, busca a luz que máis amou, resucitada, procura a súa Arcadia dentro de si…

Observémolo nestes dous poemas: Os meus usados ollos son incapaces de contemplar os delicados e esvaídos ouros do outono, o verde-nidio azul da primavera, as luces excesivas do estío e os enloitados grises do inverno.

Agora a miña ollada sempre está aberta cara a dentro, moi fixa e estantía, atenta só á soidade do ser: un nada de sombra solitaria que pode florecer como un cereixal.

27

Non hai ningún oficio tan fermoso como o de pastorear lembranzas, abrir o sentimento cara á flor dos días máis felices que recenden a liño fresco, a mazá reineta e a nostalxia.

Uso os meus outonos, mentres vou pouco a pouco envellecendo, en cultivar soños melancólicos, revivir paisaxes coñecidas e alumarme por dentro: iluminarme co resplandor da luz que máis amei.

Da súa sabedoría e do seu fondo humanismo nacen igualmente versos como os que escribiu no libro A Primavera de Venus: Sabémonos caducos e mortais: só unha sombra ferida mortalmente polas imperiosas voces do divino.

Imploramos con fe e humanidade ser merecentes de que os deuses benignos, comprensivos e potentes nos sexan clementes e propicios 28

e poñan, para sempre, neste noso pobre e desamparado corazón a flor marabillosa dun asombro. …ou estes outros versos que forman parte do libro As lúcidas lúas do Outono: Ando a pedirlle á vida: luz, beleza, delicadeza xentil, unha canción, a virxinal tempestade da paixón, o dereito á dignidade e á enteireza.

Pídolle, amiga, que a flor do corazón se peche sempre ao odio e á vileza e que se abra ao amor, á sinxeleza, ao latexar sincero da emoción.

Cando sinta chegar o meu remate agardarei, serenamente, o propio fin recebendo a lanzada que me mate.

Pois, co decorrer dos anos, aprendín como podo vencer neste combate: amando á vida e que ela me ame a min!

29

Luz, beleza, delicadeza, emoción… que o poeta atopa nas aves do ninfario de Santa Baia de Bóveda, no románico de Pantón, na Venus de Botticelli, nunhas pinturas borrosas de Pompeia, nun limoeiro florido de Quiroga, no cervo que baixa como un lóstrego á auga fría para beber as cores e os misterios da mañá, nun paxaro adolescente ou nunha amendoeira en flor que o cega coa súa brancura: Berro solitario e firme de alegría na friaxe de febreiro cando a terra se abre á suxerencia, poderosa e vital, da primavera. No meu maxín estás, ouh flor de amendoeira, co teu peso de verso emocionado e a túa doce levedade de luz sen estrear. Limpo os meus escuros ollos neboentos para non lixar a túa pureza inmaculada. E purifico o meu mancado e triste corazón para darlle aloxamento á túa brancura.

30

Non poderiamos comprender a poesía de Manuel María se non comprendemos que toda a súa obra -e non só a poética- é coherente co seu compromiso político e social, coa súa identificación co país e a súa militancia nacionalista, mais tamén coa súa propia experiencia vital, coas súas angustias, as súas dúbidas e incertezas, os seus soños, as súas vivencias máis íntimas, a súa paixón por gozar de todo o que a vida nos ofrece e o seu pensamento radicalmente humanista. Creo que só así podemos coñecer e comprender a Manuel María en toda a súa dimensión humana e creativa.

Espero que esta outra mirada sobre a poesía de Manuel María, este breve achegamento á súa poesía máis intimista, deite algo máis de luz sobre a riqueza espiritual e a altura lírica da súa obra poética, sobre esa viaxe cara a dentro, esa reflexión interior, que existe tamén na súa poesía, entre tantos e tantos versos que o poeta escribiu para construír unha patria.

31