Գրական Տապան 2011

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ

Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Է

AR M EN IA

HOSTS

ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒՄ

LI TE RATU RE

T E N

A R M E N I A

H O S T S

Y E A R S

L A T E R

L I T E R A T U R E

Տ

Ա

Ս

Ը

Տ

Ա

Ր

Ի

Ա Ն

Ց

ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԸ ԳՐԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆ Է ՀՅՈՒ ՐԸՆ ԿԱ ԼՈՒՄ

Հրատարակվում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ The book is published with the support of the Ministry of Culture of RA

ՀՏԴ 820/ 888 ԳՄԴ 84.4 Հ 247

Հ 247

Հայաստանը գրական$թյ$ն է հյ$րընկալ$մ: Տասը տարի անց.–Եր.: ԱՕԿՍ, Առեդիտ, 2012. – 344 էջ:

Ընթերցողի ձեռքին այժմ ﬕ գիրք է, որն ամփոփ$մ է «Գրական տապան 2011» փառատոնի մասնակից եվրոպացի գրողների նոթերը, բանաստեղծ$թյ$ններն $ այլ ստեղծագործ$թյ$ններ` նվիրված Հայաստանին, հայ մարդ$ն և հայ մշակ$յթին: Հեղինակներից յ$րաքանչյ$րին Հայաստանը հետաքրքիր է ﬕ $ր$յն կողմով. ﬔկը տպավորված է նրա բնաշխարհով, մյ$սին զարմացն$մ է հայի կերպարը, երրորդը Հայաստանի ներկան է հաﬔմատ$մ իր երկրի հետ: Սակայն նրանց բոլորի համար էլ այն ﬕ հնագ$յն $ կախարդական երկիր է` հար$ստ և ակնածանքի արժանի պատմ$թյամբ և հետաքրքիր ներկայով: The reader has a book in his hands, where the notes, poetry and other works of Literary ark festival’s participant–writers are included, dedicated to Armenia, Armenians and Armenian culture. To each of the authors Armenia is interesting in its own way: one is impressed by the nature, the other is surprised by Armenian character, and third one compares present–day Armenia with his country. But for all of them it is an ancient and magical country, with rich and respectable history. While editing the translations we’ve tried to leave them close to the original as far as possible, not obliging the own criteria and thinking of own artistic speech.

ՀՏԴ 820/ 888 ԳՄԴ 84.4 ISBN 978–99941–938–8–2

© ԱՕԿՍ, 2012 © Առեդիտ, 2012 © «Զանգակ–97» ՍՊԸ, 2012 © Վահ$ր Աֆանասև, Լեո Բ$տնար$, Սերժ վան Դայնհովեն, Մարե Սաբոլոտնի, Խերտ վան Իստենդել, Սվանտիե Լիխտենշտեյն, Հերբերտ Մա$րեր, Կլա$դիո Պոցցանի, Պետեր Սա$տեր, Սերժ Վենտ$րինի, Ֆիլիպ վան Զանդայկ, 2012

Գիրքը հրատարակվ մ է Հայ տպագր թյան 500–ամյակի և «Երևանը 2012 թ. գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք» ծրագրի շրջանակներ մ • The book is published within the frames of the 500th Anniversary of Armenian Printing and “Yerevan World Book Capital 2012” programme

Foreword There are projects, the implementation of which is not only very important, but also particularly interesting. One of them is the “Literary Ark”. This program started as far back as 2001 and after ten years of break, the restart of the same project testifies its necessity, importance and significance.

The continuation of this project “Literary Ark 2011”, devoted to the literature and the book, was brought to life on the eve of 2012 and 2012 is a dual literary year for our people: we are celebrating the 500th Anniversary of Armenian Printing (the head of the jubilee committee is the RA President Serzh Sargsyan) and in the same year UNESCO announced Yerevan as World Book Capital.

On the threshold of the literary year, Armenia hosted writers 6

representing literary polyphony of Europe, who saw Armenia, continuing its century–long march on the border of Asia and Europe, who saw Armenian, its traditions and culture, nowadays life, and discussed the problems of modern literature and culture.

Our country with its ancient history and century– long culture has never left its visitor indifferent. Inspired by Armenia, many writers have written books, painters have created canvases, music has been written, and poetry has been dedicated. We believed Armenia would also attract our European guests by its beauty and colorful traditions and that wouldn’t remain without consequences. Today their ideas, impressions, literary digressions are represented in a collection, which we are delighted to introduce to you.

Hasmik Poghosyan Minister of Culture of the Republic of Armenia

Երկ խոսք Կան նախագծեր, որոնց իրականացումը ոչ միայն շատ կարևոր է այլև առանձնակի հետաքրքիր: Դրանցից մեկը «Գրական տապանն» է: Ծրագիր, որը սկիզբ է առել դեռևս 2001 թվականին, և տասը տարվա ընդմիջումից հետո նույն նախագծի վերսկսումը վկայում է դրա անհրաժեշտության, կարևորության ու նշանակության մասին: Գրականությանն ու գրքին նվիրված այս նախագծի շարունակությունը՝ «Գրական տապանն 2011»–ը կյանքի կոչվեց 2012 թ. նախօրեին, իսկ 2012 թվականը կրկնակի գրական տարի է մեր ժողովրդի համար. մենք նշում ենք Հայ գրատպության 500–ամյակը, որի հոբել յանական հանձնաժողովը գլխավորում է ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսյանը, իսկ ՅՈՒՆԵՍԿՕ–ն նույն այս տարում Երևանը հռչակել է գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք: Գրական տարվա նախաշեմին Հայաստանը հյուրընկալեց Եվրոպայի գրական բազմաձայնությունը ներկայացնող գրողներին, ովքեր տեսան Ասիայի ու Եվրոպայի սահմանագծին իր դարավոր երթը շարունակող Հայաստան երկիրը, հայ մարդուն, նրա ավանդույթներն ու մշակույթը, այսօրվա կյանքը, ինչպես նաև քննարկեցին ժամանակակից գրականության ու մշակույթի խնդիրները։ Մեր երկիրն իր հնամենի պատմությամբ ու դարավոր մշակույթով երբեք անտարբեր չի թողել իր այցելուին: Հայաստանից ոգեշնչված գրողները գրքեր են գրել, նկարիչները՝ կտավներ ստեղծել, երաժշտություն է ծնվել, բանաստեղծություն ձոնվել: Մենք հավատացած էինք, որ Հայոց աշխարհն իր գեղեցկությամբ ու գունեղ ավանդույթներով կգրավեր նաև մեր եվրոպացի հյուրերին ու դա անհետևանք չէր մնա: Նրանց խոհերը, տպավորությունները, գրական զեղում ներն այսօր մեկտեղվել են մի ժողովածուում, որն էլ սիրով ներկայացնում ենք ձեզ:

Հասﬕկ Պողոսյան Հայաստանի Հանրապետ թյան մշակ յթի նախարար

7

Introduction It’s been twelve years since the day, when more than a hundred writers from about forty countries travelled for 45 days all over Europe by an express, participating in thematic discussions, conferences, literary readings. «Literary express–2000»: so was called the project, the idea of which belonged to the German organization “Literaturwerkstatt”. The goal of the project was to foster the formation of the overall European cultural environment and the interpenetration of national literatures.

8

Armenia has been represented in “Literary express” by writers Levon Khechoyan and Davit Muradyan and translator Davit Matevossyan.

The participating writers, under the immediate impression of the trip, wrote many essays, poetical series and a separate book – “About Europe”.

The logical continuation of this project became “Literary Ark – 2001” organized in Armenia one year later: a bit more local and small–scale project, the idea and implementation of which belonged to the Armenian Society for cultural cooperation with foreign countries.

Besides intercultural communication, establishment of new relationships – the result of the “Literary Ark” became also the collection of works of European writers having participated in the program.

Years passed. «Literary Ark – 2001» became a warm memory

Մուտք Տասներկու տարի է անցել այն օրից, երբ շուրջ քառասուն երկրների հարյուրից ավելի գրողներ ճեպընթացով 45 օր ճամփորդեցին Եվրոպայով` մասնակցելով թեմատիկ բանավեճերի, կոնֆերանսների, գրական ընթերցումների: «Գրական ճեպընթաց–2000». այսպես էր կոչվում նախագիծը, որի մտահղացումը գերմանական «Լիտերատուրվերկշտատտ» (Literaturwerkstatt) կազմակերպությանն էր: Ծրագրի նպատակն էր խթանել եվրոպական ընդհանուր մշակութային միջավայրի կայացումն ու ազգային գրականությունների փոխներթափանցումը: Հայաստանը «Գրական ճեպընթացում» ներկայացնում էին գրողներ Լևոն Խեչոյանն ու Դավիթ Մուրադյանը և թարգմանիչ Դավիթ Մաթևոսյանը: Մասնակից գրողները ուղևորության անմիջական տպավորությամբ գրեցին բազմաթիվ ակնարկներ, էսսեներ, բանաստեղծական շարքեր և մի առանձին գիրք` «Եվրոպայի մասին»: Այս ծրագրի տրամաբանական շարունակությունը դարձավ մեկ տարի անց Հայաստանում կազմակերպված «Գրական տապան – 2001»–ը` փոքր–ինչ ավելի տեղայնացված ու կամերային մի նախագիծ, որի մտահղացումն ու իրականացումը Արտասահմանյան երկրների հետ մշակութային համագործակցության հայկական ընկերությանն էր: Միջմշակութային հաղորդակցումից, նորանոր կապերի հաստատումից զատ` «Գրական տապանի» արգասիքը դարձավ նաև ծրագրին մասնակցած եվրոպացի գրողների ստեղծագործությունների ժողովածուն: Անցան տարիներ: «Գրական տապան – 2001»–ը հայ գրողների և գրական հանրության համար դարձավ լուսավոր մի հիշողություն: Սակայն տևական դադարից հետո` 2011 թվականի աշնանը, կարևոր և

9

for Armenian writers and literary society. But after a long–lasting break, in autumn 2011, this important and expected project again came to life. The program «Literary Ark – 2011: ten years later» brought to Armenia for a few days the literary breath of modern Europe: Yerevan hosted writers from Austria, Belgium, Germany, Estonia, Italy, Poland, Holland, Moldova and France.

The reader has a book in his hands, where the notes, poetry and other works of festival’s participant–writers are included, dedicated to Armenia, Armenians and Armenian culture. To each of the authors Armenia is interesting in its own way: one is impressed by the nature, the other is surprised by Armenian character, and third one compares present–day Armenia with his country. But for all of them it is an ancient and magical country, with rich and respectable history. While editing the translations we’ve tried to leave them close to the original as far as possible, not obliging the own criteria and thinking of own artistic speech.

10

It’s up to the reader to decide the artistic value of all represented works. While including those works in this collection, we were guided by the principle to represent the works of all European writer–participants to the «Literary Ark» without exception.

սպասված այդ նախագիծը վերստին կյանքի կոչվեց: «Գրական տապան – 2011. տասը տարի անց» ծրագիրը մի քանի օրով Հայաստան բերեց ժամանակակից Եվրոպայի գրական շունչը. Երևանը հյուրընկալեց գրողների Ավստրիայից, Բելգիայից, Գերմանիայից, Էստոնիայից, Իտալիայից, Լեհաստանից, Հոլանդիայից, Մոլդովայից և Ֆրանսիայից: Ընթերցողի ձեռքին այժմ մի գիրք է, որտեղ ամփոփված են փառատոնի մասնակից գրողների նոթերը, բանաստեղծություններն և այլ ստեղծագործություններ` նվիրված Հայաստանին, հայ մարդուն ու հայ մշակույթին: Հեղինակներից յուրաքանչյուրին Հայաստանը հետաքրքիր է մի ուրույն կողմով. մեկը տպավորված է նրա բնաշխարհով, մյուսին զարմացնում է հայի կերպարը, երրորդը Հայաստանի ներկան է համեմատում իր երկրի հետ: Սակայն նրանց բոլորի համար էլ այն մի հնագույն ու կախարդական երկիր է` հարուստ և ակնածանքի արժանի պատմությամբ: Թարգմանությունները խմբագրելիս աշխատել ենք դրանք հնարավորինս հարազատ թողնել բնագրին` չպարտադրելով գեղարվեստական խոսքի չափանիշներն ու մտածողությունը: Ընթերցողին ենք թողնում որոշելու ներկայացվող բոլոր ստեղծագործությունների գեղարվեստական արժեքը: Դրանք այս ժողովածուում ամփոփելիս առաջնորդվել ենք «Գրական տապանի» մասնակից եվրոպացի բոլոր գրողների ստեղծագործություններն անխտիր ներկայացնելու սկզբունքով:

11

Diary

Օրագիր

FIRST DAY 19 th of October, 2011 The opening ceremony of the festival took place in the National Gallery of Armenia. Armenian and foreign writers and literature figures mentioned in their speeches the importance of the ÂŤLiterary ArkÂť, the necessity of consolidation of intercultural relations. The guests have shared their impressions about Armenia.

Diary

14

After the opening ceremony, a ceremonial dinner has been served for Armenian and foreign participants to the festival, which, at the same time, offered a possibility to mutually get acquainted, and to have close connections.

Afterwards, the guests had a possibility to have a walk in the city, to see the evening Yerevan with its multiple colors.

ԱՌԱՋԻՆ ՕՐ 19 հոկտեմբերի, 2011 թ. Հայաստանի ազգային պատկերասրահում տեղի ունեցավ փառատոնի բացման արարողությունը: Հայ և օտարազգի գրողներն ու գրականության մարդիկ իրենց ելույթներում անդրադարձան «Գրական տապանի» կարևորությանը, միջմշակութային կապերի ամրապնդման անհրաժեշտությանը: Հյուրերը կիսեցին իրենց տպավորությունները Հայաստանի մասին:

Այնուհետև հյուրերը հնարավորություն ունեցան զբոսնելու քաղաքով, տեսնելու երեկոյան Երևանն` իր գույների բազմազանության մեջ:

15 Օրագիր

Բացման արարողությունից հետո փառատոնի հայ և օտարազգի մասնակիցներին սպասվում էր հանդիսավոր ճաշկերույթ, որը միաժամանակ փոխադարձ ծանոթությունների, մտերմիկ շփման առիթ ընձեռեց:

Diary

16

Օրագիր

17

SECOND DAY 20

th

of October, 2011

The guests’ first impressions from Armenia and Armenian culture are enriched by the reception of Catholicos of All Armenians in the Mother See of Holy Etchmiadzin, and by the trip to Zvartnots.

One of the remarkable events of the «Literary Ark – 2011» was the presentation of «Homolyudens» program in National Children’s library after Khnko Aper.

Dutch artists Arlett van Laar and Serge van Duijnhoven represented their world and vision of a creating personality. In the evening the guests visited Sergei Parajanov Museum: they had a possibility to get to know the collages of the great director, to communicate more closely with his aesthetics.

Diary

18

ԵՐԿՐՈՐԴ ՕՐ 20 հոկտեմբերի, 2011 թ.

Հայաստանից ու հայ մշակույթից հյուրերի ստացած առաջին տպավորությունները հարստանում են Սուրբ Էջմիածնում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ընդունելությամբ, Զվարթնոց կատարած ուղևորությամբ: «Գրական տապանի–2011»–ի ուշագրավ միջոցառումներից էր Խնկո Ապոր ազգային մանկական գրադարանում կազմակերպված «Հոմոլ յուդենս» ծրագրի շնորհանդեսը: Հոլանդացի արվեստագետներ Առլետ վան Լաարը և Սերժ վան Դայնհովենը ներկայացրին ստեղծագործող անհատի իրենց աշխարհն ու տեսլականը: Երեկոյան կազմակերպվեց այցելություն Սերգեյ Փարաջանովի թանգարան: հյուրերը հնարավորություն ունեցան ծանոթանալու մեծ ռեժիսորի կոլլաժներին, ավելի մոտիկից հաղորդակցվելու նրա գեղագիտությանը:

Օրագիր

19

Diary

20

Օրագիր

21

THIRD DAY 21st of October, 2011

The guests set out to Oshakan. Then they

Diary

22

visit Jermuk, where two days later a round table should’ve been organized, dealing with the writer–society relationship and the discussion of European overall values and national identity issues. The guests have twice stopped on their way, visiting Areni wine factory, then the monastery of Noravank. In Jermuk, an evening of self– presentation has been organized, literary readings have been held.

ԵՐՐՈՐԴ ՕՐ 21 հոկտեմբերի, 2011 թ.

23 Օրագիր

Հյուրերը մեկնում են Օշական: Այնուհետև ճանապարհվում են դեպի Ջերմուկ, որտեղ երկու օր անց կայանալու էր կլոր սեղան` նվիրված գրող—հասարակություն փոխհարաբերությունների և եվրոպական ընդհանուր արժեքների ու ազգային ինքնության հարցերի քննարկմանը: Ճանապարհին հուրերը երկու կանգառ ունեցան` այցելելով Արենու գինու գործարան, ապա Նորավանքի վանական համալիր: Ջերմուկում արդեն կազմակերպվեց ինքնաներկայացման երեկո, եղան գրական ընթերցումներ:

FORTH DAY 22 nd of October, 2011

Diary

24

The foreign participants of the «Literary Ark» set off Syunik from Jermuk, visiting Zorats karer (Karahunj) and the monastery of Tatev. On their way back, they found the Armenian participants of the festival – representatives of different branches and generations of the modern Armenian literature, waiting for them.

After the acquaintance and close conversations, together they participated in the educational program called “Ishkhanats par” (Dance of princes) of “Karin” folk song and dance company.

ՉՈՐՐՈՐԴ ՕՐ 22 հոկտեմբերի, 2011 թ.

25 Օրագիր

«Գրական տապանի» օտարազգի մասնակիցները Ջերմուկից մեկնեցին Սյունիք` այցելելով Զորաց քարեր (Քարահունջ) և Տաթևի վանք: Վերադարձին արդեն նրանց էին սպասում փառատոնի հայ մասնակիցները` արդի հայ գրականության տարբեր ճյուղերի և սերունդների ներկայացուցիչներ: Ծանոթությունից և մտերմիկ զրույցներից հետո նրանք միասին մասնակցեցին «Կարին» ազգագրական երգի և պարի համույթի «Իշխանաց պար» ուսուցողական ծրագրին:

FIFTH DAY 23rd of October, 2011

The writers started the round table. The main topics were the

following:

“The

writer

and the society: how do they interact

with

each

other?”

and “New Europe: national identity and overall values”.

Besides

these

main

topics,

each one of participants has drawn lots and represented one more particular topic, as,

26

religion”, “Aesthetic ways of

Diary

for example, “Literature and

expression”, etc. On the whole, the

participants

together

literary

discussed problems

which the modern world was facing and the role of national literatures in overcoming them.

The main problems of writer– publishing house–market chain have been discussed as well.

The writers had one more chance to represent their own works, to speak about their personal aesthetical approaches and experience.

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՕՐ 23 հոկտեմբերի, 2011 թ.

Գրողները սկսեցին կլոր սեղանը: Հիմնական թեմաները երկուսն էին` «Գրող և հասարակություն. ինչպես են ազդում միմյանց վրա» և «Նոր Եվրոպա. ազգային ինքնություն և ընդհանուր արժեքներ»: Այս գլխավոր թեմաներից զատ, սակայն, մասնակիցներից

յուրաքանչյուրը

վիճակահանությամբ

ներկա-

յացրեց նաև մեկ մասնավոր թեմա, ինչպես, օրինակ՝ «Գրականություն և կրոն», «Գեղագիտական արտահայտչամիջոցներ» և նակիցները միասին քննարկեցին ժամանակակից աշխարհի առջև ծառացած գրական խնդիրները և ազգային գրականությունների դերը դրանց հաղթահարման գործում: Խոսվեց նաև գրող–հ րա տա րակ չություն– շուկա շղթայի հիմնական խնդիրների

մասին:

Գրողները

ևս մեկ անգամ հնարավորություն ունեցան ներկայացնելու սեփական ստեղծագործությունները, խոսելու իրենց անձնական գեղագիտական մոտեցումների ու փորձի մասին:

27 Օրագիր

այլն: Ընդհանուր առմամբ` մաս-

SIXTH DAY 24 th of October, 2011

The participants of «Literary Ark» returned to the capital. In the evening, the stage reading of

Davit

Muradyan’s

play

«Your ticket, please» has been held in the Chamber theatre of Yerevan. The authors of the creative version were Jacek Pacocha

(Poland),

Peeter

Sauter (Estonia) and Laszlo Garatsi (Hungary)

Diary

28

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՕՐ 24 հոկտեմբերի, 2011 թ.

«Գրական տապանի» մասնակիցները վերադարձան մայրաքաղաք: Երևանի կամերային թատրոնում երեկոյան տեղի ունեցավ Դավիթ Մուրադյանի «Ցո՛ւյց տվեք ձեր տոմսակը» պիեսի բեմական ընթերցումը: Ստեղծագործական տարբերակի հեղինակներն էին Յացեկ Պացոխան՝ Լեհաստանից, Պետեր Սաուտերը Էստոնիայից, և Լասլո Գարացին՝ Հունգարիայից:

Օրագիր

29

SEVENTH DAY 25 th of October, 2011

Literary readings have been organized in the Yerevan State University and in the Yerevan Diary

30

State

Linguistic

University

after V. Bryusov.

The

guests

also

visited

Tsitsernakaberd to pay tribute to the memory of innocent victims of 1915.

ՅՈԹԵՐՈՐԴ ՕՐ 25 հոկտեմբերի, 2011 թ.

Հյուրերն այցելեցին նաև Ծիծեռնակաբերդ` հարգանքի տուրք մատուցելու 1915 թվականի անմեղ զոհերի հիշատակին:

31 Օրագիր

Կազմակերպվեցին գրական ընթերցումներ Երևանի պետական համալսարանում և Վալերի Բրյուսովի անվան պետական լեզվաբանական համալսարանում:

EIGHTH DAY 26 th of October, 2011

The guests participated in the exhibitions. Many more receptions in different cultural hearths of Yerevan have been organized for them.

Diary

32

ՈՒԹԵՐՈՐԴ ՕՐ 26 հոկտեմբերի, 2011 թ.

Հյուրերը մասնակցեցին ցուցահանդեսների: Նրանց համար կազմակերպվեցին ընդունելություններ Երևանի տարբեր մշակութային օջախներում:

Օրագիր

33

NINTH DAY 27 th of October, 2011

Diary

34

The last day of the program European writers visited Matenadaran. In the evening, a farewell event was organized in the Hovhannes Tumanyan house– museum. Again literary readings were held, refreshments were offered accompanied by live music.

ԻՆՆԵՐՈՐԴ ՕՐ 27 հոկտեմբերի, 2011 թ.

35 Օրագիր

Ծրագրի վերջին օրը եվրոպացի գրողներն այցելեցին Մատենադարան: Երեկոյան Հովհաննես Թումանյանի թանգարանում կազմակերպվեց հրաժեշտի միջոցառում: Դարձյալ եղան գրական ընթերցումներ, հյուրասիրություն՝ կենդանի երաժշտության ուղեկցությամբ:

L i t e r a r y Wo r k s

Ստեղծագործ ություններ

Vahur Afanasjev Վա հուր Ա ֆա նասև Estonia

Էստոնիա

Writer, film director and musician V. Afanasjev started his career by lyrical poetry. His works have been published in selected works’ collections of Romania, Hungary, Finland and a number of other countries.

ÔłÖ€Ő¸Ő˛, ŐŻŐŤŐśŐ¸ŐźŐĽŐŞŐŤŐ˝Ő¸Ö€ Ö‡ ŐĽÖ€ŐĄŐŞŐŤŐˇŐż Ő?ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽŐĄŐŻŐĄŐś ŐŻŐľŐĄŐśÖ„Ő¨ Ő˝ŐŻŐ˝ŐĽŐŹ Ő§ Ö„ŐśŐĄÖ€ŐĄŐŻŐĄŐś Ő˘ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€Ő¸Őž: Ő†Ö€ŐĄ ŐŁŐ¸Ö€ŐŽŐĽÖ€Ő¨ ŐżŐşŐĄŐŁÖ€ŐžŐĽŐŹ ŐĽŐś ŐŒ ՜ՍեվՍ, Ő€ ŐśŐŁŐĄÖ€ŐŤŐĄŐľŐŤ, Ő–ŐŤŐśŐŹŐĄŐśŐ¤ŐŤŐĄŐľŐŤ Ö‡  ŐˇŐĄÖ€Ö„ ŐĄŐľŐŹ ŐĽÖ€ŐŻÖ€ŐśŐĽÖ€ŐŤ Ő°ŐĄŐżŐ¨ŐśŐżŐŤÖ€ ŐŞŐ¸Ő˛Ő¸ŐžŐĄŐŽ ŐśŐĽÖ€ Ő´:

ARMENIAN HAIKUS

V. A fa n a s j e v

40

* whoosh plane in air gap close your eyes and think of armenia

*

*

*

hey armenia i see your rocky shores island on dry land

island on dry land coconuts and suffering late to ark again

*

*

abovyan street in every rome you ever go virgil of the west

hefty hotel bill empty street on rainy night reminds me of home

*

*

comfortable night young moon upside down in sky five stars on bottle

compass made of gold houses high in babylon noa learns to swim

*

*

soviet nightmare porsches circling yerevan the germans are here

trout in lake sevan noa’s ark is full of tourists can you feed them all

cornucopia of internal combustion purgatorio

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈԿ ՆԵՐ *

սլացող ինքնաթիռ օդային ճեղքում

ներքին այրման

փակիր աչքերդ ու մտածիր

առատության եղ ջյուր

հայաստանի մասին

քավարան

*

*

հեյ հայաստան

կղզի ցամաքի վրա

ես տեսնում եմ քո ժայռոտ ափերը

կոկոսներ և տառապանք

կղզի` ցամաքի վրա

տապանից կրկին ուշացած

*

*

աբով յան փողոց

հյուրանոցի մեծ հաշիվ

ամեն մի հռոմում ուր երբևէ գնում ես

անձրևոտ գիշերվա դատարկ փողոց

արևմուտքի վիրգիլիոսը

ինձ հիշեցնում է տան մասին

*

*

հարմարավետ գիշեր

ոսկուց պատրաստված կողմնացույց

գլխիվայր երիտասարդ լուսին

բաբելոնում բարձր տներ

երկնքում

նոյը սովորում է լողալ

հինգ աստղ շշի վրա

*

*

կարմրախայտ սևանա լճում

խորհրդային մղձավանջ

նոյան տապանը լի է

երևանում շրջող պորշեր գերմանացիներն այստեղ են

զբոսաշրջիկներով կարող ես արդյոք բոլորին կերակրել

41 Վ. Աֆանասև

*

* snow on ararat fourth thursday of november do you eat turkey * yassir arafat did you ever know how close is your name to sky

clapping early morning by urartu highway * magnitude of love mighty moves of mother earth mountains standing still

the tap is dribbling soviet appartment block fills with lake sevan

*

slowly up the road uaz gaz lada and paz heaven awaits you

V. A fa n a s j e v

sandals lost in time

*

*

42

*

on these nights you can hear the ocean calling you fish in lake sevan * how many stars from

*

the armenian sky did

smiling redhead monk tell me where is god these days in your burning beard

you drink ararat

* dried fruit in market big nation in small package lasts long if you try

* all roads lead to rome but if you drive in circles you are always there *

*

mountains around you

matenadaran a book of 30 kilos our words like wind

learn to swim in tuff and rock

* elegant zig zag constellations I can’t name beauty of your alphabeth

robinson for life

*

*

ձյուն արարատի վրա

ժամանակում կորսված բոկոտիկներ

նոյեմբերի չորրորդ հինգշաբթի

վաղ առավոտյան շրմփացնելով

հնդկահավ ուտում ես արդյոք

ուրարտու մայրուղով

*

*

յասիր արաֆաթ

սիրո չափ

երբևէ իմացել ես թե որքան մոտ է

մայր երկրի ամենակարող

քո անունը երկնքին

շարժումներ անխռով կանգնած լեռներ

հորատիչը փորում է

*

խորհրդային բնակելի համալիր

այս գիշերներով կարող ես

լցնում սևանա լճով

լսել քեզ կանչող օվկիանոսը

*

ձուկ սևանա լճում

դանդաղորեն ճանապարհն ի վեր

*

ուազ գազ լադա և պազ

քանի աստղեր ես

երկինքը ձեզ է սպասում

հայկական երկնքից

*

խմել արարատ

ժպտացող կարմրահեր ճգնավոր

*

ասա որտեղ է աստված այս քանի օրը

բոլոր ճանապարհները տանում են

քո հրավառ մորուքի մեջ

դեպի հռոմ

*

սակայն եթե շրջաններով ես վարում

չիր շուկայում

միշտ այնտեղ ես

մեծ ազգ փոքր փաթեթում

*

երկար է տևում եթե փորձես

լեռները քո շուրջ

*

սովորում են լողալ տուֆի և ժայռի մեջ

մատենադարան

ցմահ ռոբինզոն

30 կիլոյանոց գիրք մեր բառերը քամու պես * պերճաշուք զիգզագ համաստեղություններ որոնք կարող եմ կոչել ձեր այբուբենի գեղեցկություն

Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

43 Վ. Աֆանասև

*

Leo Butnaru Լե ո Բուտ նա րու Mildova/ România Մոլդովա, Ռումինիա

Leo Butnaru is the author of a number of verses and prose. Among his most famous works are “The angel and the seamstress�, “The lamp and the mirror�, “The last trip of the Ulysses�.

Ő€ŐĽŐ˛ŐŤŐśŐĄŐŻ Ő§ Ő˘ŐĄŐŚŐ´ŐĄŐŠŐŤŐž Ő˘ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€ŐŤ Ö‡ ŐĄÖ€ŐąŐĄŐŻ Ő˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€ŐŤ: Ő†Ö€ŐĄ ե՜եհեվտ՜Ս ŐŁŐ¸Ö€ŐŽŐĽÖ€ŐŤÖ ŐĽŐś ÂŤŐ€Ö€ŐĽŐˇŐżŐĄŐŻŐ¨ Ö‡ դռրչեկը, ÂŤÔźŐĄŐ´ŐşŐ¨ Ö‡ հեվռՏՍ՜, ÂŤŐˆÖ‚ŐŹŐŤŐ˝ŐŤ ŐžŐĽÖ€ŐťŐŤŐś ŐłŐĄŐśŐĄŐşŐĄÖ€Ő°Ő¸Ö€Ő¤ ŐŠŐľ ՜ը Ő˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€Ő¨:

DE LA ARCA LUI NOE – LA ARCA POEZIEI Jurnal de Armenia. 18 – 28 octombrie 2011 (fragmente)

20 octombrie

L. Butnaru

46

Rar mi s–a întâmplat sau poate încă nu mi s–a întâmplat până acum ca, într–o singură zi, să văd şi să aflu atâtea despre o capitală de ţară, precum a fost să mi se prilejuiască ieri la Erevan. L–am zărit, elipsoidal–panoramic, din avion, apoi mi s–a deschis – cu Araratul pe dreapta! – în plină lumină a soarelui de dimineaţă, ce mi s–a părut nespus de intens aici, la o mie şi ceva de metri peste nivelul mării. Centrul – frumos, ctitorit recent, dar temeinic, – l–am văzut la amiază înnorat, apoi într–o burniţă alpină prietenoasă, aş zice. Apoi, spre chindie, cerul s–a limpezit, iar noi, făcând semi–turul Pieţei Republicii, am intrat în Muzeul de Istorie. A urmat turul nocturn (tot pentru întâia dată întâmplându–mi–se aşa ceva) al Erevanului, urcuşul pe înaltele sale culmi, deschiderea panoramei electro–cromatice din diverse locuri şi unghiuri. Ce prăpastie se deschide, Doamne, undeva în perimetrul columnei înălţate pentru a consemna 50 de ani de la formarea URSS! Nu, aici nu e nicio diversiune retro–politică, ci doar strângerea la lingurică produsă de cutezanţa de a încerca să te apleci puţin peste parapet, ca să vezi abisul ce se cască. Deloc prevederi speciale de siguranţă, ci doar simple tăblii cu rugămintea să nu urci pe parapet, pentru că e periculos, e…

ՆՈՅՅԱՆ ՏԱՊԱՆԻՑ` ՊՈԵԶԻԱՅԻ ՏԱՊԱՆ Հայաստանյան օրագիր, 18–28 հոկտեմբերի, 2011 թվական (հատվածներ)

20 հոկտեմբերի 47 Լ. Բուտնարու

Հազվադեպ է պատահել, իսկ գուցե դեռ չի պատահել, որ միայն մեկ օրվա ընթացքում այդքան բաներ տեսնեմ և իմանամ մի երկրի մայրաքաղաքի մասին, որքան երեկ է ինձ առիթ տրվել Երևանում: Նկատեցի նրան էլիպսաձև համայնապատկերով` ինքնաթիռից: Հետո իմ դեմ բացվեց Արարատ լեռը` աջ կողմում, ամբող ջովին վաղորդյան արևի լույսի մեջ, որն ինձ անասելիորեն ուժեղ թվաց այստեղ` ծովի մակերևույթից հազար մետր բարձրության վրա: Մայրաքաղաք Երևանի կենտրոնը նոր է, բայց հիմնովին կառուցված սրբատաշ գույնզգույն տուֆից: Կեսօրին եմ տեսել, ամպամած էր, բարյացակամ լեռնային անձրևափոշու մեջ: Մայրամուտին նկատելիորեն երկինքը պարզվեց, և մենք, մի փոքր շրջագայելով Հանրապետության Հրապարակում, մտանք Հայաստանի պատմության թանգարան: Հաջորդեց Երևանի գիշերային շրջագայությունը. նման բան նույնպես առաջին անգամ էր ինձ հետ կատարվում: Բարձրացանք քաղաքի հյուսիսային կողմը, որտեղից ականատես եղանք երփներանգ լույսերով փայլող համայնապատկերի: Նույն տեսարանին կարելի է ականատես լինել քաղաքի տարբեր վայրերում, տարբեր անկյուններից: Տե՜ր Աստված, ի՜նչ անդունդ է բացվում: Քաղաքի ամենաբարձր տեղում` հյուսիսային կողմի մետրոյի մոտ, տասնյակ մետր երկարության հասնող սուրը ձեռքին` զգաստ կանգնած կնոջ արձանն է, որ կարծես

abis şi – s–a zis! Iar după cina de la cafeneaua La Bohème – o promenadă à pied (odată ce suntem între însemne şi accente franţuzeşti) pe Strada de Nord, pietonală, spre centrul cu joc de ape, lumini, culori şi bliţuri.

Paradoxul (şi… doxa!) Erevanului e că, în mare, el e construit parcă în contemporaneitatea „imediată”, unele din remarcabilele sale vestigii edilitare apărând în a doua jumătate a secolului XX. Numai că, prin stil şi aspect arhitectonic, urbea edificată „recent” adie irezistibil a vechime, a antichitate chiar, în special clădirile din centrul oraşului vădesc că au fost ctitorite cu migală, de parcă meşterii vremurilor noastre ar fi avut veşnicia în faţă. Şi de povaţă. Zic aspect, deoarece patina adâncului de vremi i–o oferă, „i–o imprimă” tuful de un amplu spectru cromatic (dacă ochiul cercetează în nuanţe). E o coloratură muntenească mai specială, şi „orientală”.

L. Butnaru

48

Dar se spune că, precum în cazul Moldovei, şi din Armenia ar fi plecat, în anii de la urmă, cam sub un milion de oameni.

Ah, ahpeir–gian (dragă frăţioare) David Muradian, despre „benevola” plecare a poporului, fie armean, fie român, am dat de un poem al lui Ovanes Grigorian, din care traduc:

„…Spre sfârşitul secolului douăzeci, la ora paisprezece şi un sfert, poporul armean a ieşit din propria ţară şi nu s–a mai întors…

Semnalmente: antic, mult–pătimit, talentat, muncitor, răbdător, în ochi – o tristeţe nesfârşită, în inimă – rupturi, plesnituri adânci…

Cei care l–au văzut sunt rugaţi să anunţe de urgenţă parlamentul care pe câteva zile are nevoie de popor în legătură cu apropiatele alegeri repetate…”

La voi – ca şi la noi: şi cu ceva nevoi…

Ieri, la scurta recepţie de după lansarea la apă a Arcei, în două rânduri

Ուշադրությո՛ւն, ևս մի հետաքրքիր տեղեկություն. քսաներորդ դարի վերջին՝ ժամը 16–ն անց 15 րոպեին, հայ ժողովուրդը դուրս է եկել իր հայրենիքից և այլևս չի վերադարձել…

49 Լ. Բուտնարու

քաղաքի անդորրն է հսկում: Նշված հուշակոթողը կանգնեցվել է Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման առթիվ: Ո՜չ, այստեղ ոչ մի հետադարձ քաղաքական դիվերսիա չկա: Միայն սիրտս սկսեց կծկվել` տեսնելով դիմացս բացվող անդունդը, եզրապատից այն կողմ մի քիչ ծռվելով: Ոչ մի տեսակի հատուկ անվտանգության կանխատեսումներ չկան, միայն հասարակ տախտակներ, որոնք շարված են` վրաները գրված` «Եզրապատի վրա չբարձրանալ»: Դա արված է այն պատճառով, որ վտանգավոր է, անդունդ է. կբարձրանաս վրան և վե՜րջ: «La Boheme» սրճարանում տեղի ունեցած ընթրիքից հետո ոտքով զբոսանքի ելանք (մի անգամ լինելով ֆրանսիական տարբերանշանների և նրբերանգերի մեջ), եղանք Հյուսիսային պողոտայում, շարժվեցինք դեպի կենտրոն, որտեղ կան գույնզգույն լուսավորված ցայտաղբյուրներ, ջրավազան, որը խաղում է լույսերի հետ: Երևանի պարադոքսը այն է, որ մեծ մասամբ կառուցված է «անմիջական» ժամանակակից ոճով և կտրուկ տարբերվում է հին ճարտարապետական հրաշալի կառույցներից: Որոշ քաղաքային ուշագրավ շինություններ հայտնվել են 20–րդ դարի երկրորդ կեսին կառուցվածների ստվերի տակ: Սակայն նրա ճարտարապետական ոճն ու տեսքը պահպանվում է առ այսօր: Միևնույնն է, դարեր առաջ հիմնադրված այս քաղաքը անդիիմադրելիորեն զգացնել է տալիս և ասում անծանոթին անգամ, որ ինքը հնություն է: Քաղաքի կենտրոնում գտնվող նոր շենքերը ցույց են տալիս, որ բծախնդրությամբ են կառուցվել, ասես մեր ժամանակների վարպետները ունեին իրենց դիմաց հավերժությունը` որպես խրատ: Տեսք եմ ասում, որովետև հին ժամանակների փայլը նրան տալիս է լայն գունային սպեկտր ունեցող տուֆը, որը պահպանվում է դարեր շարունակ և կպահպանվի որպես յուրահատուկ դրոշմ (եթե աչքը նրբերանգներով է խուզարկում): Մի յուրահատուկ լեռնային գունազարդում է, այն էլ՝ «արևել յան»: Բայց ասում են, ինչպես Մոլդովայի դեպքում, Հայաստանից էլ, իբր, այս վերջին տարիներին գնաց մոտավորապես մեկ միլիոն մարդ: Է՜խ, եղբա՛յր իմ, Դավիթ Մուրադյան, ժողովրդի «կամավոր» հեռանալու մասին, լինի հայ թե ռումինացի, մի բանաստեղծություն եմ գտել Հովհաննես Գրիգորյանից.

L. Butnaru

50

mi s–a strâns dureros inima: când noua cunoştinţă a mea, prozatorul Grigor Djanikian, m–a întrebat: „Ce mai face Nicolae Vieru?... Am învăţat împreună la Moscova…” Iar David, fiul ilustrului prozator Hrant Matevosian, fost preşedinte al Uniunii Scriitorilor din Armenia, îmi spuse: „Tata amintea uneori de un prieten de–al său din Chişinău, cu care a fost coleg la Institutul de Literatură din Moscova. Un prozator bun, din când în când îşi telefonau…” „Saka?” întreb. „Exact, Saka!” face David. Iar eu „am ghicit” din simplul motiv că şi Serafim Saka amintea deseori de Hrant Matevosian şi de Andrei Bitov, colegi la care ţinea, cu care ar fi vrut să se întâlnească. Însă Nicolae Vieru s–a prăpădit deja demult, în primăvara anului 1995, iar Serafim – chiar în primăvara anului acesta…

Acest Memento mori pare a se potrivi în prologul zile, în care ţinem cale spre Ecimiadzin, reşedinţa catolicosului tuturor armenilor (20 km. de la Erevan). Mai întâi, oprim la Biserica Sfânta Hripsime (construită în anul 618) din oraşul Vagarşapat, şi ea parte componentă a Catedralei Ecimiadzin, inclusă în catalogul UNESCO al monumentelor de importanţă mondială. În faţa catedralei de la Ecimiandzin sunt pietrele de mormânt ale primaţilor care au stat în fruntea bisericii. Am oprit în mai îndelungă reculegere în preajma celei a Catolicosului Vasken I, înainte–stătătorul Bisericii Armene în anii 1955–1994. Era născut în Bucureşti şi vorbea mlădios–miezos limba română. O ştiu din următoarea împrejurare: în 1988, când se produsese devastatorul cutremur din Armenia (peste 25 de mii de morţi), la faţa locului au venit şi salvatori dintre Prut şi Nistru, cu ei – şi o echipă de la studioul Moldova–film. Sanctitatea Sa Patriarhul Suprem şi Catolicosul Vasken I a acceptat să–i primească (vă imaginaţi, în acele zile de dezastru era foarte ocupat), acordându–le un interviu – în limba română, fireşte. Acel film l–a montat Zinovia, soţia mea, şi eu am rugat–o să–mi aducă banda sonoră cu cuvântul Sanctităţii Sale, pe care, transcriindu–l, l–am publicat pe prima pagină a hebdomadarului Literatura şi arta. Astăzi, soţia e şef filmotecă şi restaurare a studioului Moldova–film şi ambii regretam că nu mai aveam timp (am plecat… fulgerător, într–o

Արտաքին նշանները՝ բազմադարյան, բազմաչարչար, աչքերի մեջ անսահման թախիծ, սիրտը՝ կոտրված մի քանի տեղից… Տեսնողներին խնդրում ենք շտապ հայտնել պառլամենտ, որին մի քանի օրով ժողովուրդ է հարկավոր նոր ընտրությունների համար… Ձեզ մոտ` ինչպես մեզ մոտ: Նույն հոգսերով...

51 Լ. Բուտնարու

Երեկ` «Տապանի» ջրարկմանը հետևող կարճ ընդունելոթյան ժամանակ, երկու անգամ ցավալիորեն սիրտս կծկվեց, երբ նոր ծանոթս` գրող Գրիգոր Ջանիկյանը, հարցրեց.

— Ո՞նց է Նիկոլայ Վիերուն. միասին ենք սովորել Մոսկվայում... Իսկ Դավիթը` Հայաստանի գրողների միության նախկին նախագահ, հայտնի գրող Հրանտ Մաթևոսյանի որդին, ինձ ասաց.

— Երբեմն հայրս հիշեցնում էր Քիշնևից մի ընկերոջ մասին, որն իր դասընկերն էր Մոսկվայի գրականության ինստիտուտում: Լավ գրող էր, ժամանակ առ ժամանակ իրար զանգում էին: — Սաքա՞ ,— հարցնում եմ: — Ճիշտ այդպե՜ս: Հե՜նց Սաքա: Իսկ ես գուշակեցի այն պարզ պատճառով, որ Սերաֆիմ Սաքան էլ հաճախ էր խոսում Հրանտ Մաթևոսյանի և Անդրեյ Բիտովի մասին` համակուրսեցիներ, որոնց շատ էր սիրում, որոնց ուզում էր հանդիպել: Բայց Նիկոլայ Վիերուն արդեն վաղուց մահացել է` 1995 թվականի գարնանը, իսկ Սերաֆիմը` հենց այս գարնանը... Այս Memento mori–ն (հիշիր մահվան մասին) կարծես հարմար էր օրվա նախաբանին: Այնուհետև ողևորվեցինք դեպի Էջմիածին` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նստավայրը, որ 20 կմ է հեռու Երևանից: Նախ կանգնեցինք Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցում` կառուցված 618 թ.: Այն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ–ի համաշխարհային նշանակություն ունեցող հուշարձանների ցուցակում: Էջմիածնի տաճարի առջև եկեղեցու հոգևոր առաջնորդների շիրմաքարերն են: Կանգ ենք առել ավելի երկար լռությամբ Կաթողիկոս Վազգեն Ա–ի շիրմաքարի մոտ, որով Հայ Եկեղեցու առաջնորդ է եղել 1955–1994 թվականներին: Ծնվել էր Բուխարեստում և հատուկ ոճով էր խոսում ռումիներեն: Դա գիտեմ հետևյալ հանգամանքից. 1988 թվականին, երբ Հայաստանում տեղի էր ունեցել ավերիչ երկրաշարժ (25 հազարից ավել զոհ), որտեղ եկել էին շատ փրկարարներ Պրուտ և

L. Butnaru

52

zi jumătate, spre Erevan!) pentru ca ea să–mi aducă o copie a acelui film cu interviul Sanctităţii Sale Vasken, pentru a le–o oferi colegilor armeni şi – de ce nu? – de a o proiecta la întrunirile efectivului nostru de pe Arca literară. Însă acolo, la mormântul Sanctităţii Sale, mi s–a întâmplat un lucru extraordinar: două domnişoare mă salutară în… româneşte! Cine sunt?

Studente la Universitatea de Stat. Vorbesc engleza, italiana şi, de la o vreme, cu doamna profesoară Maria Ipatov din Bucureşti, fac cursuri de limba română. Şi ce credeţi că pun la cale domnişoarele? (Lilit Petrosian şi Marina Balaian, reţin eu.) Prind a cânta ceea ce ştiu: Vine, vine primăvara. Bineînţeles, împreună cu ele, cânt şi eu, amintindu– mi de copilărie. Şi chiar despre cum am scris la romanul memorialistic Copil la ruşi. Cântăm, încheiem cu bine, cursiv, fără sincope melodia, după care domnişoarele (Lilit scrie versuri), în duet parcă, încep a recita Revedere de Eminescu, şi eu rostesc versurile împreună cu ele: Numai omu–i schimbător,/ Pe pământ rătăcitor,/ Iar noi locului ne ţinem,/ Cum am fost aşa rămânem…

Ce emoţionant e să cânţi Vine, vine primăvara în plină toamnă armenească, împreună cu două fiice ale Araratului care – uimitor! – au o rostire românească impecabilă! Sigur, în copilăria sa românească, a cântat Vine, vine primăvara şi piciul Vasken care, peste ani, avea să ajungă Catolicos si Patriarh Suprem al Tuturor Armenilor, la mormântul căruia, iată, parcă am fi venit noi cu un colind laic, cu Vine, vine primăvara, în plină toamnă frumoasă sufletului nostru doritor de viaţă. Aici, lângă bucureşteanul Vasken I, e cazul să amintesc că, în Moldova Medievală, armenii constituiau deja una dintre minorităţile naţionale conlocuitoare, la începutul sec. XV Alexandru cel Bun emiţând un hrisov prin care permitea fondarea episcopiei armene la Suceava. În interiorul catedralei există fresce create la hotarul secolelor XVII–XVIII. În complexul mănăstirii mai sunt cuprinse o trapeză, un hotel, casa catolicosului, şcoala, turnul de apă, alte clădiri. Şi muzeul, de care aminteam, unde rămân surprins ce mult şi înduioşător până la indicibilă smerenie seamănă Maica Domnului din exponate cu o simplissimă – şi altissimă! – ţărancă. Munteancă. În Faţa Ei, mă

53 Լ. Բուտնարու

Դնեստր գետերի միջակայքից: Նրանց հետ կար մի խումբ «Մոլդովա– ֆիլմ» ստուդիայից: Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգեն Ա Կաթողիկոսը համաձայնեց նրանց ընդունել (պատկերացրեք, այդ աղետի օրերին շատ էր զբաղված): Նրանց մի հարցազրույց տվեց, բնականաբար, ռումիներեն: Այդ ֆիլմի մոնտաժը կատարել է Զինով յան` տիկինս, ում խնդրեցի բերել ձայնաժապավենը՝ Վեհափառի խոսքով, որը արտագրել եմ և հրատարակել «Գրականություն և արվեստ» շաբաթաթերթում: Այսօր տիկինս «Մոլդովա–ֆիլմ» ֆիլմադարանի վերականգնման բաժնի ղեկավարն է, և երկուսս ափսոսում էինք, որ էլ ժամանակ չէր մնացել մեզ (գնացինք... կայծակնաբար, մեկուկես օրվա ընթացքում դեպի Երևան), որպեսզի նա բերի Վազգեն Առաջինի այդ հարցազրույցի մի կրկնօրինակ, որ հայ գործընկերներիս նվիրեմ: Եվ ինչու չէ, նաև ցուցադրենք մեր «Գրական տապանի» հանդիպումների ժամանակ: Իսկ այնտեղ` Վեհափառ Հայրապետի շիրմաքարի մոտ, արտակարգ մի բան պատահեց ինձ. երկու օրիորդներ ինձ բարևեցին... ռումիներե՜ն: Ովքե՞ր էին. ուսանողներ Երևանի պետական համալսարանից: Անգլերեն, իտալերեն են խոսում և, վաղուց ռումիներենի դասեր են անցկացնում պրոֆեսոր Մարիա Իպատովայի հետ՝ Բուխարեստից: Եվ ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ են անում օրիորդները: (Լիլիթ Պետրոսյան և Մարինա Բալայան, մտապահում եմ ես): Սկսում են երգել, ինչ որ գիտեն. Vine, vine prim–vara (Գարունը գալիս է, գալիս): Իհարկե, նրանց հետ երգում եմ, մանկությունս հիշելով: Եվ նաև ինչպես գրել էի «Copil la ru–i» («Ռուսների մոտ մանուկ»): Երգում ենք, մեղեդին լավ ենք ավարտում` սահուն, առանց շեշտաշարժերի, որից հետո օրիորդները (Լիլիթը բանաստեղծություններ է գրում), ասես զուգերգով, սկսում են արտասանել Էմինեսկուի Revedere–ն («Կրկին տեսնել»), իսկ ես արտասանում եմ նրանց հետ. «Մենակ մարդն է փոփոխական, / Երկրի վրա թափառական, / Իսկ մենք մեր տեղում նստում ենք, /Ոնց կանք, էդպես էլ մնում ենք...»): Ինչ հուզիչ է «Գարունը գալիս է, գալիս» երգել լիակատար հայկական աշնանը, Արարատի երկու դուստրերի հետ, որոնք, զարմանալիորեն, մի անբասիր ռումինական արտաբերում ունեն: Հաստատ իր ռումինական մանկությունում «Գարունը գալիս է, գալիս» երգեց նաև այն փոքրիկը, որը տարիներ անց դարձավ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս և Վեհափառ Հայրապետ, ում շիրմաքարին ահա եկանք մենք մի աշխարհիկ ավետիսով` «Գարունը գալիս է, գալիս», մեր կյանքից ծարավ հոգու կատարելապես գեղեցիկ աշնանը: Այստեղ՝ բուխարեստցի Վազգեն Ա–ի գերեզմանի մոտ, պատշաճ

gândeam la mama mea Anastasia, născută Munteanu, fiica Magdalenei şi a lui Chiril din Negurenii noştri de pe malul Răutului, între Soroca şi Orhei…

Pe aici, în preajma stelelor de piatră de Urartu, epitetelor parcă li se ia… piuitul! Poţi reduce totul la un singur cuvânt, spunând: magic! Sau, să zicem, epitetele îşi cedează benevol… piuitul. Adică, aici, unde vorbeşte liniştea cerurilor, muzele epitetelor tac.

L. Butnaru

54

După ce scriam de un posibil supra–UNESCO ocrotitor nu numai de monumente de patrimoniu, ci şi de Ţări de Patrimoniu, cum mi se pare mie a fi Armenia, elementul de compunere supra mi–a fost necesar şi la Muzeul Serghei Paradjanov, unde, seara, mateloţii de pe Literary Ark s–au întâlnit cu colegii armeni – meeting with Armenian intellectuals, precum menţionează pliantul de bristol lucitor, pe care îţi alunecă buricele degetelor. Pentru că în această incintă ce reflectă viaţa şi opera genialului cineast e şi mult supra–realism.

Un scurt cuvânt al lui David Muradiad, „obligatoriu” cu o referinţă la mine, care nu am niciun merit personal în faptul că celebrul regizor Paradjanov a debutat cu două pelicule cu teme moldo–române: „Basm moldav” (1951) şi „Andrieş” (1954). Poate David ar fi spus că există o înrudire de viziune poetică între cinematografia lui Serghei Paradjanov şi cea a lui Emil Loteanu, însă perceperea mea a idiomului englez (de fapt David vorbeşte în armeană, dar spusele lui sunt re–spuse în shakespeareană) e departe de perfecţiune.

De la un moment încolo, prind a mă pierde – este unde! – prin camerele de la etaj, după ce aveam să le cercetez atent, cu trei ochi (unul – ciclopic, al camerei foto), pe cele de la parter. Şi îmi zic în firea mea că, chiar dacă nu eşti sau, cel puţin, nu te consideri poet, după ce hălăduieşti o vreme prin muzeul Paradjanov – vizitezi, te minunezi (este pentru ce) –, vei ieşi de aici aproape poet ce se descoperă, surprinzător, pe sine ca atare: în stare de a percepe şi a imagina el însuşi poezie. Sau, cel puţin, te vei simţi, în stare primară, un… stup de metafore. Sufletul ai putea să ţi–l simţi anume plin de fagurii metaforelor. Şi poate că eşti – presupuneam – stupul producător

55 Լ. Բուտնարու

է հիշեցնել, որ միջնադարյան Մոլդովայում հայերն արդեն ազգային փոքրամասնություններից մեկն էին: 15–րդ դարասկզբին Ալեքսանդր Բարեգութ արքան մի հրովարտակ էր արձակել, որի միջոցով թույլ էր տալիս հիմնել հայկական եպիսկոպոսություն Սուչավայում: Տաճարի ներսում կան 17–18–րդ դարերում ստեղծված որմնանկարներ: Վանքի համալիրի տարածքում կա նաև սեղանատուն, հյուրանոց, դպրոց, ջրավազան, վեհարան, թանգարան, որտեղ զարմանում էի ցուցանմուշներից, որոնց մեջ էր Տիրամոր պատկերը` պարզ ու համեստ մի գեղջկուհու նման, սրտաշարժ, անասելի խոնարհությամբ: Նրա առջև կանգնած մտածում էի իմ մոր` Անաստասիայի մասին, ում աղջկական ազգանունը Մունթեանու էր՝ Մագդալենայի ու Կիրիլի դուստրը՝ Նեգուրենի գյուղից: Գյուղը Ռեութ գետի ափին է` Սորոքայի և Օրհեյի միջև... Այստեղ` Ուրարտական խաչքարերի շուրջ, մակդիրներն ասես անուժ են... Կարող ես ամեն ինչ նվազեցնել մի բառի, ասելով` կախարդակա՜ն: Այսինքն՝ այստեղ, որտեղ խոսում է երկնքի լռությունը, մակդիրների մուսաները լռում են: Ափսոս որ գոյություն չունի ՅՈՒՆԵՍԿՕ–ից հզոր մի կազմակերպություն, որը կպահպաներ ոչ միայն ժառանգություն մնացած հուշարձանները, այլև գերերկներ, ինչպես ինձ թվում է Հայաստանը: «Գեր» նախածանցն ինձ հարկավոր եղավ նաև Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանում, որտեղ երեկոյան «Գրական տապանի» նավաստիները հանդիպեցին հայ արվեստակիցների հետ` «Meeting with Armenian intellectuals», ինչպես նշում են փայլուն թղթից գրքույկը, որի վրա սահում են մատներիս հոդերը: Այս տարածքում, որը արտացոլում է հանճարեղ ռեժիսորի կյանքն ու աշխատանքը, շատ սյուրռեալիզմ կա: Դավիթ Մուրադյանը կարճ խոսք ասաց` պարտադիր մի հղում անելով ինձ, նույնիսկ եթե ես որևէ անձնական արժանավորություն չունեմ այն բանում, որ հայտնի ռեժիսորն առաջին անգամ երկու մոլդո–ռումինական թեմա ունեցող ֆիլմերով է հանդես եկել` «Մոլդովական հեքիաթ» (1951) և «Անդրիեշ» (1954): Ելույթում Դավիթը գուցե ասում էր, որ Սերգեյ Փարաջանովի և Եմիլ Լոտեանուի կինեմատոգրաֆիաների միջև բանաստեղծական հայեցողության ազգակցություն կա, բայց իմ անգլերեն լեզվի ըմբռնումը (փաստորեն Դավիթը հայերեն է խոսում, բայց նրա ասածները նորից ասվում են շեքսպիրերենով) հեռու է կատարելությունից: Առաջին հարկում գտնվողներին մեծ ուշադրությամբ երեք աչքով (մեկը` կիկլոպյան` տեսախցիկինը) զննելուց հետո ինչ–որ պահից

deja el însuşi de metafore, de poeme – neştiute, să admitem, nici ţie însuţi, însă deja râvnind a se înfiripa–contura în universul tău intim, în universul – Univers, mare, infinit. Ai făcut bine intrând în acest muzeu neobişnuit, unde prinzi a te înţelege, parcă, altfel pe tine însuţi, a–i înţelege mai altfel pe cei din preajmă…

L. Butnaru

56

Printre sutele de exponate, multe – de un metaforism suprarealist, se întâlnesc şi exemplare ciudate, ce rup simpla exclamaţie (de uimire sau nedumerire) sau comentariul scurtissim provocat parcă de un şoc ce… electrocutează percepţia. Spre exemplu, doi pruncuţi gemeni legănaţi în talerele unui cântar rudimentar, de piaţă, vechi, cel cu indicatoarele ce caută echilibrul, asemănătoare cu două ciocuri de raţă. Zici doi gemeni, ca să nu şochezi, dar, de fapt, pe talerele cântarului nu sunt decât… căpşoarele, leit asemănătoare, ale pruncuţilor! Astfel că cineva dintre doamnele de pe Arcă exclamă: „Vai, ce sinistru!”.

Asta e: pe aici sunt mai multe exponate de un suprarealism ce dă fiori.

Iar una din exclamaţii mi–a sugerat, cred, o dezlegare a ideaţiei tainice a compoziţiei în cauză – da, terifiante, – despre sensurile căreia, evidente sau discrete până la abis subliminal: parcă lumea nu a început cu doi gemeni pe... cântar? Cain şi Abel... Dar Castot şi Polux, simbolizând dragostea frăţească, însă ucişi de verii lor (să nu le mai dăm numele)?... Apoi Romul şi Remus, gemeni, fii ai zeului războiului, Marte?... Cică unul l–ar fi ucis pe celălalt...

Au mai existat perechi de gemeni desperecheate prin ucidere de frate sau alte drame, cum ar fi cea a fiilor lui Zeus, Amfion şi Zetos, de asemenea zei sau eroi gemeni. Heracle avea şi el un frate geamăn, Ificles; între ei era o diferenţă de o noapte, iar Alcmena îi concepuse, respectiv, cu Zeus şi Amfitrion. Fraţi gemeni sunt Autolicos (bunicul lui Ulise) şi Filamon; nefericita profetesă Casandra şi Helenos; Clitemnestra şi Elena. Deci, în loc de sau dimpreună cu – Memento mori să reţinem şi – Memento geminos…

Paralel, parcă s–ar mai deschide o pistă pentru altă parafrază: un început de lume ca un... sfârşit al ei…

Dar, cu dorinţa tainică de a reveni cândva, să plecăm de aici cu gânduri mai luminoase: am fost în vizită la un mare artist, la cineastul Serghei

57 Լ. Բուտնարու

սկսել եմ առանձնանալ. տե՜ղ կա. երկրորդ հարկի սենյակներում: Եվ ինձ ասում եմ, որ նույնիսկ եթե բանաստեղծ չես կամ քեզ այդպիսին չես համարում, որոշ ժամանակ Փարաջանովի թանգարանում թափառելուց հետո այստեղից համարյա բանաստեղծ ես դուրս գալու` քո ինքնությունը բացահայտելով այնպես, ինչպես որ կա` պատրաստ ինքդ քեզ բանաստեղծություն պատկերացնելու և ընկալելու: Քեզ զգում ես այլաբանությունների աշխարհում: Կամ գուցե արդեն դարձել ես այդ աշխսրհի մի մասնիկը, որի մեջ արտադրվում են փոխաբերություններ, նույնիսկ անհայտ բանաստեղծություններ, որոնք քո ներաշխարհում արդեն ձևավորման մեջ են: Աշխարհ աշխարհի ներսում` մեծ և անվերջ: «Լավ արեցիր այս արտասովոր թանգարան մտնելով, որտեղ սկսում ես ինքդ քեզ այլ կերպ հասկանալ, այլ կերպ քո շրջապատը հասկանալ...»: Հարյուրավոր ցուցանմուշների մեջ (շատերը՝ գերռեալիստական փոխաբերությամբ) հանդիպում են նաև տարօրինակ նմուշներ, որոնք կանխում են զարմանքի կամ ապշանքի պարզ բացականչությունը, կարճ մեկնաբանությունը` առաջացնելով մի ցնցում, որը շանթահարում է ընկալումը: Օրինակ, նախնադարյան կշեռքի նժարներին տատանվող երկվորյակ մանուկները` երկու բադի կտուցների պես: Երկվորյակ ես ասում, որպեսզի չցնցվես, բայց, փաստորեն, նժարներին միայն մանուկների գլուխներն են` իրար նմանվող կտորներ: «Տապանի» մասնակից տիկիններից մեկը բացականչում է. «Վա՜յ, ինչ չարագուշակ է»: Այդպես է. այստեղ շատ նմուշներ կան, որոնք մի սարսռացնող սյուրռեալիզմ ունեն: Իսկ բացականչություններից մեկը ինձ տվ յալ կոմպոզիցիայի գաղտնի գաղափարախոսության լուծումն է տվել, որի իմաստներն ակնհայտից և զուսպից հասնում են մինչև ենթագիտակցական անդունդը: Եվ մի՞թե աշխարհը չի սկսվել երկու երկվորյակով` կշեռքի վրա: Կայենն ու Աբելը... իսկ Կաստորն ու Պոլո՞ւքսը, որոնք խորհրդանշում են եղբայրական սերը` սպանված իրենց զարմիկների կողմից (էլ չտանք անունները): ...Հետո Ռոմուլուսն ու Ռեմո՞ւսը՝ պատերազմի աստծու` Մարսի երկվորյակ որդիները... Իբր թե մեկը սպանեց մյուսին... Եղել են նաև ուրիշ երկվորյակներ, որոնք զույգից բաժանվել են եղբոր սպանության կամ ուրիշ դրամաների հետևանքով, ինչպես, օրինակ՝ Զևսի որդիներ Ամֆիոնը և Զետոսը, նույնպես աստվածներ կամ երկվորյակ հերոսներ: Հերակլեսը նույնպես ուներ մի երկվորյակ եղբայր` Իֆիկլեսը. նրանց միջև մեկ գիշերվա տարբերություն կար, Ալկմենան նրանց հղացրել է, համապատասխանաբար, Զևսի և Ամ-

Paradjanov (1924–1990). El, cel care a înfundat puşcăria în URSS, fiind un cetăţean de neîncredere pentru autorităţile comuniste, astăzi, prin arta lăsată moştenire, este cu adevărat un transfrontalier, ideaţia–creaţia sa fiind cunoscute în libertatea lumii. Anul trecut, la Holiwood, a fost fondat Institutul Serghei Paradjanov şi Mihail Vartanov, unde se studiază opera acestor doi mari armeni, adevăraţi cetăţeni ai lumii.

P.S. Am vizionat de mai multe ori celebrul film al lui Paradjanov, „Saiat–Nova” (după ce l–au hăcuit cenzorii, se numea „Culoarea rodiei”), din unele cadre reţinând imaginile anumitor obiecte, compoziţii care, iată, aici au ajuns exponate de muzeu. Într–o compoziţie, căreia astăzi i s–ar spune instalaţie, în film apare un prunc–titirez, giratoriu. El, pruncul, e şi aici, în muzeu. Plecând, mă gândesc la el, stingherul rotitor care ar sugera o semnificaţie tainică, probabil. Sau, mai multe... Prin internet, am încercat să dau de urmele unui documentar, „Amintiri despre Saiat–Nova”, în care apar fragmentele hăcuite de cenzură – ele s–au păstrat ca printr–o minune.

O să încerc să–l găsesc cu ajutorul colegilor din Erevan.

L. Butnaru

58

21 octombrie Anume aici şi acum este momentul să mărturisesc că, din lecţiile de istorie antică studiate prin clasele a 5–a, a 6–a, cum ar veni – acum o jumătate de secol, cel mai mult mi s–au imprimat în memorie şi m–au tot „re–vizitat”, m–au solicitat, m–au tot ispitit – cu ce? – cu savoarea lor… vizual–olfactivă, să zic; anume pe aproape de acest termen inventat– sintetizat ar fi să dăinuiască senzaţiile de la acele călătorii imaginare – lecţiile la care ni se povestea de Urartu şi spaţiile învecinate lui – cele dintre râurile Tigru şi Eufrat. Şi astăzi retrăiesc senzaţii ciudate–„patinate” ce adie dinspre acele lecţii savurate de mine în clasele şcolii generale din Negureni, la 2 mii de kilometri şi 50 de ani depărtare de aici… Urartu, Tigru, Eufrat… În muzeele de acest gen, ca cel de istorie a Armeniei, sufletul obsedat de tainele trecutului freamătă mai intens. Mai cu… interes.

Iar acum, când scriu, fie şi foarte fugitiv–frugal despre perindare de secole ilustrate în miile de exponate văzute acolo, parcă ar mai trebui

21 հոկտեմբերի Հենց այստեղ և հիմա ժամանակն է խոստովանելու, որ դեռ 5–րդ և 6–րդ դասարաններում սովորելու տարիներին, այսինքն՝ մոտավորապես կես դար առաջ, Հին աշխարհի պատմությունից հիշողությանս մեջ ամենաշատ դրոշմվել են դասերը, որոնց ընթացքում մեզ պատմում էին Ուրարտուի և նրա հարակից տարածքների մասին` Տիգրիս և Եփրատ գետերի միջև: Այսօր էլ նորից ապրում եմ այն նույն տարօրինակ–հինավուրց զգացումները, որոնք բխում են Նեգուրենիի ընդ-

59 Լ. Բուտնարու

ֆիտրիոնի հետ: Երկվորյակ եղբայրներ են Աուտոլիկոսը (Ուլիսսեի պապիկը) և Ֆիլամոնը, ապերջանիկ մարգարեուհի` Կասանդրան և Հելենոսը, Կլիտեմնեստրան և Հելենան: Ուրեմն, Memento mori–ի փոխարեն կամ նրա հետ միասին մտապահենք նաև – Memento geminos («հիշեք երկվորրյակներին») … Զուգահեռաբար ասես ուղի է բացվում մեկ այլ հասարակության համար. աշխարհի մի սկիզբ, ինչպես... նրա մի վերջ... Վերադառնալու գաղտնի ցանկությունը մեր սրտերում` հեռանանք ավելի լուսավոր մտքերով. այցելեցինք մի մեծ արվեստագետի` կինոգործիչ Սերգեյ Փարաջանովին: Նա, որ փակվեց բանտում` որպես կոմունիստական իշխանության համար անվստահելի քաղաքացի, այսօր ժառանգություն թողած իր արվեստով իսկապես անդրսահմանային է: Նրա գաղափարները և ստեղծագործությունները հանրածանոթ են ազատ աշխարհին: Անցյալ տարի Հոլիվուդում հիմնադրվեց Սերգեյ Փարաջանովի և Միխայիլ Վարդանովի ինստիտուտը, որտեղ ուսումնասիրվում են այս երկու մեծ հայերի ստեղծագործությունները: Երկուսն էլ, հիրավի, աշխարհի քաղաքացիներն են: Հետգրություն: Մի քանի անգամ դիտել եմ Փարաջանովի հայտնի ֆիլմը` «Սայաթ–Նովան» (գրաքննիչների կողմից կտրատվելուց հետո կոչվեց «Նռան գույնը»): Որոշ կադրերից հիշում եմ որոշ առարկաներ, կոմպոզիցիաների պատկերներ, որոնք ահա այստեղ դարձել են ցուցանմուշներ: Մի կոմպոզիցիայում, որն այսօր կանվանեի «սարքավորում», ֆիլմում երևում է մի հոլ` պտտվող մանկան տեսքով: Եվ ահա մանուկն այստեղ է` թանգարանում: Ինտերնետի միջոցով փորձել եմ գտնել մի վավերագրական ֆիլմ` «Հուշեր Սայաթ–Նովայի մասին», որը պարունակում է գրաքննության կողմից դուրս հանված հատվածները` հրաշալի պահպանված: Կփորձեմ գտնել Երևանի գործընկերների օգնությամբ...

L. Butnaru

60

să fac un drum, al ideaţiei sintetice, suprapuse, imaginar, căii reale pe care am „tricotat–o” deja, o voi „tricota” pe străzile Erevanului, printre vitrinele din sălile copleşitoare cu jalonările extraordinare ale perindărilor de generaţii, civilizaţii, într–o navetă – a mea, personală, de, cred, muzeofil înrăit în bine – de emoţii şi gânduri în transgresarea într–un sens şi în celălalt a hotarului cronologic convenţional de până la Hristos – după Hristos. Generaţii şi civilizaţii care s–au tot perindat ca o tălăzuire atlantică, oceanică de spirit şi energii edificatoare, dar şi distrugătoare care – ne spune, implicit, vizita în muzeu – nu au putut să dispară în neant, aşa, fără urmă. Sau, să nu dispară deplin, lăsând şi timpurilor, şi sufletelor noastre ceva, mai mult sau mai puţin, din ceea ce, demult, se putea considera plin. Ochi.

Ce vede în retro–perspectivele imaginilor pe care le–a captat, lăsate în contururi de arhitectură ecleziastică, unele nimic altceva decât ruine mult vorbitoare; lăsate, condensate, esenţializate în cuneiformele de pe tăbliţele de argilă babilonene, din literele cioplite în piatra de Urartu… Şi eu, vizitator în acest fantastic, real–fantasmagoric muzeu, parcă aş fi venit cu uratu’ la Urartu! În muzeu se păstrează şi fragmente mari din panourile pe care este cioplit numele împăratului Traian, ştim noi care, – exact, cel ce ne–a dez– dacizat, romanizându–se, se zice – dar se mai şi contrazice, uneori, pentru că aşa e în istorie: teză – antiteză – sinteză, chiar dacă aceasta din urmă întârzie sau, nu o singură dată, nu e deloc sigură… Din urmele romane – mai multe lăcrimarii de care, de altfel, se află zeci, poate că sute în fondurile Muzeului de Istorie şi Arheologie din Constanţa (România): vase fine din sticlă colorată, mai ales albastră, în care matroanele îşi adunau roua ochilor, jelind după soţii plecaţi în lungi campanii militare, pentru ca, la întoarcerea acestora, să le prezinte dovada dragostei şi tânjirii lor de femei prinse în centura de castitate…

Călătorim în lungul Defileului Ararat, spre nord având de hotar munţii Aragaţ, spre sud – muntele biblic şi fiind străbătut de râul Arkas, cu partea de nord – armenească şi cea de sud – ce a revenit Turciei după un tratat din 1921.

Altitudine – între 850–1000 de metri, lungimea defileului – 90 de kilometri.

61 Լ. Բուտնարու

հանրական դպրոցի դասարաններում իմ վայելած դասերից` այստեղից 2000 կիլոմետրի և 50 տարվա հեռավորությունից ... Ուրարտու, Տիգրիս, Եփրատ... Այնպիսի թանգարաններում, ինչպիսին Հայաստանի պատմության թանգարանն է, անցյալի գաղտնիքներից հանգիստ չունեցող սիրտն ավելի աշխույժ է բաբախում: Եվ հիմա, երբ նույնիսկ այսպես համառոտ–թռուցիկ գրում եմ իրար հաջորդող դարերի մասին, որոնք պատկերված են այնտեղ տեսածս հազարավոր ցուցանմուշներում, պետք է գտնեմ գաղափարախոսությունները համադրող ճանապարհը, որը կհամընկնի արդեն Երևանի փողոցներում գցած ճանապարհի հետ: Դրանք սերունդների հաջորդման արտակարգ ձողանշումներ պարունակող վիթխարի դահլիճների ցուցափեղկերի մեջ են՝ Քրիստոսից առաջ — Քրիստոսից հետո ժամանակագրական պայմանական սահմանն անցնելուն վերաբերող զգացմունքների ու մտքերի մաքոքում: Սերունդներ և քաղաքակրթություններ, որոնք հաջորդել են կառուցողական, բայց նաև ոչնչացնող էներգիաների և ոգու օվկիանոսյան ալեկոծության նման, որոնք, անուղղակիորեն վկայում է թանգարանի այցը, չկարողացան հենց այնպես՝ առանց հետքի ոչնչանալ կամ ամբող ջովին չկորչել, այլ ժամանակներին և մեր հոգիներին ինչ–որ բան թողնել այն ամենից, ինչը վաղուց եղել է՝ ամբող ջություն: Մտովի հառնում են հետադարձ պատկերներ, որոնք մարմնավորվում են եկեղեցական ճարտարապետության մեջ: Վերջիններիս շրջագծերից շատերը ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ խոսող ավերակներ՝ թողնված, խտացված, էականացված բաբելոնյան կավե սալիկների սեպագրերում, ուրարտական քարում տաշած տարրերից… Եվ ես` այցելուս այս հեքիաթային, ուրվատեսիլային թանգարանի, եկել եմ կարծես Ուրարտուին շնորհավորանքներ ներկայացնելու: Թանգարանում պահպանվում են մեծ հատվածներ այն վահանակներից, որոնց վրա փորագրված է Տրայանոս թագավորի անունը: Մենք գիտենք` որը. այն մեկը, որով, ասում են, մեզ հռոմեացնելով ազգայնափոխել է: Սակայն վերջինն ինքն իրեն հակասում է. այսպես է պատմության մեջ` դրույթ–հակադրույթ–համադրույթ, նույնիսկ եթե այս վերջինը ուշանում է կամ հաճախակիորեն մենակ չէ... Հռոմեական հետքեր` թաղման արարողակարգի բազմաթիվ պարագաներ, որոնցից տասնյակներ, միգուցե հարյուրներ կան Կոնստանցայի հնագիտության և պատմության թանգարանի ֆոնդում, նուրբ գունավոր ապակե ամաններ, հատկապես կապույտ, որոնց մեջ կանայք հավաքում էին իրենց արցունքները` ողբալով իրենց հեռացած ամու-

L. Butnaru

62

În dreapta, maiestuos, magnificul Ararat ce acoperă cu zăpezile sale jumătate de cer. În genere, highlands–ul armenesc e de o mare diversitate, de unde şi denumirea de „ţară a contrastelor”. Aici alternează culmile montane, dominate de cea mai mare altitudine de la Porţile Asiei, Muntele Ararat, şi defileuri cu climă temperată şi soluri fertile.

Pe întreg periplu, Araratul ne va atrage privirea, încât, la un moment dat, te surprinzi la presupunerea că armenilor nu le vine uşor să conducă automobilul în lungul (şi… înălţimea) acestor privelişti: atenţia fiindu– le sustrasă de magnetismul muntelui biblic, ei, Doamne fereşte, pot nimeri în accidente rutiere. Eu unul, apăs mereu pe declanşatorul camerei foto, să fixez, fascinat, tandemul Araratul Mare/ Araratul Mic, ce s–ar afla la o distanţă de 40–50 de kilometri de noi, însă părând să fie, colea, la câteva sute de metri. Acesta e, în toată splendoarea sa, muntele pe care a acostat, la Potop, Arca lui Noe şi de unde, după retragerea apelor, urmându–l pe cel de–al zecelea Patriarh de după Adam, aveau să coboare în lunci toate perechile de vietăţi, spre a se înmulţi şi a repopula din abundenţă Pământul.

Dar mai întâi, coborând din Arcă, Noe a construit primul altar şi a adus ofrandă Domnului Dumnezeu, rugându–se pentru salvare. Şi atunci Mântuitorul făcu Legământ cu Primului Năier (…Noer!) că, de aici încolo, nu va mai pedepsi lumea, nu va mai nenoroci oamenii cu un nou potop, dacă aceştia, la rândul lor, vor înceta să se nimicească unii pe alţii. Şi–apoi cum să nu–mi amintesc eu, cel ce vine ca şi cum de pe meleagurile vinurilor, cel cu nume apropiat vinificaţiei, să zic, că Noe a plantat pe Ararat întâia loază de viţă–de–vie şi, pentru prima dată în viaţa sa lungă, corăbierul ameţi de tulburel? După ce gustă din vin, lumea deveni parcă mai frumoasă, apăru şi primul curcubeu, ca simbol al consfinţirii Legământului dintre Atoatecreator şi om. Iar în primul secol d. H. cronicarul evreu Titus Flavius Iosephus susţinea că o parte din Arca lui Noe se mai află în Armenia, locuitorii căreia scobesc dintre încheieturile ei smoală, să–şi facă amulete. În secolul XIII, lui Flavius îi ţinea isonul Marco Polo, scriind de Arca înzăpezită definitiv pe vârful Araratului, unde tot ninge şi ninge, încât nimeni nu va mai da de lemnul ei sub baladeştile neiges d’antan…

63 Լ. Բուտնարու

սիններին, որպեսզի երկար պատերազմից նրանց վերադարձի ժամանակ ներկայացնեն իրենց սիրո և հավատարմության գոտու մեջ կապած կանացի կարոտը... Ճամփորդում ենք Արարատյան դաշտի երկայնքով` հյուսիսում սահմանագծված Արագածոտնի լեռներով, հարավում` բիբլիական սարով ու Արաքս գետով: Հյուսիսային մասը հայկական է, իսկ հարավայինը Թուրքիայինն է` 1921 թվականի մի պայմանագրի հետևանքով: Դաշտի բարձրությունը 850–1000 մետր է, երկարությունը` 90 կիլոմետր: Աջից վեհապանծ ու շքեղ Արարատն է, որն իր ձյան հետ ծածկում է երկնքի կեսը: Հայկական սարահարթը հարուստ կենսաբազմազանություն ունի, որտեղից էլ գալիս է «հակադրությունների երկիր» անունը: Այստեղ պարբերաբար իրար են հաջորդում լեռնային գագաթներ, որոնց վրա իշխում է Ասիայի Դարպասներից այս կողմ եղող ամենամեծ բարձրությունը` Արարատը, և դաշտեր` բարեխառն կլիմայով ու բերրի հողերով: Ամբողջ ճամփորդության ժամանակ Արարատը գրավում է մեր ուշադրությունն այնպես, որ մի պահ մտածում ես, թե հայերին դյուրին չէ ավտոմեքենան վարել այս տեսարանների երկայնքով (և բարձրությամբ): Բիբլիական սարի մագնիսականությունը գրավում է նրանց ուշադրությունը և նրանք, Աստված մի արասցե, կարող են վթարի ենթարկվել: Ես անընդհատ սեղմում եմ ֆոտոխցիկի կոճակը, որպեսզի լուսանկարեմ Սիս և Մասիս զույգը, որ գտնվում է մեզանից 40–50 կիլոմետր հեռավորության վրա, բայց թվում է` միայն մի քանի հարյուր մետր են հեռու: Սա է կախարդական այն սարը, որտեղ ջրհեղեղի ժամանակ հանգրվանեց նոյյան տապանը, և որտեղից, ջրերի հեռանալուն պես, հետևելով Ադամից հետո տասներորդ հայրապետին` բոլոր կենդանիների զույգերը իջան դաշտ` բազմանալու և առատորեն վերաբնակեցնելու Երկիրը: Սակայն տապանից իջնելուց հետո Նոյը նախ կառուցել է առաջին խորանը և Տեր Աստծուն զոհ է մատուցել` փառաբանելով փրկության համար: Այն ժամանակ էլ Փրկիչը ուխտ է կապել Առաջին Նավաստու հետ, որ աշխարհին այլևս չի պատժի, մարդկանց էլ չի տանջի մի նոր ջրհեղեղով, եթե նրանք իրենց հերթին կդադարեն իրար ոչնչացնելուց: Եվ հետո ես ինչպե՞ս չհիշեմ այն մարդուն, որը գալիս է գինիների աշխարհից, գինեգործությանը մոտիկ անուն ունեցող մեկին: Որովհետև Նոյն Արարատի վրա տնկեց առաջին խաղողի վազը, և առաջին անգամ իր երկար կյանքում նավաստու գլուխը պտտվեց գինուց:

Umbra falnicului Ararat se extinde peste tratate nedrepte, rămânând de–a pururi cel mai fremătător, jinduit simbol pentru armeni. Se regăseşte şi în stema Republici Armenia, care a renunţat la heraldica sovietică.

Imaginea Araratului a fost completată cu Arca lui Noe. Una din legendele moderne, cel puţin mai tânără de 100 de ani, spune că, la protestele otomanilor că Araratul e reprezentat în herbul armean, fără a fi în Armenia, răspunsul veni pe potrivă: Păi şi semiluna apare pe drapelul turc, fără să fie parte componentă a Turciei…

Asta e: Araratul e în altă ţară, însă – dramatic! – a rămas în sufletul, în istoria şi în speranţele armenilor, care îi spun Muntele–Mamă. Însă legenda, biblică, dar şi naţională, basmul, suferinţa Araratului sunt doar de partea aceasta, armenească, dincolo el fiind luat mai curând ca munte obişnuit.

L. Butnaru

64

Până la Oşakan facem în jur de două ore, iar când sosim, în curtea bisericii vedem multă lume, fiecare din cei prezenţi având în mână câte o garoafă, în special albă, pe care s–o lase pe lespedea de mormânt a Sfântului Mesrop Maştoţ (360–440), pentru că cel ce le–a dăruit armenilor alfabetul a fost sanctificat. Foarte mulţi copii, în grupuri, clase întregi însoţite de învăţători. E cam frig şi unii dintre pici suflă în mânuţele uşor violete în care ţin florile. Unii dintre ei, au prinse la piept cartonaşe pe care e pictată câte o literă din alfabet.

Până la propriul alfabet, armenii foloseau scrierea cuneiformă a Orientului Antic, analoagă celei babilonene, în care un grup de simboluri puteau însemna o frază întreagă, precum în scrierea hieroglifică a egiptenilor, chinezilor şi japonezilor. Cu cuneiforme a fost scrisă şi atestarea întemeierii cetăţii Eribuni. Iar Sfântul Maştoţ i–a oferit poporului său alfabetul chiar la începutul secolul V (405–406). Naşterea Alfabetului însemna pentru armeni Salvarea Naţiunii! Păstrarea istoriei şi culturii în condiţiile în care, cu câteva decenii în urmă, Armenia Mare fusese împărţită între persani şi romani (aceştia aveau, bineînţeles, pre–molotov–ul şi pre–ribbentrop–ul lor!). Acceptarea unui alfabet străin ar fi echivalat cu asimilarea treptată şi dispariţia armenilor ca popor. Însă religia creştină şi scrierea proprie le–a permis să reziste poftelor anihilatoare ale cuceritorilor. Şi eu consider zădarnică revenirea non–stop, de refren, la întrebarea: Unde se află

65 Լ. Բուտնարու

Գինին համտեսելուց հետո աշխարհն ասես ավելի գեղեցիկ դարձավ, երևաց նաև առաջին ծիածանը` մարդու և Արարիչի միջև ուխտի ամրագրման խորհրդանիշը: Իսկ առաջին դարում` Քրիստոսից հետո, հրեա տարեգիր Տիտուս Ֆլավիուս Յոզեֆուսը պնդում էր, որ նոյյան տապանի մի մասը դեռ գտնվում է Հայաստանում: 13–րդ դարում Ֆլավիուսին ձայնակցում էր Մարկո Պոլոն` գրելով Արարատի վրա վերջնականապես ձյունածածկված տապանի մասին: Այստեղ շարունակ ձյուն է տեղում, այնպես որ ոչ ոք դրա փայտն էլ չի գտնելու բազմադարյա ծածկույթի տակ… Վեհապանծ Արարատի ստվերն ընդարձակվում է անարդար պայմանագրերի վրա` հայերի համար հավիտյանս հավիտենից մնալով ամենաազդու և փափագված խորհրդանիշը: Այն պատկերված է նաև Հայաստանի Հանրապետության զինանշանին, որը հակադրվում է սովետական զինանշագիտությանը: Արարատի պատկերը լրացվել է նոյյան տապանով: Ժամանակակից լեգենդներից մեկը (առավելագույնը՝ հարյուր տարվա) ասում է. «Թուրքերի այն բողոքներին, թե Արարատը պատկերված է Հայաստանի զինանշանին, բայց որ նրա տարածքում չէ, հայերը պատասխանում են. «Կիսալուսինն էլ թուրքական դրոշակի վրա է, բայց ոչ նրա տարածքում»: Այսպես է: Արարատը այլ երկրում է, բայց դրամատիկորեն մնացել է պատմության էջերում, հայերի հոգում ու հույսերում, որոնք նրան կոչում են Մայր Լեռ: Իսկ բիբլիական և նաև ազգային լեգենդը` Արարատի տանջանքը, հեքիաթը, լինում են միայն այս` հայկական կողմում. այն կողմում նա համարվում է սովորական մի լեռ: Ճանապարհը մինչև Օշական տևեց մոտ երկու ժամ: Երբ հասանք, եկեղեցու բակում շատ մարդ տեսանք: Ներկաներից ամեն մեկի ձեռքին` մի կակաչ, մեծ մասը` սպիտակ, որը պիտի թողնեն Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցի (360 – 440 թթ.) գերեզմանին` այն մարդու, որը հայերին նվիրեց սեփական այբուբեն, ինչի համար էլ նրան սրբացրել են: Շատ երեխաներ կան` խմբերով, դասարաններով, որոնց ուղեկցում են ուսուցիչներ: Մի փոքր ցուրտ է: Երեխաներից ոմանք իրենց թեթևակի կապտած, ծաղիկ բռնած ձեռքերին են փչում: Որոշներն իրենց կրծքին թղթի կտոր ունեն ամրացրած` վրան այբուբենի մի տառ: Մինչև սեփական այբուբեն ունենալը հայերն օգտագործում էին Հին Արևելքի սեպագիրը` համանման բաբելոնյան գրությանը, որտեղ նիշերի մի խումբ կարող էր նշանակել մի ամբողջ նախադասություն, ինչպես եգիպտացիների, չինացիների և ճապոնացիների մեհենագրերում: Սեպագրով է գրված նաև Էրեբունի բերդի հիմնադրման արձանագրությունը: Սուրբ Մաշտոցի կողմից հայերին

L. Butnaru

66

Armenia, în Europa sau în Asia? Ca teritoriu, cândva Armenia era asiată, însă ortodoxismul a europenizat–o, precum s–a întâmplat şi cu Gruzia.

Aceste două ţări sunt din Eurasia Orientală. Epitetul oriental vizând doar aspectul geografic, nu şi pe cel cultural, după datele căruia Armenia este deplin europeană. Alfabetul propriu a remodelat şi reorientat conştiinţa poporului armean care, fără propria scriere, ar fi putut privi spre Mecca, însă graţie Sf. Mesrop Maştoţ priveşte spre răsăritul soarelui. Înţelegi asta mai bine, când te reţii în preajma grupurilor de copii, claselor aliniate, gâgâlicii cărora spun versuri, cântă; gâgâlici având prinse la piept cartonaşe cu litera Ա = A(ib), cu care în limba armeană începe cuvântul Dumnezeu (Astvaţ – Աստված), şi care au venit la Sf. Maştoţ să–i mulţumească pentru că ei pot astăzi scrie şi citi în propria limbă şi nu în cea a împilatorilor, cotropitorilor, decimatorilor. Puii de armeni vin aici la început de an şcolar, la început de alfabet, când abia de–au învăţat litera A, iar a doua oară se înfăţişează la biserica din Oşakan cu o floare în mână la sfârşitul primului lor an şcolar, după ce au însuşit deja întreg alfabetul, ce se încheie cu litera Ք = C(e), cu care începe cuvântul Cristos, şi ţin să–i mulţumească Sfântului Maştoţ încă o dată pentru darul făcut poporului şi pentru că ei, gâgâlicii, au prins deja a scrie şi a citi. Precum se poate înţelege din simbolistica primei litere şi a celei de încheiere, alfabetul armean are un substrat religios ca temelie a credinţei supreme, dar şi a simplei ştiinţe de carte.

După ce aşteptăm ceva vreme să intrăm şi noi în încăperea–cavou nu prea spaţioasă, să depunem garoafele pe onixul pietrei de mormânt a Sfântului Maştoţ, năierul–şef al Arcei literare 2011, David Matevosian, ne invită în panteonul alfabetului, în afara bisericii, pe stânga, unde sunt instalate hacikarele (pietrele purtătoare de cruce) cu forma celor 36 de litere ale alfabetului armean. Şi nu vom face o simplă excursie, ci fiecare dintre noi va fi fotografiat lângă litera–hacikar cu care începe propriul prenume. Mie îmi vine cel mai uşor: litera L e unica în alfabetul armean care coincide, ca formă, cu cea din alfabetul latin. (E drept, acum câţiva ani, a mai fost „recrutată” din latinie şi „O”, pentru că, în anumite cazuri, doar cea pur–armenească nu reda anumite nuanţe ale rostirii unui sau altui cuvânt).

67 Լ. Բուտնարու

նվիրված այբուբենը 5–րդ դարասկզբից ի վեր պայմանավորեց Ազգի Փրկությունը: Այն միաժամանակ նշանակում էր մշակույթի և պատմության պահպանում այն պայմաններում, երբ Մեծ Հայքը բաժանված էր պարսիկների և հռոմեացիների միջև: Նրանք, իհարկե, ունեին իրենց նախնական նպատակները: Օտար այբուբենի ընդունումը հավասար կլիներ աստիճանաբար ձուլման և հայերի` որպես ինքնուրույն ժողովրդի անհետացման: Բայց քրիստոնեական կրոնը և սեփական գիրը նրանց հնարավորություն տվեց դիմադրելու իրենց ոչնչացնել ցանկացողներին: Ես էլ եմ մտածում, որ անօգուտ է կրկներգի նման միշտ հետ դառնալ նույն հարցին` որտե՞ղ է գտնվում Հայաստանը` Ասիայո՞ւմ, թե՞ Եվրոպայում: Որպես տարածք` մի ժամանակ Հայաստանը ասիական էր, բայց քրիստոնեությունը նրան եվրոպականացրեց, ինչպես պատահեց նաև Վրաստանի հետ: Այս երկու երկրները պատկանում են Արևել յան Եվրասիային: «Արևել յան» ածականը նկատի ունի միայն աշխարհագրական տեսանկյունը, ոչ մշակութայինը, որով Հայաստանը ամբող ջույամբ եվրոպական է: Սեփական այբուբենը հայ ազգի ինքնագիտակցության ուղին փոխեց և վերաձևավորեց նրան: Առանց սեփական գրի` հայ ժողովուրդն իր հայացքը կուղղեր դեպի Մեքքա, բայց Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի շնորհիվ հայացքն ուղղեց դեպի Արևելք: Դա ավելի լավ ես հասկանում, երբ արտասուքդ զսպում ես երեխաների մոտ` շարված դասարանների, արտասանող և երգող փոքրիկների, փոքրիկներ, որոնք կրծքին ամրացրած «Ա» (այբ) տառանշանով թղթեր ունեն, որով հայերենում «Աստված» բառն է սկսվում: Նրանք եկել են Սուրբ Մաշտոցի մոտ` շնորհակալություն հայտնելու, որ այսօր կարող են գրել և կարդալ իրենց սեփական և ոչ զավթիչների, հնձողների, հարստահարիչների լեզվով: Փոքրիկ հայերը գալիս են այստեղ ուսումնական տարվա սկզբում՝ այբուբենն անցնելուց առաջ, երբ նոր–նոր են սովորել «Ա» տառը: Երկրորդ անգամ, մի–մի ծաղիկ բռնած՝ Օշականի եկեղեցում ներկայանում են առաջին դասարանը ավարտելուց և ամբողջ այբուբենը սովորելուց հետո, որն ավարտվում է «Ք» տառով (նկատի ունի բուն մաշտոցյան այբուբենը), որով սկսվում է «Քրիստոս» բառը): Դարձյալ շնորհակալություն են հայտնում Սուրբ Մաշտոցին` ազգին նվիրածի համար և նրա համար, որ իրենք` փոքրիկները, արդեն կարող են գրել և կարդալ: Ինչպես հասկացվում է առաջին և վերջին տառերից, հայկական այբուբենը կրոնական ենթաշերտ ունի` որպես բարձրագույն հավատքի և պարզ գրագիտության հիմք: Մի փոքր սպասելուց հետո

Periplul prin munţi, cu o deschidere de orizont pe diferite configuraţii de culmi, printre/ pe sub piscuri îţi oferă o impresionantă diversitate de imagini a unui amurg ce trece, tot mai intens, în culorile fascinante ale apusului. În imaginaţia mea, mai multe privelişti alpestre se asociază cu unele din pânzele celebrului pictor Martiros Saryan, iar alăturarea, în intimitatea mea, a cadrelor naturale cu cele picturale nu se întâmplă nicidecum pentru a redeschide discuţia (…monologică…) despre realism şi transfigurare artistică, imitaţie şi creaţie, vedere şi viziune… Nici pentru a demonstra superioritatea naturii faţă de artă sau viceversa. Aceste genuri de privelişti alpine – unele, iată, în deplina lor libertate cosmică, celelalte – înrămate în săli de muzeu, – le alătur pentru a pune în lumină – luminile frumuseţii naturale a munţilor Armeniei, dar şi geniul pictorului Martiros Saryan, care a ştiut să înfăţişeze lumii chipul patriei sale într–o sinteză de claritate, vrajă şi afectivitate pe înţelesul multora. Da, doar… multora, pentru că ceea ce e pe înţelesul tuturor de multe ori nu este artă.

L. Butnaru

68

22 octombrie Dimineaţa, la Jermuk, îl întâlnesc pe Serge Venturini, apoi ni se alătură şi dl Artur Nersesian de la asociaţia de colaborare cu armenii de peste hotare, cu care mergem spre construcţia cu arcade şi colonade, sub care curg prin ţevi ape minerale de diferite temperaturi – 500, 530 Celsius. La întoarcere, Serge procură un kilogram de mieji de nucă la un preţ de 5 mii de drahme, ce ar însemna în jur de 9 euro.

Domnul Nersesian îmi dă o veste despre – despre cine credeţi?... – despre prizonierii români din al doilea război mondial, care fuseseră ţinuţi într–un lagăr din apropierea Erevanului, Kanas, localitate deja încorporată în perimetrul administrativ al capitalei armene. Acum cinci ani, tot în luna octombrie, a avut loc ceremonia dezvelirii Monumentului Eroilor Români, dedicat celor 90 de militari morţi aici, în lagărul de prizonieri, în anii 1944– 1948. Dl Nersesian povesteşte că a fost amenajat un cimitir, într–un sector cu mormintele germanilor, în altul cu cele ale românilor.

Este înduioşător–cutremurătoare istoria cum s–a aflat, peste decenii, de acei nefericiţi captivi. Cineva găsise o gamelă pe aluminiul căreia era

22 հոկտեմբերի Առավոտ է: Ջերմուկում ենք: Սերժ Վենտուրինիին հանդիպեցինք, հետո մեզ միացավ նաև պարոն Արթուր Ներսեսյանը` Արտասահմանյան երկրների հետ համագործակցության կազմակերպությունից, ում հետ գնացինք սյունազարդ կամարներով շենքը, որտեղ +50 –53 o C հանքային ջուր է հոսում: Վերադառնալիս Սերժը գնեց մեկ կիլոգրամ ընկույզի միջուկ՝ 5000 դրամով, որը համարժեք է 9 եվրոյին:

69 Լ. Բուտնարու

մենք էլ մտանք ոչ շատ մեծ դամբարանը, կակաչները դրեցինք Սուրբ Մաշտոցի եղնգաքարե շիրիմի վրա: «Գրական տապան – 2011»–ի նավապետ Դավիթ Մաթևոսյանը մեզ հրավիրեց այբուբենի պանթեոնը` եկեղեցուց դուրս` ձախ կողմում, որտեղ հայկական այբուբենի ամեն մի տառի հետ դրված են խաչքարերը: Եվ մի սովորական էքսկուրս չէ, որ անելու ենք, այլ յուրաքանչյուրս կնկարվի իր անվան առաջին տառը պարունակող խաչքարի կողքին: Իմն ամենահեշտն է. «Լ» տառը միակն է հայկական այբուբենում, որի ձևը համապատասխանում է լատինական այբուբենի «Լ» տառին: Ճիշտ է, մի քանի դար առաջ լատիներենից վերցվել է նաև «Օ» տառը, որովհետև որոշ դեպքերում հայկական տառով ինչ–որ բառեր ճիշտ չէին արտասանվում: Լեռնային ճամփորդության ժամանակ, երբ հորիզոնը բացվում է տարբեր գագաթների վրա, դրանց միջև կամ ստորոտում մայրամուտի պատկերների մի հիանալի զանազանություն է առաջանում` ավելի և ավելի վառ: Իմ երևակայության մեջ բազմազան լեռնային պատկերներ զուգորդվում են հայտնի նկարիչ Մարտիրոս Սարյանի որոշ գործերի հետ: Նկարչական և բնական կադրերի այս զուգորդությունը իմ հոգու խորքում ոչ մի դեպքում ռեալիզմի և գեղարվեստական դիմափոխման, ընդօրինակության և ստեղծագործության, տեսողության և հայեցողության մասին մենախոսական զրույցը բացելու համար չէ, որ տեղի է ունենում, ոչ էլ բնության գերազանցությունը արվեստի վերաբերյալ կամ հակառակն ապացուցելու համար: Այս ձևի լեռնային պատկերներին, ոմանք՝ ահա նրանց տիեզերական ազատության մեջ, ուրիշները՝ շրջանակված թանգարանի դահլիճներում, միավորում եմ լուսավորելու հայաստանյան լեռների բնական գեղեցկությունը ու նաև նկարիչ Մարտիրոս Սարյանի հանճարը: Սարյանը կարողացավ իր երկրի պատկերը ողջ աշխարհին ներկայացնել՝ համադրելով պարզությունը, կախարդանքը և հուզականությունը` բոլորի համար հասկանալի կերպով: Թեպետ ինչը որ բոլորի համար հասկանալի է լինում, հաճախ արվեստ չի կարող կոչվել...

zgâriată o inscripţie într–o limbă necunoscută care, după cercetare, s–a dovedit a fi româna. Un prizonier lăsase pe gamela sa adresa unei femei – mamă, soţie, iubită? – după care a fost identificat şi numele/ destinul său, apoi şi ale camarazilor săi, aduşi de pe câmpurile de luptă din Rusia şi răpuşi de boli, de suferinţă aici, în Armenia. Prizonierii lucrau la o uzină de aluminiu. Autorităţile române şi cele germane au cooperat, procurând terenul pe care a fost amenajat cimitirul. „Actualmente, ambasadorul României în Armenia este dna Prunariu, soţia cosmonautului român”, mai precizează dl Nersesian.

L. Butnaru

70

Cu David Muradian revenim la legăturile de veacuri dintre noi, eu vorbindu–i de strada armenească din Chişinău, de biserica armenească de aici, pe care, în 1976, în plină acţiune comunistă de des–creştinare – pentru că ce altceva decât o des–creştinare agresivă, sălbatică a însemnat ceea ce pusese la cale bolşevicii în 1917, când asmuţau ateismul sălbatic asupra clerului, asupra credincioşilor?! – atunci, în 1976, Ghevorg Emin, eminentul poet armean, rugase să fie condus să viziteze biserica înălţată la Chişinău de străbunii săi şi, sub bolţile lăcaşului, îşi probă vocea puternică, de bariton, cântând ceva din psalmii „aduşi” de la Erevan. Şi acum mai am în bibliotecă o plachetă a sa de poeme în ruseşte, apărută în colecţia de prestigiu a revistei „Ogoniok”, pe care mi–a dăruit–o cu autograf, – eu îi oferisem o antologie de poezie armenească apărută în traducere „moldovenească” în RSSM. David îmi spune că în Erevan există şi strada Moldovenească. Ba şi cea Estoniană, zice, chemându–l lângă noi pe Peeter Sauter din Tallin, pentru a ne povesti următoarele: „Da, la Erevan, eu locuiesc, dragă Peeter, pe strada Estoniană. Chiar aşa. Odată, merg eu la voi, la Tallin, în plin sezon estival.

La hotel, locuri – ioc. Eu încolo, eu încoace, dar nu am ce face: nu sunt locuri. Atunci, îndrăznesc să intru la superiorul cu cazarea şi zic: «Tovarăşe director, eu în Armenia locuiesc pe strada Estoniană, dar în Estonia, iată, sunt lăsat în stradă!» Butada a prins, directorul s–a dovedit a fi un balt de treabă care nu a lăsat armeanul în drum”… În fine, David mă întreabă dacă citesc înainte de somn. Îi spun că, uneori, da, chiar şi în somn. Astfel că el îmi oferă volumul său tradus

Դավիթ Մուրադյանի հետ վերադառնում ենք մեր հին կապերին: Ես պատմեցի նրան Քիշնևի հայկական փողոցի մասին, որտեղ 1976 թ.՝ կոմունիստական հակաքրիստոնեական գործողությունների ամենաակտիվ ժամանակաշրջանում (ուրիշ ինչպե՞ս կարելի է անվանել բոլշևիկների` հոգևոր դասի և հավատացյալների դեմ 1917 թ. սկսած գործողությունը, եթե ոչ նախահարձակ հակաքրիստոնեություն) հայտնի հայ բանաստեղծ Գևորգ Էմինը խնդրեց, որ իրեն տանեն Քիշնևում իր նախնիների կողմից կառուցված եկեղեցի: Այնտեղ` եկեղեցու կամարների տակ, նա փորձեց իր հզոր բարիտոն ձայնը՝ ստիպելով, որ երգի Երևանից «բերած» մի քանի շարական: Հիմա էլ իմ գրադարանում ունեմ նրա բանաստեղծություններից մի ժողովածու` թարգմանված ռուսերեն և հրատարակված «Օգոնյոկ» հանդեսի հեղինակավոր հավաքածուում: Այն ինձ նվիրել էր Էմինը, և գրքի վրա կար նրա ինքնագիրը: Ես նվիրել էի նրան հայկական բանաստեղծությունների մի հատընտիր, մոլդովերեն թարգմանաբար հրատարակված Մոլդովայի Խորհրդային Հանրապետությունում:

71 Լ. Բուտնարու

Պարոն Ներսեսյանը պատմում է ինձ, ի՞նչ եք մտածում, ու՞մ մասին, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ռումինացի գերիների՛, որոնք բանտարկված էին Կանազի ճամբարում` բնակավայր, որը այժմ ընդգրկված է Երևանի վարչական տարածքում: Հինգ տարի առաջ` դարձյալ հոկտեմբեր ամսին, տեղի է ունեցել ռումինացի հերոսների հուշարձանի բացման արարողությունը` նվիրված 1944– 1948 թվականներին այստեղ զոհված 90 գերիների հիշատակին: Պարոն Ներսեսյանը պատմում է, որ գերեզմանոցում կա մի հատված` գերմանացիների շիրիմներով, և մեկ այլ հատված` ռումինացիների: Ցնցող է և սրտաշարժ է այդ անբախտ գերիների պատմությունը: Ինչ–որ մեկը գտել էր մի զինվորական կերակրաման, որի թիթեղի վրա գրված է եղել մի արձանագրություն անհասկանալի լեզվով, որը, հետազոտությամբ պարզվեց, ռումիներեն է: Մի գերի իր ափսեի վրա թողել էր մի կնոջ հասցե. մա՞յրն է, կի՞նը, թե՞ սիրեցյալը: Դրանից հետո հայտնի դարձան նրա և նրա ընկերների անուններն ու ճակատագրերը: Այդ զինվորներն ուղարկվել էին ռուսական ռազմադաշտ, և այստեղ` Հայաստանում, նրանց տապալել են հիվանդություններն ու տառապանքները: Գերիներն աշխատել են ալ յումինի գործարանում: Ռումինիայի և Գերմանիայի իշխանությունները համագործակցել են` գնելով այն տարածքը, որտեղ գերեզմանոցն է: «Այժմ, Հայաստանում Ռումինիայի դեսպանը տիկին Կրինա Պրունարիուն է` ռումինացի տիեզերագնացի կինը»,— հավելում է պարոն Ներսեսյանը:

în limba rusă Orchestra în sala de aşteptare, cu specificarea: proză de călătorie (de ce nu ar fi şi acesta un gen „intermediar?), nuvele scenice, interviuri. E aici şi ecoul unui preludiu la actuala noastră expediţie pe Arcă: „Din iniţiativa Societăţii armene de colaborare culturală cu ţările de peste hotare, 13 scriitori europeni sosiseră în Armenia, pentru a continua misiunea Expresului literar din anul precedent”. Prin urmare, astăzi, de acolo/ de aici acel „după 10 ani” din titulatura deplină a misiunii noastre – Literary Ark 2011: Ten Yars After.

23 octombrie

L. Butnaru

72

Astăzi suntem sedentari, toate acţiunile zilei şi azimuturile navei literare având a se întâmpla şi poziţiona aici, la Jermuk. Avem o masă rotundă, la care să discutăm temele de bază (vor fi şi subteme, branşamente ideatice pe care le vor trage la sorţ – chiar aşa! – fiecare dintre participanţi): • Scriitorul şi societatea: interacţiuni mutuale; • Noua Europă: identitatea naţională şi valorile comune.

Luăm loc la prelunga masa dreptunghiulară numită convenţional rotundă, după care urmează prezentarea gazdelor, oaspeţilor, dar dimpreună năieri pe mitologica arcă biblică trecută în realitatea arcei literare 2011.

Urmează ceea ce spuneam: tragerea la sorţ. Într–un gen de performance art, ludic, cu zarurile fiind colega Arlette Van Laar care, la Erevan, prezentase prelegerea–demonstraţie Homo ludens. Frumoasa olandeză apare într–o ţinută splendidă, având pe cap o pălărie peste care e pusă o coroană cu raze–ramificaţii la capătul cărora se află cuiburi din inox, iar în fiecare din ele – câte o gogoaşă în care, în cartuş de plastic, e ascuns câte un bileţel ce conţine o temă. „Tragi” gogoaşa, scoţi cartuşul, extragi din el bileţelul şi citeşti tema la care va trebui să le spui ceva colegilor.

Filip Van Van Zandycke „intră în joc”, se ridică – e înalt belgianul! – şi ia direct cu gura o gogoaşă dintr–un cuib al pălăriei zarurilor. În fine, frumos şi bine, toţi cu gogoaşa păpată şi cu tema aflată, numerotată. Eu va trebui să vorbesc al 14–lea, referindu–mă la „Literatură şi religie”, temă care, recunosc, îmi place, fiind deosebit de inspiratoare mai ales aici, pe meleagurile Araratului, şi pe arca literară care, alegoric, o invocă şi pe

23 հոկտեմբերի Այսօր նստակյաց ենք` օրվա բոլոր գործողություններն ու գրական նավի ազիմուտները տեղավորվելով այստեղ` Ջերմուկում: Կլոր սեղան ունենք, որի շուրջ հիմնական թեմաներն ենք քննարկելու: Լինելու են նաև ենթաթեմաներ, գաղափարական ճյուղավորումներ, որոնք վիճակ են հանելու մասնակիցներից ամեն մեկը.

• Գրողը և հասարակությունը. փոխադարձ փոխներգործություններ • Նոր Եվրոպան. ազգային ինքնությունը և համատեղ արժեքները: Նստեցինք երկար ուղղանկյունաձև սեղանի շուրջ, որին պայմանականորեն անվանեցինք կլոր, հետո ներկայացվեցին և´ հյուրերը, և´ հյուընկալները. Երկու կողմն էլ` նավաստիներ դիցաբանական–բիբլիական տապանի վրա` արտագրված 2011 թ. գրական տապանի իրականության մեջ: Հաջորդեց կայտառ վիճակահանությունը (performance art–ի՝ կատարողական արվեստի մի տեսակ): Դրանով զբաղվեց մեր գործընկերուհին` Արլետ Վան Լաարը, որը Երևանում ներկայացրեց

73 Լ. Բուտնարու

Դավիթն ինձ ասում է, որ Երևանում կա նաև Մոլդովական փողոց: «Նույնիսկ Էստոնական»,— ավելացրեց՝ մոտ կանչելով Պետեր Սաուտերին Տալլինից` հետևյալը պատմելու. «Այո´, սիրելի´ Պետեր, ես Երևանում ապրում էի Էստոնական փողոցում: Հենց այդպես: Մի անգամ ամռանը ժամանեցի ձեզ մոտ` Տալլին: Հյուրանոցում տեղ չկար: Աջ գնացի, ձախ գնացի, բայց ոչինչ չկարողացա անել: Տեղ չկար և վե´րջ: Համարձակորեն տնօրենի մոտ մտա և ասացի. «Ընկե´ր տնօրեն, Հայաստանում Էստոնական փողոցի բնակիչ եմ, բայց ահա Էստոնիայում փողոցում եմ մնացել»: Հեգնական խոսքը իր ազդեցությունն ունեցավ. տնօրենը, պարզվեց, որ լավ մարդ էր, և հային փողոցում չթողեց»... Վերջում Դավիթը հարցրեց, թե արդյոք քնելուց առաջ չե՞մ կարդում: Ասացի. «Այո´, կարդում եմ, նույնիսկ քնած ժամանակ»: Ապա ինձ տվեց իր գիրքը` թարգմանված ռուսերեն` «Սպասասրահի նվագախումբը. ճամփորդական արձակ, բեմական նովելներ, հարցազրույցներ»: Այստեղ նախաբանում կա նաև մի արձագանք Տապանի վրա մեր այժմյան արշավի: «Տասը տարի առաջ Արտասահմանյան երկրների հետ մշակութային համագործակցության կազմակերպության նախաձեռնությամբ` 13 եվրոպացի գրողներ եկել էին Հայաստան` նախորդ տարվա «Գրական ճեպընթացի» առաքելությամբ: Հետևաբար, այնտեղից է գալիս մեր այսօրվա առաքելության անվանման մի մասնիկը` Ten Years After (Տասը տարի հետո) ` «Գրական տապան – 2011. տասը տարի անց»:

L. Butnaru

74

cea din marea religie a creştinătăţii. Temă ce este atacată la modul direct– incorect, sălbatic, în unele regiuni ale lumii, situate de altfel nu departe de hotarele Armeniei: pe acolo, sunt date dispoziţii–interdicţii companiilor de telecomunicaţii să–şi oblige operatorii de telefonie mobilă să ţină cont de o listă de „cuvinte jignitoare” şi să blocheze toate mesajele în care apar ele.

Culmea, pe lista „cuvinte jignitoare” e trecut şi numele Lui Iisus Hristos!

De unde mă gândesc că, prin ateismul său militant–sălbatic, bolşevismul fusese precursorul acestor demenţi ai interdicţiilor…

Deci, în ce priveşte tema literatura şi religia, în luarea mea de cuvânt am spus că sunt printre cei care consideră că mai fiecare scriitor a fost solicitat de vreo revistă, un ziar, de radio, televiziune să răspundă la întrebări ce reies de aici, ca razele unei roze a interogaţiilor fundamentale cărora este supus omul în general. Ţin mine că, odată, în această linie, fusesem ispitit să spun când am descoperit prima dată Biblia şi pe Dumnezeu. Nu că ar fi fost dificilă întrebarea, ci mi s–a părut din rândul celor ce nu ar trebui pur şi simplu puse, deoarece nimeni nu ştie când i s–a întâmplat aşa ceva. Astea ar ţine de nişte revelaţii din adâncă pruncie, aproape, când suntem învăţaţi de mama să spunem Tatăl nostru şi când tu, copilul naiv şi neştiutor, înfrigurat de misterul şi imposibilitatea de a vedea, de „a pipăi” cele auzite despre Domnul Dumnezeul Nostru, rămâi deja cu conştiinţa ta plăpândă şi cu guriţa căscată „conectat” la suflul unei taine a tainelor. Şi–apoi cele pe care le puteai înţelege, de asemenea foarte difuz şi „neverificabil”, din ghiersurile corului bisericii din comuna ta şi din predicile părintelui satului.

Mie unui astea mi se întâmplau până pe la 12 ani, după care sfântul locaş prin turlele căreia îmi imaginam că pogoară Duhul Sfânt a fost închis de antihrişti. Comuniştii declanşaseră o campanie acerbă contra clerului, credincioşilor şi eu, elev în clasa a patra, a cincea, ce ar fi trebuit să înţeleg din ce „propăvăduia” şcoala sovietică, ce–şi pusese de scop să ne facă altfel de oameni decât bunicii, părinţii noştri? Cetăţeni noi ai celui mai fericit stat din lume, URSS, rupt de Dumnezeu, de icoană, de cruce. Prin ateism şi supunere obligatorie sistemului, noi, copiii, ne „împăcătoşeam” fără voie, mie, să zic, elevului, apoi studentului, fiindu–mi impus să umblu le orele educaţie fizică în trei… „ex”–biserici, transformate, păgâneşte, în săli de sport… Şi abia peste ani, inclusiv acum, aici, în Munţii Armeniei,

75 Լ. Բուտնարու

«Homo ludens» (ստեղծագործ անհատ) դասախոսություն–ցուցադրությունը: Գեղեցիկ հոլանդուհին եկավ մի հիանալի հագուստով: Ուներ մի գլխարկ, որի վրա դրած էր մի ճառագայթաձև թագ՝ ճյուղերով, որոնց ծայրերին կային պողպատյա բներ` ամեն մեկում մի կարկանդակ, որի մեջ դրած էր մի պլաստմասսյա տուփ` մի թեմա պարունակող թղթով: Քաշում ես կարկանդակը, հանում ես տուփը և կարդում թեման, որի մասին պետք է ինչ–որ բան ասես գործընկերներիդ: Ֆիլիպ վան Զանդայկը «խաղի մեջ է մտնում»: Բարձրանում է (բոյո՜վ է բելգիացին) և հենց բերանով վերցնում մի կարկանդակ գլխարկի մի բնից: Վերջում ամեն ինչ լավ անցավ, բոլորս կարկանդակը կերած` թեման իմացած և համարակալված: Ես 14–րդ–ն եմ խոսելու` «Գրականություն և կրոն» թեմայով: Այն ինձ ծանոթ է, դուր է գալիս, առանձնապես ներշնչող լինելով այստեղ` Արարատի ստորոտին և գրական տապանի վրա, որը այլաբանորեն վկայակոչում է քրիստոնեություն մեծ կրոնը: Այս թեմայի վրա ուղիղ, ոչ օրինապահ և վայրի ձևերով հարձակվում են աշխարհի որոշ շրջաններում, որոնք այդքան հեռու չեն Հայաստանի սահմաններից: Այնտեղ կարգադրություններ և արգելքներ են պարտադրում հեռահաղորդակցության ընկերություններին, որպեսզի ստիպեն նրանց բջջային օպերատորներին հաշվի առնել «վիրավորական խոսքերի» մի ցուցակ, և արգելափակել դրանք պարունակող հաղորդագրությունները: Հետաքրքիր է, այս «վիրավորական խոսքերի» ցուցակում գրված է նաև Հիսուս Քրիստոսի անունը: Հետևաբար, ես մտածում եմ, որ բոլշևիզմը, իր վայրի և ռազմատենչ անաստվածությամբ եղել է այս արգելքները սահմանող խելագարների նախորդը... Այսպիսով՝ ինչ վերաբերում է «Գրականություն և կրոն» թեմային, իմ խոսքի մեջ ասացի, որ կարծում եմ` համարյա ամեն գրողի մի հանդես, մի թերթ կամ ռադիո դիմել է այստեղից բխող հարցերով, ինչպես այն հարցերի տարափը, որոնց ենթարկվում է մարդն ընդհանրապես: Հիշում եմ, որ մի անգամ դժվարացա պատասխանել, թե երբ էր, որ բացահայտեցի Աստվածաշունչը և Աստծուն: Ոչ թե հարցն էր դժվար, այլ ինձ թվաց, որ դա այն հարցերից է, որոնք չպիտի տրվեն ոչ ոքի, որովհետև համարյա ոչ ոք չի հիշելու: Դրանք կվերաբերեին մանկության ժամանակի հայտնություններին, երբ մայրիկը մեզ սովորեցնում է «Հայր մեր»–ը, և երբ մենք` չիմացող, միամիտ երեխաներ, մեր Տեր Աստծու մասին լսածները տեսնելու, «դիպչելու» անկարողությունից և գաղտնիությունից տենդահույզ, արդեն մոտավոր գիտակցությամբ և բաց բերանով «կապի մեջ ենք մտնում» Խորին Խորհրդի հետ: Հետո էլ` այն բաների հետ, որոնք` կկարողանայիր հասկանալ դարձյալ շատ աղոտ և «անստուգելի» ձևով` քո գյուղի եկեղեցու երգչախմբի

L. Butnaru

76

la această masă rotundă, am conştientizat şi conştientizez că, evident sau tainic–implicit, în scrisul meu există contrapuncte biblice şi chiar exemplific printr–o carte de poezie pe care o am la îndemână, apărută anul trecut la Moscova, în ruseşte, şi din care citesc, iar interpretul armean traduce secvenţe, fie într–un singur monostih – „Şi m–am gândit să–i zic: Întemeietorul de întemeieri”, fie într–un text ce ar fi fost parcă izvodit în creasta munţilor, unde ieri ne încălzea puternic soarele; text în care spun că, precum sub o lupă, în bătaia soarelui creştetul prinde a te frige şi tu presupui că privirea Lui Dumnezeu e strict perpendiculară, iar când ţi se pare că e tot mai puţin oxigen pe aceste culmi ale ne–disperării, parcă ai simţi cum respiraţia Domnului Dumnezeu sporeşte presiunea atmosferică, îmbogăţeşte văzduhul cu ozon şi tu te simţi bine, uşor în aceşti munţi de pe culmile cărora se văd culmile Araratului.

Astfel, la tema literatura şi religia am invocat mai multe din metaforele pe care le–am sem(ă)nat prin cărţi şi, odată ce noi, cei de pe arca literară, avem ceva cu creaţia, le–am invocat şi pe astea – cu modestia egală umilinţei: Doamne Dumnezeule Atoatecreator, dacă din întâmplare îţi place cumva vreun oarecare poem de–al oricărui pământean (sau subpământean...), inclusiv din cele ale prietenilor şi colegilor care suntem pe această minunată Literay Ark 2011, noi te implorăm cu evlavie şi ne– trufie: ia şi versurile lui drept infim, nevrednic, umil, dar prea sincer drept de autor în contul de–a pururi nepreţuitei Faceri a Lumii. Şi unii din cei care au auzit astea au zis: Amin. Şi în acest „Amin” vibrează sentimentul testamentar apostolicesc ce străbate istoria generală a lumii şi memoria „personală” a omului, deci şi a scriitorului, acesta străduindu–se să afle motivaţia fiinţării universului în toate componentele sale de taină fizică, metafizică, transcendentală, enigmatică.

25 octombrie De cum revenim la Erevan, Filip Van Zandycke caută un atelier foto, unde trece zeci de imagini din „Nikon”–ul său pe hârtie. În holul hotelului ne îndeamnă să căutăm în maldărul de poze şi, dacă găsim din cele care ne interesează, să ni le păstrăm. Eu reţin din cele pe care mi le–a făcut sus, la Pietrele oşteni, în ansamblul megalitic.

77 Լ. Բուտնարու

երգերից և քահանայի քարոզներից: Ինձ այս ամենը պատահեց մինչև 12 տարեկանը, որից հետո տեսա, որ սուրբ տաճարը, որի գմբեթներով իջնում է Սուրբ Հոգին, փակել են անաստվածները: Կոմունիստները դաժան արշավանք կատարեցին հոգևորականների և հավատացյալների դեմ, և ես` չորրորդ–հինգերորդ դասարանի աշակերտս, ի՞նչ պիտի հասկանայի նրանից, ինչ որ «քարոզում էր» սովետական դպրոցը, որը նպատակ էր դրել մեզ ուրիշ մարդիկ դարձնել, քան թե եղել էին մեր պապերը, ծնողները: Մենք պիտի լինեինք նոր քաղաքացիներ աշխարհի ամենաերջանիկ պետության` ԽՍՀՄ–ի` կտրված խաչից և Աստծուց: Անաստվածության և համակարգին պարտադիր ենթարկվելու միջոցով մենք` երեխաներս, ակամա «մեղավոր էինք դառնում»: Ինձ` աշակերտիս, ուսանողիս, ստիպում էին ֆիզիկական կուլտուրայի դասերն անցկացնել... երեկ հեթանոսաբար մարզադահլիճ դարձրած եկեղեցում... Եվ միայն տարիներ անց այստեղ` Հայաստանի լեռներում՝ այս կլոր սեղանի շուրջ նստած, գիտակցել եմ և դեռ գիտակցում եմ, որ, ակնհայտ կամ թաքուն–խորհրդավոր ձևով, իմ գրածի մեջ կրոնական ձայնարկություններ կան: Օրինակ եմ բերում բանաստեղծությունների մի ժողովածու` անցյալ տարի թարգմանաբար ռուսերեն լույս տեսած Մոսկվայում: Բանաստեղծություններ եմ կարդում դրանից, և հայ թարգմանիչը հատվածներ է թարգմանում, կամ մի ոտանավոր` «Եվ մտածեցի ասել նրան «հիմնումների Արարիչ»: Կամ մի տեքստ, որն ասես սարերի գագաթից էր բխել, որտեղ երեկ արևն էր մեզ ուժեղ տաքացնում: Տեքստ, որի մեջ գրում եմ. «Ինչպես խոշորացույցի ներքո, արևի շողերի տակ գլխավերևդ սկսում է վառվել, և դու ենթադրում ես, որ Աստծու հայացքը ուղղահայաց է: Իսկ երբ քեզ թվում է, որ թթվածինը պակասում է այս հուսալի գագաթների վրա, զգում ես, որ Տեր Աստծու շունչը մթնոլորտի ճնշումն է բարձրացնում, օզոնով է հարստացնում եթերը, և դու քեզ լավ ես զգում ու թեթև այս սարերի վրա, որտեղից Արարատի գագաթն է երևում: Այսպես՝ «Գրականություն և կրոն» թեման ներկայացնելիս մեջբերեցի շատ փոխաբերություններ տարբեր գրքերում գրածներիցս: Մենք` գրական տապանի նավաստիներս, ինչ–որ կապ ունենք արվեստի հետ, և մեր տողերն էլ ենք վկայակոչել` նվաստացման հավասար համեստությամբ. «Տե՛ր մեր Աստված ու Արարիչ, եթե քեզ հանկարծ դուր գա մի երկրաբնակի բանաստեղծություն, ներառյալ այս հրաշալի «Գրական տապան – 2011»–ի ընկերների գործերը, մենք աղաչում ենք քեզ բարեպաշտությամբ, նրա գրածնե՛րն էլ վերցրու` որպես չնչին, անարժան, խոնարհ, բայց անկեղծ հեղինակի ներդրում աշխարհի արարչության մեջ»:

L. Butnaru

78

Filip este fenomenal! Având o deficienţă locomotoare care pe un altul l–ar face să se lamenteze, să se înstrăineze de lume, el este totuşi cel mai sprinten, cel mai abil dintre noi. Curios, iscoditor din fire, se piteşte, chiar se întinde la pământ cu aparatul său foto sau se caţără pe stânci, să ia cadrele pe care le crede demne de atenţie. În mersul său sincopat, săltat, dar iute, colegul belgian dă dovadă de o sportivitate pe care nu o vădeşte un om în deplină bună stare fizică. E în el o voinicie perfect coordonată între puterea fizică şi cea a eforului de voinţă, a energiei şi cineticii psihice. Când noi mai luăm un pulover, o haină caldă, o giacă, Filip e în tricou cu mâneca scurtă ziua întreagă, ba şi seara pe răcoare de–a binelea. Modul lui de a fi, de a se ţine, afabilitatea sa l–a făcut vedeta simpatiei ambarcaţiunii noastre.

E de înţeles că oamenii de felul lui Filip sunt mai mobilizaţi întru o trăire intensă, în antrenarea şi valorificarea energiilor fizice de care ceilalţi, care sunt gata să–i… compătimească, nu au habar. În septembrie, la Koktebel, la întrunirea scriitorilor din vreo 20 de ţări, Filip parcă ar fi avut un semen, Evgheni Abdullaev, zis Nuri Burnaş, din Tatarstan, cu deficienţe locomotorii şi el, dar care a fost unul dintre cei mai buni jucători în echipa de fotbal a condeierilor, ce s–a contrat amical cu cea a băştinaşilor. L– am văzut cu câtă determinare şi firesc urca muntele Ienicerul Mic, spre mormântul lui Voloşin. Dacă nu i–ar supăra această constatare, pare că ei, Filip şi cu Burnaş, mai curând sunt de invidiat, nu de căinat. Fie şi pentru forţa de concentrare, pentru voinţa cu care îşi mobilizează, îşi declanşează energiile vitale.

26 octombrie Când cobor la micul dejun, las fereastra camerei deschisă, însă, de cum revin, mă grăbesc să o închid: camera e cam… gazată. Probabil, în Erevan mai multe maşini merg pe motorină.

Iar dincolo de geam – o clădire în stadiu de demolare. Din câte se vede, fusese în stare destul de bună, funcţională. Numai că economia de piaţă i–a găsit o hibă: avea doar un singur nivel şi, deci, pentru capacitatea ei de oploşire a orăşenilor, se dovedi nerentabilă. În Erevan, în special în centru – dar aici chiar este centrul, – terenurile pentru case, de sub case s–a

Ոմանք՝ վերը նշվածը լսողներից, ասացին` ամե՜ն: Եվ այս «ամեն»– ում թրթռում էր կտակված առաքելական զգացմունքը, որը անցնում է աշխարհի ընդհանուր պատմության և մարդու (ուրեմն նաև գրողի) «սեփական» հիշողության միջով: Գրողն աշխատում է հասկանալ տիեզերքի գոյության իմաստը` նրա բոլոր տրանսցենդենտալ, ֆիզիկական, բնազանցական, առեղծվածային բաղադրիչներով: 25 հոկտեմբերի

79 Լ. Բուտնարու

Հենց որ վերադառնում ենք Երևան, Ֆիլիպ վան Զանդայկը մի ֆոտոարվեստանոց է գտնում, որտեղ տպել է տալիս տասնյակ լուսանկարներ` արված իր «Նիկոն» ֆոտոխցիկով: Հյուրանոցի ընդունարանում մեզ հորդորում է նկարների դեզում փնտրել և վերցնել այն նկարները, որոնք ինքներս կհավանենք: Ես վերցնում եմ նրանք, որոնցում ես Զորաց քարերի մոտ եմ: Ֆիլիպը հոյակա՜պ է: Տեղաշարժման սահմանափակ կարողություններ ունի, ինչն ուրիշին կդրդեր աշխարհից հեռանալ և մեկուսանալ: Սակայն նա, ընդհակառակը, ամենաաշխույժն է մեզանից: Բնականորեն հետաքրքրասեր և հետախույզ լինելով` թաքնվում է, տեսախցիկով փռվում գետնին կամ ժայռերի վրա մագլցում, որպեսզի ուշադրության արժանի կադրեր նկարի: Մեր արհեստավարժ, ոստոստուն, բայց արագ քայլվածքով բելգիացի գործընկերը ցուցաբերում է մի մարզվածություն, որը չի հանդիպում լիակատար ֆիզիկական վիճակ ունեցող մարդու մոտ: Նրա մեջ մի ջլապինդ ոգի կա, որում կատարելապես միաձուլվում են ֆիզիկական ուժը, կամքի ջանքը և հոգեկան եռանդը: Երբ մենք մի տաք շոր, մի բաճկոնակ ենք հագնում, Ֆիլիպը ամբողջ օրը կարճաթև շապիկով է, նույնիսկ երեկոյան, երբ օդը բավականին սառն է լինում: Նրա բնավորությունը, պահելաձևը, քաղաքավարությունը նրան դարձրել են մեր տապանի համակրանքի կենտրոնը: Հասկանալի է, որ Ֆիլիպի նման մարդիկ ավելի են կոչված մի վառ զգացմունքի, ֆիզիկական ուժերի մարզման և իրացման, ինչի մասին մյուսները, պատրաստ իրեն կարեկցելու, ոչ մի բան չգիտեն: Սեպտեմբերին Ղրիմի Քոկթեբել քաղաքում 20 երկրի գրողների հանդիպմանն էլ կարծես Ֆիլիպի նման մի մարդ կար` Եվգենի Աբդուլլաևը՝ Նուրի Բուրնաշ կեղծածունով, Թաթարստանից: Նա էլ հենաշարժողական խնդիրներ ուներ: Վերջինս գրողների ֆուտբոլի թիմի ամենալավ խաղացողն էր, որը ընկերաբար խաղաց տեղացիների թիմի դեմ: Տեսա, թե ինչպես էր եռանդով և բնականորեն բարձրանում Փոքր Ենիչեր սարի

scumpit vertiginos. De aia şi vezi multe clădiri supuse demolării, pentru ca în locul lor să se înalţe etaje peste etaje. Asta e: oriunde în lume, orice oraş are şi de unele, şi de altele, şi bune şi de mai puţin bune. Şi lumini şi umbre, şi clădiri frumoase şi zidiri chinuite pentru oameni chinuiţi. Acestea din urmă par exotice pentru occidentali şi ei se reped cu aparatele foto spre ele ca spre, aproape, irealităţi. Pac, pac! Blitz, blitz! – captează ei mici senzaţii. Însă, în părţile şi ansamblurile sale originale, Erevanul, zis Oraşul Roz, e superb. Chiar dacă, poate, viaţa aici nu e pentru toţi ca în cântecul francez La vie en rose: „Il est entre dans mon coeur/ Une part de bonheur/ Dont je connais la cause…” (Prin transfer de sens, să convenim că, în acest caz, acest Il (el) e oraşul Erevan…)

L. Butnaru

80

Prin urmare, până a reintra în programul comun, fiecare din noi are la dispoziţie ore bune de a dispune de ele cum crede că e bine. Şi eu pornesc într–o flanare liberă, la care mă gândisem cu mai multe zile în urmă.

Din nou pereţii blocurilor – un infinit şotron din plăci de tuf, dreptunghiulare sau pătrate. Un caleidoscop cu imaginile încremenite într–un mozaic roz, gălbui, cafea cu lapte, cafeniu spre brun, gri în diverse nuanţe – de fapt toate celelalte culori ale tufului sunt în mai multe nuanţe şi intensităţi. Iar în deplina sugestie a cromaticii şi aspectelor sale tuful armenesc e de o nobleţe… molcumă, discret–maiestoasă. Şi acest element–stare contribuie la crearea senzaţiei că, în Armenia, te afli într–o profunzime de timp. „La suprafaţă” e doar momentul şi monumentul, încolo, în adâncime, ca aisbergul, celelalte trei sferturi de substanţă.

Cel care a modernizat şi a schimbat radical, spre modernitate, înfăţişarea Erevanului a fost arhitectul neoclasic Aleksandr Tamanian, venerat în mod deosebit de urmaşi. În fine (de etapă), Erevanul este ADN–ul Armeniei, esenţa ei, în care transpar atât originile trans–milenare, cât şi urmele epocilor ce au venit ca tumultoasă trecere a timpului spre contemporaneitate, spre azi, spre modernitate şi europenizare tot mai accentuată.

Printre capitalele ţărilor lumii, Erevanul e una cu cele mai multe

վրա` դեպի Վոլոշինի շիրիմը: Եթե իրենց չէր խանգարի այս եզրակացությունը, ինձ թվում է` Ֆիլիպն ու Բուրնաշը ավելի շատ նախանձելի են, քան թե կարեկցանքի արժան, թեկուզ հենց կենտրոնացման ուժի, կենսական էներգիան աշխատեցնելու կամքի համար: 26 հոկտեմբերի

81 Լ. Բուտնարու

Երբ իջա նախաճաշի, սենյակի դուռը բաց թողեցի, բայց հենց որ վերադարձա, շտապեցի փակել: Սենյակը մի քիչ... գազավորված էր: Հնարավոր է, որ Երևանում շատ մեքենաներ դիզելային վառելիքով են աշխատում: Դեմ դիմաց մի շենք կար, որ շինարարները քանդում էին: Ինչպես երևում էր, բավականին լավ, շահագործման ենթակա վիճակում էր: Բայց շուկայական տնտեսությունը մի սխալ է գտել մեջը. միայն մի հարկ ուներ, հետևաբար ձեռնատու չէր քաղաքացիներին: Երևանում, հատկապես՝ կենտրոնում, հողատարածքների գինը աճեց մեծ արագությամբ: Դրա համար էլ ամեն տեղ տեսնում ես շենքեր, որոնք քանդում են, որպեսզի դրանց տեղում կառուցեն բարձրահարկեր: Այսպես է. ամեն տեղ աշխարհում, ամեն մի քաղաք ունի և՛ լավ, և՛ վատ կողմեր: Ե՛վ լույսեր, և ստվերներ, և՛ գեղեցիկ շենքեր, և՛ տանջված շենքեր` տանջված մարդկանց համար: Վերջինները հետաքրքիր են եվրոպացիների համար և նրանք շտապում են լուսանկարել` ինչպես համարյա ուրվականների: «Չը՛խկ, չը՛խկ»,— որսում են նրանք փոքրիկ սենսացիաներ: Բայց իր ինքնատիպ հատվածներով և անսամբլներով` Վարդագույն քաղաք Երևանը հրաշալի է, նույնիսկ եթե այստեղ կյանքը բոլորի համար այնպիսին չէ, ինչպես ասում է «La vie en rose» ֆրանսիական երգը. «Il est entre dans mon coeur/ Une part de bonheur/ Dont je connais la cause…» («Նա մտավ իմ սրտի մեջ / Երջանկության մի վառ էջ, / Որի պատճառը հայտնի է... »): Իմաստի փոփոխմամբ` համաձայնենք, որ այս դեպքում Նա Երևան քաղաքն է... Մինչև համատեղ ծրագիր շարունակելը, ամեն մեկս մի քանի ազատ ժամ ունենք մեր ուզած ձևով անցկացնելու համար: Եվ ես սկսում եմ ազատ շրջել, ինչի մասին օրեր առաջ արդեն մտածում էի: Նորից տեսա շենքերի պատերը` քառակուսի կամ ուղղանկյունաձև տուֆի կտորների մի բավիղ, մի գեղատեսիլ, սրճագույն, գորշ, դեղնավուն, վարդագույն մի խճանկար` բազմազան երանգներով: Իր գունազարդման և տեսքի լիակատար խորհուրդով` հայկական տուֆն ունի մի զուսպ և հանգիստ ազնվություն: Այս վիճակը լրացնում է այն

L. Butnaru

82

monumente. Plus diversitatea conceptuală, stilistică a acestora, în ultimele două decenii cu o mutare de accente de pe clasicitate şi neoclasicitate – pe modernitate, de pe realismul istoric pe jocul asociativ, spre fantezie şi „exagerare” metaforică. Unele dintre (şi printre) ele – de–a dreptul atipice, originale, ingenioase, creative. Apoi coborârea (descinderea, descălecarea) monumentelor de pe soclu, piedestal – în stradă, la nivelul trotuarului, aleii, terenului de joacă pentru copii, exemplificarea (respectivă) având–o mereu la îndemână, la colţ de stradă, în plină piaţă urbană, în faţa lăcaşelor de cultură, în fine – în memorie ta de om, dar şi în cea electronică a camerei de luat vederi. Astfel, la colţ de stradă îţi întinde un trandafir de bronz statuia lui Kara–bala (Micuţul negru; sculptor L. Tokmagean). Monumentul a pornit de la concretitudinea „preluată” de legendă, Kara–bala fiind un personaj real al Erevanului, omul străzii care dăruia flori îndrăgostiţilor, domnişoarelor, ajungând personaj folcloric, lui fiindu–i dedicate poeme, cântece, astăzi devenind brand, silueta sa fiind întâlnită în magazinele de flori, în cafenele, săli de spectacol. Se spune că cel care ajunsese inofensivul, afabilul, simpatizatul personaj al străzii se numea Stepan Aratiunian, născut într–o familie bogată la începutul secolului trecut, care deţinea o întinsă grădină de flori, Florai aighiner, confiscată odată cu instaurarea puterii sovietelor. Stepan se căsători, i se născuse un fiu, însă în anii 1934–1936 tânărul tătic face puşcărie pentru „jignirea publică a autorităţilor”, deţinut în aceeaşi celulă cu marele poet Eghişe Ciarenţ, care l–a şi „prins” într– un poem. Familia i s–a destrămat, astfel că Stepan, devenit Kara–bala, se pomeneşte în stradă, unde prinde a dărui flori trecătorilor. Se îndrăgosteşte de o celebră actriţă, este atacat de un turc gelos, în care Stepan înfige cuţitul, sfârşindu–l. Nu voi depăna întreaga poveste a bietului, dar mereu cu flori în mână om al străzii care, din nefericire, a murit, îngheţând la colţ de stradă. Iar monumentul lui cu trandafirul de bronz pe care vi–l întinde generos se află pe Bulevardul de Nord, în preajma magazinului „Emporio Armani”, de unde se deschide o perspectivă urbanistică absolut modernă spre Teatrul de Operă şi Balet, nu departe de care, pe malul unui eleşteu nu prea mare, atrage atenţia, impresionează, dar şi contrariază monumentul compozitorului Arno Babadjanian. Privind la figura avântată a pianistului cu membrele disproporţionate, aflate parcă în zvâcnetul de aripi al unei

83 Լ. Բուտնարու

տպավորությունը, որ Հայաստանում ժամանակի մի խորության մեջ ես լինում: Երեսին կա միայն մոնումենտը և պահը, իսկ այն կողմում մնացածը` ինչպես սառցալեռը: Երևանի տեսքը փոփոխողն ու ժամանակակից դարձնողը եղել է նոր–դասական ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը, որին իր հետևորդները պաշտում են: Մի խոսքով՝ Երևանը Հայաստանի արյունն է, նրա էությունը, որի մեջ երևում են և՛ բազմադարյան ծագումները, և՛ մեր այն օրերը, որոնք աղմուկով ընթանում են դեպի եվրոպականացում: Աշխարհի երկրների մայրաքաղաքների մեջ Երևանը ամենաշատ հուշարձաններ ունեցողներից է` գումարած նրանց ոճական բազմազանությունը, որոնցում վերջերս շեշտվում է դասականությունն ու նոր դասականությունը` պատմական ռեալիզմից դեպի ընկերակցական խաղ, դեպի փոխաբերական երևակայություն և չափազանցում: Ոմանք ինքնատիպ, հնարամիտ են: Հիմա արձանները պատվանդաններից աստիճանաբար փողոց են իջնում` մայթերին, պողոտաներում, մանկական խաղահրապարակներում: Նման արձանը միշտ հասանելի է փողոցի անկյունում` քաղաքային հրապարակում, մշակույթի օջախների մոտ և, վերջապես, ինչպես քո մարդկային, այնպես էլ տեսախցիկի էլեկտրոնային հիշողության մեջ: Այսպես` փողոցի անկյունում քեզ մի բրոնզե վարդ է տալիս Կարաբալայի արձանը (քանդակագործ` Լ. Թոքմաջյան): Կարաբալան Երևանի մի իսկական կերպար է եղել` թափառաշրջիկ, որը ծաղիկներ էր նվիրում սիրահարներին, օրիորդներին: Նա դարձավ ժողովրդական կերպար, նրան նվիրվել են բանաստեղծություններ, երգեր, նրա անունն այսօր մակդիր է դարձել: Նրա ուրվանկարը երևում է ծաղիկների խանութներում, սրճարաններում ու ներկայացում ների դահլիճներում: Ասում են, որ կարեկցանքի արժանացած այդ մարդու անունը Ստեփան Հարությունյան էր: Նա ծնվել է անցյալ դարի սկզբում` հարուստ ընտանիքում, որին պատկանում էր մի հսկա պարտեզ` Ֆլորայի այգին: Այս այգին բռնազավթվել է խորհրդային իշխանության հաստատման ժամանակ: Ստեփանը ամուսնացել է և որդի ունեցել: 1934–1936 թվականներին երիտասարդ հայրիկը բանտ է ընկել՝ իշխանությանը հրապարակային վիրավորելու մեղադրանքով: Հայտնի բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի հետ եղել է նույն խցում: Չարենցը նրա մասին մի բանաստեղծություն է գրել: Նրա ընտանիքը փլուզվում է, և Ստեփանը, Կարաբալա դարձած, հայտնվում է փողոցում ու սկսում է ծաղիկներ նվիրել անցորդներին: Սիրահարվել է մի հայտնի դերասանուհու: Մի անգամ դերասանուհու

L. Butnaru

84

uriaşe acvile, orăşenii discută, se aprind într–un perpetuu pro şi contra, pe când alţii şi–au făcut obiceiul să atingă, să mângâie – a noroc, a şansă, – enormul nas acvilin al renumitului muzician, această parte a corpului său de bronz fiind mereu lucioasă, lucitoare, neatinsă de patina, de oxidarea ce întunecă atare metal. Chiar dacă monumentul pare avangardist, neobişnuit, el a devenit unul din cele mai populare în Erevan şi cred că e bine cunoscut şi în lume, graţie mijloacelor contemporane de mediatizare. Pentru că o merită cu asupra de măsură (muzicală!) această figură de cult şi cultură.

Repet – îmi impune evidenţa: Erevanul e doldora de monumente!

Dacă ne gândim la cele pe care le are Bucureştiul, ca să nu mai zicem de Chişinău. Bineînţeles, la proliferarea monumentalului de ambient au pus umărul şi armenii din diaspora, care sunt de aproape trei ori mai mulţi, decât cei din ţară. Dar e la mijloc şi interesul unor artişti importanţi din lume de a fi cunoscuţi aici, la hotarul dintre realitate şi mit, dintre piatra concretă a Araratului şi legendara Arcă a lui Noe care, poate, îşi mai are rămăşiţele de cedru pe piscuri.

Printre cei mai „de–ai casei” sculptori în Erevan este columbianul Fernando Botero, prezent cu câteva lucrări curioase ca realizare, trezind şi ele discuţii, născând întrebări, sugerând răspunsuri, chiar dacă, uneori, nu mai e nimic de făcut, precum spunea Hemengway, deja citat cu acest gând: Îmbătrânesc nu doar răspunsurile, ci şi întrebările.

Una din cele mai atractive (capod)opere a columbianului este un gladiatorul (sau poate legionar) roman, bondoc, jovial, cu coif, cu un ţiflic, un sfârâiac în loc de simbolul bărbăţiei, semi–namila aceasta aducând mai curând cu un Şveik al arenelor – paşnice, urbane, precum pieţele, străzile Erevanului. (De altfel romanii au ajuns pe aici prin anul 102 î. H., iar pe la noi, în Dacia, au venit, „simetric”, prin 101 d. H.).

Fantomele lui Picasso şi Dali, în variantă sculpturală, se simt la Erevan în largul, ba chiar în universul lor: un motan barosan, parcă din lavă vulcanică, un iepure mutant care, ca şi Şveikul arenelor, au fost dăruite capitalei armene de un businessman argentinian, numele căruia se termină, bineînţeles, în ian. Monumente recente, dar unele dintre ele (printre ele) având deja o aură de legendă, o iradiere/ irizare de mit, acestea drept componente metafizice din care se compune sufletul

85 Լ. Բուտնարու

վրա հարձակվում է մի խանդոտ թուրք: Ստեփանը նկատելով մոտենում է ու դանակահարում թուրքին: Չեմ պատմի այս խեղճի ամբողջ կյանքը, բայց եղել է փողոցի մարդ` միշտ ծաղիկներ ունենալով ձեռքին, և, դժբախտաբար, մահացել է ցրտահարությունից: Նրա` անցորդներին առատաձեռնորեն վարդ նվիրող հուշարձանը գտնվում է Երևանի Հյուսիսային պողոտայում՝ «Էմպորիո Արմանի» խանութի մոտ, որտեղից մի միահեծան քաղաքային պատկեր է բացվում Օպերային թատրոնի շենքի առջև: Այնտեղից ոչ հեռու՝ մի փոքրիկ լճի մոտ, ուշադրություն է գրավում կոմպոզիտոր Առնո Բաբաջանյանի արձանը: Նայելով դաշնակահարի անհամաչափ մատներին`մտածում եմ` ասես արծվի թևերի թափահարում լինի: Այստեղ մարդիկ սովորություն ունեն զրուցելու, միշտ իրար հակաճառելու, իսկ ոմանք սովորություն են դարձրել հայտնի երգահանի վիթխարի քիթը շոյելը: Նրա բրոնզե մարմ նի այս անդամը միշտ փայլուն է. ցանկացած մետաղ փչացնող օքսիդացումը երբեք չի հասնում նրան: Նույնիսկ եթե հուշարձանը ավանգարդ ոճի և տարօրինակ է թվում, այն դարձել է Երևանի ամենաժողովրդական կոթողներից մեկը և, կարծում եմ, լավ է ճանաչված նաև աշխարհում` հրապարակայնացման ժամանակակից միջոցների շնորհիվ: Այս մշակույթի դեմքն ու պաշտամունքի առարկա դարձած նրա կերպարն արժանի է է՛լ ավել մեծ ճանաչման: Կրկնում եմ (ակնհայտությունն է ինձ ստիպում). Երևանը լի է հուշարձաններով, երբ համեմատում ենք Բուխարեստի կամ Քիշնևի հուշարձանների հետ: Իհարկե, այս հուշարձաններն ավելացնելու գործին մասնակցել են նաև սփյուռքահայերը, որոնք համարյա երեք անգամ ավելի են, քան երկրում ապրողները: Պակաս դեր չունի նաև աշխարհի կարևոր արվեստագետներին այստեղ ճանաչված տեսնելու ցանկությունը: Այստեղ` իրականության և լեգենդի, Արարատի շոշափելի քարի և առասպելական նոյյան տապանի սահմանին: Այս վերջինը երևի դեռ մայրու մնացորդներ ունի գագաթների վրա: Երևանում հանրածանոթ քանդակագործներից մեկը կոլումբիացի Ֆերնանդո Բոտերոն է: Նա այստեղ հայտնի է մի քանի հետաքրքիր գործերով, որոնք խոսակցություններ, հարցեր են առաջացնում և պատասխաններ ներշնչում, նույնիսկ եթե ոչինչ չկա ասելու: Ինչպես Հեմինգուեյն էր ասում. «Ոչ միայն պատասխաններն են ծերանում, այլ նաև հարցերը»: Կոլումբիացու ամենագրավիչ գործերից մեկը մի հռոմեացի գլադիատոր է` կարճլիկ և գիրուկ, կենսուրախ, գլխարկ հագած: Տղամարդկության փոքրիկ խորհրդանիշով այս կիսաաժդահան ավելի շատ նմանվում է Շրեկին` խաղաղ և քաղաքային, ինչպես Երևանի հրապարակներն ու փողոցները: Թե չէ իրական հռոմեացիներն այստեղ հասել են դեռ

L. Butnaru

86

şi suflul unui oraş, al unei ţări, al unui popor, completând, îmbogăţind, augmentând faptele realităţii şi pregătindu–le pentru a se integra deja istoriei. Spre exemplu, despre motănoiul negru, ca de lavă, ce aminteşte într–un fel (sau altul) de Behemotul lui Mihail Bulgakov din Maestrul şi Margareta, se spune că e oarecum… mistic. Unii cred, alţii ba, însă Erevanul intră în rândul oraşelor cu cei mai simpatici, mai curioşi, mai memorabili coşcogea cotoi.

Ce mai puteţi vedea, în periplu negrăbit, prin capitala luminată de albul zăpezilor Araratului? Un păianjen uriaş, un taur, cai, cerbi în goană, primele două amintind mai curând de roboţi fantastici, celelalte având supleţe, energie, zbor (în salt peste, parcă, boschetele oraşului). Astea şi altele le poţi lua drept monumente propriu–zis, dar, dacă mai meditezi niţel, îţi spui că ele parcă ar face parte dintr–o expoziţie gen ştiinţifico– tehnică sau, poate, sunt tribut plătit atât de ingenios modei SF din anii 80–90 ai secolului trecut.

Este imposibil să nu te reţii mai îndelung în faţa monumentelor… horticole, să zic, în acest oraş ctitorit, în bună parte, cu pricepere, ingeniozitate, gust şi chiar cu multă fantezie–poezie, precum în cazurile în care, prin transfigurare artistică, monumentală, Flora devine… Faună sau… Muzică! Am întâlnit „oiţe” stilizate măiestrit prin modelarea boschetelor din faţa Bibliotecii Municipale Pentru Copii, apoi un excepţional pian din flori nu departe de Teatrul de Operă şi Balet, învecinându–se cu pianul de bronz la care stă figura exaltată de suflul muzicii a compozitorului Babadjanian. Sigur că te gândeşti la această învecinare, la acest tandem: pianul din flori şi cel de metal. (Ca detaliu: la un moment dat, fotografiind pianul de flori, m–am surprins fredonând „Un copac cu flori” al lui Hruşcă.)

Mai are Erevanul o cascadă arhitecturală, ce coboară de pe culmi spre centru, la mai multe nivele plasându–se, în contururi asemănătoare, simetrice, magazine, cafenele etc. Iar în scuarul în care „se revarsă” cascada se află anume multe din sculpturile epocii contemporane, avangardiste, care bagă intriga în peisajul general, unele destul de abstracte (cascada – superbă în iluminare – şi o parte din sculpturi le–am fotografiat în prima noapte a

87 Լ. Բուտնարու

Քրիստոսից առաջ 102 թվականին, իսկ մեր կողմերը` Դաքիա, եկել են Քրիստոսից հետո 101 թվականին: Պիկասոյի և Դալիի ուրվականները քանդակի տարբերակով Երևանում իրենց լավ, նույնիսկ հարմար են զգում: Հսկա կատուն, որն ասես հրաբխային լավայից է պոկվել, և մուտանտ նապաստակը` Շրեկի նման, Հայաստանի մայրաքաղաքին նվիրել է մի արգենտինացի գործարար: Շատ են վերջերս տեղադրված հուշարձանները, բայց դրանցից որոշները արդեն առասպելական փառապսակ և ազդեցություն ունեն, դարձել են քաղաքի, երկրի, ժողովրդի ոգու մետաֆիզիկական–բնազանցական բաղադրիչը, որը լրացնում, հարստացնում, ընդլայնում է իրական փաստերը` պատրաստելով դրանք պատմության մեջ ընդգրկելու: Օրինակ՝ սև լավայի նման կատվի մասին ասում են, թե խորհրդավոր է: Ոմանք հավատում են, իսկ ոմանք` ոչ, բայց Երևանը դասվում է ամենահամակրական, հետաքրքրասեր և հիշարժան մեծ կատուներ ունեցող քաղաքների շարքին: Էլ ի՞նչ կարող եք տեսնել մի խաղաղ ճամփորդության ժամանակ Արարատի ձյունով լուսավորված մայրաքաղաքում: Մի հսկա սարդ, մի ցուլ, վազող եղ ջերուներ: Առաջինները ավելի շատ հիշեցնում են հեքիաթային ռոբոտների, իսկ վերջինները կարծես թռչում են նրբերանգ և եռանդուն քաղաքի թփուտների վրայով: Սրանք և ուրիշները կարելի է համարել հուշարձաններ, բայց եթե մի փոքր էլ մտածես, կթվա, թե մաս են կազմում մի գիտատեխնիկական ցուցահանդեսի կամ 80–90–ական թվականներին հնարամտորեն վճարած հարկեր են: Անհնար է ավելի երկար չմնալ այգեգործական հուշարձանների մոտ` վարպետորեն, խորագիտությամբ, ճաշակով և նույնիսկ բանաստեղծական ոգով կառուցված այս քաղաքում, ինչպես այն դեպքերում, երբ բուսական աշխարհը դառնում է կենդանական կամ երաժշտական: Տեսել եմ հրաշագործ գառների տեսք ստացած բույսեր` մանկական քաղաքային գրադարանի բակում, ծաղկե արտակարգ մի դաշնամուր Օպերային թատրոնից ոչ հեռու` երաժշտության շնչով տոգորված կոմպոզիտոր Բաբաջանյանի արձանի մոտ: Իմիջիայլոց, ծաղկե դաշնամուրը լուսանկարելիս մի պահ սկսեցի երգել Հրուշկայի «Un copac cu flori»–ը («Ծաղիկներով մի ծառ»): Երևանը նաև մի ճարտարապետական ջրվեժ ունի, որը քաղաքի բարձունքից կենտրոն է իջնում, իսկ տարբեր մակարդակների վրա համաչափ և նմանվող շրջագծերում ունի խանութներ, սրճարաններ և այլն... Իսկ հրապարակը, որտեղ «թափվում է» ջրվեժը, բազմաթիվ ժա-

L. Butnaru

88

sejurului de aici), însă de care deja nu se mai poate face abstracţie, ele devenind parte componentă a aspectului exterior, dar şi interior – spiritual, cultural, ba chiar mitologic – al Erevanului, oraş prin care poţi hălădui până la plăcută oboseală, când te apleci să sorbi apa din bulbulac(ce) – mici izvoare arteziene ce ţâşnesc pe străzi, amenajate cu gust şi pricepere. De fapt, ceea ce am românizat eu ca bulbulac, în limba armeană se numeşte pulpulak, prima parte a noţiunii venind, onomatopeic, de la murmurul apei (bul–bul), iar ak în armeneşte însemnând izvor. Apa din aceste arteziene miniaturale e de munte, uneori minerală, gazată natural, acrişoară sau dulceagă. Şi, de jur–împrejur în întocmirea urbană, irepetabila cromatică pe care o oferă diversitatea utilizării şi aplicării materialelor de construcţie naturale – tuful vulcanic de o infinitate de nuanţe, bazaltul, felsitul, toate în combinaţie cu verdeaţa şi florile scuarelor, cu compoziţiile sculpturale monumentale plurale sau cu monumentele singulare (cum s–ar spune, persoana întâia istorie), ecouri de legendă, de mit, străvechi sau modern, – toate fac din flanarea ta liberă prin Erevan o sărbătoare – cum? – itinerantă, de neuitat, ca să ne reamintim de hemengwayanul titlu de roman Movable feast.

27 octombrie

Preziua plecării pe meridianele şi paralelele cui ne are e una posomorâtă, parcă un început de burniţă, însă din firea, din ochii noştri, de pe chipurile noastre emană lumina celorlalte zile a navigaţiei pe Arca literară, zile generoase în solaritate (şi solidaritate!), cu deschideri clare de orizonturi şi culmi de munţi (sperăm, şi de… minţi…). Lumina interioară, din sufletele şi conştiinţa noastră, este sporită de vizita pe care avem norocul să o facem la – jos epitetele! – la, pur şi simplul, Matenadaran – Institutul de manuscrise străvechi, incunabule şi cărţi extrem de rare (până la unic exemplar păstrat în lumea toată) – armeneşti, greceşti, asiriene, ebraice, arabe, latine, persane, japoneze ş. a., inclusiv opere care nu s–au păstrat în original.

Anul viitor, Armenia va sărbători 500 de ani de la editarea primei cărţi, ce avu loc în 1512, la Veneţia, tipărită de Akop Megapart şi intitulată „Urbantaghirk” – „Cartea de Vineri”, constând din 124 de pagini şi 4

27 հոկտեմբերի Դեպի մեր ափերը վերադարձի նախօրեն մռայլ էր, ասես անձրևափոշի լիներ: Իսկ մեր աչքերից, մեր երեսներից հորդում է «Գրական տապանի» վրա անցկացրած արևաշատ օրերի ուրախությունն ու լույսը` հորիզոնների և լեռնագագաթների հայտնությամբ: Մեր ներքին լույսն ավելանում է Մատենադարանը այցելելով: Մատենադարանը հայկական, հունական, ասորական, հրեական, արաբական, լատինական, պարսկական, ճապոնական հինավուրց ձեռագրերի և հազվագյուտ պատմական գրքերի ինստիտուտն է, որտեղ կան նաև այնպիսի մատյաններ, որոնցից ամբողջ աշխարհում մեկ օրինակ է մնացել, իսկ բնօրինակները չեն պահպանվել: Հաջորդ տարի Հայաստանը տոնելու է առաջին հայատառ գրքի տպագրության 500–ամյակը: Դա տեղի ունեցավ 1512 թ. Վենետիկում` Հակոբ Մեղապարտի ջանքերով: Գիրքը կոչվում էր «Ուրբաթագիրք»: Այն բաղկացած էր 124 էջից և 4 պատկերից, տպագրված էր սև և կարմիր ներկով, շեղագիր տառերով: Շեղագիրը գրվում էր շատ բարակ եղեգե գրչածայրով: «Ուրբաթագիրքն» առհասարակ

89 Լ. Բուտնարու

մանակակից քանդակներ ունի: Դրանք ավանգարդ ոճի են: Ընդհանուր պատկերի մեջ խարդավանք են մտցնում, իսկ որոշները շատ վերացական են: Հրաշալիորեն լուսավորված կասկադը և քանդակների մի մասն արդեն նկարել եմ այստեղի մնալուս առաջին գիշերը: Դրանք հնարավոր չէ չնկատել, որովհետև դարձել են Երևանի արտաքին ու նաև ներքին (հոգևոր, մշակութային և նույնիսկ առասպելական) տեսքը: Այս քաղաքում կարող ես այնքան զբոսնել, մինչև հասնես հաճելի հոգնության, երբ կռանում ես, որպեսզի խմես «պուլպուլակի» ջրից` փոքրիկ ցայտաղբյուր, որը, ճաշակով կանգնած, շատրվանում է փողոցում: Հայերենում «պուլպուլակ» բառի առաջին մասը ծագում է ջրի մրմնջոցի բնաձայնությունից, իսկ «ակ» նշանակում է աղբյուր: Այս փոքրիկ աղբյուրների ջուրը լեռնային է, երբեմն հանքային` բնականորեն գազավորված, թթվաշ կամ քաղցր: Ինչպես տեսնում ենք, քաղաքային կառուցվածքի մեջ ամեն տեղ կա անկրկնելի գունազարդում, որը տալիս է բնական շինանյութերի բազմազանությունը՝ անսահման բազմերանգությամբ հրաբխային տուֆը, երկաթակուճը, հրապարակները` զարդարված կանաչով: Այս ամենը երևանյան քո ազատ զբոսանքը դարձնում է անմոռանալի շրջիկ տոն` հիշեցնելով Հեմինգուեյի վեպի վերնագիրը` «Movable feast» («Տոն, որը միշտ մեզ հետ է»):

ilustraţii, imprimată cu vopsea neagră şi roşe cu caracter de litere (memoria buchii!) Şhagir, tradus ca „scrisul cu andreaua”, deoarece era efectuat cu o peniţă din trestie, subţire ca o andrea. A fost prima carte tipărită în Asia.

La rugămintea oficialităţilor armene, pentru anul 2012 UNESCO a declarat Erevanul capitala mondială a cărţii şi tiparului.

Seara, recitalul poetic de rămas bun la Casa–Muzeu Hovhannes Tumanian. Mai întâi vizităm acest sanctuar al memoriei lirice de o vibraţie misterioasă. Casa – puţin spus spaţioasă, mai curând arătând a palat. „E unicul poet armean care a trăit în belşug”, subliniază David Muradian. Îmi reţin privirea şi la coşul de gunoi de sub biroul poetului plecat la cele veşnice în 1923. Nu poţi să nu te gândeşti că, din întâmplare sau din neclarificare la momentul fierbinţelii creatoare întru evaluare, cu acest coş împletit din loaze albe au fost aruncate în neant şi unele versuri excepţionale.

L. Butnaru

90

Discutăm ce discutăm în holul hotelului, apoi ne retragem, pentru că avem zboruri timpurii şi foarte timpurii, trebuie să fim la aeroport până în zori. Definitiva trecere în revistă a bunei stări şi completări de bagaj, renunţarea de a mai bea un cei sau o cafea – ţi–ar putea scurta somnul pentru care şi aşa ai puţine ore. Dar o gură de coniac, de vodcă? A, asta ajută.

Poate că chiar stimulează vise plăcute. Despre Armenia primitoarea, despre Araratul biblic. Despre Arca lui Noe şi despre… noi, năierii (noerii!), care, iată, debarcăm de pe Literary Ark 2011. Ten Yars After.

De neuitat?

Mai încape îndoială?...

Ռ ﬕներենից թարգմանեց Քրիստինա Պոպան, վերստ գեց Լասլո Բորբելին

91 Լ. Բուտնարու

Ասիայում տպագրված առաջին գիրքն է եղել: Հայաստանի իշխանությունների առաջարկությամբ` ՅՈՒՆԵՍԿՕ–ն Երևանը հռչակել է 2012 թվականի գրքի և տպագրության համաշխարհային մայրաքաղաք: Երեկոյան Հովհաննես Թումանյանի թանգարանում տեղի ունեցավ հրաժեշտի բանաստեղծական համերգ: Սակայն նախ շրջում ենք քնարերգական հիշողություն ունեցող այս սրբավայրով, որը մի խորհրդավոր թրթիռ ունի: Տունն ընդարձակ է: Ավելի շատ պալատի է նմանվում: «Այս հայ բանաստեղծը միակն է, որը բարեկեցության մեջ է ապրել»,— նշում է Դավիթ Մուրադյանը: Հայացքս կանգ է առնում 1923 թ. մահացած բանաստեղծի գրասեղանի տակ գտնվող աղբամանի վրա: Հնարավոր չէ չմտածել, որ ստեղծագործական տենդի ժամանակ այս սպիտակ ճյուղերից հյուսված զամբյուղում նաև արտակարգ բանաստեղծություններ պարունակող թղթեր են թափվել: Մի փոքր զրու ցե ցինք հյու րա նոցի ընդու նա րա նում, հետո հեռացանք, ո րով հետև յու րա քան չյուրս վաղ և վա ղա ժամ թռիչք ներ ու նեինք և օ դանա վա կա յա նում պետք է լի նեինք լու սա բա ցին: Հետևեց ճամպ րուկ նե րի վերջ նա կան ստու գու մը և ա վելա ցու մը: Մեկ բաժակ ավել թեյ կամ սուրճ խմելուց հրա ժարվեցինք. կարճում է քնե լու ար դեն ի սկ կարճ ժա մա նա կը: Ի սկ մի կում կոնյակ կամ օ ղի՞: Ա՜, դա օգնում է, խոստա նում հա ճե լի երազ ներ հյու րասեր Հա յաս տանի, բիբ լի ա կան Արա րա տի մա սին: Նաև նոյյան տապանի և մեր` նավաս տիներիս մա սին, որ ափ ենք իջ նում 2011 թվակա նի գրական տապանից: Անմոռանալի էր: Էլ կասկածի տեղ կա՞:

Serge van Dujnhoven Սերժ վան Դայն հո վեն Holland

Հոլանդիա

Poet, prosaist, historian His 13 books of verses, belletristic and documentary prose have been published. In 2007 the collection of stories entitled ÂŤThe summer that still had to comeÂť has been published. In 2011, two more books have been issued. Ô˛ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ, ŐĄÖ€ŐąŐĄŐŻŐĄŐŁŐŤÖ€, ŐşŐĄŐżŐ´ŐĄŐ˘ŐĄŐś Ő€Ö€ŐĄŐżŐĄÖ€ŐĄŐŻŐžŐĽŐŹ Ő§ ŐśÖ€ŐĄ Ő°ŐĽŐ˛ŐŤŐśŐĄŐŻŐĄŐŽ Ő˘ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€ŐŤ, ŐŁŐĽŐ˛ŐĄÖ€ŐžŐĽŐ˝ŐżŐĄŐŻŐĄŐś Ö‡ ÖƒŐĄŐ˝ŐżŐĄŐŁÖ€ŐĄŐŻŐĄŐś ŐĄÖ€ŐąŐĄŐŻŐŤ 13 ŐŁŐŤÖ€Ö„: 2007–Ս՜ ŐŹ ŐľŐ˝ Ő§ ŐżŐĽŐ˝ŐĽŐŹ ŐśÖ€ŐĄ ŐşŐĄŐżŐ´ŐžŐĄŐŽÖ„ŐśŐĽÖ€ŐŤ ÂŤÔąŐ´ŐĄŐźŐ¨, Ő¸Ö€ Ő¤ŐĽŐź ŐšŐ§Ö€ ŐĽŐŻŐĽŐŹÂť ŐŞŐ¸Ő˛Ő¸ŐžŐĄŐŽ Őś: 2011–Ս՜ Ő°Ö€ŐĄŐżŐĄÖ€ŐĄŐŻŐĽŐŹ Ő§ Ö‡Ő˝ ŐĽÖ€ŐŻ ŐŁŐŤÖ€Ö„:

HET KERKHOF VAN HET ALFABET I De stoffige stad Yerevan zindert in de nu al warme ochtendzon. Op de achtergrond van de licht hellende vlakte, waarop de stad van 1,1 miljoen

S. van Dujnhoven

94

inwoners zijn krotten, krochten, flats en avenues heeft uitgespreid, glimmen de toppen van de Kleine en Grote Ararat. De ene bijna vier, de andere ruim vijf kilomter hoog, en bedekt met ijs en sneeuw die het licht in een fijnmazige waas weerkaatsen. De Ararat is het hart en de ziel van de Armeense natie. Maar dan wel een hart dat op brute wijze uit het lichaam is verwijderd. Door de Turken, die de grens met Armenië al een eeuw lang hermetisch hebben afgesloten. Het is een even zoete als bittere bron van emotie voor alle Armeniërs: de berg die hun ziel en zaligheid vertegenwoordigt, is alleen vanuit de verte te bewonderen. Daarginder strekt de oude en volgens sommigen nog steeds actieve vulkaan zijn hellingen en rotsflanken beschermend uit over de natie die zich in lengte van dagen rond haar beddingen en dalen heeft gegroepeerd. Maar die haar nimmer lijkt te mogen naderen noch beklimmen.

In 2001 wees schrijver Kamiel Vanhole me op het boeiende verhaal van Willem van Rubroek, franciscaner monnik uit Vlaanderen, die van 1253 – 1255 naar het Verre Oosten trok, met de bedoeling Karakoroem – de hoofdstad van het Mongoolse rijk – te bereiken. In de hoofdstad

ԱՅԲ ԲԵՆԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆԸ I

95 Ս. վան Դայնհովեն

Հետզհետե ջերմացող առավոտյան արևի տակ պսպղում է փոշոտ Երևանը: 1,1 միլիոն բնակիչ ունեցող քաղաքը թեք հարթակի վրա տարածել է իր տնակներն ու հյուղակները, բազմահարկ շենքերն ու պողոտաները: Իսկ այս ֆոնի վրա փայլում են Փոքր ու Մեծ Արարատների գագաթները: Առաջինը՝ համարյա չորս կիլոմետր բարձրությամբ, երկրորդը՝ ավելի քան հինգ կիլոմետր՝ ծածկված սառույցով ու ձյունով, որոնք մառախուղի նուրբ «գործվածքի» հետևից անդրադարձնում են արևի լույսը: Արարատը հայ ժողովրդի ոգին է ու սիրտը: Մարմնից բռնի կերպով պոկված սիրտը: Պոկել են թուրքերը, ովքեր մեկ դար է հերմետիկորեն փակել են Հայաստանի սահմանը: Ինչքան քաղցր, այնքան էլ դառը հույզերի աղբյուր է հայերի համար՝ սրբություն հանդիսացող լեռը միայն հեռվից կարելի է հիացմունքով դիտել: Այնտեղ՝ հեռվում, հնագույն, իսկ ըստ ոմանց՝ դեռ ակտիվ հրաբուխը տարածում է իր ժայռալանջերը` ասես պաշտպանելով իր ժողովրդին, որ ընդմիշտ պատսպարվել է իր գետափերին ու ձորերում: Բայց, ըստ երևույթին, երբևիցե իրավունք չունի լեռանը մոտենալու կամ բարձրանալու: 2001 թվականին գրող Կամիլ Վանհոլեն ինձ պատմեց Վիլհելմ վան Ռյուբրուքի հետաքրքիր պատմությունը: Ֆլամանդացի այս ֆրանցիսկյան միաբանը 1253–1255 թթ. Մոնղոլական կայսրության

van het heidense Mongoolse Rijk wilde Willem twee gevangengenomen (christelijke) Saxische zakenlieden vrij zien te krijgen, en er zo mogelijk een missiepost stichten. Rubroek effende, achttien jaar voor Marco Polo, de weg voor latere predikers in China. Zijn reisweg liep via Cyprus naar Constantinopel, over het Krimschiereiland richting Baku, en zo steeds verder oostwaarts.Van Rubroek was een taaie, want niet alleen slaagde hij er daadwerkelijk in het onmogelijk verre Karakoroum te bereiken, maar er ook nog van terug te keren. En er in geuren en kleuren over te vertellen in een verslag dat hij aan zijn beschermheer, de Franse koning Lodewijk IX, aanbood. Tijdens zijn terugtocht naar Vlaanderen, verbleef de monnik–diplomaat in december 1254 in de stad ‘Naxus’, Nadjivan of Nachischervan, in het huidige Armenië.

In hoofdstuk XXXVIII, getiteld ‘De reis van Hircania naar Tripoli’, schreef Rubroek: ‘In de nabijheid van die stad liggen twee bergen, de ene wat hoger dan de andere. Daar heeft, naar ze zeggen, de ark van Noach op gerust. Aan hun voet vloeit de Araxes. En daar ligt een dorp

S. van Dujnhoven

96

dat Cemanium heet, dat betekent ‘acht’. Er wordt verteld dat die naam voortkomt van de acht personen die uit de ark gekomen zijn en die het dorp gebouwd hebben op de hoogste berg. Veel mensen hebben geprobeerd om de top te bereiken, maar dat is nog niemand gelukt. De bisschop vertelde me dat een monnik dat erg graag gewild had. Maar een engel was hem verschenen, had hem een stuk hout van de ark gegeven en gezegd dat hij niet langer hoefde te piekeren. Dat hout, beweerden ze, wordt nu nog in hun kerk bewaard. De berg lijkt me niet zo hoog dat de beklimming ervan onmogelijk zou zijn. Een oude man gaf mij een goede reden waarom niemand moest proberen om die berg te beklimmen. Deze berg heet ‘Massis’ en in hun taal is dat het woord voor het vrouwelijk geslacht. ‘Op de Massis,’ zei hij, ‘moet je niet klimmen, want die is de moeder van de wereld.’’ En een moeder, die beklim je niet…

In het centrum van Yerevan bevinden zich in het majestueuze MesropMashtots’ Matenadaran Instituut meer dan 15.000 kostsbare manuscripten die de onbarmhartige geschiedenis van het Armeense volk hebben weten te overleven . Een wonder als je bedenkt hoe vaak de Armeniërs onder de voet zijn gelopen, verdreven of ronduit uitgemoord.

97 Ս. վան Դայնհովեն

մայրաքաղաք Կարակորում հասնելու նպատակով ճամփորդել է Հեռավոր Արևելք: Նա ցանկանում էր այդ հեթանոսական կայսրության մայրաքաղաքում բանտարկությունից ազատել երկու սաքսոնացի (քրիստոնյա) առևտրականների և, եթե հնարավոր լիներ, բացել միսիոներական կենտրոն: Մարկո Պոլոյից դեռ 18 տարի առաջ վան Ռյուբրուքը հետագա քարոզիչների համար ճանապարհ հարթեց դեպի Չինաստան: Եվրոպա աշխարհամասից վան Ռյուբրուքը անցել էր Կիպրոս, որտեղից էլ՝ Կոստանդնուպոլիս, ապա Ղրիմ և Բաքու, և այդտեղից շարունակել ճանապարհը դեպի Արևելք: Ռյուբրուքը համառ ու աննկուն մարդ էր, քանի որ նա ոչ միայն կարողացավ հասնել անիրական թվալու չափ հեռավոր Կարակորումը, այլ դեռ մի բան էլ կենդանի վերադառնալ: Իսկ դրանից հետո վառ ու գունեղ ուղեգրություն գրեց ու ներկայացրեց իր հովանավորին՝ Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս IX–ին: Վերադարձի ճանապարհին վանական–դիվանագետը 1254–ի դեկտեմբերին կանգ էր առել Հայաստանում գտնվող «Նաքսուս» (Նախչիվան կամ Նախիջևան) քաղաքում: Իր ուղեգրության 38–րդ գլխում, որի վերնագիրն է «Ճանապարհորդություն Հիրկանիայից մինչև Տրիպոլի», Ռյուբրուքը գրում է. «Այդ քաղաքից ոչ շատ հեռու երկու լեռներ կան, որոնցից մեկը քիչ ավելի բարձր է, քան մյուսը: Ասում են, թե Նոյյան տապանն այդտեղ է իջել: Նրանց ստորոտով հոսում է Արաքսը և մի գյուղ կա, որ կոչվում է «Սեմանիում», որ նշանակում է «ութ»: Պատմում են, որ գյուղի անունը ծագում է տապանից դուրս եկած ութ մարդկանց թվից. նրանք են ջրհեղեղից հետո երկու լեռներից ամենաբարձրի վրա հիմնել այդ գյուղը: Շատերն են փորձել բարձրանալ լեռանգագաթը, սակայն որևէ մեկին դա չի հաջողվել: Եպիսկոպոսն ինձ պատմեց, որ մի վանական շատ է ցանկացել հասնել գագաթին: Բայց նրան հայտնվել է մի հրեշտակ, տվել է տապանից պոկված փայտի մի կտոր և ասել, որ այլևս պետք չի մտատանջվել: Ասում են, որ այդ փայտը մինչև հիմա պահում են իրենց եկեղեցում: Իմ կարծիքով լեռը այդքան էլ բարձր չէ, որ անհնար լինի բարձրանալը: Մի ծերունի ինձ բացատրեց, թե ինչու չարժե երբևէ նման բան փորձել: Այդ լեռը «Մասիս» է կոչվում, իսկ նրանց լեզվում դա նշանակում է կանացի սեռական օրգան: «Չի կարելի բարձրանալ

De oude kopiisten herinneren hun lezers in de colofons expliciet aan het respect waarmee de boeken gelezen en behandeld dienen te worden.

Een kopiist smeekt ‘Bij de Liefde van God, houd dit weg van kaarsen en olie en pak het alleen beet met een witte doek. Alstublieft.’ De schat aan rijkgeillustreerde boeken, vormt in zekere zin – naast de berg Ararat als algemeen symbool – het gematerialiseerde hart van de Armeense cultuur, geschreven in het alfabet dat een van hen, de monnik MesropMashtot, op verzoek van de kerkelijke autoriteiten, in 405 ontwierp.

Letter

Klein

Hoofd

Letter

Klein

Hoofd

Ayb

ա

Ա

Men

մ

Մ

Ben

բ

Բ

Yi

յ

Յ

Gim

գ

Գ

Now

ն

Ն

Da

դ

Դ

Sha

շ

Շ

Ech

ե

Ե

Vo

ո

Ո

զ

Զ

Cha

չ

Չ

է

Է

Peh

պ

Պ

Jheh

ջ

Ջ Ռ

Et

ը

Ը

98

To

թ

Թ

Ra

ռ

S. van Dujnhoven

Za Eh

Zhe

ժ

Ժ

Seh

ս

Ս

Ini

ի

Ի

Vew

վ

Վ

Liwn

լ

Լ

Tiwn

տ

Տ

Xeh

խ

Խ

Reh

ր

Ր

Ca

ծ

Ծ

Co

ց

Ց

Ken

կ

Կ

Yiwn

ւ

Ի

Ho

հ

Հ

Piwr

փ

Փ

Ja

ձ

Ձ

Keh

ք

Ք

Ghad

ղ

Ղ

Oh

օ

Օ

Cheh

ճ

Ճ

Feh

ֆ

Ֆ

Dat Armeense alfabet, met 39 letters, is net zo curieus en weerbarstig als de kerken en het landschap waarvan het de taal tracht te verbeelden.

Maar als je het hoort spreken is het verrassend zacht, alsof de scherpe randjes er in de loop der tijd zijn afgevijld door de menselijke tong in ons gehemelte. Als keien die zijn rondgeslepen in een rivier. Aan MesropMashtot, alsmede aan zijn alfabet, zijn een graftombe, kerk

99 Ս. վան Դայնհովեն

Մասիս,— ասաց նա,— քանի որ Մասիսը աշխարհի մայրն է: Իսկ մոր վրա չեն ցատկում»: Երևանի կենտրոնում գտնվող Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի վեհասքանչ շենքում ավելի քան 15 000 թանկագին ձեռագրեր են պահվում, որոնք վերապրել են հայ ժողովրդի պատմության դժնդակ էջերը: «Հրաշքով են վերապրել»,— մտածում ես, երբ իմանում ես, թե քանի անգամ են հայերը նվաճվել, տեղահանվել կամ կոտորվել: Ձեռագրերի հիշատակարաններում գրիչներն իրենց ընթերցողներին պատգամում են հարգանքով ու ակնածանքով վերաբերվել գրքին: Նրանցից մեկն աղաչում է. «Աստծո ՜սիրույն, հեռո՜ւ պահեք այս գիրը մոմից ու ճրագի ձեթից: Այն բռնե՛ք միայն սպիտակ կտորով, աղաչո՛ւմ եմ ձեզ»: Ճոխ պատկերազարդված այդ գրքերը պարզապես գանձ են և ինչ–որ իմաստով` ընդհանրական խորհրդանիշ հանդիսացող Արարատ լեռան կողքին հայկական մշակույթի նյութականացած ոգին են: Ձեռագրերը գրված են հայերի այբուբենով, որը 405 թվականին եկեղեցական իշխանության խնդրանքով ստեղծել է վանական Մեսրոպ Մաշտոցը: 39 տառից բաղկացած հայոց այբուբենը իր արտասովոր ու աննկուն տեսքով նման է այն եկեղեցիներին ու բնաշխարհին, որի լեզուն ներկայացնում է: Երբ սեփական ականջներով ես լսում այդ լեզուն, այն անակնկալ մեղմ ու նուրբ է հնչում, կարծես տառերի սուր անկյունները դարերի ընթացքում հղկվել են մարդու լեզվի ու քիմքի արանքում: Գետի հատակի քարերի պես: Մեսրոպ Մաշտոցին և նրա ստեղծած այբուբենին են նվիրված Երևանից ոչ շատ հեռու գտնվող մի դամբարան, եկեղեցի և գերեզմանատուն Օշական գյուղում` Արարատ լեռան հյուսիսարևմտյան կողմում: Ես այդ սրբավայրն եմ այցելում հայ կինոռեժիսոր Դավիթ Մաթևոսյանի՝ Խորհրդային Միությունով մեկ մեծարված գրող Հրանտ Մաթևոսյանի որդու հետ: Օշականում ես տեսնում եմ շարքեր կազմած եկեղեցի մտնող մանուկների, ովքեր քիչ անց նույն կանոնավոր շարքերով զինվորների նման դուրս են գալիս` թաթիկ թաթիկի տված, ոմանք էլ փուչիկներով կամ ծաղիկներով, որ բերել են սուրբ Մաշտոցի գերեզմանին դնելու համար: Երեխաներն իրենց ամենակոկիկ տոնական զգեստներն են հագել: Աղ ջիկները` ժանյակե անհարմար շրջազգեստներ, տղաները՝ սպիտակ վերնաշապիկներ, փողկապներ ու թավ շյա

en kerhof gewijd in de buurt van Yerevan. In het plaatsje Oshakan, aan de noordwestflank van de berg Ararat.Ik bezoek de heilige plek in gezelschap van de Armeense filmregisseur David Matevossian, zoon van de in de ganse Sovjetunie gevenereerde auteur HrantMatevossian.

Bij het heiligdom zie ik lange slierten jeugdig grut de kerk van het alfabet binnen trekken, en even gedisciplineerd het heiligdom weer uitmarcheren. Handje in handje, sommigen ook met balonnen en bloemen die bij de graftombe van de Heilige zullen worden neergevleid. Gekleed in hun allernetste zondagse kledij. De meisjes in stijve jurkjes van kant, de jongetjes met stropdasjes over hun witte overhemdjes afgedekt met vestjes van fluweel. Net zoals toen ik mijn eerste communie deed, in de eucharistiekerk tegenover de Pius X school in Oss, Noord–Brabant, anno 1978. Het jonge grut dat in stoeten door de kerk van het alfabet trekt, legt stil en respectueus witte anjers neer op de graftombe van Mashtot die sedert het gereedkomen van de kerk, enkele jaren na diens dood, is bijgezet in de onderaadsecripte van de

S. van Dujnhoven

100

kerk.

Hun eerste, prille kennis van het ongrijpbare alfabet doen de koters op in de tuin die aan de kerk grenst. Daar is een Alice–in–Wonderland– achtig leger van in steen gehouwen letters opgesteld. Iedere leerling wordt erop uitgestuurd “zijn eigen letter”, d.w.z. de eerste letter van zijn of haar naam, te zoeken en te vinden. De stenen soldaten die in hun massieve uniformen het stille leger van Koning Alfabet moeten verbeelden, staan stram in de houding. Ze geven geen krimp als de kinderen ze gillend van opwinding en enthousiasme komen omarmen, bekloppen, bespringen, beklimmen en soms ook beschoppen. De jeugdigen proesten het uit. Didactisch is dit kerkhof een vondst van jewelste. Het is leuk, en het leert ze respect opbrengen voor iets waar de jeugd elders nog maar weinig aandacht voor op kan brengen, nu computerconsoles al voor peuters en kleuters in het verwende Westen beschikbaar zijn om het kroost mee koest te houden.

Op de terugweg naar Yerevan, passeren we de contouren van de mythische berg Ara, waar ooit het lijk van een oeroude gelijknamige Armeense vorst naartoe werd gesleept. In de hoop dat de hellehonden

101 Ս. վան Դայնհովեն

բաճկոնակներ: Ես էլ էի նրանց նման հագնվել` 1978 թվականին Օս քաղաքում՝ Պիոս X–ի անվան դպրոցի դիմաց գտնվող կաթոլիկ եկեղեցում առաջին անգամ սուրբ հաղորդության մասնակցելու օրը: Մանուկներ, թափոր կազմած, այբուբենի եկեցու միջով են անցնում, և լուռ ու հարգալից կերպով սպիտակ մեխակներ են դնում Մաշտոցի շիրմին: Եկեղեցու կառուցման ավարտից հետո՝ Մաշտոցի վախճանից մի քանի տարի անց, նա թաղվել է եկեղեցու տակ գտնվող ստորգետնյա դամբարանում: Փոքրիկները խրթին այբուբենի մասին իրենց առաջին ու սկզբնական գիտելիքներն են ձեռք բերում եկեղեցուն հարող այգում: Այստեղ շարված է քարից կերտված տառերի բանակ, որ ասես «Ալիսան հրաշքների աշխարհում» հեքիաթից իջած լինի: Ամեն մի աշակերտի հանձնարարում են փնտրել ու գտնել «իր սեփական տառը», այսինքն` անվան սկզբնատառը: Քարե զինվորները, որոնք նորին մեծություն Այբուբենի անշարժ բանակն են ներկայացնում, զգաստ կանգնած են իրենց ծանր համազգեստներով: Նրանց դեմքին անգամ մեկ մկան չի շարժվում, երբ երեխաները, հուզմունքից ու խանդավառությունից ճչալով, գրկում են իրենց, շոշափում, բարձրանում ու երբեմն նույնիսկ ոտքով հարվածում: Ջահել անձնավորությունները բարձր ծիծաղում են: Այս այգին դիդակտիկ հիանալի գյուտ է: Այն զվարճալի է և երեխաներին սովորեցնում է հարգանք տածել այնպիսի մի բանի նկատմամբ, որը այլ երկրների երեխաներին շատ քիչ է հետաքրքրում, հատկապես մեր ժամանակներում, երբ շփացած Արևմուտքում նույնիսկ փոքր բալիկների համար են վաճառվում համակարգիչներ, որոնցով ծնողներն իրենց զավակներին հանգիստ են պահում: Երևան վերադառնալու ճանապարհին մենք անցնում ենք առասպելական Արա լեռան ուրվագծերի կողքով, ուր մի ժամանակ քարշ տալով բերել են նույնանուն հայ թագավորի մարմինը` հուսալով, որ դժոխքի շները լիզելով կկարողանան մաքրել մահացած թագավորի դին, բուժել նրա վերքերը և նրան վերադարձել Հադեսի թագավորությունից: Սակայն ապարդյուն: Հանգուցյալ արքան այլևս չի կենդանացել: Ասորեստանի թագուհի Շամիրամը, որ ճակատամարտ էր տվել հայ արքայի զորքի դեմ՝ նրան իրեն ենթարկելու համար, սգաց նրա մահը: Դավիթ Մաթևոսյանը մեզ պատմում է, որ Արա լեռը մինչև հիմա

het lijk van de overleden koning weer schoon konden likken, van zijn wonden doen genezen, en aldus terug zouden kunnen laten keren uit het dodenrijk. Vergeefs. De overleden vorst kwam niet weer tot leven.

De Assyrische vorstin Semiramis, die met haar leger de Armeense vorst gewapenderhand aan zich had willen onderwerpen, was ontroostbaar.

De berg Ara, is nog altijd een vervloekte berg, zo vertelt ons David Matevossian. Er woelen daarboven mystieke wervelwinden. Zeven jaar geleden is er een schooljuf van de berg af geblazen, terwijl ze met de kinderen uit haar klas een bergwandeling aan het maken was. De juf is van een rots, hups, zo de diepte in gezogen door de onberekenbare kracht van een valwind. De kloof waarin ze tuimelde was zo grillig en diep en zat zo vol verraderlijke spleten, dat het David en zijn reddingsteam vijf dagen gekost heeft voor ze het lijk hebben kunnen vinden. Het lichaam was terecht gekomen tussen twee rotsspleten. Uiteindelijk heeft een helicopterpiloot het lijk uit de kloof opgetakeld. De juf was een bekende van David, ze was de lerares van zijn oudste dochter Shaghik. Die nu

S. van Dujnhoven

102

in Sofia, Bulgarije, internationale politiek studeert en zich volop inzet voor de democratisering van haar geboorteland.

II Armenië bevond zich eeuwenlang in de voorste rangen van de menselijke cultuur en geschiedenis. Allereerst is er natuurlijk het apocriefe verhaal van Noach die met zijn ark des verbonds en dierentuin aan zoologische exempelen na de Zondvloed neerstreek op de flanken van de hoge berg Ararat. Waaromheen al in oeroude tijden, lang voor de Grieken tot wasdom kwamen, er sprake was van een Armeens koninkrijk genaamd Urartu. Vervolgens was Armenië het eerste land op deze aardbol dat, in 301, het christendom als staatsgodsdienst omarmde.

Ook daarna stond Armenië nog lang symbool voor de avant–garde, en was het in de rest van de wereld du bon ton om zich met het gewijde land en zijn intricatecoutumes in te laten. Er was een tijd dat Jean– Jacques Rousseau zich naar de Armeense mode kleedde, in turban en

անիծված է: Նրա գագաթին միստիկ պտտահողմեր են փչում»: Յոթ տարի առաջ քամին լեռից ցած գլորեց աշակերտների հետ զբոսնող մի ուսուցչուհու: Մի ժայռից անսպասելիորեն նրան ներքև քաշեց իջնող օդի քմահաճ ուժը: Այն ձորը, որի մեջ ընկավ, այնքան խառնիխուռն էր, այնքան խորը և այնքան շատ խոռոչներ ուներ, որ Դավիթից և իր փրկարար ջոկատից հինգ օր պահանջվեց դիակը գտնելու համար: Ուսուցչուհու մարմինը հայտնվել էր երկու ճեղքերի միջև: Միայն ուղղաթիռով կարողացան դիակը ձորից դուրս հանել: Ուսուցչուհին Դավիթի ծանոթներից մեկն էր՝ նրա ավագ դստեր՝ Շաղիկի դասատուն: Այժմ աղ ջիկը Բուլղարիայի մայրաքաղաք Սոֆիայում միջազգային քաղաքականություն է սովորում և իրեն նվիրում է իր հայրենիքի ժողովրդավարացման գործին: II

103 Ս. վան Դայնհովեն

Հայաստանը դարեր շարունակ մշակույթի ու քաղաքակրթության առաջին շարքերում էր: Ամեն ինչ, անշուշտ, սկսվում է այն ապոկրիֆ պատմությամբ, ըստ որի՝ Նոյ նահապետն իր ուխտի տապանով ու կենդանաբանական նմուշների իր այգով ջրհեղեղից հետո հանգրվանում է բարձրաբերձ Արարատ լեռան լանջերին: Իսկ հնագույն ժամանակներում` հույների քաղաքակրթության ծաղկումից դարեր առաջ, այս լեռան շուրջ տարածվում էր Ուրարտու անվամբ հայկական թագավորությունը: Այնուհետև Հայաստանը դարձավ երկրագնդի վրա առաջին երկիրը, որը 301 թվականին ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն: Հայաստանը դեռ երկար ժամանակ ավանգարդի խորհրդանիշ էր, և աշխարհի մնացած երկրներում բարձր ճաշակի ապացույց էր համարվում՝ այս սուրբ երկրին ու նրա ավանդույթներին նվիրվելը: Կար մի ժամանակ, երբ Ժան–Ժակ Ռուսոն հայկական նորաձևությամբ էր հագնվում` փաթթոցով ու տարազով. երբ Վիեննայի բուրժուազիան հրճվում էր ըմպելով հայկական սուրճ երևանյան սուրճի շատրվաններից. և երբ Լորդ Բայրոնի պես երիտասարդ արկածախնդիրների մեջ նորաձևություն էր իրեն ժամանակավորապես նվիրել տարաշխարհիկ թվացող և անչափ դժվար հայոց լեզվի ու գրականության ուսումնասիրությանը: Լեզու և գրականություն, որոնք ստեղծված են 39 տառից բաղկացած խրթին (ավելի շատ յունիկոդական սեպագրերի, քան ժա-

kaftan. Dat de Weense burgerij zich verlustigde aan Armeense koffie uit Erevaanse koffiefonteinen. En dat jonge avonturiers zoals Lord Byron het hip vonden om zich een tijdlang toe te leggen op beheersing van de exotisch aandoende en extreem moeilijk te beheersen Armeense taal en letterkunde; beide gebaseerd op een hardvochtig alfabet van 39 letters dat eerder van doen heeft met een unicodistisch spijkerschrift dan een moderne letterset.

Helaas, ook voor een staat als Armenië, geldt de onder historici als onverbiddelijk ervaren Wet van de Remmende Voorsprong. Zij die vroeger de eersten waren, zullen later de laatsten zijn. Er treedt voor allen die ooit voorop liepen, op zeker moment vertraging op in de beweging voorwaarts. Sleet op de raderen. Roest op de riemen.

Vermoeidheid. Verstarring. En uiteindelijk achteruitgang.

In Armenië is die achteruitgang overal sociaal bespeurbaar, en zintuiglijk ook heel voelbaar. Je ziet het aan de kleur van de huizen, de gaten in en rond het asfalt, het afval met de miljoenen in de wind en tijd

S. van Dujnhoven

104

verwaaide plastic zakjes dat het ganse landschap omzwermt, je ruikt het aan de vuurtjes die worden gestookt om dat afval op te branden, de rot die intreedt in de gangen en het beton van de gebouwen.

Yerevan is een stad die de prettig romantische staat van schemerend verval allang is gepasseerd. Het is een oord in ontbinding. Maar iedere chemicus weet: al die ontbinding resulteert automatisch op een zeker moment weer in nieuwe verbindingen. Dus het is misschien iets om triest van te worden. Maar niet wanhopig. Er gloeit vast en zeker weer iets van nieuw en nobel leven op de bodem van deze eindeloos lijkende stortkoker, waarin de Kaukasus nog steeds langzaam te pletter aan het vallen is.

Wat er momenteel echter vooral uit die stortkokers tevoorschijn komt, is te onsmakelijk voor woorden. Op de binnenplaats van het Sovjetcomplex waar mijn geliefde en ik resideren, vlak achter het centraal gelegen Sacharov Plein, stopt elke week een dieseltruck. Jongens en mannen beginnen dan de inhoud van de vuilkokers op straat te kieperen. Vervolgens scheppen ze het vuil dat zich in walmende bergen ophoopt voor de trappen van de flats, weer over in de laadbak van

105 Ս. վան Դայնհովեն

մանակակից տառատեսակի նման) այբուբենի հիման վրա: Ցավոք, այնպիսի մի երկրի համար, ինչպիսին Հայաստանն է, նույնպես գործում է պատմաբանների կողմից անխուսափելի համարվող Արգելակիչ Առաջընթացության Օրենքը: Ովքեր միառժամանակ առաջիններն են եղել, հետո վերջինները կլինեն: Բոլորից առաջ ընկածները միշտ ինչ–որ պահի կորցնում են առաջընթացի թափը: Ատամնանիվների մաշվածություն: Շարժափոկերի ժանգոտվածություն: Հոգնածություն: Կաթվածահարություն: Եվ վերջիվերջո՝ հետընթաց: Հայաստանյան սոցիալական իրականության մեջ այդ հետընթացը նկատելի է, կարելի է ասել՝ շոշափելի է ամենուր: Այն տեսանելի է տների գույնի մեջ, ասֆալտի փոսերում, բնանկարին ամբող ջությամբ պատող աղբի և քամու ու ժամանակի թևերի վրա ցաքուցրիվ եղած միլիոնավոր ցելոֆանների մեջ: Հետընթացը զգացվում է խարույկների վրա այրվող նույն աղբի հոտի մեջ, շենքերի միջանցքների ու բետոնի փտահոտի մեջ: Երևանը մի քաղաք է, որը կործանման մթնշաղի հաճելի ռոմանտիկ փուլը վաղուց անցել է: Տարրալուծվող բնակավայր է: Սակայն յուրաքանչյուր քիմիկոս գիտի՝ տարրալուծումը, որոշ պահի, ինքնըստինքյան հանգեցնում է նոր միացությունների: Ինչից կարելի է եզրակացնել, որ իրավիճակը գուցե տխրալի է, այլ ոչ անհուսալի: Անկասկած անվերջ թվացող այս աղբատար խողովակի տակ, որի միջով դանդաղորեն խորտակվում ու խորտակվում է Կովկասը, նոր ու ազնիվ կյանքի լույսի նշույլ է նշմարվում: Սակայն այն, ինչ առայժմ դուրս է թափվում այդ աղբահորի միջից, մեծ մասամբ անգամ տհաճ է բառերով նկարագրելը: Իմ ու սիրելիս նստավայրը Երևանում խորհրդային տարիներին կառուցված ՝ կենտրոնական Սախարովի հրապարակից ոչ հեռու գտնվող մի շենք է , որի բակում ամեն շաբաթ կանգնում է դիզելային մի բեռնատար: Մի քանի տղա ու տղամարդ սկսում են շենքերի աղբատար խողովակներից պարունակությունը դուրս շպրտել, փողոց լցնել: Ապա շենքի աստիճաններին լցված գարշահոտող աղբակույտերը բահով լցնում են հնամաշ բեռնատարի թափքը: Այնպիսի ուժով են շարժում բահը, որ սովորական մարդը արմունկի հոդախախտում կստանար: Այդ ընթացքում բահի եզրերից առատորեն թափվող ու փախչող աղբը այս ու այն

de aftandse vrachtwagen. Middels krachtige schepbewegingen, die bij een normaal mens de ellebogen uit de kom zouden doen springen. Het vuilnis dat overvloedig van de scheppen druipt en dwaalt, dwarrelt weg over de binnenplaats. Of blijft achter in de talrijke hoeken en gaten van het flatcomplex, op de binnenplaats waarvan er een speelplaats is voor de jeugd. En op het midden waarvan zich een smalle allee bevindt, vol neringkjes alwaar noodzakelijkheden voor de eerste levensbehoeften worden verkocht zoals fruit, brood, kaas en Coca dan wel Pepsi Cola.

Bij iedere vuilnisopruiming, blijft er meer vuilnis dan voorheen achter op het pleintje. Het is, om het zo maar te zeggen, dweilen met een poepsmerige dweil en de kraan met het rioolwater wijd open.

Toch is Yerevan tevens een van de mooiste, lieflijkste en heerlijkste steden die ik in mijn leven totnogtoe heb mogen bezoeken. Er zijn tal van parken met vijvers, fonteintjes waar je bronwater uit kunt drinken, er bevindt zich een myriade aan terrasjes in de stad waar je 24 uur op alle dagen van de week bediend kunt worden voor een eenvoudige

S. van Dujnhoven

106

doch voedzame maaltijd en een verfrissend Kilikia bier. De vrouwen in de stad bewegen zich, zonder uitzondering, voort over straat in volle elegantie en splendeur. Zorgvuldig opgemaakt, in jurk of minirok en met panty, op hakken die even hoog als dun zijn. Het fijnst is Yerevan te beleven bij valavond. Als de zon valt over de Ararat en de Araks– vlakte, en je het warme licht in koperachtige kleuren langzaam achter de heuvels weg ziet trekken. En er een rumoerige schaduw overblijft waarin parmantig paraderende stadsbewoners, toeterende taxi’s, kwetterende kinderen en flirtende jongeren bezit nemen van de parken en de straten.

Հո լան դե րե նից թարգ մա նեց Վա չա գան Ղռա թյա նը, վերս տու գեց Ան նա Մա րի տո սյան–Մատ տա րը

107 Ս. վան Դայնհովեն

կողմ է գլորվում բակով մեկ: Մի մասն էլ մնում է շենքերի բազմաթիվ անկյուններում ու անցքերում՝ բակի մանկական խաղահրապարակի մոտ: Բակի մեջտեղում նեղ նրբանցք է գտնվում, որի կողքերին շարված են կրպակներ, որտեղ առաջին անհրաժեշտության ապրանքներ են վաճառվում` միրգ, հաց, պանիր և կոլաներից որևէ մեկը՝ Կոկա կամ Պեպսի: Ամեն անգամ աղբահանությունից հետո նախկինից ավելի շատ աղբ է մնում բակում: Կարելի է ասել, թե դա նման է թրքոտ սրբիչով սրբվելուն: Այս ամենով հանդերձ՝ Երևանը ամենագեղեցիկ, ամենահմայիչ ու ամենահիանալի քաղաքներից մեկն է, որ ինձ վիճակված է եղել այցելել մինչ օրս անցած կյանքիս ընթացքում: Քաղաքն ունի մեծ թվով պուրակներ, լճակներ, և ցայտաղբյուրներ, որտեղից կարող ես հանքային ջուր խմել, անթիվ–անհամար բացօթյա սրճարաններ, որտեղ շաբաթվա բոլոր օրերին՝ օրը 24 ժամ, համեստ, սակայն և սննդարար ճաշ ու մի գավաթ թարմացնող «Կիլիկա» գարեջուր են մատուցում: Քաղաքի կանայք, բոլորն առանց բացառության, փողոցներով են շրջում՝ իրենց ամբողջ հմայքով ու շքեղությամբ: Դիմահարդարումը՝ խնամքով արված, շրջազգեստով կամ մինի կիսաշրջազգեստով ու զուգագուլպաներով, և կոշիկներով, որոնց կրունկները ինչքան բարձր, այնքան էլ բարակ են: Երևանի ամենահաճելի պահը մայրամուտն է: Երբ արևն իր շողերն է սփռում Արարատ լեռան ու Արարատյան դաշտի վրա, և տեսնում ես, թե ինչպես ջերմ լույսը պղնձագույն երանգներով դանդաղորեն հետ է քաշվում բլուրների հետևը: Ինչից հետո աղմկոտ ստվեր է մնում, որի մեջ հպարտորեն երթաքայլող երևանցիները, ազդանշան տվող տաքսիները, ճլվլող երեխաներն ու սիրահետող երիտասարդները գրավում են պուրակներն ու փողոցները:

REDSHIFT The Society of Researchers in Theoretical Mathematics, Physics and Astrophysics, meeting by the banks of the Baltic Sea for a European Union conference on space travel, hobbled along the roads of the seaside resort, scattered and struggling, with great ceremony and noise. To left and to right lay ruined villas, once hurriedly abandoned by rich East–Prussian families as the Red Army arrived.

These stately homes had then been packed with six, seven or eight families brought here from distant regions by the Father of the People to prevent the return of the Krauts. This had a drastic effect. A friend of mine, who lives comfortably in Moscow, still eats every day with silver cutlery his wife’s parents found in the accommodation assigned to them by the Soviet authorities.

When I got back to the hotel I discovered a note slipped under the door of my room. It was from Levon Zarubyan, the famous

S. van Dujnhoven

108

astronomer, asking me to come and see him at his institute in Armenia to discuss something in complete confidentiality. He assured me that it was a most important matter, and that he was unsure, he who had spent his entire life establishing missing factors of space and time, how much time remained before certain parties would take advantage of the situation in which he found himself, in his entirely decrepit institute. “I hope you can excuse yourself to your colleagues for your unforeseen departure without necessarily giving them any precise explanation. You will find a train ticket in the envelope, which will enable you to get here quickly. For various reasons, it is better to avoid airports and major transport centres of this type where you may come into contact with people from the wider world. Have a good trip, my dear friend, and try to be well rested when you arrive in Yerevan. In any case, I look forward to seeing you, and I am counting on your discretion.”

Levon Zarubyan was a space specialist whose eminence was matched only by his eccentricity. He had made a name for himself in

ԿԱՐՄԻՐ ՏԵՂԱՇԱՐԺ

109 Ս. վան Դայնհովեն

Տեսական մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի ոլորտների միության գիտաշխատողները, հանդիպելով Բալթիկ ծովի ափին` տիեզերագնացությանը նվիրված Եվրոպական Միության համաժողովի շրջանակներում, դժվարությամբ չափչփում էին ծովային հանգստավայրի ճանապարհները՝ անջատ–անջատ և մի կերպ, մեծ հանդիսավորությամբ և աղմուկով: Ձախ և աջ կողմերում ավերակ առանձնատներ էին, որոնք ժամանակին հապճեպ լքել էին արևելապրուսական մեծահարուստ ընտանիքները, երբ ժամանել էր Կարմիր բանակը: Այս ճոխ տները հետո լցվել էին վեց, յոթ կամ ութ ընտանիքներով, որոնք Ժողովրդի Հոր հրամանով բերվել էին այնտեղ հեռավոր շրջաններից` գերմանացիների վերադարձը կանխելու նպատակով: Դա արմատական ազդեցություն էր ունեցել: Ընկերներիցս մեկը, ով առոք–փառոք ապրում է Մոսկվայում, մինչև հիմա ամեն օր ուտում է այն արծաթե դանակով, որն իր կնոջ ծնողները գտել էին խորհրդային իշխանությունների կողմից իրենց հատկացված բնակարանում: Երբ վերադարձա հյուրանոց, տեսա, որ սենյակիս դռան տակից մի գրություն է ներս սահել: Լևոն Զարուբյանի կողմից էր` հայտնի աստղագետի, ով խնդրում էր, որ ես գնամ իրեն հանդիպեմ Հայաստանում` իր ինստիտուտում, որպեսզի ինչ–որ բան քննարկենք հույժ գաղտնիության պայմաններում: Նա վստահեցնում էր, որ դա խիստ կարևոր հարց է, ու որ դրանում կասկածներ ունի. նա, ով իր ողջ կյանքն անց էր կացրել տիեզերքի և ժամանակի բացակայող գործառույթները վերականգնելու փորձերի մեջ: Որքա՞ն ժամանակ էր մնում, որպեսզի որոշ կողմեր օգտվեին այն իրավիճակից, որում նա հայտնվել էր իր՝ ամբող ջությամբ հնացած ինստիտուտում: «Հուսով եմ` կարող եք ներողություն հայցել ձեր գործընկերներից այս չնախատեսված մեկնման համար` առանց հարկադիր կերպով նրանց որևէ ճշգրիտ բացատրություն տալու: Ծրարում դուք գնացքի տոմս կգտնեք, որը ձեզ հնարավորություն կտա արագորեն այստեղ հասնելու: Զանազան պատճառներով ավելի լավ է խուսափել օդանավակայաններից ու նմանատիպ մեծ տրանսպորտային կենտրոններից, որտեղ հնարավոր է շփման մեջ մտնել մարդկանց լայն շրջանակի հետ: Ձեզ բարի՛ ճանապարհ, սիրելի՛ բարեկամ, ու աշխատե՛ք լավ հանգստացած լինել, երբ հասնեք Երևան: Ցանկացած պարագայում, անհամբեր սպասում եմ մեր հանդիպմանը և վստահում եմ ձեր շրջահայացությանը»:

the 1960s and ’70s through his research into the UV–rays and X–rays from the sun, and on the appearance of sunspots. He had reached the pinnacle of his career with the launch, on board Soyuz 13, of the space observatories Orion 1 and 2, which he had equipped with a Cassegrain meniscus wide–angle telescope, built by his own hands.

He was thus able to locate on the map, with great precision and up to magnitude 13, the ghosts of stars which had once been completely invisible, and he had surprised everyone with the findings of his work on the level of ultraviolet rays in planetary nebula and on the influence of black holes and white dwarves on their surrounding environment.

By way of comparison, the observational strength of the American space telescope installed in the Skylab during the same period was only magnitude 7. As early as the 1960s, Zarubyan was announcing the presence of magnetic fields in space nebula, something which would only be proved forty years later through observations made by the Hubble telescope (which he helped to design). Zarubyan was

S. van Dujnhoven

110

an authority in the area of interstellar matter, binary stars, white dwarves, common chromospheres (still known as “roundchromes”) and binary globular clusters. In an academic capacity, he had lectured on theoretical astrophysics and astromechanics at the Yerevan Polytechnic Institute and at Princeton University. He was also renowned as a painter, philosopher, essayist and enthusiast of artistic science methodology. When my book Cosmic Catastrophes was published,we had exchanged intensive correspondence on the subject of the inexistence, as then supposed, of a black hole at the heart of the Milky Way. *** The train made numerous unexplained halts en route, and we often found ourselves at a standstill in the middle of nowhere. At other moments, we were able to just about make out our location on the panels of unoccupied or burnt–out signal boxes where the place names were written in Cyrillic lettering. The wait during these stops (in the course of which we were unable to leave the train) also gave us

*** Ճանապարհին գնացքը բազմաթիվ անհասկանալի կանգառներ կատարեց, և մենք հաճախ էինք անգործության մատնվում անհայտության մեջ: Որոշ պահերի մենք կարող էինք պարզապես գուշակել մեր գտնվելու վայրը չգործող կամ այրված ազդանշանային տուփերի միջոցով, որոնց վրա վայրերի անունները գրված էին կիրիլիցայով: Այս

111 Ս. վան Դայնհովեն

Լևոն Զարուբյանը տիեզերքի մասնագետ էր, ում հայտնիությունը համեմատելի էր միայն իր էքսցենտրիկության հետ: Նա 1960–70–ականներին էր անուն հանել` արևի ուլտրամանուշակագույն և ռենտգենյան ճառագյաթների և արևաբծերի ի հայտ գալու ուսումնասիրության շնորհիվ: Նա իր կարիերայի գագաթնակետին հասավ «Սոյուզ 13»–ի բացթողնման հետ մեկտեղ, որում տեղակայված էին տիեզերական դիտարաններ «Օրիոն 1»–ը և «2»–ը, որոնք նա սարքավորել էր իր իսկ ձեռքերով պատրաստված Կասեգրենի մահիկաձև, լայնանկյուն դիտակով: Այսպիսով` նա կարող էր քարտեզի վրա մեծ ճշգրտությամբ և մինչև 13 մագնիտուդով տեղակայել աստղերի լուսաեզրակները, որոնք ժամանակին բոլորովին անտեսանելի էին. նա բոլորին զարմացրել էր մոլորակային միգամածության մեջ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների մակարդակին և իրենց շրջակա միջավայրի վրա սև անցքերի ու սպիտակ գաճաճ աստղերի ազդեցությանը վերաբերող իր հայտնագործություններով: Համեմատության համար նշենք, որ նույն ժամանակահատվածում Սքայլեբում տեղակայված ամերիկյան տիեզերական դիտակի դիտման հզորությունն ընդամենը 7 մագնիտուդ էր: 60–ականներին Զարուբյանը հայտնում էր տիեզերական միգամածության մեջ մագնիսական դաշտերի առկայության մասին` մի բան, որը միայն քառասուն տարի անց էր հաստատվելու` «Հաբլ» աստղադիտակի միջոցով (որը նա օգնել էր նախագծել): Զարուբյանը հեղինակություն էր միջաստղային նյութի, երկակի աստղերի, սպիտակ գաճաճների, ընդհանուր քրոմոսֆերաների (դեռևս հայտնի որպես «կլոր քրոմներ») և երկակի աստղերի գնդաձև կուտակումների ոլորտներում: Որպես մանկավարժ` Երևանի ճարտարագիտական ինստիտուտում և Փրինսթոնի համալսարանում նա դասախոսություններ է կարդացել տեսական աստղաֆիզիկայի և աստրոմեխանիկայի վերաբերյալ: Նա հայտնի էր նաև որպես նկարիչ, փիլիսոփա, էսսեիստ և գեղարվեստական վարպետության մեթոդաբանության երկրպագու: Երբ իմ «Տիեզերական աղետներ» գիրքը հրատարակվեց մենք ակտիվ նամակագրություն փոխանակեցինք չգոյության թեմայով, իսկ հետո ենթադրություն արեցինք Ծիր կաթինի սրտում գտնվող սև խոռոչի վերաբերյալ:

the impression to some extent of taking a trip back in time. Journeys across eastern Europe are certainly also journeys across time. Going forwards also means going backwards. You go forwards but the clocks are turned back drastically. In Kaliningrad it is Russian time, an hour later than in Poland. Further east, in Lithuania, you suddenly have to turn your watch back an hour, since this country no longer wants anything to do with Russian time. A little further along, at the border between Estonia and Belarus, the attitude changes. From there onwards, the time everywhere is that of Moscow, the city of a thousand and one bell–towers. Many a western despot has lost his way trying to capture the bell–towers of that city. At the border between Russia and Georgia, rigorous, silent customs officers checked the travellers with Geiger counters to prevent the smuggling of radioactive materials. A wit muttered between his teeth that the only thing being smuggled in were “a few paradigms”. Most of the passengers seemed to have nothing to declare. The customs officers quietly completed their

S. van Dujnhoven

112

inspections. The needle of the Geiger counter remained at rest.

Smugglers of paradigms. A clever expression for the battalion of babblers on board this Caucasian Express as it jolted along, making slow progress. *** In the corridor of the Erebuni Hotel in Yerevan, guests off the train are reunited with their luggage which the porters have lined up on the floor, in long rows, like body bags. At the bar, taxi drivers sit on stools passing the time playing cards. The steps of the reception room are of fake marble, and the place is unheated. Even the enormous chandeliers fill the room with a cold light. The atmosphere is slightly warmer on the upper floors, where a red carpet stretches along the endlessly long corridors and where chambermaids watch sphinx–like over the premises from their walnut–panelled offices.

They give guests keys in exchange for slips of paper, or give them slips of paper in exchange for keys. Halfway along the corridors are the “buffets”, little bars where you can order something to eat and

*** Երևանի «Էրեբունի» հյուրանոցի միջանցքում գնացքից իջած հյուրերը հավաքվել էին իրենց բեռներով, որոնք բեռնակիրները շարել էին հատակին երկար շարքերով, ասես դիակների պարկեր լինեին: Բարում տաքսու վարորդները նստել էին աթոռակներին ու թղթախաղի շուրջ ժամանակ էին անցկացնում: Ընդունարանի աստիճանները կեղծ մարմարից են, իսկ շենքը չի ջեռուցվում: Նույնիսկ վիթխարի ջահերն են սենյակը լցնում սառը լույսով: Մթնոլորտը մի փոքր ավելի տաք է վերևի հարկերում, որտեղ կարմիր ուղեգորգը ձգվում է անսահման երկար միջանցքներով, և ուր հյուրանոցի սպասուհիներն ընկույզի փայտից պատրաստված իրենց գրասենյակներից գաղտնիորեն հսկում են տարածքը: Նրանք հյուրերին բանալիներ են տալիս ու վերցնում են թղթի կտորներ կամ թղթի կտորներ են տալիս` փոխանակելով

113 Ս. վան Դայնհովեն

կանգառների ընթացքում սպասելը (մենք չէինք կարող իջնել գնացքից) որոշ չափով ժամանակի միջով հետ ճամփորդելու տպավորություն ստեղծեց: Արևել յան Եվրոպայով ճամփորդություններն էլ անտարակույս ճամփորդություններ են ժամանակի միջով: Առաջ գնալ նշանակում է նաև հետ գնալ: Դու առաջ ես շարժվում, սակայն ժամացույցները վճռականորեն հետ են տրվում: Կալինինգրադում ռուսական ժամանակն է, մեկ ժամ ուշ, քան Լեհաստանում: Ավելի արևելք` Լիտվայում, մեկ էլ պետք է ժամացույցդ հետ տաս մեկ ժամով, քանի որ այս երկիրն այլևս չի ցանկանում Ռուսաստանի ժամանակի հետ որևէ առնչություն ունենալ: Մի փոքր էլ այն կողմ` Էստոնիայի ու Բելառուսի սահմանին, վերաբերմունքն այլ է: Այնտեղից սկսած`ժամանակն ամենուր Մոսկվայինն է` հազար ու մեկ զանգակատների քաղաքինը: Բազում արևմտյան բռնակալներ են մոլորվել` փորձելով զավթել այդ քաղաքի զանգակատները: Ռուսաստանի ու Վրաստանի սահմանին` խիստ, լուռ մաքսավորներն ստուգեցին ճանապարհորդներին Գեյգերի հաշվիչով` ռադիոակտիվ նյութերը մաքսանենգ ճանապարհով անցկացնելը կանխելու համար: Նա քթի տակ մի սրամտություն մրմնջաց` իբր միակ բանը, որը մաքսանենգ ճանապարհով ներս է բերվել «մի քանի նմուշներ են»: Ուղևորներից շատերը կարծես հայտարարագրելու ոչինչ չունեին: Մաքսավորները հանգիստ ավարտեցին զննումը: Գեյգերի հաշվիչի ասեղն իր տեղում անշարժ մնաց: Նմուշների մաքսանենգներ. ցնցվելով դանդաղորեն առաջ շարժվող Կովկասյան ճեպընթացի վրա հավաքված շաղակրատների գումարտակին վերաբերող խելացի արտահայտություն:

where, hidden behind huge ceramic vases full of sansevieria in full bloom, sitting around like bored cats, young, and even very young, female companions await a sign from the chambermaids to go off to one of the hotel rooms.

“The Hotel offers comfortable rooms for one or two persons as well as triples and suites, corresponding to all the modern requirements,” I read in the hotel brochure left out for me, along with a red semi– liquid sweet, on the pillow of my single bed. Exhausted by the journey, still in my clothes, I allow myself to fall asleep.

Shortly after I lay down on my bed to rest, the telephone began to ring. I woke up with a start, at first not knowing where I was. It was two o’clock in the morning, I was still exhausted by the journey in the dusty carriage of the antique diesel train which had brought me there at a snail’s pace, from Moscow to this dried–out Caucasian plateau.

This volcano–shaped wilderness. This kingdom of crying stones, as Ossip Mandelstam called Armenia.

S. van Dujnhoven

114

“Intimat Servis,” a woman announced, in a cold, impersonal voice.

“Would you like some company in your room?”

“Call back tomorrow,” I answered, amazed as much as angry, before violently hanging up. In the morning, I felt as if I had dreamt the whole thing, until at breakfast I heard other male guests telling how they too had been dragged from their slumbers by intimidating calls. *** Road 34 leading to the observatory did not appear particularly crowded with traffic. The minibus driver, who was taking me there with two other passengers, started the vehicle with a roar and, passing the cable car station in the centre of Yerevan, took a steep path which bent off into the mountains. The landscape on all sides could be described as lush, with apricot orchards and lapping irrigation canals. But what stood out most were the soulless high–rise blocks of a Soviet housing scheme and the bus–shelters in the shape of hollow fish. Opposite the plateau overlooking the capital, beyond the dusty heights of Arak,

*** 34–րդ ճանապարհը, որ տանում էր դեպի աստղադիտարան, առանձնապես երթևեկությամբ ծանրաբեռնված չթվաց: Միկրոավտոբուսի վարորդը, ով ինձ տանում էր այնտեղ երկու այլ ուղևորների հետ, աղմուկով գործի գցեց մեքենան ու անցնելով Երևանի կենտրոնում գտնվող ճոպանուղու կայանը` ուղևորվեց զառիվեր ճանապարհով, որը թեքվում էր դեպի լեռները: Բոլոր կողմերի լանդշաֆտը կարող էր նկարագրվել որպես հուռթի` ծիրանի այգիներով ու ոռոգման ջրանցքներով: Սակայն ամենաշատն աչքի էին ընկնում անհոգի, խորհրդային բնակարանաշինության պլանի բարձրահարկ թաղամասերը և վտիտ

115 Ս. վան Դայնհովեն

բանալիների հետ: Միջանցքների կեսին «բուֆետներն» են` փոքրիկ բարեր, որտեղ կարող ես ուտելու, մի բան պատվիրել, և որտեղ` ծաղկած սանսևիերայով լի վիթխարի կերամիկական մատուցարանների հետևում, թաքնված, ձանձրացող կատուների պես նստած երիտասարդ և նույնիսկ շատ երիտասարդ կին ուղեկիցներն սպասում են սպասուհիների նշանին, որ գնան հյուրանոցի սենյակներից մեկը: «Հյուրանոցն առաջարկում է հարմարավետ սենյակներ մեկ կամ երկու անձի համար, ինչպես նաև երեքհոգանոց սենյակներ և լ յուքսեր, որոնք համապատասխանում են ժամանակակից բոլոր պահանջներին». կարդում եմ հյուրանոցի թերթոնի վրա, որն ինձ համար է նախատեսված` կարմիր, կիսաջրիկ կոնֆետի հետ մեկտեղ` թողնված իմ մեկտեղանոց մահճակալի բարձին: Ճանապարհորդությունից հյուծված, հագուստը դեռևս վրաս` ինձ թույլ եմ տալիս քուն մտնել: Հանգստանալու համար պառկելուց քիչ անց հեռախոսն սկսեց զանգել: Ես վեր թռա` սկզբում չհասկանալով, թե որտեղ եմ: Գիշերվա երկուսն էր: Դեռ հյուծված էի հին դիզելային գնացքի փոշոտ վագոնում անցկացրած օրվանից, գնացք, որն ինձ Մոսկվայից խխունջի քայլերով հասցրել էր կովկասյան այդ ցամաք սարահարթ: Այս հրաբխանման տեղանքը: Ճչացող քարերի երկիր, ինչպես Հայաստանը կոչել է Օսիպ Մանդելշտամը: — Intimat Servis,— հայտարարեց կինը` սառը, անտարբեր ձայնով,— կուզեի՞ք ընկերակցություն ձեր համարում: — Վա՛ղը զանգահարեք,— պատասխանեցի ես և´ ապշած, և´ բարկացած, մինչև որ կատաղի կերպով կդնեի հեռախոսը: Առավոտյան ինձ թվաց, որ այդ ամենը երազ է եղել, մինչև նախաճաշին չլսեցի, թե ինչպես էին մյուս տղամարդ հյուրերը պատմում` ոնց են քնից վեր թռել այդ վախեցնող զանգերից:

rose the four cooling towers of Metsamor nuclear power station. The plant, equipped with the same kind of double reactor as Chernobyl, had withstood earthquakes measuring 7.6 on the MSK scale, but the Austrian Institute of Applied Ecology unequivocally rates it as one of the most dangerous power stations on the continent. Its status has gone from “exceptionally worrying” to “unquestionably disastrous” in terms of safety, location, state of dilapidation, maintenance, and levels of corruption among management and staff.

After the power station, we passed through a dazzling village full of brightly lit casinos and brothels on both sides of the road: Stardust, Cameo, Monte Carlo, Fortuna, Gloria, Casa Blanca. Their permanently lit front windows were filled with pole–dancing girls, palm–tree beaches and Formula 1 cars. In front of the gaming rooms, gangsters’ Humvee vehicles were parked along the footpaths, waiting like armoured cars.

Further along, I saw many bare, treeless areas among the

S. van Dujnhoven

116

mountains. “It’s because of the cold winters we’ve had recently,” the minibus driver explained. “Now that we’re free of the Soviet Union, we’re also cut off from their supplies of fuel. People have to get it where they can.”

The mountains of Armenia stretch as far as the eye can see. A dry land of volcanic origin, purified by soda. Shining between the rocks I could see obsidian, a black crystal formed when lava comes into contact with water. These flakes are known as the devil’s fingernails.

Between the few trees still standing on the bends below, the glimmering lake Sevan seems to be slowly emptying, like the country itself. Apparently the water of the lake has been pumped out in great quantities to produce electricity since Armenia broke away from the Soviet Union and the latter switched off, one by one, the supplies of money, gas and petrol to its outlying republics. Underground channels connect the lake to a hydro–electric power station which supplies the current required for the strict maintenance under any circumstances of electrical power to hospitals, factories and laboratories, including the space observatory for which we were bound, perched high in the

117 Ս. վան Դայնհովեն

ձկան տեսք ունեցող ավտոբուսի ծածկով կանգառները: Մայրաքաղաքին նայող սարահարթի հակառակ կողմում` սարերի փոշոտ բարձունքներից անդին, վեր են հառնում Մեծամորի ատոմակայանի չորս սառեցնող աշտարակները: Գործարանը, որը զինված է նմանատիպ կրկնակի ռեակտորով, ինչպես Չերնոբիլինն էր, դիմակայել է սեյսմիկ սանդղակի 7,6 ուժգնություն ունեցող երկրաշարժերի, սակայն Կիրառական էկոլոգիայի ավստրիական ինստիտուտը հստակորեն դասում է այն մայրցամաքի ամենավտանգավոր ատոմակայանների շարքին: Նրա կարգավիճակը «բացառապես մտահոգիչ»–ից վերածվել է «անվիճելիորեն աղետալի»–ի` անվտանգության, տեղակայման, կիսավեր վիճակի, ընթացիկ վիճակի և ղեկավար անձնակազմի ու աշխատակազմի կոռումպացվածության մակարդակների առումով: Ատոմակայանից հետո մենք անցանք շլացնող գյուղի միջով, որը ճանապարհի երկու կողմերում լի էր վառ լուսավորված խաղատներով ու հասարակաց տներով` «Սթարդասթ», «Կամեո», «Մոնտե Կառլո», «Ֆորտունա», «Գլորիա», «Կասա Բլանկա»: Դրանց մշտապես վառ դիմացի պատուհանները լի էին մերկապարուհիներով, արմավենիներով լողափերով և «Ֆորմուլա 1»–ի մեքենաներով: Խաղասենյակների առջև` մայթերի երկայնքով, կայանված էին գանգստերների «Համեր»–ները, որոնք ասես զրահամեքենաներ լինեն: Ավելի հեռվում ես տեսա շատ լերկ, ծառազուրկ տարածքներ լեռների միջև: «Այն պատճառով է, որ մենք վերջերս ցուրտ ձմեռներ ենք ունենում»,— բացատրեց միկրոավտոբուսի վարորդը: «Հիմա, երբ Խորհրդային Միությունից անկախացել ենք, նաև զրկվել ենք վառելիքի նրա պաշարներից: Մարդիկ ստիպված են իրենց գլխի ճարը տեսնել»: Հայաստանի լեռները ձգվում են ու ձգվում: Հրաբխային ծագում ունեցող չոր հող` սոդայով զտված: Ժայռերի արանքում նշմարվում էր փայլող օբսիդիանը` սև բյուրեղ, որը ձևավորվել է լավայի և ջրի շփման արդյունքում: Այդ քարերը հայտնի են «սատանի եղունգներ» անունով: Ցածի թեքությունների վրա դեռևս կանգուն սակավ ծառերի միջև առկայծող Սևանա լիճը կարծես դանդաղորեն դատարկվում է` ինչպես ինքը` երկիրը: Լճի ջուրը էլեկտրականություն ստանալու նպատակով մեծ քանակություններով պոմպով դուրս է մղվում հավանաբար այն պահից ի վեր, երբ Հայաստանը դուրս եկավ Խորհրդային Միությունից, իսկ վերջինս մեկը մյուսի հետևից անջատեց փողի, գազի և բենզինի մատակարարումն իր կազմից դուրս եկած հանրապետություններին: Ստրոգետնյա ջրանցքները կապում են լիճը հիդրոէլեկտրակայանին, որը ցանկացած հանգամանքում բավարարում է ընթացիկ անհրաժեշտ մատակարարումը հի-

mountains of Gerhard (pronounced “Geckhard”), famous for the medieval stone monastery where apostolic monks keep the spearhead with which a Roman guard is said to have pierced the side of Jesus Christ on the cross to see if the Messiah was still alive.

I was horrified to think that the astrophysics institute of the Garni fault, once so renowned, and which Levon still headed despite his eighty–seven years, was to be found here. The office buildings had been abandoned one after the other, and were now missing windows and door frames. It seemed as if either a fire had ravaged the premises or an earthquake had shaken the interiors of the buildings. All around, there were papers blowing in the wind, cabinets lying on their sides, upturned tables and chairs.

A sickly secretary led me to the first floor where the master was ensconced in his office. There, behind a pile of books as tall as a tower, I found him in his chair: Levon Zurabian, the scholar, astrophysicist, painter

S. van Dujnhoven

118

and honorary member of the Armenian Writers’ Union. A very old man, half deaf, with a speckled white beard, residing here like a king abandoned to his solitude in a ruined palace, open to the elements, riddled with damp, invaded by nature and decay, like something out of Sleeping Beauty. On seeing me, the old man jumped up clumsily from his chair, made his way slowly towards me, and greeted me with enthusiasm.

“Ah! Perfect timing! I’ve been waiting for you. I’m glad to meet you at last.”.

I asked him why his institute was in such a state of dilapidation.

“Lack of money. Since the Russians left, we’ve had to fend for ourselves.”

With great enthusiasm, he showed me the latest photographs received from Hubble, the telescope he had helped to develop. There were images of Pluto, the furthest planet in our solar system. “I was right all along: Pluto appears to be a double planet. And, at the same time, it appears not to be a planet at all. But it’s odd to see photos which prove it…”

Zarubian walked before me up the spiral staircase leading to the

119 Ս. վան Դայնհովեն

վանդանոցներին, գործարաններին և լաբորատորիաներին, ներառյալ` տիեզերական դիտարանին, որտեղ ուղևորվում էինք, և որը տեղակայված էր Գեղարդի բարձրադիր լեռներում. Գեղարդը հայտնի է միջնադարյան քարե մենաստանով, որտեղ առաքելական վանականները պահում են այն սայրը, որով, ասում են, հռոմեացի պահակը ծակել է խաչված Հիսուս Քրիստոսի կողը, որպեսզի տեսնի` ո՞ղջ է արդյոք Փրկիչը: Ես սարսափած մտածում էի` մի՞թե Գառնիի աստղաֆիզիկայի ինստիտուտը, որը ժամանակին այնքան հայտնի էր, ու որի ղեկավարը, չնայած իր կյանքի 87 տարիներին, դեռևս Լևոնն էր, այդտեղ է տեղակայված լինելու: Գրասենյակային շինությունները մեկը մյուսի հետևից լքվել էին, ու այժմ պատուհաններ և դռների շրջանակներ չունեին: Ասես կա՛մ հրդեհն էր ոչնչացրել շինությունները, կա՛մ երկրաշարժն էր ցնցել դրանց ներսը: Շուրջբոլորը քամուց թռչող թղթեր էին, կողքի ընկած պահարաններ, գլխիվայր շուռ տված սեղաններ ու աթոռներ: Վատառողջ քարտուղարն ինձ առաջնորդեց առաջին հարկ, որտեղ իր գրասենյակում պատսպարվել էր վարպետը: Այնտեղ` աշտարակի պես բարձր մի կույտ գրքերի հետևում, ես նրան գտա իր աթոռի մեջ… Լևոն Զարուբյանին` գիտնական, աստղաֆիզիկոս, նկարիչ և Հայաստանի գրողների միության պատվավոր անդամ: Շատ տարեց մի մարդ` կիսով չափ խուլ, սպիտակ, բծավոր մորուքով, նստած էր այստեղ, ասես արքան` լքված մենության մեջ, իր ավերակ պալատում, տարերքներից խոցելի, խոնավությամբ ներծծված, տարիքն առած և քայքայված, իսկը` «Քնած Գեղեցկուհին» հեքիաթից: Ինձ տեսնելով` ծերուկն անճարպիկ ոտքի ցատկեց իր աթոռից, դանդաղորեն դեպի ինձ շարժվեց ու ող ջունեց խանդավառությամբ: — Ա՜հ, իսկը ժամանակին: Սպասում էի ձեզ: Ուրախ եմ, որ վերջապես հանդիպեցինք: Ես նրան հարցրի, թե ինչու է իր ինստիտուտն այսպիսի ավերակ վիճակում: — Գումար չկա: Ռուսների գնալուց ի վեր` ինքներս ենք մեր գլխի ճարը տեսնում: Մեծ խանդավառությամբ նա ինձ ցույց տվեց Հաբլից ստացված վերջին լուսանկարները, աստղադիտակ, որի մշակմանը մասնակից էր եղել: Պլուտոնի`Արեգակնային համակարգի ամենահեռավոր մոլորակի պատկերներ կային: — Հենց սկզբից էլ ճիշտ էի. պարզվում է` Պլուտոնը կրկնակի մոլորակ է: Եվ, միևնույն ժամանակ, պարզվում է, որ բոլորովին էլ մոլորակ չէ: Բայց անսովոր է տեսնել լուսանկարներ, որոնք դա ապացուցում են…

domed observatory directly above his office. He proudly showed me the operation of the Mercator telescope he had assembled himself and which captured cosmic radiation using a whole arsenal of interconnected devices. The light could be analysed in its entirety on a perforated aluminium plate on which each hole corresponded very precisely to the place of the stars, solar systems, and quasars. The aluminium plate could be copied simultaneously, via 640 different light sources running through an impressive heap of fibre–optic cables, to two separate spectrographs.

It was scarcely believable that, from this makeshift castle tower, the most ambitious astronomical research ever undertaken was being conducted: the Mercator Zarubian project, which sought to determine the position, size, radiation and colour of more than a million stars situated in one quarter of the celestial vault, and to calculate the distance separating more than a million solar systems and quasars – the flickering beacons which appear where black holes have swallowed

S. van Dujnhoven

120

up the surrounding stars and gas. When the work was complete, it would be possible to create the first standardised atlas of the universe using pentachrome images of the northern region of the firmament.

“Now, my friend, I’m going to tell you the real reason for my invitation.

Come over here. Do you see this capsule?” Levon pointed to a glass booth, located in the middle of the observatory, to which were connected a great number of cables. “In this capsule I keep the spectrogram, which I can say with certainty deserves your very close attention, but which has also given me no end of problems. Because the ultraviolet rays and gamma rays, captured at the exact centre of the Milky Way, have jointly produced, for some inexplicable reason, certainly optical and ultimately chemical reactions in the aluminium cover of the lens of the Binocular Telescope, which has a radius of 8.4 metres.”

“What do you mean exactly?”

“Goodness, I can’t put it any other way. At a given moment, God knows why, the spectrogram started to react. As if the aerial passage we were able to take from the occluded star in our Milky Way had come to life in some limited form. The radio radiation coming from

121 Ս. վան Դայնհովեն

Զարուբյանը սպիրալաձև աստիճանավանդակով ինձ առաջնորդեց դեպի գմբեթաձև աստղադիտարան, որը հենց իր գրասենյակի վերևում էր: Նա հպարտորեն ներկայացրեց «Մերկատոր» աստղադիտակի աշխատանքը, որն ինքն էր հավաքել և որը որսացել էր տիեզերական ճառագայթումը` օգտագործելով փոխկապակցված սարքերի մի ամբողջ զինանոց: Լույսը կարող էր հետազոտվել իր ամբող ջականության մեջ` ծակերով ալ յումինե թիթեղի վրա, որի յուրաքանչյուր անցքը խիստ ճշգրիտ կերպով համապատասխանում էր աստղերի, արեգակնային համակարգերի և քվազիաստղերի տեղերին: Ալ յումինե թիթեղը կարող էր միաժամանակ կրկնօրինակվել 640 տարբեր լուսային աղբյուրների միջոցով, որոնք անցնում էին մեծաքանակ թելաօպտիկական մալուխների միջով դեպի երկու առանձին սպեկտոգրաֆներ: Քիչ հավատալի էր, որ այս ժամանակավոր դղ յակի աշտարակից իրագործվում էր երբևէ ձեռնարկված ամենահավակնոտ աստղագիտական հետազոտությունը` «Մերկատոր–Զարուբյան» ծրագիրը, որի նպատակն էր որոշել երկնակամարի մեկ քառորդում տեղակայված միլիոնավոր աստղերի դիրքը, չափը, ճառագայթումն ու գույնը, և հաշվարկել ավելի քան մեկ միլիոն արեգակնային համակարգերն ու քվազիաստղերը բաժանող հեռավորությունը, առկայծող փարոսները, որոնք հայտնվում են այնտեղ, ուր սև անցքերը կուլ են տվել շրջակա աստղերն ու գազը: Երբ աշխատանքն ավարտվեր, հնարավոր կլիներ ստեղծել տիեզերքի առաջին ստանդարտացված ատլասը` օգտագործելով երկնակամարի հյուսիսային շրջանի հնգաքրոմ պատկերները: — Հիմա, բարեկա՛մս, կասեմ իմ հրավերի իրական պատճառը: Եկե՛ք այստեղ: Տեսնո՞ւմ եք այս պատիճը: Լևոնը մատնացույց արեց աստղադիտարանի կենտրոնում տեղակայված ապակե խուցը, որին մեծ քանակությամբ մալուխներ էին միացված: — Այս պատիճում ես պահում եմ սպեկտոգրամը, որը, վստահաբար, արժանի է ձեր համակ ուշադրությանը, բայց որն ինձ համար նաև անսպառ խնդիրներ է հարուցել: Որովհետև ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները և գամմա ճառագայթները, որոնք Ծիր կաթինի հենց կենտրոնում ենք որսացել, ինչ–ինչ անբացատրելի պատճառով երկփողյա աստղադիտակի ոսպնյակի ալյումինե ծածկի վրա առաջացրել են օպտիկական և ապա քիմիական ռեակցիա, որը 8,4 մետր շառավիղ ունի: — Այսինքն՝ ի՞նչ նկատի ունեք: — Աստվա՛ծ իմ, չեմ կարող այլ կերպ բացատրել: Մի պահ եկավ, Աստված գիտե, թե ինչու, երբ սպեկտոգրամը սկսեց արձագանքել:

the area around the black hole, as we observed it, resulted in the formation of a closed eye.”

“That’s incredible.”

“You can say that again. But wait, that’s not all. This closed eye moves as well.”

I looked at the scientist in stupefaction.

“It’s not me you should be looking at, you should be looking at that eye, there,” he told me, wide–eyed. “I have placed the eye in a transparent container maintained at a constant temperature of 7° Kelvin, which should keep the Cosmic Ocular Organism, or whatever other name might be given to the thing, in perfect condition.”

“That must use an awful lot of energy. Where do you get it from, in this ruined institute?”

“I have had a direct link set up with Lake Sevan hydroelectric power plant, which supplies a continuous and entirely secure current, so that the basic conditions in the capsule are kept constant. For

S. van Dujnhoven

122

the rest, I supply the organism with all possible light waves and all possible forms of radiation which come to us from the universe.”

I studied the elliptical material very closely, which appeared to be gently quivering in the incubator.

“Take another look at it, at your leisure. And now have a look at what happens if I release the gamma radiation energy field or the radiographic spectrum of a background noise over the capsule! Look!”

I watched, open–mouthed, as the blob in the chamber quivered for a brief instant, then unquestionably drew back to reveal the translucid surface of the internal organ, before covering it over once again.

“See? The eye winks…”

“Towards us? Do you think it’s winking at us?”

“I think, dear chap, that it’s winking at the universe.”

Directly below the observatory, unsteady pyramids of rubble mounted up against the rocks, reorganising themselves with a frightening roar several times per day, as soon as another pebble came loose. At times, the sound of these mini–avalanches was amplified and drowned out that of the icy river which murmured its way from

123 Ս. վան Դայնհովեն

Ասես այն օդային անցումը, որից կարող էինք օգտվել մեր Ծիր կաթինի պատնեշված աստղից, ինչ–որ խորհրդավոր ձևով կենդանացել էր: Ռադիոճառագայթումը, որը գալիս էր սև անցքի շուրջ եղած տարածքից, մեր դիտարկումներով հանգեցրեց փակ աչքի ձևավորմանը: — Անհավանակա՜ն է: — Կարող եք կրկին ասել, բայց սպասե՛ք, դա ամենը չէ: Այս փակ աչքը նաև շարժվում է: Ես ապշահար նայեցի գիտնականին: — Ոչ թե ինձ պիտի նայեք, այլ այդ աչքին, ահա՛,— ասաց նա` աչքերը լայնորեն բացած:— Ես աչքը դրել եմ թափանցիկ տարայի մեջ, որտեղ կայուն՝ 7 Կելվին ջերմաստիճան է պահպանվում, որը տիեզերական օկուլ յար օրգանիզմը, կամ ինչպես կուզեք կոչեք դա, կպահի կատարյալ վիճակում: — Դա պետք է որ ահռելի էներգիա օգտագործի: Դա որտեղի՞ց եք ստանում այս ավերակ ինստիտուտում: — Այստեղից ուղիղ կապ է հաստատված Սևանա լճի հիդրոէլեկտրակայանի հետ, որը շարունակաբար և միանգամայն անվտանգ հոսանք է մատակարարում, այնպես որ պատիճի ներսում հիմնական պայմանները կայուն են պահպանվում: Մնացած դեպքերում ես օրգանիզմը մատակարարում եմ բոլոր հավանական լուսային ալիքներով և ճառագայթման ցանկացած հավանական ձևերով, որոնք մեզ մոտ են գալիս տիեզերքից: Ես շատ մոտիկից ուսումնասիրեցի ձվածրաձև նյութը, որը դանդաղորեն տարուբերվում էր ինկուբատորի մեջ: — Մեկ անգա՛մ էլ նայեք, անշտապ: Հիմա տեսեք, թե ինչ է տեղի ունենում, երբ գամմա ճառագայթման էներգետիկ դաշտը կամ ֆոնի աղմուկի ռադիոլուսանկարչական սպեկտրը բաց եմ թողնում պատիճի վրա: Նայե՛ք: Ես բերանս բաց տեսա, թե ինչպես մի կարճ ակնթարթ գնդիկը խցում ցնցվեց, իսկ հետո բացահայտ կերպով հետ քաշվեց, որպեսզի ի ցույց դնի ներսի օրգանի կիսաթափանցիկ մակերեսը` այն կրկին ծածկելուց առաջ: — Տեսա՞ք: Աչքով է անում: — Մե՞զ: Կարծում եք` մե՞զ է աչքով անում: — Կարծում եմ, բարեկա´մս, տիեզերքին է աչքով անում: Հենց աստղադիտարանի տակ գլաքարերի անկայուն բուրգերը վեր էին խոյանում ժայռերի կողքին` օրական մի քանի անգամ սարսափելի աղմուկով, մինչև որ մեկ այլ մանրաքար չքանդվեր: Ժամանակ

the mountains to the valley and which grew calmer as it reached the level of the institute, where it divided into two small irrigation canals.

“The obvious question is: what does it all mean?”

“And what do you think?”

“I think, to be entirely frank, that it represents further evidence in support of my thesis that everything in this universe is subject to a principle of self–organisation. The universe is its own mother. And it is constantly giving birth to more children.”

“But what power does a child have which emerges from the complex reflection of a black hole?”

“That’s a good question. How about sleeping on it? Perhaps we can continue our discussion tomorrow.” Levon remarked, without batting an eyelid, and with a friendly pat on the shoulder: “I think we’re finally breaking into the mystery of the universe. I think the existence of this eye represents a significant breakthrough. See you tomorrow, my friend. Give yourself some time to digest all this.”

S. van Dujnhoven

124

*** Before leaving the institute, I felt the urge to take a walk through the rooms and offices of the ramshackle building, invaded by rodents and weeds. The atmosphere of desolation and abandonment was reminiscent of the Tarkovsky film Stalker. I called out to hear my voice echo around an abandoned assembly room, empty and suffocating, where shafts of light beamed through holes in the roof. There was rubble on the ground, and I could hear low noises.

Passing the assembly room, which had partly collapsed, where the Salyut capsules were once designed and assembled piece by piece, I climbed up a cinder path to gain a view over the whole site, and ascended the steps of a pylon above which swung the loose cables of a crane. Then I went and sat on the grass, in a shaded spot. I watched the butterflies frolicking, rocked by the breeze, and the domes of the observatory shining in the sun. Around noon, I stood up, brushed off my trousers, which were yellow with volcanic dust, and quickly went back down.

*** Ինստիտուտից հեռանալուց առաջ անհրաժեշտություն զգացի անցնելու ավերակ շինության սենյակներով ու գրասենյակներով, որոնք կրծողների և մոլախոտերի տիրապետության տակ էին: Մենության և լքվածության մթնոլորտը հիշեցրեց Տարկովսկու «Ստալկերը»: Ես կանչեցի, որպեսզի լսեմ իմ ձայնի արձագանքը լքված ընդունելությունների սրահի մոտ, որը դատարկ ու ճնշող էր, իսկ ճառագայթները ներս էին սողոսկում կտուրի անցքերից: Գետնին գլաքարեր էին, և լսելի էր մի խուլ աղմուկ: Անցնելով ընդունելությունների սրահով, որը մասամբ ավերակ էր, և ուր ժամանակին նախագծվել և կտոր–կտոր հավաքվել էին «Սալ յուտի» պատիճները, ես մագլցեցի մոխրացած ճանապարհով, որպեսզի տեսնեմ ողջ տեղանքը, և ցած իջա հենարանի աստիճաններով, որոնց վերևում կախ էին ընկած վերամբարձ կռունկի մալուխները: Հետո գնացի ու խոտին նստեցի` ստվերոտ մի տեղ: Նայում էի, թե ինչպես են մեղմ հովիկից խայտում թիթեռներն, ու ինչպես են արևից փայլում աստղադիտարանի գմբեթները: Կեսօրին մոտ վեր կացա, թափ տվեցի տաբատս, որը դեղնել էր հրաբխային փոշուց, և արագ վերադարձա:

125 Ս. վան Դայնհովեն

առ ժամանակ այս մինի–հեղեղատները ուժգնանում էին և խլացնում էին սառցե գետակի ձայնը, որը խշխշալով իր ուղին էր հարթում լեռներից դեպի հովիտ ու խաղաղվում էր, երբ հասնում էր ինստիտուտի մակարդակին, որտեղ բաժանվում էր երկու փոքրիկ ոռոգման ջրանցքի: — Մի բնական հարց է ծագում. ի՞նչ է այս ամենը նշանակում: — Իսկ դուք ի՞նչ եք կարծում: — Կարծում եմ, միանգամայն անկեղծորեն, որ սա ապացույց է՝ հօգուտ իմ այն թեզի, ըստ որի՝ տիեզերքում ամեն ինչն ինքնակազմակերպման սկզբունքին է ենթարկվում: Տիեզերքն ինքն իր մայրն է: Եվ նա մշտապես ծնում է նոր զավակներ: — Բայց ի՞նչ ուժ ունի երեխան, որը դուրս է գալիս սև անցքի համալիր արտացոլանքից: — Լավ հարց է: Չգնա՞նք քնելու: Գուցե վաղը կարողանանք շարունակել մեր քննարկումը: Լևոնը, առանց աչքն իսկ թարթելու և բարեկամաբար ուսիս թփթփացնելով, նկատեց.

— Կարծում եմ` վերջապես սկսում են հասկանալ տիեզերքի առեղծվածը: Ինձ թվում է, որ այս աչքի գոյությունը նշանակալի հաջողություն է: Կտեսնվենք վաղը, բարեկա՛մս: Մի՛ շտապեք. մարսե՛ք այս ամենը:

ON HOW I LIVED AND WHAT I DID – IN THESE LAST TEN YEARS by means of personal introduction; preliminary assignment for the round table discussions on Oct. 23rd in Jermuk, Armenia Literary Ark 2011

I was married to my Macedonian wife Anica, lived in Brussels – a few years happily. Then mainly worrisome. With lack of confidence, of money, of prospect. And reason slipping away, gradually.

Founded ARARAT FILMS AND MUSIC, together with David Matevossian. Went to the Rotterdam Film Festival to enhance our agency, but was entrapped by the complexity of trying to develop fresh and costly new cinema from the far end of Europe, while originally being a writer with no means but his good will, his alliance of friendship and his naive kind of faith in life.

I wrote a book called Bloodtest, a book about War photography, continued to make music with my band Poets Don’t Dance.

S. van Dujnhoven

126

Asked myself why I wrote…. Why do we write? Why does one happen to be or become a writer, or poet? When I had just made my debut with the poetry collection Het Paleis van de slaap, I was asked so most frequently. If you put your nose between the doors of literature, one expects some kind of justification. Poete, vos papiers! Poet, show me your papers! A plumber or a pilot or a seller you do not ask for such justifications. And even by other artists, they are most seldomly required. It can indeed be interpreted as a rude gesture. Hey, Peter, nice to see you play cello, but why do you did become a cello player? The question answers itself through the execution of the trade. I’ve become a cellist, because I … No, listen at times that suite. Why I wanted to become a baker? Man! Taste my bread, and shut up! For writers, however, it all seems to be less self–evident. Hey, author, why did you become a writer of novels? Hey, poet, why do you write poetry? Why , you know?

Sometimes I answer: to keep the child alive in me. The child is the source of all creativity, it’s the Lively, the dawn.

Henry David Thoreau, an American writer from the beginning

ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԱՊՐԵՑԻ ԵՎ ԻՆՉ ԱՐԵՑԻ ԱՅՍ ՎԵՐՋԻՆ ՏԱՍԸ ՏԱՐԻՆԵՐԻ ԸՆԹԱՑՔ Մ Անձնական ներկայաց մ. նախնական առաջադրանք «Գրական տապան 2011»–ի շրջանակներ մ հոկտեմբերի 23–ին Ջերմ կ մ անցկացված կլոր սեղանի համար

127 Ս. վան Դայնհովեն

Ես ամուսնացա իմ մակեդոնացի կնոջ` Անիկայի հետ, մի քանի երջանիկ տարիներ ապրեցի Բրյուսելում: Հետո` հիմնականում անհանգիստ: Ինքնավստահության, փողի, հեռանկարի պակասով: Ու աստիճանաբար մարող ող ջախոհությամբ: Դավիթ Մաթևոսյանի հետ հիմնադրեցի «Արարատ Ֆիլմզ էնդ Մյուզիք»–ը: Գնացի Ռոտերդամի կինոփառատոնին` մեր գործակալությունն առաջ մղելու համար, սակայն մոլորվեցի` Եվրոպայի հեռավոր անկյունից թարմ և թանկարժեք նոր կինոյի ստեղծման փորձերի խճճվածությունից՝ ի սկզբանե լինելով բարի կամքից, ընկերասիրությունից ու կյանքի հանդեպ իր միամիտ հավատից բացի այլ միջոցներ չունեցող գրող: Ես գրեցի «Արյան անալիզ» գիրքը, գիրք պատերազմական լուսանկարչության մասին, շարունակեցի երաժշտություն ստեղծել «Պոետները չեն պարում» խմբիս հետ: Հարց էի տալիս, թե ինչու եմ գրում… Ինչո՞ւ ենք մենք գրում: Ինչո՞ւ է մարդը լինում կամ դառնում գրող կամ պոետ: Երբ «Het Paleis van de slap» բանաստեղծությունների ժողովածուով նոր–նոր իմ դեբյուտն էի արել, ինձ այդ հարցն այնքան հաճախ էին տալիս: Եթե քիթդ խոթում ես գրականության դռների արանքը, մարդիկ մի որևէ հիմնավորում են սպասում: «Poète, vos papiers: Պոե՛տ, ցո՛ւյց տվեք ձեր թղթերը»: Ջրմուղագործից, օդաչուից կամ վաճառողից նման արդարացումներ չեն պահանջում: Ու նույնիսկ այլ արվեստագետների պարագայում դրանք հազվադեպ են պահանջվում: Դա իսկապես կարող է մեկնաբանվել որպես անվայել պահվածք: «Հե՜յ, Փիթե´ր, ուրախ եմ տեսնել, որ թավ ջութակ ես նվագում, բայց ինչո՞ւ թավ ջութակահար դարձար»: Հարցն ինքնին պատասխանն է` թավ ջութակի կատարման միջոցով: «Ես թավ ջութակահար դարձա, որովհետև ես…Չէ՛, հապա լսե՛ք այս շարքը: «Ինչու եմ ցանկացել հացթո՞ւխ դառնալ: Լսի՛ր, հապա իմ հացը համտեսի՛ր ու ձայնդ կտրի՛ր»: Գրողների դեպքում, այնուամենայնիվ, ասես ամեն ինչ այդքան ակնհայտ չէ: «Հե՜յ, գրո´ղ, ինչո՞ւ ես արձակագիր դարձել»: «Հե՜յ, պոե´տ, ինչո՞ւ ես բանաստեղծություններ գրում»: Ինչո՞ւ, գիտե՞ք: Երբեմն պատասխանում եմ. «Որ իմ ներսի երեխային ողջ պահեմ: Երեխան ցանկացած ստեղծագործ մտքի աղբյուրն է, արևածագն է, այն կենսուրախ է:

of last century, including the novel Walden, wrote: ‘Being awake is being alive. I’ve never met someone who was really awake. How could I look into his eyes? We must learn to wake up and stay awake, not by mechanical means, but with an infinite expectation of the dawn, that we should never let down, not even during our most solid sleep. ‘ I used these words as motto in the first book of poetry (The Palace of Sleep, ed. Prometheus) that I published in Amsterdam, back in 1993.

All people do create when they are young. But most of us stop being or doing so, around the age of puberty. Suddenly one finds it childish, to convey one’s thoughts or emotions to paper, to express them in diverted ways. Some, however, do continue to do so. They are the ones who are most likely to become writers.

Why did the others stop to write, that is what I would like to know.

From a certain moment on, I have started to throw the question back in people’s face. Since for me, in these cases, the relevant question is not: “why do I write?” But: “why, as a matter of fact, did you stop

S. van Dujnhoven

128

doing so?”

Learned by telephone that my good friend the poet Christian Loidl, had died on Dec.16th 2001, after having crashed from one of the windows in his appartment on the third floor. Heard the news only a month later, by word of his compagnion Eva Lavric, once the appartment had been cleared by the police and the investigation into the death of my beloved friend was closed.

Learned the very same evening, also through the phone, of the death of my second father Henny Habing.

Cried, went in a state of hypnosis to the cinema – sneaked in illegally to see Mulholland Drive.

Became the owner of a house in les Marolles, not far from Sablon, and in the meanwhile the owner of two cats – Djambas and Kyra – who immediately found their venerated place in my life circle as the two beloved, magical creatures whom I deeply worship in a heathenly way.

Spent time as writer in residence on the island of Sylt in northern Germany, in between Waddensee and Northsea. Almost got crazy

129 Ս. վան Դայնհովեն

Հենրի Դեյվիդ Թորոն (անցյալ դարասկզբի ամերիկյան հեղինակ), «Վալդեն» նովելում գրել է. «Արթուն լինել նշանակում է ողջ լինել: Ես երբեք չեմ հանդիպել մեկին, ով իսկապես արթուն է: Ինչպե՞ս կարող էի նրա աչքերին նայել: Մենք պետք է սովորենք արթնանալ ու արթուն մնալ ոչ թե մեխանիկական միջոցներով, այլ արևածագի անվերջ սպասմամբ, որից երբեք չպետք է հրաժարվենք, անգամ մեր ամենախոր քնի դեպքում»: Այս տողերն օգտագործեցի որպես բնաբան բանաստեղծությունների առաջին գրքում («Քնի պալատ», «Պրոմեթևս» հրատարակչություն), որը տպագրեցի Ամստերդամում 1993–ին: Բոլոր մարդիկ էլ ստեղծագործում են, երբ երիտասարդ են: Սակայն մեզնից շատերը դադարում են այդպիսին լինելուց կամ այդպես վարվելուց հասունացման տարիքում: Հանկարծ մարդ երեխայություն է համարում իր մտքերն ու զգացմունքները թղթին հանձնելը, դրանք այլ ձևերով արտահայտելը: Ոմանք էլ, այնուհանդերձ, շարունակում են գրել: Ամենահավանականն է, որ հենց նրանք են դառնում գրողներ: Ինչո՞ւ են մյուսները դադարում գրելուց. ես դա´ կուզեի իմանալ: Ինչ–որ պահից սկսեցի այդ հարցը շպրտել մարդկանց դեմքերին: Քանի որ ինձ համար նման դեպքերում էականը ոչ թե «Ինչո՞ւ եմ ես գրում» հարցն է, այլ` «Ինչո՞ւ, ըստ էության, դուք դադարեցիք գրելուց»: Հեռախոսով տեղեկացա, որ իմ լավ ընկեր, բանաստեղծ Քրիստիան Լոյդլը 2001–ի դեկտեմբերի 16–ին մահացել է ` ընկնելով երրորդ հարկի իր բնակարանի պատուհանից: Միայն մեկ ամիս անց լսեցի լուրերը. նրա ընկերուհու` Էվա Լավրիկի խոսքերով` ոստիկանությունը սրբել էր նրա բնակարանն, ու սիրելի ընկերոջ մահվան հետաքննությունը փակվել էր: Հենց նույն երեկո լսեցի, դարձյալ հեռախոսով, իմ երկրորդ հոր` Հեննի Հեբինգի մահվան լուրը: Լաց եղա, անզգայացած գնացի կինոթատրոն, առանց տոմսի ներս սողոսկեցի` «Մալհոլանդ Դրայվը» դիտելու: Դարձա լե Մարոլում գտնվող տան սեփականատերը` Սաբլոնից ոչ հեռու, ու այդ ընթացքում նաև երկու կատուների` Ջամբասի ու Կիրայի սեփականատերը: Նրանք անմիջապես իրենց պատվարժան տեղը գտան իմ կյանքի շրջապտույտում` որպես երկու սիրելի, կախարդական էակներ, որոնց ես խորապես երկրպագում եմ հեթանոսական ոգով: Որպես գրող` ժամանակս անցկացրի հյուսիսային Գերմանիայի Սիլթ կղզու տանը` Վադեն և Հյուսիսային ծովերի միջև: Այնտեղ գրեթե խենթացա, ողջ նոյեմբերը քնած անցկացրի: Երազում էի արևի լույսի ու մարդկային ընկերակցության մասին:

there, slept my way through the month of November. Longing for some light of the sun and human company.

Got into a conflict with my publishing house. Felt deserted.

Wanted to kill myself.

Started to work as a receptionist in a hotel in Brussels, in order to get out of debts. Got sacked in that hotel after eight months of work. Found the same kind of job as receptionist in another, much more expensive hotel. This meant a lot more stress, and work, during which I lost twelve kilos and aimed to hit rock bottom.

Got alienated from my wife. Decided to divorce.

Wrote a book called Klipdrift – a word I discovered during a tour with DDN in South Africa in 2003 – about the general tendency to do as the instinct tells one to do, be it destructive or not.

Was one of the main witnesses, in november 2006, to the wedding of my mother – who happily married a man she had met five years after the death of my father. On a golf course.

S. van Dujnhoven

130

Met Sainkho Namtchylak during the pre–presentation of the album Klipdrift in Bremen, during Poetry On The Road 2007.

Performed with her in the period to come, in Brussels and again in Bremen later that year.

Had fallen in love with a woman from Berlin, whose father was a historian who had killed himself when my girlfriend was only ten years old.

This proved to be an open wound for which there was no cure, at least not during the period my girlfriend had granted our relationship.

I dreamed about her father, standing behind me in a garden full of flowers and an orchard full of ripe and already even rottening fruit.

Putting his hand on my shoulder, while standing behind me, saying a line that is known to be written by Von Hofmannsthal: “And once the house is ready, death shall pay his visit.”

Published a book of stories and novellas called The Summer That Still Had To Come. A rentree towards prose. Seeking a new voice of clarity. Maturity. Wit. Saw my fellow writer and friend Kamiel Vanhole vanish into the

131 Ս. վան Դայնհովեն

Կոնֆլիկտի մեջ մտա իմ հրատարակչության հետ: Ինձ լքված զգացի: Ցանկացա ինքնասպան լինել: Սկսեցի որպես ադմինիստրատոր աշխատել Բրյուսելի մի հյուրանոցում, որպեսզի պարտքերս մարեմ: Ութ ամիս աշխատելուց հետո` ինձ հեռացրին այդ հյուրանոցից: Ադմինիստրատորի նմանատիպ գործ գտա մեկ այլ` շատ ավելի թանկ հյուրանոցում: Դա նշանակում էր շատ ավելի մեծ լարվածություն ու աշխատանք, որի ընթացքում տասներկու կիլոգրամ քաշ կորցրի և գնալով չոփ էի դառնում: Օտարացա կնոջիցս: Որոշեցի ամուսնալուծվել: «Klipdrift» գիրքը գրեցի. բառ, որը բացահայտեցի 2003–ին` գլոբալ ցանցի հետ կապված Հարավային Աֆրիկա կատարած ճամփորդության ընթացքում: Գիրքը բնազդով առաջնորդվելու կամ չառաջնորդվելու ընդհանուր միտմանն էր վերաբերում՝ լիներ դա կործանարար թե ոչ: 2006–ի նոյեմբերին մորս հարսանիքի գլխավոր վկաներից մեկն էի. նա հաջող կերպով ամուսնացավ մեկի հետ, ում հանդիպել էր հորս մահից հինգ տարի անց` գոլֆի դասընթացի ժամանակ: Հանդիպեցի Սայինխո Նամչիլակին` Բրեմենում «Klipdrift» ալբոմի նախաշնորհանդեսի ժամանակ` «Պոեզիան ճանապարհին – 2007»–ի ընթացքում: Հետագայում նրա հետ միասին ելույթ ունեցա Բրյուսելում, հետո՝ այդ տարի` ավելի ուշ, կրկին Բրեմենում: Սիրահարվեցի բեռլինցի մի կնոջ, որի հայրը պատմաբան էր ու ինքնասպանություն էր գործել, երբ ընկերուհիս ընդամենը տասը տարեկան էր եղել: Դա, պարզվեց, բաց վերք է, որի համար սպեղանի չկար, համենայն դեպս ոչ այն ընթացքում, երբ ընկերուհիս շնորհ էր արել շփվել ինձ հետ: Ես երազում տեսնում էի նրա հորը. կանգնած էր իմ հետևում` ծաղիկներով լի պարտեզում և հասած ու նույնիսկ արդեն փտող մրգերով լի այգում: Հետևումս կանգնած` ձեռքը դրել էր ուսիս, արտասանում էր ֆոն Հոֆմանստալի տողը. «Եվ երբ տունը պատրաստ է, մահը պետք է այցելի»: Պատմվածքների ու նովելների գիրք հրատարակեցի. կոչվում էր «Ամառը, որ դեռ պետք է գար»: Վերադարձ դեպի արձակ: Պարզության նոր ձայնի փնտրտուք: Հասունություն: Սրամտություն: Տեսա, թե ինչպես անէացավ իմ գրող բարեկամն ու ընկերը` Կամիել Վանհոլը: Նա այնքան հուսահատ ու ծանր էր շնչում կյանքի վերջին տարում, որի ընթացքում նրա թոքի ծավալը հասել էր տագնապալից նվազագույնի, ինչն էլ, ի վերջո, մահվան հանգեցրեց: Կամիելը` մոլի ծխողն ու մեղմ անարխիստը, ում հետ 2001–ին այցելել էի Հայաստան, ենթադ-

thin air he was so desperately gasping for, in the last year of his life during which his lung–volume shrank to the critical minimum that ultimately caused his death. Kamiel, an ardent smoker and mild anarchist with whom I had visited Armenia back in 2001, supposedly choked in a cough attack that left him too long without oxygin. Fully in armour, that is, atop his latest writings he that he was editing in the attick of his home in Kessel–Lo. A bit later, the hounds of death appeared again at our doorstep.

On my way back from the filmfestival in Cannes, where I am a regular reporter since 2008 for my own agency Cinema Redux as well as for the International Feature Agency, I Learned about the death of Nazar Honchar – the closest ally of Christian Loidl – mysterious poet from Ukraine who made a guest–performance on my album Klipdrift in Polish. And who drowned while swimming in a little lake in later May 2009. Wondered why death was so blatently present in my life. A chasing dog indeed. But always one that barked

S. van Dujnhoven

132

and attacked from the side, not directly from up front. So far, the hound inflicted only graze wounds. My body is still in one piece, and my soul seemingly so as well. However, the scars on my charred skin bare witness of how close it got on several occasions. With that grim event on monday Febr. 16th 1998, on the crispy countryside in Hungary, as the ultimate black hole of my existence. Leaving my best friend dead next to me in the frontseats of our Honda Civic, during a manoeuvre of escape that went terribly wrong when a drunken farmer suddenly decided to turn left on a country roadway without giving any signal of his intention – thus unwillfully turning into a ghostrider who torpeded himself and his car straight in our direction for a few very heavy and lethal moments in time. Joris (26), my compagnion, got executed on the spot. His pericardium impaled by a piece of his rib that got shattered by the impact of the crash and subsequent salto mortale that found its stupor at the end of some pastoral ditch, amidst greenery, flowers, bushes and the trunk of a willow tree.

I was sawed out of the wreck by firemen, rushed off to a hospital.

133 Ս. վան Դայնհովեն

րաբար խեղդվել էր հազի նոպայի ժամանակ (որը շատ երկար էր նրան առանց թթվածին թողել)` ամբող ջապես զինված, այսինքն` իր վերջին գրառումների գագաթնակետին, որոնք խմբագրում էր Կեսել–Լոյի իր տան ձեղնահարկում: Կարճ ժամանակ անց մահվան որսկանները կրկին հայտնվեցին մեր դռան շեմին: Կաննի կինոփառատոնից վերադառնալիս, որտեղ մշտական լրագրող եմ 2008–ից՝ սեփական` «Cinema Redux» գործակալությանս, ինչպես նաև «International Feature» գործակալության համար, տեղեկացա Նազար Հոնչարի մահվան մասին. նա Քրիստիան Լոյդլի մտերիմ ընկերն էր` ուկրաինացի առեղծվածային պոետ, ով որպես հյուր լեհերեն ելույթով մասնակցել էր իմ «Klipdrift» ալբոմի ստեղծմանը: 2009–ի մայիսի վերջին նա խեղդվել էր փոքրիկ լճակում լողալու ժամանակ: Զարմանում էի, թե ինչու է մահն այնդքան ներկա իմ կյանքում: Իսկական որսորդական շան պես, բայց այն շան, որը մշտապես հաչում ու հարձակվում է կողքից, այլ ոչ հենց դիմացից: Մինչ այժմ որսկանը միայն թեթևակի վերքեր էր պատճառել: Մարմինս դեռ մի կտոր է, կարծես հոգիս էլ: Այնուամենայնիվ, այրված մաշկիս սպիները վկայում են, որ մի քանի անգամ մազից եմ կախված եղել: Օրինակ՝ 1998–ի փետրվարի 16–ի դաժան իրադարձությունը Հունգարիայի պարզկա գյուղում` որպես իմ գոյության վերջին սև խոռոչ, որը լավագույն ընկերոջս մեռած թողեց իմ կողքին` մեր «Հոնդա Սիվիքի» առջևի նստատեղին: Խուսավարումը զարհուրելիորեն սխալ ստացվեց, երբ հարբած ֆերմերը հանկարծ որոշեց գյուղական ճանապարհից թեքվել ձախ` առանց իր մտադրության մասին որևէ ազդանշան տալու և այդպիսով ակամա վերածվելով աներևույթ վարորդի, ով իրենով ու իր մեքենայով սուրաց հենց մեր ուղղությամբ` հարուցելով մի քանի շատ ծանր ու, արդյունքում, մահացու վայրկյաններ: Յորիսը` իմ ուղեկիցը (26 տարեկան), տեղում մահացավ: Նրա սրտապարկը ծակվել էր կողոսկրի մի կտորով, որը փշրվել էր վթարի պահին և հաջորդող սալտո մորտալեի ժամանակ, և իր հավերժական հանգիստն էր գտել հովվական ջրանցքի ծայրին՝ բուսականության, ծաղիկների, թփերի ու ուռենու ծառի բնի կենտրոնում: Ինձ վթարից դուրս բերեցին հրշեջները և անմիջապես տեղափոխեցին հիվանդանոց: Ֆերմերը, ով մեղավոր էր բախման համար, մի քերծվածք չուներ անգամ: Ոստիկանությունը նրան ձերբակալեց` հարբած վիճակում վարելու ու չկանխամտածված սպանության մեղադրանքով, որի համար նա ի վերջո դատապարտվեց երկուսուկես տարվա ազատազրկման: Իմրե Ֆորինտոս. սա այդ մահվան հրեշտակի անունն է, ով այդ ճակատագրական երկուշաբթի օրվա ցերեկը հայտնվել էր ճակատագրի խաչմերուկում:

The farmer who caused the collision, did not have a scratch. The police arrested him, however, on the charge of drunken driving and unvoluntary manslaughter for which the guy eventually was sentenced to two and a half years in jail. Imre Forintos, is the name of this angel of death – showing up at the crossroads of fate on that fatal monday afternoon. He said, it was the afternoon sun that had blinded him, as we came driving straight from the south. Heading for Vienna, where alas we never arrived.

Survive, that’s the name of the game. Should I be grateful, or embittered? My life was spared, per chance, my fate had been postponed. My comrade was slain while putting himself at the gravest and most frontal position at the side where the Suzuki of another travelling couple catapulted itself into the side–front of our gently round blue cabin of the Honda built in 1980.

I try not to limit life to a safe and hallowed paveway through the garden of restraint and vigilance. Even though much of its energy,

S. van Dujnhoven

134

indeed, seems to be spent on matters of damage control and damage assessment. Whether one likes it or not. The challenge remains to ward off danger by means of vigilance while not succumbing to the neuroses of fear and want for control.The readiness is and may be all, as Hamlet stated. But ever–readiness is as much of a nuisance as it is a wild card for a certain emergence of illusionary trouble.

Part of my endeavour, has been a trial of coming to terms with the trauma I got trapped in. More specifically: my feelings of fear, guilt, confusion and anger that were obviously eating me up from inside. For a long time I was living in a stage of constant strain. It felt as if nature itself had committed some gross act of betrayal. And I felt utterly enraged about the fact that apparently our fate really has nothing to do with whom we were or what we merited in our lifes.

What we deserve, has got nothing to do with it. I found this hard to accept. What, then, was the sense of our strivings?

It took quite a while, before I could begin to find a bit of logic in the intricate tango nature is dancing on such clearly opposite grounds. The shere attempt to understand, already made me dizzy.

135 Ս. վան Դայնհովեն

Ասաց, որ իրեն կուրացրել էր ցերեկվա արևը, քանի որ մենք ուղիղ հարավից էինք մոտենում: Ուղևորվում էինք Վիեննա, ուր, ավա՜ղ, այդպես էլ երբեք չժամանեցինք: Գոյատևել. հենց դա է խաղի անունը: Պետք է երախտապա՞րտ լինեմ, թե՞ չարացած: Իմ կյանքը պատահականության շնորհիվ խնայվել էր, իմ ճակատագիրը` հետաձգվել: Ընկերս սպանվել էր` գտնվելով ամենալուրջ ու ամենաճակատային դիրքում այն կողմից, որտեղ մեկ այլ ճանապարհորդող զույգի «Սուզուկին» կատապուլտվել ու բախվել էր 1980 թվական արտադրության մեր «Հոնդայի» թեթևակի կլոր, կապույտ սրահին: Ես փորձում եմ չսահմանափակել կյանքը զսպվածության և զգոնության պարտեզի միջով անցնող ապահով ու երանելի ուղիով: Եթե նույնիսկ դրա էներգիայի մեծ մասը, իսկապես էլ, կարծես օգտագործվում է վնասվածքներից պաշտպանելու և վնասվածքները գնահատելու համար՝ սրտովդ լինի դա թե ոչ: Խնդիրը` հեռու մնալ վտանգից զգոնության միջոցով, առանց տրվելու նևրոզներին ու վերահսկման ցանկությանը: Պատրաստ լինելը ամեն ինչ է կամ կարող է լինել, ինչպես Համլետն էր ասում: Սակայն միշտ պատրաստ լինելը նույնպիսի անախորժություն է, ինչպես ջոկերը` պատրանքային տագնապի որոշակի արտահայտման դեպքում: Իմ ջանքերի մի մասը փորձ է եղել` համակերպվել այն տրավմայի հետ, որի ծուղակն եմ ընկել: Մասնավորապես` վախի, մեղքի, շփոթմունքի ու բարկության իմ զգացումները, որոնք ակնհայտորեն ինձ ներսից ուտում էին: Երկար ժամանակ ապրում էի մշտական լարվածության փուլում: Այնպիսի զգացում էր, ասես հենց բնությունը դավաճանության ինչ–որ մի անպարկեշտ քայլի էր դիմել: Ես չափազանց բարկացած էի այն փաստից, որ մեր ճակատագիրն իսկապես ոչ մի կապ չուներ այն բանի հետ, թե ով ենք մենք եղել կամ ինչի ենք արժանի եղել մեր կյանքում: Այն, ինչին արժանի ենք, դրա հետ ոչ մի կապ չունի: Ինձ համար դժվար էր դա ընդունել: Այդ դեպքում ո՞րն էր մեր ձգտումների իմաստը: Որոշ ժամանակ պահանջվեց, մինչև որ կարողացա սկսել մի փոքր տրամաբանություն գտնել բարդ տանգոյի բնույթի մեջ, որը պարում են այդքան հստակորեն հակադիր հիմքերի վրա: Հասկանալու փորձն իսկ ինձ գլխապտույտ էր պատճառում տարիներ շարունակ, մինչև որ բավականաչափ հասունացա և իրադարձություններից բավական հեռավորության վրա գտնվեցի, որպեսզի ավելի մեծ պատկերն ինձ տեսանելի լինի: Պարի բարդությունը: Մակերեսի վրայի ու տակի կառուցվածքը: Մետաղադրամի սկզբնական չրխկոցն ապրեցի, ինֆորմացիայի հոսքը, որը մարմնին և ուղեղին ստիպում է կյանքն ու մահն ընկալել ոչ որպես Մեծ

Years passed, before I had matured enough and taken enough distance from events, in order to become aware of the bigger picture. The complexity of the dance. The structure in and underneath the surface.

Experienced the archetypal click of the coin. Awareness rolling in, filling body and brain with understanding of life and death not as two opposite forces digging for the Great Divide. But as the opposite ends of one singular cane or stick. A handy frame for the upper part.

A pinnacle attached to the side that ploughs the earth. The cane is the connection in between both of these ends.

It was all a matter of stepping back a bitfrom the painting of life that I had gotten so messed up in. Tried to see with fresh eyes. From wider angle. To bear the burden of being in a lighter, more leisurely way. A l’aise, as the French say. Less cramped.

Studied the works of RIen Halters on ontological differentiality, and grew esteem for the forces I had formerly despised. Recognized their role in the spectacle. Learned to accept them as inseperable

S. van Dujnhoven

136

partners in an age old, cosmic crime scenario. A gangster war on territorial grouds. Divide et imperare.

Rid myself of the cramp. Began to accept the mechanism of it.

To feel comfort, even, in the prospect of death as a necessary and inescapable process. Think it might be an interesting voyage, on which we will embark. An adventurous expedition to the kingdom of fertility , with its crafty army of worms and stinking legion of atomary putrefaction. We still remember how it began, don’t we?

Inter urinam, et faeces.

Things lightened up. Praised myself for this achievement. I knew that I had overcome an immanent fallacy in the hereditary constitution of my Neanderthaler organism. I thought that I had saved myself from failure. Such jubilation vanished soon enough.

What remained, however, was a feeling of relief. That I had found an exit in this room without windows, where I had almost perished from lack of oxygen. And of light.

I opened the door / the door opened me.

Finally I could breathe again. Founded Cinema Redux. A

137 Ս. վան Դայնհովեն

մայրցամաքային բաժանումը փնտրող հակադիր ուժեր, այլ միակ եղեգի կամ փայտի երկու հակադիր ծայրեր: Հասանելի շրջանակ վերին հատվածի համար: Կողքին ամրացված գագաթ, որը հերկում է հողը: Եղեգն այս երկու ծայրերի միջև կապն է: Ամբողջ խնդիրը կյանքը նկարելուց մի փոքր նահանջելն էր, կյանք, որում ես այնքան խճճվել էի: Փորձեցի թարմ աչքերով տեսնել: Ավելի լայն անկյունից: Գոյության լուծը կրել ավելի թեթև, ավելի անշտապ կերպով: A l’aise, ինչպես ֆրանսիացիներն են ասում: Ավելի հանգիստ: Ուսումնասիրեցի Ռլեն Հալտերսի աշխատանքները գոյաբանական բազմազանության վերաբերյալ, և սկսեցի հարգանք տածել այն ուժերի հանդեպ, որոնք նախկինում արհամարհել եմ: Հասկացա դրանց դերը ներկայացման մեջ: Սովորեցի դրանք ընդունել որպես անքակտելի գործընկերներ հնադարյան, տիեզերական հանցանքի սցենարում: Գանգստերների պատերազմ տարածքային կառուցվածքի վրա: Բաժանի՛ր և տիրի՛ր: Ազատվեցի ջղաձգությունից: Սկսեցի դրա մեխանիզմն ընդունել: Նույնիսկ հանգիստ զգալ մահվան հեռանկարից` որպես անհրաժեշտ և անխուսափելի գործընթաց: Մտածում եմ, որ դա հետաքրքիր ճամփորդություն կլինի, որը կուղևորվենք: Վտանգավոր արշավ դեպի հուռթիության թագավորություն, խորամանկ որդերի բանակով և ատոմային փտման գարշահոտ լեգեոնով: Մենք դեռ հիշում ենք, թե ինչպես սկսվեց, այնպես չէ՞: Inter urinam, et faeces. Իրերը հստակեցվեցին: Ինքս ինձ գովեցի այս ձեռքբերման համար: Գիտեի, որ հաղթահարել եմ իմ նեանդերթալյան օրգանիզմի ժառանգական կազմվածքին հատուկ մոլորությունը: Մտածեցի, որ փրկվել եմ ձախողումից: Այդ ցնծությունը բավականին շուտ հօդս ցնդեց: Մնաց, այնուամենայնիվ, թեթևության զգացումը, որ ելք եմ գտել առանց պատուհանների այս սենյակում, որտեղ գրեթե մեռել էի թթվածնի պակասից: Եվ լույսի: Ես բաց արեցի դուռը: Դուռը բացվեց իմ առջև: Վերջապես կարող էի նորից շնչել: Հիմնադրեցի «Cinema Redux»–ը: Միջազգային կինոյի ու արվեստների աղբյուր: «Թող տեղ էլ լինի մեկ այլ մոտեցման համար դեպի կինոն և արվեստի աշխարհը: Մի բան, որն այնքան էլ չի ենթարկվում կարճ ձևաչափերին և հոլիվուդյան աստղաբույլի կռապաշտական երկրպագության մակերեսային ցուցադրության փայլփլուն բնույթին: Այստեղ` «Cinema Redux»–ում, ամեն ինչ բոլորովին այլ է. ազատ են օգտագործել ցանկացած երկարության բանաձև, որն ուզում են` իրենց մտքերը կիսելու բոլոր հնարավոր կեղծումների վերաբերյալ, որոնք անկեղծության, կենսունակության կրակ են բռնկել իրենց մեջ: Ֆիլմեր և

resource for international cinema and arts. “Let there be a space for another approach to the world of cinema and art. One that is not so much confined to the limitations of short formats and glossy kinds of superficial exposure to the idolatry cultus of Hollywood stardom. Here at Cinema Redux, it is about something else. can be free to use whatever length of formula they want to share their thoughts on all possible counterfeits that sparked in them some flame of genuinity, vitality. Films and works with un certain gaite d´esprit, with character and wit, projects that were constituted with passion, persistance and un veritable sagesse d´instinct. (…)

Contributors of Cinema Redux are kindly invited to be open and freeminded in their writing, passionate and devoted in their choice of subject, critical in their judgement, razorsharp in their bravado, but gentle in their final approach. Let us try to find out a bit more who we might be ourselves, by discovering and reflecting on who and what we truly value and esteem. All works of art appealing to

S. van Dujnhoven

138

our own inner needs of thought, character, wit and elevation. No matter how illusionary.”

Started to read The Inner Scriptures of Tswang Tse. Found love through getting re–acquainted with Arlette van Laar (1973), whom I had known a decade before as the compagnion of one of my best friends. Songlines and timelines had progressed, being put in a seemingly more matching order for both of us.

Became aware of an emotion that could only be described of the one physically melting into the other. Getting the satisfactory awareness of completing my nature, such as Arlette hopefully had with me.

I learned so much from her. The importance of simplitude, truthfulness, of the way the word is uttered….

To speak what we feel not what we ought to say’ William Shakespeare, about ‘the duty of poets’

Ասել այն, ինչ զգում ենք, Ոչ թե այն, ինչ պետք է ասենք: Վիլ յամ Շեքսպիր. «Պոետների պարտական թյան» մասին Սիրո և կյանքի ամենօրյա փորձառության և ջանքի միջոցով ես սովորեցի, որ յուրաքանչյուր մարդ խորունկ օվկիանոս է. յուրաքանչյուր հոգի հրթիռ է, որն ուղղված է մեր ներքին տիեզերքի կենտրոնին. յուրաքանչյուր մարմին գետնին կպած հիասքանչ տիեզերանավ է: Պարզվեց` Արլետն իմ կյանքի արևն է: Նա ինձ փորձարկում է, արտացոլում, հիացնում, կրթում այն ձևով, որը ես նախկինում հնարավոր չեմ համարել: Ուրախ եմ, այնքա՜ն ուրախ, որ մենք կարողացել ենք կրկին հանդիպել մեր ժամանակի խիստ արագընթաց պահին ու այդքան խորը սիրահարվել, եթե հաշվի առնենք իմ տարիքը: Հետաքրքիր է, մենք ասում ենք «տրվել» սիրուն, այլ ոչ` «վերցնել» սերը: Սերը մեկ ուրիշ մարդուն հանձնվելու գործողությունն է. դա կատարյալ լքումն է: Սիրահարված ժամանակ

139 Ս. վան Դայնհովեն

աշխատանքներ` un certain gaité d’esprit–ով, խառնվածքով և սրամտությամբ, նախագծեր, որոնք կրքով, համառությամբ և un véritable sagesse d’instinct–ով են մշակվել: «Cinema Redux»–ի ներդրողներին սիրալիր կերպով կոչ է արվում իրենց գրվածքներում լինել բաց և ազատամիտ, կրքոտ և նվիրված` թեմայի ընտրության հարցում, քննադատական` իրենց դատողությունում, հատու` իրենց հոխորտանքում, սակայն նուրբ` իրենց վերջնական մոտեցման ժամանակ: Եկե՛ք փորձենք մի փոքր ավելին պարզել, թե ով պիտի լինենք` բացահայտելով և արտացոլելով, թե ում և ինչն ենք իրապես արժևորում և գնահատում: Արվեստի բոլոր գործերը, որոնք հաճո են մեր մտքի, բնույթի, սրամտության և վսեմության ներքին կարիքներին: Կարևոր չէ, թե որքան պատրանքային»: Սկսեցի կարդալ Ցվանգ Ցեի «Ներքին Աստվածաշունչը»: Սեր գտա` կրկին ծանոթանալով Արլետ վան Լաարի հետ (ծնվ. 1973), ում մեկ տասնամյակ առաջ ճանաչել եմ որպես իմ մտերիմ ընկերներից մեկի ընկերուհի: Երգի ուղիներն ու ժամանակացույցները կատարելագործվեցին` մեր երկուսի համար էլ թվացյալ ավելի համապատասխան հերթականության մեջ դրվելով: Հասկացա մի զգացմունք, որը կարող է նկարագրվել միայն որպես ֆիզիկապես մեկի հալոցքը մյուսի մեջ: Ստացա իմ էությունը լցնող գոհացուցիչ տեղեկացվածությունը, ինչպես Արլետը, հուսամ, ինձ հետ: Այնքա՜ն բան սովորեցի նրանից: Պարզության, ճշմարտացիության, բառի արտասանման ձևի կարևորությունը…

I learned by means of experience and endeavour in the every day practise of love and life,, that: Each person is a fathomless Ocean – Each soul is a rocket aiming for the center of our inner space – Each body is a marvellous starship stuck on the ground – Arlette has proven to be the sun in my life. She tests me, mirrors me, enchants me, enlightens me, in a way I did not think possible before. I am glad, so glad, that we have been able to re–encounter on the strict course of our time, and to fall in love so deeply given the age I have already. Interestingly, we say “falling” into love, and not “rising” into love. Love is an act to surrender to another person; it is total abandonment. In love you give yourself over, you let go, and you say, “I give myself to you. Take me, do anything you like with me.”

To many people this seems quite mad because it means letting things get out of control. And all sensible people keep things in control. So, is it sensible to find security through vigilance, police and guards?

Watch it! Actually, the course of wisdom, what is really sensible, is to

S. van Dujnhoven

140

let go. To commit oneself, to give oneself up. And this is considered quite mad. It is thus that we are driven to the strange conclusion that in madness lies sanity…. There is no formula for generating the authentic warmth of love. It cannot be copied. You cannot talk yourself into it or rouse it by straining at the emotions or by dedicating yourself solemnly to the service of mankind. Everyone has love, but it can only come out when he is convinced of the impossibility and the frustration of trying to love himself. This conviction will not come through condemnations, through hating oneself, through calling self love bad names in the universe. It comes only in the awareness that one has no self to love.

All sensible people begin in life with two fundamental presuppositions: You are not going to improve the world, and you are not going to improve yourself. You are just what you are, and once you have accepted that, you have an enormous amount of energy available to do things that CAN be done. But the thing is, in fact: that it can NOT be done. One very simple reason is that the part of you which is supposed to improve you is exactly the same as the

141 Ս. վան Դայնհովեն

մարդն ամբող ջությամբ նվիրվում է, ազատություն տալիս զգացմունքին ու ասում. «Ես ինձ քեզ եմ տալիս: Վերցրո´ւ ինձ, արա այն ամե´նն, ինչ կամենում ես»: Շատերին սա խենթություն է թվում, որովհետև նշանակում է, որ իրադրությունը վերահսկողությունից դուրս է գալիս: Իսկ բոլոր խելամիտ մարդիկ վերահսկում են իրադրությունը: Ուրեմն, խելամի՞տ է արդյոք անվտանգություն գտնել զգոնության, ոստիկանության և պահակախմբի միջոցով: Զգույշ: Իրականում, ող ջախոհության ընթացքը, որն իրապես խելամիտ է, ազատություն տալն է: Իրեն կապելը, հանձնվելը: Եվ դա կատարյալ խենթություն է համարվում: Այսպիսով՝ մենք հանգում ենք այն տարօրինակ եզրակացության, որ խենթության հիմքում խելամտությունն է… Սիրո իսկական ջերմությունը ստեղծելու բանաձև չկա: Դա չի կարող կրկնօրինակվել: Չես կարող խոսելով դրան հասնել կամ արթնացնել` փորփրելով զգացմունքները, կամ սեփական անձը հանդիսավոր կերպով նվիրել ի ծառայություն մարդկության: Բոլորն էլ սեր ունեն, սակայն դա կարող է արտահայտվել միա՛յն, երբ նա համոզված է սեփական անձը սիրելու անհնարինության և փորձի խորտակման մեջ: Այդ համոզմունքը չի դրսևորվի մեղադրանքների, ատելության, տիեզերքում սեփական անձը հայհոյելու միջոցով: Դա ի հայտ է գալիս միայն այն իմացության հետ մեկտեղ, որ մարդը չունի իր ես–ը, որ սիրի: Բոլոր ող ջախոհ մարդիկ կյանքն սկսում են երկու հիմնարար ենթադրություններով` դու չես փոխելու աշխարհը, և դու չես փոխելու ինքդ քեզ: Դու պարզապես այն ես, ինչ կաս, և հենց ընդունես դա` վիթխարի քանակի էներգիա կունենաս, որը ի զորու է անել բաներ, որոնք ԿԱՐՈՂ են արվել: Բայց փաստն այն է, որ դա ՉԻ կարող արվել: Ամենապարզ պատճառն այն է, որ քո այն հատվածը, որը պետք է քեզ փոխի, ճիշտ նույնն է, ինչ այն հատվածը, որը պետք է փոխվի: Որևէ իրական տարբերություն չկա վատ ես–ի և լավ ես–ի միջև, կամ ավելի բարձր ես–ի, որը հոգևոր է, և ավելի ցածր ես–ի միջև, որը կենդանական է: Ամբող ջը մեկ միասնություն է: Դու այս օրգանիզմն ես, այս ամբող ջական, հմայիչ կյանքն ու էներգիայի մոդելը: Քեզ բնութագրել փորձելը նման է սեփական ատամները կծելու փորձին: Էգո–ն սոցիալական իրողություն է` առանց ֆիզիկական իրականության: Էգո–ն պարզապես հենց քո խորհրդանիշն է: Այնպես, ինչպես «ջուր» բառն այն աղմուկն է, որը խորհրդանշում է որշակի հեղուկ` առանց դա լինելու, այդպես էլ էգո–ի գաղափարը խորհրդանշում է այն դերը, որը խաղում ես, այն, թե ով ես, սակայն դա նույնը չէ, ինչպես քո կենդանի օրգանիզմը: Եթե գիտես այդ ես–ը, մարդու, արտաքնի, էգո–ի իմաստով, դա իրականում գոյություն չունի: Բացի այդ… շատ գլուխ չես հանի, եթե մի օր

part which needs to be improved. There is not any real distinction between bad “me” and good “I”, or between the higher self which is spiritual and the lower self which is animal. It is all of one piece. You are this organism, this integrated, fascinating life and energy pattern.

Trying to define yourself is like trying to bite your own teeth. Ego is a social institution with no physical reality. The ego is simply your symbol of yourself. Just as the word “water” is a noise that symbolizes a certain liquid without being it, so too the idea of ego symbolizes the role you play, who you are, but it is not the same as your living organism.If you know that “I”, in the sense of the person, the front, the ego, it really doesn’t exist. Then…it won’t go to your head too badly, if you wake up and discover that you might be the very creator of the universe you are looking for.

While observing the asylum seekers who settled in scores on a little green pasture around the corner of my house, and occupied the ground for weeks in a row. By means of protest to the lack of any decent

S. van Dujnhoven

142

asylum policy in Belgium and Brussels. These folks were sick of being completely ignored and cast away as illegals who have no right of existence in our affluent society; these migrants demanded the right to exist and to be seen and treated by Belgians not as a germ of some infectious disease but as human beings who had left their mother’s and father’s homes for very good and understandable reasons. The escalating situation, made me aware of the fact that we are all, indeed, strangers on the surface of this planet. On est tous des etrangers, moving and migrating like the waves of air in every weather system, through time and space and accidental nationstates. The reality of theirs is also ours, meaning: differences, borders, lines, surfaces, and boundaries do not really divide things from each other at all; they join them together. All bounderies are held in common….: On est tous des etrangers, I wrote in a poem called Exodus. “Every single good we own and everything we are/is borrowed, shareware, bonds and loans. Property/of Time alone; that vicious, greedy stockbroker/ and billionaire, who having been born without a soul/ supports no other soul as company. Who has no friends /or relatives, and rules

Ցանկացած բարիք, որ ունենք, և այն ամենն, ինչ կանք, փոխ է վերցված, պայմանական–անվճար է, պարտավորություններ և վարկեր: Միայն ժամանակի սեփականություն. այդ արատավոր, ագահ բորսային մակլերը և միլիարդատերը, ով ծնված լինելով առանց հոգու, ոչ մի այլ հոգի չի հանդուրժում ընկերակցության համար: Ով չունի ընկերներ կամ հարազատներ ու իշխում է երկրին, ասես տիեզերքի տերն ու տիրակալն է: Մենք նրան պարտական ենք, ինչպես ինքն է պնդում, ու բոլորը պետք է վճարեն: Նրա կամքն անողոք է: Ոչ մի բացառություն, ոչ մի հետաձգում: Նա, ով օգնության համար է աղոթում, կհետապնդվի: Ով չի ենթարկվում, կանհետանա:

143 Ս. վան Դայնհովեն

արթնանաս ու պարզես, որ դու պետք է լինես տիեզերքի հենց այն ստեղծողը, որին փնտրում ես: Նայում էի փախստականներին, ովքեր ողջ բազմությամբ տեղավորվել էին իմ տան կողքի փոքրիկ, կանաչ արոտավայրին, և մի քանի շաբաթ շարունակ զբաղեցրել էին գետինը: Բելգիայում և Բրյուսելում ապաստանների պատշաճ քաղաքականության բացակայության դեմ բողոքի միջոցով: Այս մարդիկ հոգնել էին ամբող ջությամբ արհամարհված լինելուց և որպես ապօրինի ներգաղթյալներ մերժվելուց, ովքեր մեր հարուստ հասարակությունում գոյության իրավունք չունեն: Այս գաղթականները խնդրում էին գոյության և բելգիացիների կողմից տեսանելի լինելու և վերաբերմունքի արժանանալու իրավունք ոչ որպես ինչ–որ վարակիչ հիվանդության հարուցիչներ, այլ մարդ արարածներ, ովքեր իրենց մայրերի ու հայրերի տները թողել էին շատ հիմնավոր և հասկանալի պատճառներով: Լրջացող դրությունն ինձ ստիպեց հասկանալ այն փաստը, որ մենք բոլորս իրականում օտարական ենք այս մոլորակի վրա, On est tous des etrangers, ովքեր շարժվում ու գաղթում են օդային ալիքների պես ցանկացած եղանակային համակարգում, ժամանակի ու տարածության և պատահական ազգային պետությունների միջով: Նրանց իրականությունը մերն էլ է, այսինքն` տարբերությունները, եզրերը, գծերը, մակերեսները և սահմաններն իրականում բոլորովին էլ չեն բաժանում իրերը միմյանցից. դրանք միավորում են: Բոլոր սահմանները համընդհանուր են… On est tous des etrangers, գրել էի «Վերաբնակեցում» կոչվող բանաստեղծության մեջ.

the earth /as if he were the master of the universe./We owe him all – as he insists – and everybody has to pay./His will is merciless. No exceptions, no delays./Who prays for help, will be harrassed. /Who disobeys, will disappear. He holds us hostage/Nobody is free to stay.

We have to leave and /sneak out like thieves. When evening comes /we pack our bags. We cross the border /in the thick of night. Our exitpapers are called:/death.”

I renovated my house in Les Marolles, Brussels, from top to bottom. Gave the house back the light and soul it had lost since many years. Does a house have a soul? Yes it does, for sure! Servus domus!

While staying in the appartments of friends, during the works, I continued to write. At least tried. Published a broad lyrical hommage in 2011, on behalf of the French singer, composer and cult figure Serge Gainsbourg, who died twenty years ago in his hotel particulier in Paris, in utter sollitude and darkness. A rich and juicy book – Bittersweet it is called – lusciously filled with quasi biographical

S. van Dujnhoven

144

poems plus some accounts of Lord Byron and Casanova – two of his most destinguished forerunners in time. This was my chance to finally come to terms with this ego– and erotomaniacal genius, who some kind of shade has always been around in each and every phase of my life. In puberty, in Paris, Montreal, Amsterdam, later in Cannes at the filmfestival by means of his daughter Charlotte. And who died on my mother’s birthday, the second of march, in the year 1991.

The other book that came about this year, is the intricate collection of poems, stories, pictures and landscapes. Title: WhatI see I cannot be – the slightly taoist result of a very concrete assignment to visit the Green Forest – het Groene Woud – a region in the province of Brabant, where I was born, and where a group of ardent farmers, scientists, politicians and other folks with a heart for flora and fauna, tries hard to give nature again some of its prominence, space and wildness amidst our densely populated modern landscape. Nature thrives in this area, where man is willfully setting aside a few steps in order to let the forest and its inhabitants have its way. The book is an account of the expedition I undertook last summer, with merely

Նա մեզ պատանդ է պահում. ոչ ոք ազատ չէ մնալու համար: Մենք պետք է հեռանանք ու դուրս սողոսկենք գողերի պես: Երբ երեկոն իջնում է մենք կապում ենք մեր պայուսակները: Կտրում են սահմանը գիշերվա խավարում: Մեր ելքի փաստաթղթերը կոչվում են մահ:

145 Ս. վան Դայնհովեն

Ես ոտքից գլուխ վերանորոգեցի Բրյուսելում` Լե Մարոլում գտնվող իմ տունը: Տանը հետ վերադարձրի լույսն ու հոգին, որը կորցրել էր շատ տարիներ առաջ: Տունը հոգի ունի՞: Այո՛, ունի, իհա՛րկե: Servus domus: Ընկերների բնակարաններում մնալով` աշխատանքների ընթացքում, ես շարունակեցի գրել: Առնվազն փորձեցի: 2011–ին հրատարակեցի ընդարձակ լիրիկական հարգանքի տուրք ֆրանսիացի երգիչ, կոմպոզիտոր և կուռք Սերժ Գենսբուրի անունից, ով մահացավ քսան տարի առաջ` Փարիզի իր առանձնատանը` կատարյալ մենության և խավարի մեջ: Հարուստ ու հյութեղ գիրք: «Դառն ուրախություն» է կոչվում. լիուլի լցված է գրեթե կենսագրական պոեմներով, նաև`ժամանակի իր երկու ամենահայտնի նախնիների` Լորդ Բայրոնի և Կազանովայի որոշ պատմվածքներով: Դա իմ հնարավորությունն էր` վերջապես հաշտվել այդ էգո– և էրոտոման հանճարի հետ, որի ստվերը միշտ ներկա է եղել իմ կյանքի յուրաքանյուր ու ցանկացած փուլում: Հասունության շրջանում, Փարիզում, Մոնրեալում, Ամստերդամում, ավելի ուշ` Կաննի կինոփառատոնի ժամանակ` իր դստեր` Շառլոտի միջոցով: Եվ ով մահացավ մորս ծննդյան օրը՝ 1991–ի մարտի երկուսին: Մեկ այլ գիրք, որն այդ տարի լույս տեսավ, պոեմների, պատմվածքների, նկարների և լանդշաֆտների խճճված ժողովածու էր: Վերնագիրը. «Այն, ինչ տեսնում եմ` չեմ կարող լինել» խիստ որոշակի առաջադրանքի թեթևակի դաոսական արդյունքը` այցելել Կանաչ անտառ`het Groene Woud, Բրաբան պրովինցիայի շրջան, որտեղ ծնվել եմ, և որտեղ մի խումբ խանդավառ ֆերմերներ, գիտնականներ, քաղաքական գործիչներ և այլք, ֆլորայի ու ֆաունայի հանդեպ սիրով առլեցուն, ջանում են բնությանը կրկին հաղորդել իր երևելիությունը, տարածքը և վայրիությունը` մեր խիտ բնակեցված ժամանակակից լանդշաֆտի վրա: Բնությունը փթթում է այս տարածքում, որտեղ մարդը գիտակցաբար մի քանի քայլ հետ է քաշվում` անտառին ու նրա բնակիչներին թույլ տալով իրենց ուղիով գնալ: Գիրքը պատմում է արշավի

my Waterman fountain pen and my Moleskine notebook as the only means of luggage. Scribbled down what I saw, what I smelled, what I heard, what I felt, discovered and experienced while strolling and marching through the greenery. My mission was to unravel the “genius loci”. The ghost or soul of the area. Learned little by little, in a modest and gentle way, some strokes about the sources of nature, the road of ten thousand things leading back and forward to the soil and stream we stem from and again are heading for.

S. van Dujnhoven

146

Luft Musst Man Sein drawing made by Nazar Honchar – who died In May 2009 – in memorary honour of the Austrian poet Christian Loidl – who died seven and a half years earlier. The engraved phrase is a recurring one in the book Kleinstkompetenzen (Christian Loidl, edition Selene 2001).

Serge van Duijnhoven – 20th October 2011 – Khnko Aper Library – Yerevan Armenia

մասին, որը ձեռնարկել էի անցյալ ամառ` որպես ուղեբեռ վերցնելով միայն իմ Ուոթերման ինքնահոսն ու Մոլեսկին նոթատետրը: Գրեցի այն, ինչ տեսա, այն, ինչի հոտն զգացի, ինչ լսեցի, զգացի, բացահայտեցի ու ապրեցի` բուսականության միջով զբոսնելով և քայլելով: Իմ առաքելությունը «վայրի ոգին» բացահայտելն էր: Տարածքի ուրվականը կամ ոգին: Կամաց–կամաց սովորեցի, չափավոր և հանգիստ ձևով, բնության աղբյուրներին բնորոշ որոշ գծերի մասին, տասը հազար բաների ճանապարհի մասին, որը հետ ու առաջ է տանում դեպի հող, և հոսանքի մասին, որից սկիզբ ենք առնում ու դեպի ուր կրկին ուղևորվում ենք: Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

Ս. վան Դայնհովեն

147

Luft Musst Man Sein Նկար` արված Նազար Հոնչարի կողﬕց, ով մահացավ 2009–ի մայիսին, ի հիշատակ ավստրիացի պոետ Քրիստիան Լոյդլի, ով մահացել էր յոթ կես տարի ավելի վաղ: Փորագրված նախադաս թյ նը հանդիպ մ է «Kleinstkompetenzen» գրք մ (Քրիստիան Լոյդլ, Selene հրատարակչ թյ ն, 2001): Սերժ վան Դայնհովեն, 20 հոկտեմբերի, 2011 թ., Հայաստան, Երևան, Խնկո Ապոր գրադարան

Mare Sabolotny Մա րե Սա բո լոտ նի Estonia

Էստոնիա

Estonian writer Mare Sabolotny (1990) started her literary career in 2006 when her novel “Kirjaklambritest vÜÜâ€? (“Paperclip beltâ€?) gained second place in IBBY–s Youth Novel Competition. The book deals with teenage depression, alienation, and HIV. Soon enough the book was brought to stage. The play premiered in April 2010 and won the prominent Salme Reek’s award.

Her second book „Peaaegu inimene“(„Almost human“) was published in May 2011. Also on the topic of youths, this book takes another direction talking about the struggle of survival of city youth.

Mare Sabolotny has also published short–stories and critique in literary magazines and newspapers. ÔłÖ€ŐĄŐŻŐĄŐś ŐŁŐ¸Ö€ŐŽ ŐśŐĽ ŐŠŐľ ŐśŐ¨ Ő˝ŐŻŐ˝ŐĽŐŹ Ő§ 2006 ŐŠ. Թմրեկ–գոտՍ (ÂŤKirjaklambritest vÜܝ) ŐşŐĄŐżŐ´ŐžŐĄŐŽÖ„Ő¸Őž, Ő¸Ö€Őś ŐĄÖ€ŐŞŐĄŐśŐĄÖ ŐĽŐŹ Ő§ ŐŠŐĄŐżŐĄŐśŐŤŐśŐĽÖ€ŐŤ Ő°ŐĄŐ´ŐĄÖ€ ŐŁÖ€Ö„ŐŤ ՝եՌգեվՍ՜ կոտռՍ ŐŻŐĄŐŚŐ´ŐĄŐŻŐĽÖ€ŐşŐĄŐŽ ÔľÖ€ŐŤŐżŐĄŐ˝ŐĄÖ€Ő¤ŐśŐĽÖ€ŐŤ ŐşŐĄŐżŐ´ŐžŐĄŐŽÖ„ŐśŐĽÖ€ŐŤ Ő´Ö€Ö ŐľŐŠŐŤ 2–րդ Ő´Ö€Ö ŐĄŐśŐĄŐŻŐŤŐś: ÔłŐŤÖ€Ö„Ő¨ ŐşŐĄŐżŐĄŐśŐĽŐŻŐĄŐś Ő¤ŐĽŐşÖ€ŐĽŐ˝ŐŤŐĄŐľŐŤ, եվ՜ ŐŠŐľŐĄŐś Ö‡ ՄԝԹՎ–Ս Ő´ŐĄŐ˝ŐŤŐś Ő§: ÔąŐľŐś ŐśŐĄÖ‡ Ő˘ŐĽŐ´ŐĄŐ¤Ö€ŐžŐĽŐŹ Ő§. պրռռրե՜ ŐżŐĽŐ˛ŐŤ Ő§ ŐśŐĽÖ ŐĽŐŹ 2010 ŐŠ. ŐĄŐşÖ€ŐŤŐŹŐŤŐś Ö‡ ŐĄÖ€ŐŞŐĄŐśŐĄÖ ŐĽŐŹ ÂŤSalme ReekÂť Ő°ŐĽŐ˛ŐŤŐśŐĄŐŻŐĄŐžŐ¸Ö€ Ő´Ö€Ö ŐĄŐśŐĄŐŻŐŤŐś: Ő†Ö€ŐĄ 2–րդ ŐŁŐŤÖ€Ö„Ő¨` ÂŤÔłÖ€ŐĽŐŠŐĽ մերդ–ը (ÂŤPeaaegu inimeneÂť), հրետերեկ՞ռՏ Ő§ 2011ŐŠ. Ő´ŐĄŐľŐŤŐ˝ŐŤŐś: ÔłŐŤÖ€Ö„Ő¨ ŐşŐĄŐżŐ´ Ő´ Ő§ Ö„ŐĄŐ˛ŐĄÖ„ŐĄŐľŐŤŐś ŐĽÖ€ŐŤŐżŐĄŐ˝ŐĄÖ€Ő¤ ŐŠŐľŐĄŐś ŐŁŐ¸Őľ ŐŠŐľŐĄŐś ŐşŐĄŐľÖ„ŐĄÖ€ŐŤ Ő´ŐĄŐ˝ŐŤŐś: Ő„ŐĄÖ€ŐŤ Ő?ŐĄŐ˘Ő¸ŐŹŐ¸ŐżŐśŐŤŐś Ő°ŐĽŐ˛ŐŤŐśŐĄŐŻŐĽŐŹ Ő§ ŐśŐĄÖ‡ ÖƒŐ¸Ö„Ö€ŐŤŐŻ ŐşŐĄŐżŐ´ŐžŐĄŐŽÖ„ŐśŐĽÖ€ Ö‡ ŐŁÖ€ŐĄÖ„ŐśŐśŐĄŐ¤ŐĄŐżŐĄŐŻŐĄŐś Ő°Ő¸Ő¤ŐžŐĄŐŽŐśŐĽÖ€ ŐŠŐĽÖ€ŐŠŐĽÖ€ Ő´ Ö‡ ŐĄŐ´Ő˝ŐĄŐŁÖ€ŐĽÖ€ Ő´:

OUR BIRTH CERTIFICATES ARE GREEN Our birth certificates are green. Most of us have had blue passports that are now replaced with red ones. Our parents used to have red passports. Two shades of red so different. Or are they?

What used to be east is now west. What used to be west is now east.

M. Sabolotny

150

Everything has turned upside down. Everything is the same but exactly the opposite.

We have never seen the world they lived in. Our childhood resembled it but in fact was completely different. We know the cartoons, the books, the toys etc, but we don’t know the feeling. We can never know the feeling.

I must have been only a few years old. I don’t remember what I wanted, but my mother had to explain that we do not have money at the moment, that dad goes to work every day and does not get paid. And I asked: „Why does he go to work then?“ I realized a decade later.

My name In my bilingual birth certificate I have a middle name. That is my father’s name, Rein. Not Reinova or anything that it should be.

It’s just Rein. Because they had to write something in that blank. I guess most of us have those pseudo middle names that have ever

ՄԵՐ ԾՆՆԴՅԱՆ ՎԿԱՅԱԿԱՆՆԵՐԸ ԿԱՆԱՉ ԵՆ

Իմ անունը Իմ երկլեզու ծննդյան վկայականում ես միջին անուն էլ ունեմ: Դա հորս անունն է` Ռեյն: Ո´չ Ռեյնովա, ո´չ էլ դրա պես մի բան: Հենց Ռեյն: Որովհետև այդ թղթի վրա պետք է ինչ–որ բան գրեին: Կարծում եմ, որ մեզնից շատերն ունեն այդ կեղծ միջին անունները, որոնք երբ-

151 Մ. Սաբոլոտնի

Մեր ծննդյան վկայականները կանաչ են: Մեզնից շատերը կապույտ անձնագրեր են ունեցել, որոնք հիմա կարմիրով են փոխարինվել: Մեր ծնողներն ունեին կարմիր անձնագրեր: Կարմիրի երկու ստվեր՝ այդքան տարբեր: Բայց մի՞թե: Ինչն արևելք էր, հիմա արևմուտք է: Ինչն արևմուտք էր, հիմա արևելք է: Ամեն ինչ գլխիվայր է շուռ եկել: Ամեն ինչ նույնն է, բայց ճիշտ հակառակը: Մենք երբեք չենք տեսել այն աշխարհը, որտեղ նրանք են ապրել: Մեր մանկությունն էր դրան համընկնում, սակայն իրականում միանգամայն այլ էր: Մենք գիտենք մուլտֆիլմերը, գրքերը, խաղալիքները և այլն, բայց տեղ յակ չենք զգացումից: Երբեք չենք կարող իմանալ զգացումը: Ես պետք է որ ընդամենը մի քանի տարեկան եղած լինեի: Չեմ հիշում, թե ինչ ուզեցի, բայց մայրս ստիպված էր ինձ բացատրել, որ այդ պահին փող չունենք, որ հայրիկն ամեն օր աշխատանքի է գնում, սակայն նրան չեն վճարում: Ես էլ հարցրի. «Հապա ինչո՞ ւ է աշխատանքի գնում»: Գիտակցեցի տասը տարի անց:

really existed. Yet the blanks had to be filled. And the form came from Moscow.

Sometimes people think my last name is Russian. Other times they don’t know. It didn’t serve us properly during the Soviet era because it was not Russian. It tortures me in the new republic because it’s not Estonian. My relatives have told me stories how the name was written differently in their passports. Now it’s written the same, but nobody can pronounce it correctly.

My name used to be Russian: Sabolotnõi, Sabolotnaja for women. It means „behind the swamp“. My forefathers’ house was located behind a swamp. And when their owners had to give them a name, they gave Sabolotnõi. I have seen the swamp, in front of the swamp there is a graveyard. So the name could be worse.

During the first republic, 1918–1939, people estonified their names.

All bergs became mägi. Floren became lille. And so on. If the translation did not sound good, there was always room for imagination as pretty

M. Sabolotny

152

much every name was allowed.

My relatives’ opinions differed in the matter. Some translated the name into Estonian, Sootaga or Sootagune. My great–grandfather had a saw mill that carried his name, and he was afraid that if he would change his name, he would lose customers. And the need of a complete translation was not so necessary. But he didn’t want it to sound so Russian, so he had the „–õi“ removed and the „y“ added. His sister had said that „y“ is too flashy, she just had the „õ“ removed.

When I was a child I noticed that if I add certain letters to „SONY“ I get „Sabolotny“.

It is a funny form of name–calling as it is misspelled and mispronounced. Usually, I am used to it. Usually, I react calmly and correct it, or don’t react at all. But on rare occasions I feel that people misspell or mispronounce my name on purpose. It is easy to tease me with my last name. And when that happens, I never forget.

153 Մ. Սաբոլոտնի

ևէ իրականում գոյություն են ունեցել: Այնուամենայնիվ, թղթերը պետք է լրացվեն: Ու ձևը եկել էր Մոսկվայից: Երբեմն մարդիկ կարծում են, թե իմ ազգանունը ռուսական է: Երբեմն էլ չգիտեն: Դա մեզ պատշաճ կերպով չծառայեց խորհրդային շրջանում, որովհետև ռուսական չէր: Դա ինձ տանջում է նոր հանրապետությունում, որովհետև էստոնական էլ չէ: Ազգականներս ինձ պատմել են, թե ինչպես է ազգանունը տարբեր կերպ գրվել իրենց անձնագրերում: Հիմա նույն կերպ է գրվում, սակայն ոչ ոք չի կարողանում ճիշտ արտասանել: Ազգանունս ռուսական էր` Զաբոլոտնոյ, Զաբոլոտնայա` կանանց համար: Նշանակում է «ճահճի հետևում»: Նախնիներիս տունը ճահճի հետևում էր գտնվում: Ու երբ սեփականատերերը պետք է անվանակոչեին, անունը Զաբոլոտնոյ դրեցին: Ես տեսել եմ ճահիճը, ճահճի դիմաց էլ գերեզմանատուն է: Այնպես որ, անունը կարող էր ավելի վատը լինել: Առաջին հանրապետության ընթացքում` 1918–1939 թվականներին, մարդիկ իրենց ազգանուններն էստոնական դարձրին: Բոլոր Բերգ–երը Մագի դարձան: Ֆլորեն–ը` Լիլ դարձավ: Այդպես շարունակ: Եթե թարգմանությունը լավ չէր հնչում, երևակայությունը թույլ էր տալիս ցանկացած անուն էլ ձևափոխել: Ազգականներիս կարծիքներն այս հարցում տարբերվում էին: Ոմանք ազգանունը թարգմանեցին էստոներեն` Զոոտագա կամ Զոոտագուն: Մեծ հայրս սղոցարան ուներ, որը նրա անունն էր կրում. նա վախենում էր, որ եթե փոխի իր անունը, հաճախորդներ կկորցնի: Ամբող ջական թարգմանության կարիք այնքան էլ չկար: Նա չցանկացավ, որ դա այդքան ռուսական հնչի, ու «ոյ»–ը փոխարինեց «ի»–ով: Նրա քույրն ասել էր, որ «ի»–ն շատ գռեհիկ է, ու իր ազգանունից պարզապես «ո»–ն էր հանել: Երբ երեխա էի, նկատեցի, որ եթե որոշ տառեր ավելացնեմ «SONY»–ին` կստանամ «Զաբոլոտնի»: Երբ սխալ ես գրում կամ սխալ արտասանում, անունը ծիծաղելի է դառնում: Որպես կանոն` ես դրան սովոր եմ: Սովորաբար հանգիստ եմ արձագանքում և ուղղում եմ կամ էլ ընդհարապես չեմ արձագանքում: Սակայն երբեմն զգում եմ, որ մարդիկ դիտմամբ են ազգանունս սխալ գրում կամ արտասանում: Հեշտ է ազգանվանս միջոցով հոգուս հետ խաղալ: Ու երբ այդպես է լինում, երբեք չեմ մոռանում:

Capitalism My childhood was of fairly one of a kind. I spent my summers in the country house with my grandmother and cousin. There, nothing had really changed. But in the city, things started to change fast.

My toys and clothes were mostly old. I have an older sister so I got all her old stuff. It must have been my third or fourth birthday when Imbi came into my life. Imbi was a red teddy–monkey with a long tail that reminded a sausage. My dad’s Finnish friends came to visit and gave her to me. I was so happy that I grabbed the toy and swirled with her until I lost balance. I named her Imbi after my favourite guardian at the crèche that I was just about to finish. But all was okay, because I had the monkey and with it also a part of Imbi accompanying me.

I was a fairly modest and content child until the influence really kicked in. For my fifth birthday, I got a Barbie. A real Barbie! My dad brought her from his trip to Finland. Also two outfits. My sister had

M. Sabolotny

154

two old Barbies on her shelf, she hadn’t played with them for a long time, but they were precious as gold. She didn’t let me touch them.

But when I had my own Barbie, hers were sometimes allowed to come to play.

My Barbie was Blonde and tall, but I found her to be fat. My teenage sister was angry that I found Barbies to be fat and explained that all those dolls have an ideal figure that is forced on us by men but no woman could ever achieve. That was disappointing, I thought that I would grow out of my baby fat and grow up to be the most beautiful woman in the world. I still loved my Barbie though. It was difficult to play with her, she was so fragile and I didn’t want to break her.

Five years later my Barbie was combed almost bald. And I had more of them. Plus a huge bag filled with outfits and toys. My sister didn’t care about her Barbies anymore, either. I had almost broken hers as well.

How something so precious could become garbage?

I changed significantly when I went to school. There were a lot of wealthy kids in my class. That meant constant competition. I also

Կապիտալիզմ

155 Մ. Սաբոլոտնի

Մանկությունս իբր պայծառ է եղել: Ամառներն անց էի կացնում գյուղի տանը` տատիկիս ու զարմիկիս հետ: Այնտեղ իրականում ոչինչ չէր փոխվել: Սակայն քաղաքում ամեն ինչ սկսեց արագորեն փոխվել: Իմ խաղալիքներն ու հագուստները հիմնականում հին էին. ես ավագ քույր ունեի ու նրա հին իրերն էի կրում: Երևի իմ երրորդ կամ չորրորդ տարեդարձն էր, երբ Իմբին հայտնվեց իմ կյանքում: Իմբին կարմիր փափուկ կապիկ էր` նրբերշիկ հիշեցնող երկար պոչով: Հորս ֆինն ընկերներն էին մեզ այցելել ու նրան ինձ նվիրել: Այնպես ուրախ էի, որ ճանկեցի խաղալիքն ու պտտվեցի այնքան, մինչև որ հավասարակշռությունս կորցրի: Ես նրան Իմբի կոչեցի` մանկամսուրի իմ սիրելի դաստիարակի անունով, մսուր, որը շուտով ավարտելու էի: Բայց ամեն ինչ կարգին էր, քանի որ կապիկն ինձ հետ էր, դրա հետ մեկտեղ` Իմբիի մի մասնիկը, որն ինձ ուղեկցում էր: Ես բավական համեստ ու գոհ երեխա էի, մինչև որ ազդեցությունը ներս չխուժեց: Իմ հինգերորդ տարեդարձին ես բարբի նվեր ստացա: Իրական Բարբի: Հայրս այն Ֆինլանդիա կատարած իր ճամփորդությունից էր բերել: Նաև երկու հագուստ: Քույրս երկու հին Բարբի ուներ իր դարակում. վաղուց դրանցով չէր խաղացել, սակայն իր համար ոսկու պես թանկ էին: Չէր թողնում, որ դրանց դիպչեմ: Բայց երբ ես սեփական Բարբիս ունեցա, թույլ էր տալիս, որ երբեմն իր տիկնիկներով խաղամ: Իմ Բարբին շիկահեր էր ու բարձրահասակ, բայց ես կարծում էի` գեր է: Դեռահաս քույրս բարկանում էր, որ ես տիկնիկներին գեր եմ համարում, ու բացատրում էր, որ նրանք բոլորը կատարյալ կազմվածք ունեն, որը մեզ պարտադրում են տղամարդիկ, սակայն ոչ մի կնոջ չի հաջողվի դրան հասնել: Դա հուսահատեցնող էր. մտածեցի, որ կմեծանամ ու թմբլիկ երեխայից կվերածվեմ աշխարհի ամենագեղեցիկ կնոջը: Չնայած դեռ շարունակում էի Բարբիիս սիրել: Դժվար էր նրա հետ խաղալը. այնքան փխրուն էր, չէի ուզում կոտրել: Հինգ տարի անց իմ Բարբին գրեթե ճաղատ էր: Ու ես նրանցից ավելի շատ ունեի: Նաև մի վիթխարի պայուսակ` հագուստներով ու խաղալիքներով լի: Քույրս նույնպես այլևս իր Բարբիներով չէր հետաքրքրվում: Ես նրա Բարբիներն էլ էի համարյա կոտրել: Ինչպե՞ս կարող էր նման թանկարժեք բանն աղբ դառնալ: Ես զգալիորեն փոխվեցի, երբ դպրոց գնացի: Իմ դասարանում շատ հարուստ երեխաներ կային: Դա մշտական մրցակցություն էր ենթադրում: Ես էլ պետք է նույն բաներն ունենայի և ավելին, ավելին,

had to have the same things, more things, more, more, MORE! It was Barbies, clothes, toys, stickers. Oh the sticker saga! There were sticker albums. I thought they were stupid things that wrecked all the stickers. So I put my stickers in a box. And I liked my box! But in order to change, I needed a better place for my new stickers. So I had to beg my mum to get me a sticker album for the stickers I get from others.

In no time I had seven of them! And my box was in the bin.

There were many crazes. Damagotshi was one of them. Oh, how I loved the Damagotshi! That was a virtual pet that you have to feed and play with it and groom it and so on. Like all things, it took me time to get one. My mother didn’t really buy things without letting me beg for a certain time.

But when I finally got one.... There were more. One of them was again a gift from Finland, which was completely unique virtual pet, a lot larger than the others.

M. Sabolotny

156

Who doesn’t remember Furby? I will definitely never forget that stupid owl. Because I never got one! It cost 800 kroons, it was expensive.

But it was the REAL thing! Everybody had one, even the poorer kids who didn’t usually go along with trends finally got their stupid owl and brought it to school. I wrote a long letter to Santa, demanding a Furby. I wrote “FURBY”, every letter was painted in a different colour.

But I got 800 kroons worth of crap. A huge pile of crap and no Furby.

That is how it went. The temporary crazes went on... well pretty much until I graduated that stupid school. I will not even start with the who–has–the–best–iPod story.

I feel bad now for being so pathetic in school. I just wanted them to accept me. They never really did because I never really accepted them.

I was different, I knew it and so did they. And even now I don’t know how to speak with people like them. I just have to accept that they are different. They like things, cars, clubs etc. They read two books a year, if they have decided to make it a year of education for a change. They attend school to socialize and so on.

157 Մ. Սաբոլոտնի

ավելին… ԱՎԵԼԻՆ: Բարբիներ, հագուստներ, խաղալիքներ, սթիքերներ: Օ՜, սթիքերի սագան: Սթիքերների ալբոմներ կային: Կարծում էի` հիմար բաներ են, որոնք փչացնում են բոլոր սթիքերները: Իմ սթիքերները տուփի մեջ դրեցի: Եվ սիրում էի իմ տուփը: Բայց որպեսզի փոխեմ, ինձ ավելի լավ տեղ էր հարկավոր իմ նոր սթիքերների համար: Ես էլ ստիպված էի աղաչել մայրիկիս, որ ինձ համար սթիքերների ալբոմ գնի` ուրիշներից ստացած նվերների համար: Կարճ ժամանակում յոթն ունեցա: Եվ իմ տուփն աղբանոցում էր: Շատ հրապուրանքներ կային: Դամագոչին էլ դրանցից մեկն էր: Օ, ո՜նց էի սիրում Դամագոչիին: Դա վիրտուալ ընտանի կենդանի էր, որին պետք է կերակրեիր, խաղայիր հետը, մաքրեիր և այլն: Ինչպես ամեն ինչը, դա ստանալու համար ևս ժամանակ պահանջվեց: Մայրս իրականում ինձ համար ոչինչ չէր գնում մինչև որոշ ժամանակ չաղաչեի: Բայց երբ վերջապես մեկն ունեցա, արդեն շատ էին: Դրանցից մեկը կրկին Ֆինլանդիայից նվեր ստացա, որը միանգամայն եզակի վիրտուալ ընտանի կենդանի էր` շատ ավելի մեծ, քան մյուսները: Ո՞վ չի հիշում Ֆարբիին: Ես հաստատ երբեք չեմ մոռանա այդ տխմար բվին: Որովհետև երբեք չեմ ունեցել: 800 կրոն արժեր. թանկ էր: Բայց ԹՈՒՅՆ բան էր: Բոլորն ունեին: Նույնիսկ չունևոր երեխաները, ովքեր սովորաբար մոդային համընթաց չէին քայլում, ստանում էին իրենց տխմար բվին ու դպրոց բերում: Ես երկար նամակ էի գրել Ձմեռ պապին. Ֆարբի էի խնդրում: Գրել էի` «ՖԱՐԲԻ». ամեն մի տառը մի գույնով էր ներկված: Բայց ստացա 800 կրոնի աղբ: Մի վիթխարի աղբակույտ ու ոչ մի Ֆարբի: Այդպես պատահեց: Ժամանակավոր հրապուրանքները շարունակվեցին… այնքան, մինչև որ չավարտեցի այդ տխմար դպրոցը: Ես նույնիսկ չեմ էլ սկսի «ամենալավ iPod–ն ու՞մն է» պատմությունը: Հիմա վատ եմ զգում, որ դպրոցում այդքան խեղճուկրակ եմ եղել: Պարզապես ուզել եմ, որ ինձ ընդունեն: Իրականում այդպես էլ չեն ընդունել, որովհետև ե´ս նրանց չեմ ընդունել: Ես ուրիշ էի. ես դա գիտեի, նրանք էլ: Նույնիսկ հիմա էլ չգիտեմ` ինչպես խոսել նրանց պես մարդկանց հետ: Պարզապես պետք է ընդունեմ, որ ուրիշ են: Նրանք սիրում են տարբեր իրեր, մեքենաներ, ակումբներ և այլն: Տարեկան երկու գիրք են կարդում, եթե բազմազանության համար ուզում են դա կրթության տարվա վերածել: Նրանք դպրոց են հաճախում, որպեսզի շփվեն և այլն:

TV We used to have a black and white television that we gave to my aunt when we bought the new one. Grundig was its name.

I can’t remember when we bought the VHS player but we’ve had one for as long as I can remember. And I loved to watch cartoons on VHS. I had soon a pretty nice collection of Walt Disney cartoons in my closet.

They were fairly cheap on the Central Market across the street. I watched them over and over again. My dad is still shivers when someone says “Dalmatian”.

I didn’t like to wake up early to go to the kindergarten. My mom had to drop me off before work so I was always the first one there. The other mothers worked as well, but my mum has always had to go to work by eight. It was always trouble to get me up, dressed and out of the apartment. I do admire my mother’s consistency because it took her years to stop trying to dress me in Soviet woollen stockings that bit and itched.

M. Sabolotny

158

But there were two days in the week when I was always the first one awake, Saturday and Sunday. The others wanted to sleep so I was allowed to watch television in the mornings until my family finally woke up.

I have no idea what was on, but I assume they were cartoons.

That is how TV became my third parent, one that I understood better than the other two.

During Soviet time people in the North of Estonia were able to watch Finnish television. There were special antennas to strengthen the signal, and help from the other side too as Finland placed some television mast near the coast just so they would reach us. The government tried to battle, but it was no use. People watched western television, the made special rides to the north to watch it, they talked about it. It was the closest thing to freedom they had.

In 1988 a Finnish channel aired something extraordinary that people talked about for weeks ahead and made special plans to travel to the north to see it. The French soft–porn “Emmanuelle” aired and sent

Հեռուստացույց

159 Մ. Սաբոլոտնի

Մենք սև ու սպիտակ հեռուստացույց ունեինք, որը տվեցինք մորաքրոջս, երբ նորը գնեցինք: Անունը «Գրունդիգ» էր: Չեմ հիշում, թե տեսամագնիտոֆոնը երբ գնեցինք, սակայն անհիշելի ժամանակներից մեկն ունեինք: Ես սիրում էի դրանով մուլտֆիլմեր դիտել: Կարճ ժամանակ անց պահարանումս «Ուոլթ Դիսնեյի» մուլտֆիլմերի շատ լավ հավաքածու ունեի: Փողոցի մյուս կողմում գտնվող կենտրոնական շուկայում դրանք բավական էժան էին: Անընդհատ դիտում էի ու դիտում: Հայրս մինչ օրս ցնցվում է, երբ ինչ– որ մեկն ասում է «դալմատին»: Չէի սիրում առավոտ կանուխ արթնանալ` մանկապարտեզ գնալու համար: Մայրիկս ինձ պետք է տաներ աշխատանքի գնալուց առաջ, այնպես որ միշտ առաջինն էի լինում այնտեղ: Մյուսների մայրերն էլ էին աշխատում, բայց իմ մայրիկը միշտ պետք է ժամը 8–ին աշխատանքի լիներ: Ինձ տեղից հանելը, հագցնելն ու տնից դուրս բերելը միշտ խնդիր էր: Ես հիանում եմ մորս հետևողականությամբ, որովհետև նրանից տարիներ պահանջվեցին, որպեսզի դադարի փորձել ինձ հագցնել խորհրդային բրդյա զուգագուլպաները, որոնք կծոտում ու քոր էին առաջացնում: Սակայն շաբաթվա մեջ երկու օր կար, երբ միշտ առաջինն էի արթնանում` շաբաթ և կիրակի: Մյուսներն ուզում էինք քնել, այնպես որ ինձ թույլ էին տալիս հեռուստացույց նայել առավոտյան, մինչև ընտանիքս վերջապես արթնանար: Գաղափար չունեմ, թե ինչ էին ցուցադրում, բայց ենթադրում եմ, որ մուլտֆիլմեր էին: Ահա այդպես հեռուստացույցը դարձավ իմ երրորդ ծնողը` այն մեկը, ում ավելի լավ էի հասկանում, քան մյուս երկուսին: Խորհրդային ժամանակաշրջանում Էստոնիայի հյուսիսում մարդիկ կարող էին ֆիննական հեռուստաալիքներ նայել: Հատուկ ալեհավաքներ կային, որոնք հզորացնում էի ազդանշանը, իսկ մյուս կողմից էլ օգնում էր ափին մոտ տեղադրված ֆիննական հեռուստակայմը, որը մեր ծածկույթը հասանելի էր դարձնում: Կառավարությունը փորձեց ընդդիմանալ, սակայն ապարդյուն: Մարդիկ արևմտյան հեռուստատեսություն էին դիտում, հատուկ գնում էին հյուսիս` նայելու համար, խոսում էին դրա մասին: Դա ազատությանն ամենամոտ բանն էր, որ ունեին: 1988–ին ֆիննական հեռուստաալիքը ցուցադրեց արտառոց մի բան, որի մասին մարդիկ շաբաթներ շարունակ խոսում էին ու հյուսիս

shockwaves to the east weeks ahead. Nobody had seen anything like it before. Porn! And it’s western!

There are a lot of rumours about Emmanuelle babies.

Also people watched „Dallas“, „Knight Rider“, “The Bold and the Beautiful” etc. Pretty much everything the Finnish television offered was a precious jewel.

I was not an Emmanuelle baby, and not a baby of the Singing Revolution. I was a now–or–never–baby. My parents had waited for better times to come. They never did come. But a certain number became bigger by the year, ticking like a bomb. They had to decide: have a kid now or never. Well, they had a baby. Then things got really serious and a year after independence was declared.

No food. No money. Nothing. It was the hardest time ever for that generation. I have noticed that people my age are a bit sick or flawed. I can’t make presumptions about it being caused by the conditions during the time we were babies, but it’s a fact that a significant number of us are

M. Sabolotny

160

crummier than normal.

I know nothing about the value of television. For me it is natural to see the whole world through a box. “Knight Rider”, “Dallas”, “The Bold and the Beautiful”, “The A–team” etc had already been devalued and they were running on television screens all the time.

When a show finished, they repeated it all over again. And so on for years. My personal favourite was “Knight Rider”. Oh, how I loved the show... and the car... and the guy. I taped some episodes to watch them all the time.

One day my sister said that in the west there is a channel that runs cartoons all day. I didn’t believe her. It was not possible that something so good could be true! And then she said that it has come to Estonia as well, but unfortunately only in English. I never really believed her, although I hoped it was all true, until we got cable. I was ten.

I started to watch more and more television. I didn’t know kids from my quarter, I sometimes looked around to see if I should, if there are

161 Մ. Սաբոլոտնի

գնալու հատուկ ծրագրեր մշակում` դա տեսնելու համար: Ցուցադրվեց ֆրանսիական էրոտիկ ֆիլմը` «Էմանուելը», և շաբաթներ շարունակ ցնցեց Արևելքը: Ոչ ոք նախկինում նման բան տեսած չկար: Պոռնոգրաֆիա: Այն էլ` արևմտյան: Շատ շշուկներ կան «Էմանուելի» սերնդի երեխաների մասին: Մարդիկ նայում էին «Դալլասը», «Ձիավոր ասպետը», «Խիզախ և գեղեցիկ»–ը և այլն: Ֆիննական հեռուստատեսության առաջարկած շատ բաներ թանկարժեք զարդեր էին: Ես «Էմանուելի» շրջանի երեխա չէի, ինչպես նաև «Երգող Հեղափոխության»: Ես «հիմա կամ երբեք» երեխա էի: Ծնողներս ավելի լավ ժամանակների էին սպասում: Երբեք էլ չեկան: Բայց մի որոշակի քանակ տարեցտարի աճեց` ռումբի պես տկտկալով: Ստիպված էին որոշել` երեխա ունենալ հիմա կամ երբեք: Նրանք ունեցան: Իրավիճակն իսկապես լրջացավ ու մեկ տարի անց հռչակվեց անկախությունը: Ո´չ ուտելիք, ո´չ գումար: Ոչի´նչ: Դա այդ սերնդի համար ամենադժվարին ժամանակներն էին: Նկատել էի, որ իմ տարիքի մարդիկ մի քիչ հիվանդոտ կամ թույլ են: Չեմ կարող ենթադրել` արդյո՞ք դա կապված է մեր մանկության շրջանի սոցիալական պայմանների հետ, սակայն փաստ է, որ մեզնից շատ–շատերը սովորականից ավելի են հալից ընկած: Ես ոչինչ չգիտեմ հեռուստատեսության արժեքի մասին: Ինձ համար բնական է ողջ աշխարհը տուփի միջով տեսնել: «Ձիավոր ասպետը», «Դալլասը», «Խիզախ և գեղեցիկը», «Ա–թիմը» և մյուս ֆիլմերն ու շոուներն արդեն արժեզրկվել էին անընդհատ ցուցադրելով հեռուստատեսային էկրաններին: Երբ որևէ շոու ավարտվում էր, կրկին ու կրկին էին ցուցադրում: Ու այդպես՝ տարիներ շարունակ: Անձամբ իմ ամենասիրածը «Ձիավոր Ասպետն» էր: Օ՜, որքա՜ն էի սիրում այդ հեռուստաշոուն… և մեքենան… տղային: Մի քանի դրվագ տեսագրել էի, որ անընդհատ նայեմ: Մի օր քույրս ասաց, որ Արևմուտքում հեռուստաալիք կա, որն ամբողջ օրը մուլտֆիլմեր է ցուցադրում: Ես նրան չհավատացի: Հնարավոր չէր, որ այդքան լավ բանը ճշմարիտ լիներ: Հետո ասաց, որ արդեն Էստոնիայում էլ կա, բայց, ցավոք, միայն անգլերեն: Իրականում նրան չհավատացի, թեև հույս ունեի, որ այդ ամենը ճիշտ է, մինչև որ կաբելային չմիացրինք: Ես տասը տարեկան էի: Սկսեցի ավելի ու ավելի շատ հեռուստացույց դիտել: Իմ թաղամասի երեխաներին չէի ճանաչում, երբեմն շուրջս էի նայում, որպեսզի տեսնեմ` արդյո՞ք պիտի իմանայի, արդյո՞ք կային երեխաների խմբեր,

gangs of kids playing together and ignoring me... But there were no gangs, there were no kids. All the children I had attended kindergarten with lived far or had moved. And my school was far. Most of my classmates didn’t live close to the school like they should have, they had been accepted “on other terms”.

So my classmates lived around the huge town. I had friends in school, sometimes we visited each other. But I still had time for TV, more and more with time. TV was interesting. I learned a lot of English from it.

And also a lot of life.

STEPSISTERS IN A NEW LIFE A free form essay based on the notes of my trip to Armenia, 21.–28.

October 2011. Mare Sabolotny M. Sabolotny

162

When we arrived in Armenia, I was... tired. The clock stated the time to be five in the morning, which would be 2AM in Estonia. And as I stumbled out of the aircraft with sleepy eyes, I could not tell at all if I was in my bed or not. Slowly I had to regain my consciousness because I was so lost in that rustle. It was long since I had last been in an airport where I was not considered a citizen or something of the kind. I was not able to just walk out, but I had to show my passport and state my reasons of wanting to enter. The girl checking the passport was my age and she had the same look that I have in Tallinn, that bad look, tired and annoyed. What was I expecting for? What did I even know to expect?

The principal thing that I knew about Armenia was that it was a Post–Soviet country. I had visited ex–socialist countries in Europe: the Baltic’s, Poland, Czech Republic, Slovakia, and Hungary. The last ones though differed from us; they were not as deeply in the Union as we had been. That was something that I noticed immediately when I visited

որոնք խաղում են ու ինձ անտեսում… Բայց ո´չ ընկերախմբեր կային, ո´չ երեխաներ: Բոլոր այն երեխաները, որոնց հետ մանկապարտեզ էի գնացել, հեռվում էին ապրում կամ տեղափոխվել էին: Իմ դպրոցն էլ հեռու էր: Իմ դասընկերների մեծ մասը դպրոցի մոտ չէր ապրում, ինչպես որ պետք է լիներ. նրանք ընդունվել էին «այլ հիմունքներով»: Այսպիսով՝ իմ դասընկերներն ապրում էին վիթխարի քաղաքի տարբեր ծայրերում: Ես դպրոցում ընկերներ ունեի, երբեմն իրար տուն էինք գնում: Սակայն հեռուստացույց դիտելու համար դարձյալ ժամանակ ունեի, գնալով՝ ավելի ու ավելի: Հեռուստատեսությունը հետաքրքիր էր: Ես դրա շնորհիվ բավականին անգլերեն սովորեցի: Ինչպես նաև բավականին կյանք:

ԽՈՐԹ Ք ՅՐԵՐԸ ՆՈՐ ԿՅԱՆՔ Մ Ազատ ոճի էսսե` հիմնված 2011 թ. հոկտեմբերի 21–28–ը Հայաստան կատարած իմ ճամփորդության նոթերի վրա Երբ ժամանեցինք Հայաստան, ես… հոգնած էի: Ժամացույցն առավոտյան 5–ն էր ցույց տալիս, այսինքն՝ Էստոնիայում գիշերվա 2–ն էր: Երբ քնատ աչքերով մի կերպ դուրս եկա օդանավից, բացարձակապես չէի կարող ասել` անկողնուս մե՞ջ եմ, թե՞ ոչ: Հանդարտորեն պետք է խելքի գայի, որովհետև շատ էի խճճվել այդ խառնաշփոթի մեջ: Վաղուց էր, երբ վերջին անգամ եղել էի օդանավակայանում, որտեղ քաղաքացի կամ նման մի բան չեմ համարվել: Չէի կարող պարզապես դուրս գալ. պետք է անձնագիրս ցույց տայի ու ներկայացնեի երկիր մուտք գործելու ցանկության իմ պատճառները: Անձնագիրը ստուգող աղ ջիկն իմ տարիքին էր, և նա նույն տեսքն ուներ, ինչպիսին ես` Տալլինում` վատ տեսք, հոգնած ու դժգոհ: Ի՞նչ էի ակնկալում: Չգիտեի էլ` ինչ ակնկալել: Հիմնական բանը, որ գիտեի Հայաստանի մասին, այն էր, որ դա հետխորհրդային երկիր է: Ես այցելել էի Եվրոպայի նախկին սոցիալիստական երկրները` Բալթյան երկրներ, Լեհաստան, Չեխիայի Հանրապետություն, Սլովակիա և Հունգարիա: Վերջիններս, թեև, տարբեր էին մեզնից. դրանք Միության մեջ այդքան չեն եղել, որքան մենք: Դա անմիջապես նկատեցի, երբ 16 տարեկանում այցելեցի Պրահա: Մեզ` Բալթյան երկրների համար դա եղել և դեռևս մնում է մի ուրիշ երկիր:

Մ. Սաբոլոտնի

163

Prague at the age of 16. For us in the Baltics, it was and still is different.

Being Post–Soviet said that we have had a common recent past and that I can understand the country and its citizens. That said to me that Armenia and Estonia have shared an experience that has made them sisters whether they like it or not. That said to more than a whole article in Wikipedia.

Second thing I knew about Armenia was actually through Georgia.

My father was the first who told me about Georgia and showed it on a map. It was a long time ago, maybe he had gone there, I do not even remember. All I know is that back then I thought: Georgia is so far, it is at the other end of the world.

My perspectives changed when much later all at the time of tensions that led to a war between Georgia and Russia, when all the newspapers were suddenly filled with stories about the friendship between Georgia and Estonia. Georgia and Estonia were great friends, informed the newspapers, and that they had always been. We were two small nations

M. Sabolotny

164

with a similar history, practically sisters etc. How could we be sisters, thought I, when Georgia is so far away? Then I looked at the map again and I was shocked. Georgia was still at the same place, bordering Russia, Armenia, Turkey and Azerbaijan. But it was no longer far.

The third important fact was that Armenia is Christian. Estonia is an atheist country, but somehow it was important. That told me something what I even did not understand or what I had never thought about.

Just before the voyage I learned another fact – the Armenian language is Indo–European. Old Christian traditions, an Indo– European language and an experience being a border country of the Soviet Union... I could not begin to count out the points why these facts made the country a must–see enigma for me. What I knew to expect? Nothing really. But I did hope to discover a country different yet incredibly similar to mine.

The last, the most confusing and certainly the most bizarre thing was the Armenian radio. These were jokes where listeners asked questions from the radio. They were normally socio–critical: This is Armenian

165 Մ. Սաբոլոտնի

Հետխորհրդային լինելը ենթադրում էր, որ մենք ընդհանուր ոչ վաղ անցյալ ենք ունեցել, և ես կարող եմ հասկանալ երկիրն ու իր քաղաքացիներին: Դա ինձ հուշում էր, որ Հայաստանն ու Էստոնիան նույն փորձառությունն են ունեցել, որը նրանց կամա–ակամա քույրեր է դարձրել: Դա ավելին էր ասում, քան «Վիքիպեդիայի» մի ողջ հոդված: Երկրորդ բանը, որ իմացա Հայաստանի մասին, իրականում Վրաստանի միջոցով էր: Հայրս առաջինն էր, ով ինձ պատմեց Վրաստանի մասին ու այն ցույց տվեց քարտեզի վրա: Դա շատ վաղուց էր, գուցե նա այնտեղ եղել էր, նույնիսկ չեմ էլ հիշում: Միայն գիտեմ, որ այն ժամանակ մտածեցի. «Վրաստանն այնքան հեռու է` աշխարհի մյուս ծայրին»: Իմ հեռանկարները փոխվեցին շատ ավելի ուշ՝ լարվածության ժամանակաշրջանում, որը հանգեցրեց Վրաստանի և Ռուսաստանի միջև պատերազմին, երբ բոլոր թերթերը հանկարծ հեղեղվեցին Վրաստանի ու Էստոնիայի միջև բարեկամության մասին պատմություններով: «Վրաստանն ու Էսոնիան մեծ բարեկամներ են,— հաղորդում էին թերթերը,— և միշտ էլ այդպես է եղել»: «Մենք երկու փոքրիկ ազգեր էինք` նմանատիպ պատմությամբ, փաստորեն` քույրեր» և այլն: «Ինչպե՞ս կարող ենք քույրեր լինել,— մտածեցի ես,— երբ Վրաստանն այդքան հեռու է»: Հետո նորից նայեցի քարտեզին ու ցնցվեցի. Վրաստանը դարձյալ նույն տեղում էր, սահմանակից էր Ռուսաստանին, Հայաստանին, Թուրքիային ու Ադրբեջանին: Սակայն այլևս այդքան հեռու չէր: Երրորդ կարևոր փաստն այն էր, որ Հայաստանը քրիստոնեական է: Էստոնիան աթեիստական երկիր է, սակայն դա, չգիտեմ ինչու, կարևոր էր: Դա ինձ ինչ–որ բան էր ասում, որը նույնիսկ չէի էլ հասկանում կամ որի մասին երբեք չէի մտածել: Ճամփորդությունից անմիջապես առաջ մեկ այլ փաստ էլ իմացա. հայերենը հնդեվրոպական լեզու է: Քրիստոնեական հին ավանդույթներ, հնդեվրոպական լեզու և Խորհրդային Միության սահմանային երկիր լինելու փորձառություն… Ես չկարողացա սկսել հաշվել պատճառները, թե ինչու այս փաստերը երկիրն ինձ համար դարձրին պարտադիր տեսնելու առեղծված: Ի՞նչ էի ակնկալում: Իրականում` ոչինչ, բայց հուսով էի բացահայտելու իմից տարբերվող, սակայն անհավանականորեն նման մի երկիր: Ամենավերջին, ամենաշփոթեցնող ու, անշուշտ, ամենատարօրինակ բանը հայկական ռադիոն էր, անկեդոտները, երբ ունկնդիրները ռադիոյին հարցեր են ուղղում: Դրանք, որպես կանոն, սոցիալ–քննադատական էին: «Հայկական ռադիոն է: Ռադիոլսողները մեզ հարց են ուղղել. «Ո՞րն է ԱՄՆ և ԽՍՀՄ սահմանադրությունների տարբե-

Radio; our listeners asked us: “What is the difference between the Constitutions of the USA and USSR?” Both guarantee freedom of speech.” We’re answering: “Yes, but the Constitution of the USA also guarantees freedom after the speech1.” But more general topics were also covered: The Armenian Radio was asked: “Is it good to sleep with an open window?” The Armenian Radio answers: “Yes, but with a woman it is better2.”2 These jokes were still used in the nineties therefore I heard them in my childhood. Unfortunately I never found out why the radio was always Armenian and why were the questions and answers so funny.

I had forgot them for years and remembered them again just before the voyage, again raising the questions of a confused child on why the Armenians have made so many jokes about every aspect of the Soviet Union.

So I entered that country not so far away, similar to mine due to certain facts and allegedly with a sense of humour, but I still did not

M. Sabolotny

166

know what to really expect. I had read as much as I could from the Internet, I had spoken to friends and family, but nobody had been there. The Post–Soviet countries are all similar in heart although they might look very different. When entering Tallinn Airport one might not even understand what the difference is, the security officers do seem awfully strict, but everything is modern and seems to be in order. That continues outside as well: the taxis and shuttles look modern, the city itself looks modern, the cars are all new, the prices are high and so on. In twenty years Estonia has managed to make up a good face to itself, at least for the major cities. Latvia and Lithuania are the same. But something still happens when you cross the border to Finland or Poland, something changes and it is not even that clear what exactly.

Yerevan airport was like a Soviet cliché that called up an unintentional laugh. The place was strict and the people had that look on their faces 1

http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=30006

2

http://en.wikipedia.org/wiki/Radio_Yerevan

167 Մ. Սաբոլոտնի

րությունը: Երկուսն էլ խոսքի ազատություն են երաշխավորում»: Մենք պատասխանում ենք. «Այո´, բայց ԱՄՆ սահմանադրությունը երաշխավորում է ազատություն նաև խոսքից հետո»»: Ավելի ընդհանուր թեմաներ էլ էին շոշափվում. «Հարցնում են հայկական ռադիոյին. «Բաց պատուհանով քնելը լա՞վ է»: Հայկական ռադիոն պատասխանում է. «Այո, բայց կնոջ հետ` ավելի լավ»»: Այս անեկդոտները դեռևս իննսունականներին էին պատմվում, այդ պատճառով մանկությանս տարիներին լսել եմ դրանք: Դժբախտաբար, երբեք չեմ պարզել, թե ինչու էր ռադիոն միշտ հայկական, և ինչու էին հարցերն ու պատասխաններն այդքան ծիծաղելի: Տարիների ընթացքում մոռացել էի դրանց մասին ու կրկին մտաբերեցի հենց ճամփորդությունից առաջ՝ նորից ու նորից բարձրացնելով շփոթահար երեխայի այն հարցերը, թե ինչու են հայերն այդքան անեկդոտներ ստեղծել Խորհրդային Միության յուրաքանչյուր կողմի մասին: Այսպիսով՝ ես մուտք գործեցի ոչ այնքան հեռու գտնվող մի երկիր, ըստ որոշ փաստերի` նման իմ երկրին և նման, ինչպես պնդում են, հումորի զգացումով, սակայն դեռևս չգիտեի` իրականում ինչ ակնկալել: Որքան հնարավոր է, շատ բան էի կարդացել համացանցում, խոսել էի ընկերներիս ու հարազատներիս հետ, սակայն ոչ ոք այնտեղ չէր եղել: Բոլոր հետխորհրդային երկրներն էլ ներքուստ նման էին, թեև պետք է, որ շատ տարբեր լինեին: Տալլինի օդանավակայան մտնելիս մարդ կարող է չհասկանալ էլ տարբերությունը, անվտանգության աշխատակիցները սարսափելի խիստ են թվում, սակայն ամեն ինչ ժամանակակից է ու ասես կարգուկանոնով: Դրսում էլ է այդպես. տաքսիներն ու մաքոքները ժամանակակից տեսք ունեն, քաղաքն ինքնին ժամանակակից է, բոլոր մեքենաները նոր են, գները` բարձր և այլն: Քսան տարում Էստոնիային հաջողվել է պատշաճ իմիջ ստեղծել իր համար, համենայն դեպս` մեծ քաղաքների պարագայում: Լատվիային ու Լիտվային` նույնպես: Սակայն ինչ–որ բան է տեղի ունենում, երբ հատում ես Ֆինլանդիայի կամ Լեհաստանի սահմանը, ինչ– որ բան փոխվում է, և այնքան էլ հստակ չէ, թե կոնկրետ ինչ: Երևանի օդանավակայանն ասես խորհրդային կլիշե լինի, որը ոչ կանխամտածված ծիծաղ է առաջացնում: Վայրը խիստ էր, մարդկանց դեմքերն այնպիսի՜ մի արտահայտություն ունեին, արտահայտություն, որը, որպես կողմնակի համ, նախկինում տեսել էի այլ հետխորհրդային երկրներում, այդ թվում` իմ երկրում, ու որի մասին հիմնականում գրքերից եմ տեղեկացել: Արտահայտություն, որը մարդուն վախ է ներշնչում: Բայց ամեն ինչ ժամանակակից էր ու գեղեցիկ տեսք ուներ:

– that look that I had seen before as an aftertaste in other Post Soviet countries including mine and mostly learned from books. That look that makes a person feel scared. But all was modern and looked nice.

We were welcomed by a charming young student and a driver, who said that the terminal was brand new, opened just a few weeks ago.

Indeed, I had to look for a trash can for my cigarette, which I finally found about ten, near the entrance waiting to be distributed.

There was not much time to gather impressions; we had to start driving towards Jermuk to catch up with the others. It was the middle of the night, but it was still possible to see. We departed Yerevan through an avenue of casinos, soon enough arriving to a two–laned highway whose existence and good state surprised me. In Estonia two–laned highways are fairly rare and the state of all roads a great continuous concern as the snow brutally attacks everything we build.

The manner of driving was both amusing and scary at the same time.

Firstly, he was driving in fairly fast and secondly, in the middle of the

M. Sabolotny

168

road to avoid wild animals. We also have our share of problems with wild animals, but nobody in Estonia drives in the middle of the road, especially not in a two–laned highway. There is a white line in the way.

At 8 o’clock in the morning Jermuk greeted us with frost and cold fresh mountain air. Another myth busted, I had always thought that it must be warm in the south. The weather report had warned me in advance, but inside I refused to believe it. Mountains or not, it has to be warm in the south. Although the health–resort town Jermuk did not pamper with warmth, it did demonstrate a different world. The first day obviously passed through a fog of fatigue, but fresh therapeutic mountain air recuperated enough to be able to admire. Looking was fairly difficult for me as even though my eyes are fairly sensitive, I never thought to pack sunglasses. The sun had not paid much attention to Estonia for months and it seemed strange to think that somewhere there could be so much sunlight that I would want to shade it.

We were shown the mountainous landscape and the most important sites in the region. They flew us over a valley in a ski lift

169 Մ. Սաբոլոտնի

Մեզ դիմավորեցին մի հմայիչ երիտասարդ ուսանող և վարորդ, ով ասաց, որ տերմինալը լրիվ նոր է, ընդամենը մի քանի շաբաթ առաջ է բացվել: Իսկապես, ես ստիպված եղա աղբաման փնտրել ծխախոտիս համար և վերջում մի տասը հատ գտա մուտքի մոտ, որոնք նոր պետք է բաշխվեին: Շատ ժամանակ չկար տպավորություններ ստանալու համար. պետք է շարժվեինք դեպի Ջերմուկ` մյուսներին հասնելու: Գիշերվա կեսն էր, բայց դեռ հնարավոր էր տեսնել: Մենք Երևանից դուրս եկանք խաղատների պողոտայով, բավական շուտ հասանք երկշարք մայրուղին, որի գոյությունն ու բարվոք վիճակն ինձ զարմացրին: Էստոնիայում երկշարք մայրուղիները բավական հազվադեպ են պատահում և բոլոր ճանապարհների վիճակը մշտական մտահոգության թեմա է, քանի որ ձյունն անխիղճ կերպով վնասում է այն ամենը, ինչ կառուցում ենք: Վարելու ձևը և՛ զվարճալի էր, և՛ միևնույն ժամանակ մտահոգիչ: Մեքենան ընթանում էր նախ բավական արագ, և երկրորդ` ճանապարհի կենտրոնով, որպեսզի խուսափի վայրի կենդանիներից: Մենք էլ վայրի կենդանիների հետ կապված խնդիրներ ունենք, սակայն Էստոնիայում ոչ ոք ճանապարհի մեջտեղով չի վարում, հատկապես` երկշարք մայրուղու: Ճանապարհին սպիտակ գիծ կա: Առավոտյան 8–ին Ջերմուկը մեզ ող ջունեց իր սառնաշունչ և ցուրտ, թարմ լեռնային օդով: Մեկ այլ առասպել էլ հօդս ցնդեց. միշտ կարծել եմ, որ հարավում պետք է տաք լինի: Եղանակի տեսությունն ինձ նախապես զգուշացրել էր, բայց ներքուստ հրաժարվում էի հավատալ: Սարեր լինեն թե չլինեն` հարավում պետք է տաք լինի: Թեև առող ջարանային հանգստավայր Ջերմուկը ջերմությամբ չգգվեց, բայց այլ աշխարհ ցույց տվեց: Առաջին օրն իհարկե անցավ հոգնածության շղարշի ներքո, բայց թարմ, բուժիչ, լեռնայի օդը բավականին վերականգնեց ուժերս, որպեսզի ունակ լինեմ հիանալու: Նայելը բավականին դժվար էր ինձ համար, ու չնայած աչքերս շատ զգայուն են` երբեք մտքովս չի անցել արևային ակնոց վերցնել: Արևն ամիսներ շարունակ անտեսել էր Էստոնիան, ու տարօրինակ էր մտածել, որ ինչ–որ տեղ կարող է այնքան արևի լույս լինել, որ ես ուզենամ այն ստվերել: Մեզ ցույց տվին լեռնային լանդշաֆտն ու շրջանի ամենակարևոր վայրերը: Մեզ դահուկորդների համար նախատեսված վերելակով անցկացրին հովտի վրայով. էստոնացիների դեմքերը վախից կանաչել էին ճամփորդության ընթացքում: Դեռ 24 ժամ առաջ քայլում էի ծովի մակարդակին, իսկ հիմա 3000 մ բարձր էինք: Ջերմ արևի տակ ես հանեցի բաճկոնս, կանգնեցի լանջին` միայն շապիկով, շնչեցի առող-

– the Estonians had pretty green faces during that trip. Less than 24 hours before I had walked on the sea level and now we were 3000 km higher. In the warm sun I removed my coat and stood on a slope wearing just a T–shirt, breathed in the recuperating air and I was jealous. It felt so good, so good that I would have loved to stay longer.

There is a word in most of soviet realistic work–related literature – “tuusik”. It something that you can earn for good work and if you do it allows you to go on vacation, get hotels and cetera. I had imagined the various places it was possible to go to with that merit and Jermuk was a lot like them.

The climate was fantastic, but for some strange reason Jermuk was not filled with tourists like it deserves to be. There was a grandiose abandoned hotel resting on a slope. There were a lot of abandoned buildings, even newer ones, even those that seemed to have had a touristic function.

Alongside were functioning hotels and sites which also seemed to be in little use. I never learned the reasons of this emptiness.

M. Sabolotny

170

Armenia has everything Estonia does not: mountains, sun, warmth. Estonia has everything Armenia does not: sea, plains, crispy winter. I was assured by the nature that geographically we are opposites but I was still determined to find those similarities we were supposed to have.

One of the first things that I noticed was that the food was familiar.

I had never really though how far food could move in the Union.

Indeed, some things we eat in Estonia are from far away. For example buckwheat has always seemed fishy to me even though it is not even that foreign. Not just the ingredients, but also the simplicity and basicness on recipes which was mostly because there was a lack of food. Also a lot of Slavonic recipes have spread: borš, solyanka, thick pancakes, pelmenis etc. And obviously, the drinking culture was pretty even throughout the territory. Armenian brandy is famous. It was nice to be in a foreign country without an upset organism. All that made Armenia feel very much at home.

Secondly I could not stop noticing that Armenia was filled with

171 Մ. Սաբոլոտնի

ջարար օդն ու նախանձեցի: Այնքան լավ էր, այնքան լավ, որ կուզեի ավելի երկար մնալ: Խորհրդային ռեալիստական մասնագիտական գրականության մեծ մասում մի բառ կա` «տուսիկ»: Դա մի բան է, որը կարող ես վաստակել լավ աշխատանքով, ու եթե այդպես ես անում, դա քեզ թույլ է տալիս արձակուրդ գնալ, հյուրանոցներից օգտվել և այլն: Ես պատկերացրել եմ զանազան վայրեր, որտեղ հնարավոր էր գնալ այդ վաստակն ունենալով, և Ջերմուկը շատ էր նման դրանց: Ցնցող կլիմա էր, սակայն ինչ–ինչ տարօրինակ պատճառներով Ջերմուկն ըստ արժանվույն լի չէր զբոսաշրջիկներով: Լանջի վրա մի վիթխարի լքված հյուրանոց կար: Բազում լքված շինություններ կային, նույնիսկ ավելի նորերը, նույնիսկ նրանք, որոնք կարծես թե զբոսաշրջային նշանակության էին: Մոտակայքում գործող հյուրանոցներ ու հանգստյան կենտրոններ կային, որոնք ևս այդքան մարդաշատ չէին: Այդպես էլ չհասկացա դրանց դատարկության պատճառը: Հայաստանն ունի այն ամենն, ինչ Էստոնիան չունի` լեռներ, արև, ջերմություն: Էստոնիան ունի այն ամենն, ինչ Հայաստանը չունի` ծով, հարթավայրեր, խստաշունչ ձմեռներ: Ես ըստ էության վստահ էի, որ աշխարհագրորեն մենք հակադիր ենք, սակայն դեռևս վճռական էի տրամադրված` գտնելու այն նմանությունները, որոնք ենթադրաբար պետք է ունենայինք: Առաջին առանձնահատկություններից մեկը, որ գրավեց ուշադրությունս, այն էր, որ ուտելիքը հարազատ էր: Երբեք մտքովս չի անցել, թե որքան հեռու կարող է ուտելիքը հասնել Միության սահմաններում: Իսկապես, որոշ բաներ, որոնք ուտում ենք Էստոնիայում, հեռու հեռվից են: Օրինակ՝ հնդկացորենն ինձ միշտ կասկածելի է թվացել, թեև դա այնքան էլ օտար չէ: Ոչ միայն բաղադրիչները, այլև պարզությունն ու բաղադրատոմսերի էությունը, հիմնականում որովհետև ուտելիքի պակաս կար: Նաև շատ սլավոնական բաղադրատոմսեր են տարածվել` բորշչ, սոլ յանկա, յուղաբլիթ, պելմեններ և այլն: Եվ, իհարկե, խմելու մշակույթը, որը նույնն է ողջ խորհրդային տարածքով մեկ: Հայկական կոնյակը հանրահայտ է: Հաճելի էր լինել օտար երկրում` առանց օրգանիզմը խաթարելու: Այդ ամենը Հայաստանը շատ հարազատ էին դարձնում: Երկրորդ՝ անընդհատ նկատում էի, որ Հայաստանը լի է այն բաներով, որոնք Էստոնիայում վերացել են` այսպես կոչված եվրոնորմաների պարտադրանքով` ճանապարհների առևտրային վահանակները, փոքրիկ սննդի կետերը և այլն: Նաև բոլոր այն բաները, որոնք դեն ենք նետել ատելության պատճառով, այն ամենն, ինչ «ռուսական» էր:

things that had been removed in Estonia by those so–called euro–norms: the commercial panels on the roads, small food joints etc. Also all those things we had thrown away due to hate, all those “Russian” things. The cars are a good example. The car is more important than the place of residence for an average Estonian, with a car one can show his wealth.

An average Estonian would rather live in a small apartment than drive a bad car. A very different situation showed itself in Belgium where cars were considered as practical objects and old dented cars were a regular sight. Now the number of new cars in Estonia is fairly big and if lacking money to purchase a new car and forced to agree with a used one, then it should be at least western. Zhigulis, Moskviches, Zaporozhets and others started to disappear at the speed of light with the new order and now have become very rare.

Armenia on the other hand demonstrated streets where the most expensive Lexus drove aside a Zhiguli held together with tape. The streets reminded of the nineties in Estonia where also it was possible to see all

M. Sabolotny

172

cars ever made in the previous thirty years. The main contrast was of course noticeable mostly in Yerevan, life in the country was something very different.

There are some common social problems. Population moving to the capital is another common problem for Armenia and Estonia. Life and money is capital, and the country is abandoned to find happiness there. A third of the population lives in the capital in both countries.

I cannot know what Armenians think, but Estonians seem to rather live in a small apartment at the end of Tallinn than in a big house in the country. This kind on movement has brought a situation where it is very difficult to move back into the countryside as due to the lack of people it is not possible to offer necessary work and services there.

Post offices have been closed, village stores dying one by one, just lately many fire squads were closed since there was a lack of work. The only thing Estonia has done to promote life in the country is improving the infrastructure; the roads are in a surprisingly good state even at places with a very small population. This is our reality right now.

173 Մ. Սաբոլոտնի

Մեքենաները դրա վառ օրինակն են: Սովորական էստոնացու համար մեքենան ավելի կարևոր է, քան բնակարանը. մեքենան ցույց է տալիս մարդու հարստությունը: Սովորական էստոնացին ավելի շուտ կապրի փոքրիկ բնակարանում, քան թե վատ մեքենա կվարի: Իսկ այստեղ նույն իրավիճակն է, ինչ Բելգիայում, որտեղ մեքենաները գործնական նշանակություն ունեն, և հին, վնասված մեքենաները սովորական երևույթ են: Հիմա Էստոնիայում շատ են նոր մեքենաները, բայց եթե գումարը չի բավականացնում գնելու նորը, ու ստիպված ես համակերպվել օգտագործածի հետ, այն գոնե պետք է արևմտյան մեքենա լինի: «Ժիգուլի»–ները, «Մոսկվիչ»–ները, «Զապորոժեց»–ներն ու մյուս տեսակները նոր հրամանով սկսեցին լույսի արագությամբ անհետանալ և հիմա խիստ հազվադեպ են դարձել: Մյուս կողմից՝ Հայաստանը ներկայացավ փողոցներով, որտեղ ամենաթանկարժեք «Լեքսուսն» ընթանում էր «Ժիգուլիի» հետ կողք կողքի` ժապավենով կապված: Փողոցներն ինձ հիշեցրին իննսունականների Էստոնիան, որտեղ նույնպես հնարավոր էր տեսնել նախորդ երեսուն տարում երբևէ ստեղծված բոլոր մեքենաները: Հիմնական հակադրությունն, իհարկե, ավելի շատ նկատելի էր Երևանում, գյուղում կյանքը խիստ տարբերվում էր: Կան որոշ ընդհանուր սոցիալական խնդիրներ: Մայրաքաղաք տեղափոխվող բնակչությունը դարձյալ ընդհանուր խնդիր է Հայաստանի և Էստոնիայի համար: Կյանքն ու փողը մայրաքաղաքում են, իսկ գյուղը լքված է, թողնված բախտի քմահաճույքին: Երկու երկրներում էլ բնակչության մեկ երրորդն ապրում է մայրաքաղաքում: Չեմ կարող ասել, թե հայերն ինչ են մտածում, բայց էստոնացիներն ավելի հակված են ապրելու Տալլինի ծայրամասում գտնվող փոքրիկ բնակարանում, քան գյուղի մեծ տանը: Նման տեղափոխությունը ստեղծել է մի իրավիճակ, երբ շատ դժվար է վերադառնալ գյուղ և մարդկանց պակասի հետևանքով անհնար է այնտեղ ապահովել անհարժեշտ աշխատանքն ու ծառայությունները: Փոստային գրասենյակները փակվել են, գյուղական խանութները մեկը մյուսի հետևից մեռնում են, վերջերս հրշեջ շատ ստորաբաժանումներ են փակվել` աշխատանքի պակասի պատճառով: Միակ բանը, որ Էստոնիան արել է գյուղում՝ կենսապայմանները բարելավելու համար, ենթակառուցվածքային բարեփոխումն է. ճանապարհները զարմանալիորեն լավ վիճակում են, նույնիսկ փոքրաթիվ բնակչություն ունեցող բնակավայրերում: Դա է մեր այժմյան իրականությունը: Հայաստանն ինձ հիշեցրեց Էստոնիան, ու վախ ներշնչեց, որ նման բաներ կարող են պատահել այնտեղ և, փաստորեն, արդեն կատար-

Armenia reminded me of Estonia and caused a fright that similar things could happen there, and actually, are already happening. They told us that emigration is huge and in addition the population is running towards the capital as if the earth were contaminated.

Another similar national stupidity seemed to be greed: the principle that the maximum amount of money should be taken immediately, never thinking about the future. Everything tourist related was expensive. It might even be one of the reasons why there were so few tourists. Greed is a part of human nature which itself was something that was common and different at the same time for the two nations. I recognized a lot of those people, but not all parts of them. I understood and misunderstood them at the same time.

What caught my eye was that Armenians did not seem to be the slightest bit hostile to Russians. In Estonia, the painful wounds of the late past have not yet healed and Russians are the easiest to blame for them.

Integration inside the state works pretty well, at least in areas where

M. Sabolotny

174

different roots are mixed. The difference between people with different roots is disappearing as ones are integrating and others are calming down and getting used to each other. But the anger against Russia has not gone anywhere; they the scapegoats to blame for all the malheur of the previous century and many before.

Armenians spoke Russian well and did not seem to have anything against Russia and its culture. There were even Russian songs on the radio even though they lack a Russian–speaking population.

Another great difference was the attitude towards history.

Armenians are very proud of their grandiose history that reached to times far–far away, it even seem to give them power having that great glory behind their backs. In Estonia we do not really have much to brag about, usually when speaking of history we complain about the bad Germans and Swedes and Russians and others who did not let us do our thing. How they forced religion, customs and blood on us, how the enslaved us for centuries and stole our land etc.

We never let anyone be mistaken in a single negative fact and have

175 Մ. Սաբոլոտնի

վում են: Ասացին, որ արտագաղթը վիթխարի չափերի է, և, ի լրումն, բնակչությունը փախչում է դեպի մայաքաղաք, ասես երկիրը վարակված լինի: Մեկ այլ միանման ազգային հիմարություն թվաց ագահությունը` այն սկզբունքը, որ առավելագույն քանակի գումար պետք է վերցվի անմիջապես` առանց ապագայի մասին մտածելու: Զբոսաշրջության հետ կապված ցանկացած բան թանկ էր: Երևի դա էլ պատճառներից մեկն է, որ զբոսաշրջիկներն այդքան սակավ են: Ագահությունը մարդկային էության մասն է, որն ինքնին համընդհանուր էր և, միևնույն ժամանակ, տարբեր` երկու ազգերի համար էլ: Ես ճանաչեցի նման շատ մարդկանց, բայց ոչ նրանց բոլոր կողմերը: Ես հասկանում ու միևնույն ժամանակ չէի հասկանում նրանց: Իմ աչքին զարնեց այն, որ հայերն ասես բացարձակապես թշնամաբար չէին տրամադրված ռուսների հանդեպ: Էստոնիայում ոչ վաղ անցյալի ցավոտ վերքերը դեռևս չեն ապաքինվել, ու դրանց համար ամենահեշտը ռուսներին մեղադրելն է: Պետության ներսում ինտեգրվելը բավականին լավ է գործում, գոնե այն տարածքում, որտեղ միախառնված են տարբեր արմատներ: Տարբեր արմատներով մարդկանց միջև տարբերությունն անհետանում է, քանի որ ոմանք ինտեգրվում են, իսկ մյուսները հանդարտվում են ու համակերպվում միմյանց: Սակայն Ռուսաստանի դեմ զայրույթը ոչ մի տեղ չի կորել. նա է այն քավության նոխազը, որը մեղադրվում է նախորդ դարի ու դրանից առաջ եղած ողջ դժբախտության մեջ: Հայերը լավ էին ռուսերեն խոսում ու չթվաց, թե Ռուսաստանի և դրա մշակույթի դեմ ինչ–որ բան ունեն: Ռադիոյով նույնիսկ ռուսական երգեր էին հնչում, թեև ռուսախոս բնակչությունը քիչ է: Մեկ այլ մեծ տարբերություն էր պատմության հանդեպ վերաբերմունքը: Հայերը շատ են հպարտանում իրենց փառապանծ պատմությամբ, որը շա՜տ–շատ հեռուն է գնում. նույնիսկ թվում է, որ նրանց ուժ է տալիս թիկունքին այդ մեծ փառքն ունենալը: Էստոնիայում իրականում այնքան էլ պարծենալու բան չունենք. սովորաբար պատմությունից խոսելիս գանգատվում ենք վատ գերմանացիներից, շվեդներից, ռուսներից և ուրիշներից, ովքեր մեզ թույլ չտվին մեր գործով զբաղվել: Ինչպե՜ս մեզ կրոն պարտադրեցին, սովորույթներ և արյուն, ինչպե՜ս ստրկացրին մեզ դարեր շարունակ և հափշտակեցին մեր հողը և այլն: Մենք երբեք որևէ մեկին թույլ չենք տալիս սխալվել անգամ մեկ բացասական փաստի հարցում և պետք է անընդմեջ ուղղենք դրանք: Գանգատվելը սովորաբար ավելի տարածված է, քան մեր հաղթա-

to correct them constantly. Whining is normally more widespread than talking about our victories. Armenia also has a very dark point in their history – the genocide. It seemed to be important that everybody acknowledged and condemned it. That seemed at points to be even more important to them than knowing the rest of their history.

Armenians seemed to be very religious, although publicly our hosts did not demonstrate much of their religion. One the one side this is a difference, but on the other a similarity. Estonians used to have their pagan religion, until with foreign rule imported foreign religion: first general Christianity, then after the split Lutheran, Orthodox, Lutheran again. The crowd was converted on a regular basis. For us, it was something foreign that never really stuck and it was the easiest thing for the atheistic Soviet government to erase. Although recent studies show that Estonians are very spiritual and some even believe in the existence of a greater power, the most appealing is considered to be the earth–

M. Sabolotny

176

belief. However this is something that will take centuries to (re)develop if it will ever do it at all.

For Armenians religion owns a greater meaning being such an old tradition. There is even a myth that says Armenian churches have a miraculous vibe. I do not have a lot material of comparison as I have always avoided churches because whenever I enter into one, I always feel out of place and wish to leave. Even at my great aunts funeral I felt like a criminal for standing in a church. But I do know that the main church of the Tatev convent was the first church where I lit a candle because it was the first church that felt welcoming.

The time I spent in Armenia made me think a lot about the influences of the soviet time. What would Armenia and Estonia have in common if there had not been the Soviet Union? As mentioned, geographically we are opposites. Also historically as they were already building cities when some of our ancestors were emptying the Baltic Sea of seals and the others were still hanging out in the Urals. Now they are up there on their mountains, they are

177 Մ. Սաբոլոտնի

նակների մասին խոսելը: Հայաստանը ևս շատ մութ էջ ունի իր պատմության մեջ` ցեղասպանությունը: Թվում է` կարևոր է, որ բոլորը դա ընդունեն և դատապարտեն: Պահեր կային, որ թվում էր` դա նրանց համար ավելի կարևոր է, քան մնացած պատմությունը: Հայերը կարծես շատ հավատացյալ էին, թեև հրապարակավ մեր տանտերերն իրենց կրոնը շատ ի ցույց չդրեցին: Մի կողմից սա տարբերություն է, մյուս կողմից` նմանություն: Էստոնացիները հեթանոս էին, քանի դեռ օտարերկրյա տիրապետությունը չներմուծեց օտարերկրյա կրոն` սկզբում ընդհանուր քրիստոնեություն, հետո՝ լ յութերականություն, ուղղափառություն, դարձյալ լ յութերականություն: Ամբոխը կանոնավոր կերպով հավատափոխ արվեց: Մեզ համար դա օտար մի բան էր, որն իրականում երբեք չարմատավորվեց, և աթեիստ խորհրդային կառավարության համար դա ջնջելն ամենահեշտ բանն էր: Չնայած վերջերս արված հետազոտությունները ցույց տվին, որ էստոնացիները շատ հոգևոր են, ու ոմանք նույնիսկ հավատում են վերերկրային ուժին, ավելի հոգեհարազատ է համարվում երկրագնդի հավատը: Այնուամենայնիվ, սա մի բան է, որը դարեր կպահանջի զարգանալու համար, եթե ընդհանրապես երբևէ նման բան տեղի ունենա: Հայերի համար կրոնն ավելի մեծ նշանակություն ունի` լինելով այդքան հին ավանդույթ: Նույնիսկ առասպել կա, ըստ որի` հայկական եկեղեցիները հրաշագործ ազդեցություն ունեն: Ես համեմատության համար շատ նյութ չունեմ, քանի որ միշտ խուսափել եմ եկեղեցիներից, որովհետև երբ մտնում եմ եկեղեցի, ինձ միշտ անհարմար եմ զգում ու ցանկանում եմ հեռանալ: Նույնիսկ մեծ մորաքրոջս հուղարկավորության ժամանակ ինձ հանցագործ էի զգում` եկեղեցում կանգնելու համար: Սակայն գիտեմ, որ Տաթևի վանքի հիմնական եկեղեցին առաջինն էր, որտեղ մոմ վառեցի, որովհետև դա առաջին եկեղեցին էր, որը հյուրընկալ թվաց: Հայաստանում անցկացրած ժամանակն ինձ ստիպեց շատ մտածել խորհրդային ժամանակաշրջանի ազդեցությունների մասին: Հայաստանն ու Էստոնիան ի՞նչ ընդհանրություն կունենային, եթե չլիներ Խորհրդային Միությունը: Ինչպես նշել էի, աշխարհագրորեն մենք հակադիր ենք: Նաև պատմականորեն, քանի որ երբ մեր նախնիներից ոմանք Բալթիկ ծովը դատարկում էին փոկերից, իսկ մյուսներն էլ դեռ Ուրալում էին բնակվում, նրանք արդեն քաղաքներ էին կառուցում: Հիմա նրանք իրենց լեռներում են, քրիստոնյաներ են, ովքեր խոսում են հնդեվրոպական լեզվով ու գրում են իրենց սեփական այբուբենով: Էստոնիան, մյուս կողմից, հիմնականում աթեիստական եր-

Christians who speak an Indo–European language and write it with their own alphabet. Estonia on the other hand is a mostly atheist country, our believers are Lutheran or Orthodox; we speak a Finno– Ugric language which we write in Latin letters. The difference in humans reaches even beyond the culture to simple physique: they are tanned, we are pale; they have temperament, we are among the drowsiest and coldest beings in this planet. While they kiss for hello, we take a moment before shaking hands to assess the necessity of the gesture. Yet Armenia still felt more at home than any Western– European country.

Armenia and Estonia are indeed similar yet different in many aspects of which the most important could be considered those fifty years having been adopted to the same family. Alongside the Soviet era is the time it takes to recuperate from it, the time where we live now and the future that lies ahead. Estonia and Armenia have taken just slightly different courses, where the point is the same. Shall we continue a similar path or

M. Sabolotny

178

part ways on a random corner? Shall we in fifty years still be able to eat at the same table?

Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

179 Մ. Սաբոլոտնի

կիր է, իսկ մեր հավատացյալները լ յութերական են կամ ուղղափառ. մենք խոսում ենք ուգրո–ֆիննական լեզվով, որը գրում ենք լատինատառ: Մարդկանց միջև տարբերությունը մշակույթից բացի հենց կազմվածքին էլ է վերաբերում. նրանք թուխ են, մենք` գունատ, նրանք տաքարյուն են, մենք` այս մոլորակի ամենաքնատ ու ամենասառն արարածներից: Նրանք ող ջունելիս համբուրվում են, մինչդեռ մենք մի պահ կանգ ենք առնում` գնահատելու ձեռքսեղմումի անհրաժեշտությունը: Այնուամենայնիվ, Հայաստանն ավելի հարազատ թվաց, քան ցանկացած արևմտաեվրոպական երկիր: Հայաստանն ու Էստոնիան իսկապես նման են, թեպետ շատ կողմերով նաև տարբեր են: Նմանություններից ամենակարևորը կարելի է համարել այն հիսուն տարիները, որոնց ընթացքում միևնույն ընտանիքին են պատկանել: Խորհրդային ժամանակաշրջանի կողքին այն ժամանակն է, որը պետք է դրանից ուշքի գալու համար, ժամանակը, որում այժմ ապրում ենք, և ապագան, որն առջևում է: Էստոնիան և Հայաստանը պարզապես թեթևակի տարբեր ուղղություններ են վերցրել, որտեղ նպատակակետը նույնն է: Կշարունակե՞նք արդյոք միևնույն ուղին, թե՞ պատահական անկյունում կբաժանվեն մեր ճանապարհները: Հիսուն տարի հետո դեռ ընդունակ կլինե՞նք ճաշել միևնույն սեղանի շուրջ:

Geert van Istendael Խերտ վան Իս տեն դել Belgium

Բելգիա

Geert van Istendael writes poetry, novels, fairy tales and essays.

In his book entitled “The Belgian labyrinth�, which since 1989 has been published 17 times, he tries to represent to foreigners the complex and delicate peculiarities of his homeland.

ÔłÖ€ Ő´ Ő§ Ő˘ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€, ŐžŐĽŐşŐĽÖ€, Ő°ŐĽÖ„ŐŤŐĄŐŠŐśŐĽÖ€, ŐĄŐŻŐśŐĄÖ€ŐŻŐśŐĽÖ€: ÔťÖ€ ÂŤÔ˛ŐĽŐŹŐŁŐŤŐĄŐŻŐĄŐś ՏեբՍրՍ՜Պոս ŐŁÖ€Ö„ Ő´, Ő¸Ö€ 1989 ŐŠŐžŐĄŐŻŐĄŐśŐŤÖ ďŹ•ŐśŐš Ö…Ö€Ő˝ Ő°ŐĄÖ€ŐĄŐżŐĄÖ€ŐĄŐŻŐžŐĽŐŹ Ő§ ŐżŐĄŐ˝ŐśŐľŐ¸ŐŠ ŐĄŐśŐŁŐĄŐ´, ŐśŐĄ ÖƒŐ¸Ö€Őą Ő´ Ő§ Ö…ŐżŐĄÖ€ŐĽÖ€ŐŻÖ€ŐĄÖ ŐŤŐśŐĽÖ€ŐŤŐś ŐśŐĽÖ€ŐŻŐĄŐľŐĄÖ ŐśŐĽŐŹ ŐŤÖ€ Ő°ŐĄŐľÖ€ŐĽŐśŐŤÖ„ŐŤ Ő˘ŐĄÖ€Ő¤ Őś րբ ե՟ե՜չ՜եհետկ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€Ő¨:

Near Djermuk Mountain lake. Plains of water.

Small church points to God. Or to sunlit snow on tops?

G. van Istendael

182

ՋԵՐՄ ԿԻ ՄՈՏ Լեռնային լիճը` հայելաջրով: Մատուռն առ Աստված կամ գագաթի ձյունը ճերմակ:

Խ. վան Իստենդել

183 Թարգման թյ նը` Աննա Մարտիրոսյան–Մատտարի

Swantje Lichtenstein Սվանտիե Լիխտենշտեյն Germany

Գերմանիա

Starting from 2007 to this day Swantje Lichtenstein lectures at the department of literature, creative written speech and mass media study of the University of Applied Sciences in Dusseldorf, Germany.

She likes to make an experimental approach to the artistic speech, to create – passing all bounds of languages’ accepted rules.

2007 ŐŠŐžŐĄŐŻŐĄŐśŐŤÖ Ö ŐĄŐľŐ˝Ö…Ö€ Ő¤ŐĄŐ˝ŐĄŐžŐĄŐśŐ¤ Ő´ Ő§ ÔłŐĽÖ€Ő´ŐĄŐśŐŤŐĄŐľŐŤ Ô´Őľ Ő˝ŐĽŐŹŐ¤Ő¸Ö€Ö† Ö„ŐĄŐ˛ŐĄÖ„ŐŤ ÔżŐŤÖ€ŐĄŐźŐĄŐŻŐĄŐś Ő°ŐĽŐżŐĄŐŚŐ¸Őż ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€ŐŤ Ő°ŐĄŐ´ŐĄŐŹŐ˝ŐĄÖ€ŐĄŐśŐŤ ŐŁÖ€ŐĄŐŻŐĄŐś ŐŠŐľŐĄŐś, Ő˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽŐĄŐŻŐĄŐś ŐŁÖ€ŐĄŐžŐ¸Ö€ Ő­Ő¸Ő˝Ö„ŐŤ Ö‡ ŐŹÖ€ŐĄŐżŐžŐĄŐ´ŐŤŐťŐ¸Ö ŐśŐĽÖ€ŐŤ Ő¸Ö‚Ő˝Ő¸Ö‚Ő´ŐśŐĄŐ˝ŐŤÖ€Ő¸Ö‚ŐŠŐľŐĄŐś Ő˘ŐĄŐŞŐśŐ¸Ö‚Ő´: Ő?ŐŤÖ€Ő¸Ö‚Ő´ Ő§ ÖƒŐ¸Ö€ŐąŐĄÖ€ŐĄÖ€ Ő´Ő¸ŐżŐĽÖ Ő´ Ö Ö ŐĄŐ˘ŐĽÖ€ŐĽŐŹ ŐŁŐĽŐ˛ŐĄÖ€ŐžŐĽŐ˝ŐżŐĄŐŻŐĄŐś Ő­Ő¸Ő˝Ö„ŐŤ Ő°ŐĄŐśŐ¤ŐĽŐş, Ő˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽŐĽŐŹ` Ő°ŐĄŐżŐĽŐŹŐ¸Őž ŐŹŐĽŐŚŐž Ő´ Ő¨ŐśŐ¤ ŐśŐžŐĄŐŽ ŐŻŐĄŐśŐ¸ŐśŐśŐĽÖ€ŐŤ Ő˝ŐĄŐ°Ő´ŐĄŐśŐ¨:

PENTECOSTEOR: APRICOT KERNELS

1.

S. Lichtenstein

186

If this woman wears a rope and lifts the curtain made out of dessous and whitish flowers or forgotten fingertips on new windows she isn’t looking through but put together the ton of heads

ՀՈԳԵԳԱԼ ՍՏ ԿԱՄ ԾԻՐԱՆԻ ՄԻՋ ԿՆԵՐ 1.

կազմված ներքևից և սպիտակավուն ծաղիկներից կամ մոռացված մատնահետքերից նոր պատուհաններին նա չի նայում միջով այլ միավորում է տոննայով գլուխներ

187 Ս. Լիխտենշտեյն

Եթե այս կինը պարան է կրում և բարձրացնում է վարագույրը

2.

Highlight Meekly stooping Walk the eldest Gardens to take everything collecting tears going further to inventions or secrets male nut trees silk worms mullf ixations placer mining palaces little las vะตgas the night flights keep telling me to keep it S. Lichtenstein

188

3.

Easy and beloved The first land Fanfold paper Gold and purple Light the chapter Of the hill Another world Over the top Without any doubts The beginning in itself 4.

Bouffant eden An army of letters The long yellow

2. Ցոլք մեղմորեն նվազող քայլում է ամենամեծ պարտեզներում որ վերցնի ամենը հավաքելով արցունքներ գնալով հեռուն դեպի գյուտեր կամ գաղտնիքներ արու ընկուզենիների շերամի որդեր մուսլինի ամրացումներ հանքաշերտերի հանքարդյունաբերական պալատներ փոքրիկ լաս վեգաս գիշերը թռչում է շարունակելով ասել ինձ որ դա պահեմ

Հեշտ և սիրելի առաջին հողը թղթե ժապավեն ոսկեգույն և մանուշակագույն լուսավորում են գլուխը բլրի այլ աշխարհ գագաթից էլ վեր առանց որևէ կասկածների սկիզբը հենց իր մեջ 4. Ընդարձակ եդեմ տառերի բանակ երկար դեղին

Ս. Լիխտենշտեյն

189

3.

Candles thin In pomegranate Mirrors over The skin in a line orange plums culled 5.

S. Lichtenstein

190

The last line Striped the leaves Of thyme crestfallen on common ground a political architecture the double nosed widget rosy cheeked knows all about words watches the teleferic fidgeting to the stone’s whispers rewind 6.

Area of lullabies construction in verses white mountain ranges every letter is astadion of carnations an adam with breasts an angel with flabellum a ghost with a thick neck serapis out of the can cleopatra’s finger genetics of words signs of arms analogical writing

մոմերը բարակ նռան մեջ հայելիներ մաշկի վրա շարքով նարնջագույն սալորներ քաղած 5.

6. Օրորոցայինների տարածք բանաստեղծական կառուցվածք սպիտակ լեռների շարքեր յուրաքանչյուր տառ մարզադաշտ է մեխակների ադամ կրծքերով հրեշտակ հովհարանման կառուցվածքով ուրվական հաստ պարանոցով սերապիս տարայից դուրս եկած կլեոպատրայի մատ բառերի գենետիկա ձեռքերի նշաններ համանման գրություն

191 Ս. Լիխտենշտեյն

Վերջին գիծը գծանշեց տերևները ծոթրինի տրտում ընդհանուր գետնին քաղաքական ճարտարապետություն երկաստիճան առարկա վարդագույն այտերով գիտի ամեն ինչ բառերի մասին նայում է ճոպանուղուն խռովելով քարերի շշուկների վերակծկումը

the lecture bootle I am myself with me 7.

S. Lichtenstein

192

Diluvian on Lubar on the seventeenth day of the seventh month on the sixteenth donkey of the sixth try on the fifttheenth page of the fifth book on the forteenth corner of the fourth earth on the thirteenth round of the third mankind on the twelveth loss of the second hand on the eleventh year of the first land 8.

Vayots Dzor or The bubbels of Dr.H., we drink it from the can, we left the right to walk the softness of the moon three sources of water reveal the style of the sourrounding hills the taste of apples made from gopher

ընթերցանության բութլը ես ինքս ինձ հետ եմ 7.

8. Վայոց Ձոր կամ դոկտոր Հ.–ի պղպջակներ, մենք դա խմում ենք տարայից, մենք թողեցինք քայլելու իրավունքը լուսնի փափկությունը ջրի երեք աղբյուրներ բացահայտել ոճը շրջապատող լեռների խնձորների համը պատրաստված գետնասկյուռից

193 Ս. Լիխտենշտեյն

Ջրհեղեղ Լուբարում տասնյոթերորդ օրը յոթներորդ ամսի տասնվեցերորդ ավանակում վեցերորդ փորձի տասնհինգերորդ էջում հինգերորդ գրքի տասնչորսերորդ անկյունում չորրորդ երկրագնդի տասներեքերորդ շրջանում երրորդ մարդկության տասներկուերորդ կորստում երկրորդ ձեռքի տասնմեկերորդ տարում առաջին հողի

9.

Next to a display case Two steps to the left One chassĂŠ the dog Dances around the fire The trees and words Are lined up shame Is sweet and pillows With cinnemon dust The soldiers of the letters are young and step out behind the hotel 10.

S. Lichtenstein

194

The quake At the lake Of the cat was one shared sigh behind a border eight were safe and built a boat

9. Ցուցափեղկի կողքին երկու քայլ դեպի ձախ մեկ շասե շունը պարում է կրակի շուրջ ծառերն ու բառերը շարված են ամոթը քաղցր է և բարձերը դարչինի փոշով տառերի զինվորները երիտասարդ են ու զվարճանում են հյուրանոցի հետևում 10.

195 Ս. Լիխտենշտեյն

Երկրաշարժը լճում կատվի մի համընդհանուր հոգոց էր սահմանի հետևում ութն ապահով էին ու կառուցեցին նավակ

BOOKS I WANTTOWRITE IN ARMENIA

S. Lichtenstein

196

Book of the Alphabet Book of the Ark Book of Breasts Book of Circles Book of Donkeys Book of Drinks Book of Eden Book of the Egg Book of Europe Book of First Things Book of Genocides Book of Ghosts Book of Hills Book of Hips Book of Iron Book of Items Book of Jalopy Book of Jam Book of Kisses Book of the Key Book of the King Book of the Klutz Book of Lassie Swirl Book of Lowness Book of Me Book of the Mouth Book of Noone Book of the Other Book of Palms

Book of Questions Book of Quakes Book of Quarrel Book of Roads Book of Roses Book of Sobs Book of Sources Book of Survey Book of Sounds Book of the Swimming Cat Book of the Thought Book of Tape Book of Themes Book of Tickling Book of Trails Book of the Unique Book of Unliftings Book of Utensils Book of the Vague Book of Values Book of Wells Book of Wigmakers Book of Wisdom Book of the X–Ray Book of Yearnings Book of Yarns Book of Zombies Book of the Zenith

ԳՐՔԵՐ, ՈՐՈՆՔ ՑԱՆԿԱՆ Մ ԵՄ ԳՐԵԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆ Մ Երկրաշարժերի Գիրք Վեճի Գիրք Ճանապարհների Գիրք Վարդերի Գիրք Հեծկլտոցների Գիրք Աղբյուրների Գիրք Հետազոտության Գիրք Ձայների Գիրք Լողացող Կատվի Գիրք Մտքի Գիրք Ժապավենի Գիրք Թեմաների գիրք Խուտուտի Գիրք Հետքերի Գիրք Բացառիկի Գիրք Չբարձրացումների Գիրք Պարագաների Գիրք Աղոտի Գիրք Արժեքների Գիրք Բարիքների Գիրք Կեղծամագործների Գիրք Իմաստնության Գիրք Ռենտգենյան Ճառագայթի Գիրք Բաղձանքների Գիրք Պատմությունների Գիրք Զոմբիների Գիրք Զենիթի Գիրք Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

197 Ս. Լիխտենշտեյն

Այբուբենի Գիրք Տապանի Գիրք Կրծքերի Գիրք Շրջանների Գիրք Ավանակների Գիրք Խմիչքների Գիրք Եդեմի Գիրք Ձվի Գիրք Եվրոպայի Գիրք Ամենակարևոր Բաների Գիրք Ցեղասպանությունների Գիրք Ուրվականների Գիրք Բլուրների Գիրք Ազդրերի Գիրք Երկաթի Գիրք Իրերի Գիրք Անպետք Մեքենաների Գիրք Խցանման Գիրք Համբույրների Գիրք Բանալու Գիրք Թագավորի Գիրք Դմբլոյի Գիրք Աղջկական Ջրապտույտի Գիրք Ցածրության Գիրք Իմ Գիրք Բերանի Գիրք Ոչ ոքի Գիրք Ուրիշի Գիրք Ձեռքի Ափերի Գիրք Հարցերի Գիրք

Herbert Maurer Հեր բերտ Մաու րեր Austria

Ավստրիա

Poet, prosaist, translator, armenologist Herbert Maurer has translated the works of Grigor Narekatsi into German. He has also translated and edited the collection entitled ÂŤContemporary Armenian proseÂť published in Vienna.

Ô˛ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ, ŐĄÖ€ŐąŐĄŐŻŐĄŐŁŐŤÖ€, ŐŠŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐŤŐš, Ő°ŐĄŐľŐĄŐŁŐĽŐż ÔłŐĽÖ€Ő´ŐĄŐśŐĽÖ€ŐĽŐś Ő§ ŐŠŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐĽŐŹ ÔłÖ€ŐŤŐŁŐ¸Ö€ Ő†ŐĄÖ€ŐĽŐŻŐĄÖ Ő˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€Ő¨: ÔšŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐĽŐŹ Ö‡ Ő­Ő´Ő˘ŐĄŐŁÖ€ŐĽŐŹ Ő§ ŐśŐĄÖ‡ ŐŽŐŤŐĽŐśŐśŐĄŐľ Ő´ ŐŹ ŐľŐ˝ ŐżŐĽŐ˝ŐĄŐŽ ÂŤÔşŐĄŐ´ŐĄŐśŐĄŐŻŐĄŐŻŐŤÖ Ő°ŐĄŐľ ŐĄÖ€ŐąŐĄŐŻÂť ŐŞŐ¸Ő˛Ő¸ŐžŐĄŐŽ Őś

3 panasderstoutiounner 3 lesvov • 3 gedichte in 3 sprachen • 3 poems – 3 languages

TSOV – MEER – SEA 11

H. Maurer

200

gdor me jergink and open the sky von himmel zu himmel arà kasdanav es segelt papier from paper to paper ev tsov ev jergink over the water das meer und die meere gdor ev gdor charming mit duft oder nässe tats e jergink the paper the smell ein wasser für alle more wind for the paper tourt e gam hats more sea for the stones der strand ist das lesen jergink e mer metch die bücher sind schiffe kamin enk gartoum more wind for the paper die tinte schmeckt salzig metchder e mer tchoure so salty the letters die bücher im wind the stones and the water karer ev kami mit himmel im meer a part of the sky es toun vor gartas man liest in der luft from a shore to the other toun es arakasd papier–wind ist frei read fresh like the sea papier ist für uns gdor me jergink

armenia means mountains, stones and sky, but no sea. hundreds of years ago, armenias have also been part of he “mediterrian community” – till now they remember it – the scholars from cilicia, the poets from istanbul – all of them created armenian literature, the smell of the sea was familiar to them.

1

Ներկայացվող արձակ բանաստեղծություններում Հերբերտ Մաուրերն ուշագրավ լեզվական փորձարարություն է կատարել. Հայաստանի մասին նա գրել է երեք լեզվով միաժամանակ. գրական տեքստում նախադասության անդամների մի մասը հայերեն է, մի մասը` անգլերեն, մյուս մասը` գերմաներեն: Դիմելով այս հնարքին` հեղինակն ասես հնարավորություն է ընձեռել ընթերցողին զգալու այս լեզուներից յուրաքանչյուրի արտասանական յուրահատկությունները և դրանց ներդաշնակումը մեկ ստեղծագործության մեջ: Բանաստեղծության հայերեն հատվածները հեղինակը նույնպես լատինատառ է գրել` եվրոպացու համար ընթերցումը հնարավոր դարձնելու նպատակով:

TSOV – MEER – SEA 2 bagas e mer tsove es trocknen die augen no life without sea kamin e trtchoune to swim in the air papier auf der zunge gartal e anvertch without any stones und wasser im haar chonav en darere the ink can be deep mit salz in den augen mer tsov e mer metch and we are the sea darere trnoum en am strand des papiers

now armenia means mountains, stone and sky, and the sky, the peace of sky (gdor me jergink) is the transformation of the sea – in armenia the sky is salty, in the armenian sky you can dive. And you can dive into the language, you can jump in an swim in conversations, very tasty, like the fresh salty water of the mediterrian.

Հ.Մաուրեր

201

TSOV – MEER – SEA 3 sarere engnoum en from east to the west der himmel ist salzig tsov oti metch the wind like a stone tourte trtchoum e wir schmecken das wort in the still of the harbour gartank alikner im steinernen meer with ink on the shore hamov e gartale we like us to taste wie fische und vögel ev tarm e kamin the sea is the sound ev menk tourti vra enk im schwimmen und fliegen like mountains in air

If you throw languages into the water, they become liquid, if you languages in the sky, the would begin to fly – so out of different languages there can be generated one poetry Թարգման թյ նը` հեղինակի

Claudio Pozzani Կ լաու դի ո Պոց ցա նի Italy

Իտալիա

Poet, host and painter Claudio Pozzani is a highly appreciated poet in his homeland and abroad. In remarkable festivals organized in Europe, Latin America and Asia he regularly performs his verses. His works have been translated into more than ten languages and published in remarkable international literary editions and magazines of contemporary poetry.

Ô˛ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ, Ő°ŐĄŐ˛Ő¸Ö€Ő¤ŐĄŐžŐĄÖ€ Ö‡ ŐŁŐĽŐ˛ŐĄŐśŐŻŐĄÖ€ŐŤŐš Ő€ŐĄŐľÖ€ŐĽŐśŐŤÖ„ Ő´ Ö‡ ŐśÖ€ŐĄ Ő˝ŐĄŐ°Ő´ŐĄŐśŐśŐĽÖ€ŐŤÖ Ő¤ Ö€Ő˝ Վեպռս ŐŁŐśŐĄŐ°ŐĄŐżŐžŐĄŐŽ Ő˘ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ: ÔľŐžÖ€Ő¸ŐşŐĄŐľ Ő´, ÔźŐĄŐżŐŤŐśŐĄŐŻŐĄŐś ԹրՍկեվ Ő´ Ö‡ ÔąŐ˝ŐŤŐĄŐľ Ő´ ŐŻŐĄŐŚŐ´ŐĄŐŻŐĽÖ€ŐşŐžŐ¸Ő˛ ŐśŐˇŐĄŐśŐĄŐŻŐĄŐŹŐŤ ÖƒŐĄŐźŐĄŐżŐ¸ŐśŐĽÖ€ Ő´ ŐśŐĄ ŐşŐĄÖ€Ő˘ŐĽÖ€ŐĄŐ˘ŐĄÖ€ Ő°ŐĄŐśŐ¤ŐĽŐ˝ Ő§ ŐŁŐĄŐŹŐŤŐ˝ Ő˘ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŻŐĄŐś ŐĽŐŹ ŐľŐŠŐśŐĽÖ€Ő¸Őž: Ő†Ö€ŐĄ Ő˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€Ő¨ ŐŠŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐžŐĽŐŹ ŐĽŐś ŐżŐĄŐ˝ŐŤÖ ŐĄŐžŐĽŐŹŐŤ ŐŹŐĽŐŚ ŐśŐĽÖ€Ő¸Őž Ö‡ ŐżŐĽŐ˛ ŐĽŐś ŐŁŐżŐĽŐŹ ŐŞŐĄŐ´ŐĄŐśŐĄŐŻŐĄŐŻŐŤÖ ŐşŐ¸ŐĽŐŚŐŤŐĄŐľŐŤ ŐŻŐĄÖ€Ö‡Ő¸Ö€ŐĄŐŁ ŐľŐś ՝եՌգեվՍ՜ ŐŁÖ€ŐĄŐŻŐĄŐś Ő°ŐĄŐśŐ¤ŐĽŐ˝ŐśŐĽÖ€ Ő´ ŐĄŐ´Ő˝ŐĄŐŁÖ€ŐĽÖ€ Ő´:

QUESTE PIETRE PRENDONO VITA DI NOTTE Fontane che cantano in un abbraccio di pietra dei palazzi....

Mi avevano detto che questo era il Paese delle Pietre Urlanti, ma la mia prima impressione, nella piazza resa purpurea dalla sera era che da

C. Pozzani

204

mille sorgenti provenissero voci melodiose, da un “altrove” che avrei cercato nei giorni seguenti.

Persino nel nome del viale che collegava quel concerto liquido al nostro hotel c’era un accenno ad un “altrove” che avevo lasciato, l’Italia, ma come spesso mi accade è l’Altrove il mio habitat naturale.

L’Armenia è per me il punto di collegamento terrestre tra l’Altrove (spazio e tempo) e l’Hic Et Nunc, tra la dimensione del sogno, nel quale tempo e spazio sono sfuggenti a cangianti come mercurio, e la iperrealtà scolpita nelle pietre e nel cuore e visi degli abitanti.

La cattedrale di Echmiadzin, prima tappa di questo viaggio, è il monumento che incarna quel punto di congiunzione. La visione di San Gregorio con Cristo che scende e indica il luogo e il momento per costruirla (Hic et Nunc!) e da allora lo spazio si fonde col tempo in questo luogo abitato dal Patriarca di tutti gli Armeni.

Venendo dalla terra che ospita il Vaticano e che di esso è succube e vittima nella scienza (do you remember Galileo?), nella concezione di famiglia e amore, nella politica, trovo un Altrove lussureggiante nelle

ՔԱՐԵՐԸ ԿՅԱՆՔ ԵՆ ԱՌՆ Մ Երգող շատրվաններ՝ շենքերի քարերով պարուրված

Էջմիածնի տաճարն այս ճանապարհորդության առաջին կետն էր, որը մարմնավորում է հանգրվանի վայրը: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքում Քրիստոսն իջնում է և ցույց տալիս տաճարի կառուցման վայրը (Hic et Nunc), և այդ օրվանից ի վեր տարածությունն ու ժա1

Օ. Մանդելշաﬕ տողն է:

2

Նկատի ունի Իտալական փողոցը:

205 Կ. Պոցցանի

Ինձ ասել էին, որ սա Ճչացող քարերի երկիրն է1, սակայն մթնշաղին ծիրանագույն դարձած հրապարակում իմ առաջին տպավորությունն այն էր, որ հազարավոր աղբյուրներից կարծես մեղեդային հնչյուններ են լսվում, որոնք գալիս են մեկ այլ աշխարհից, որ օրեր անց փնտրելու էի: Այդ ջրային համերգը մեր հյուրանոցին կապող պողոտայի անվան մեջ անգամ դեպի այդ աշխարհը տանող ակնարկ կար2` ԱՅԼ ՏԵՂԸ, որ ես թողել էի հեռվում... Իտալիա... Սակայն ինչպես հաճախ է ինձ հետ պատահում, հենց այնտեղ է իմ էությունը, իմ առօրյան: Հայաստանն ինձ համար երկրային կապ է ԱՅԼ ՏԵՂԻ ու Hic Et Nunc–ի (այստեղ և հիմա) միջև, կարծես երազ, որտեղ ժամանակն ու տարածությունը սնդիկի նման փախչող ու վերացող են, մինչդեռ իրականությունը դրոշմված է քարերի վրա և բնակիչների սրտերում ու դեմքերին:

parole di Garegin the 2nd, quando parla di dialogo interculturale pure interreligioso. Allora penso che “Dialogo” etimologicamente significa “in mezzo alle parole”, quindi un terreno neutro tra la mia convinzione e la tua, tra la mia verità e la tua, un terreno nel quale ci dobbiamo tenere per mano anche se la pensiamo differentemente.

Ecco un altro Altrove che ritrovo qui, in una terra che ha subìto porgendo l’altra guancia e l’orecchio per ascoltare l’Altro.

E’ alla sera che mi ritrovo in un luogo fisico ben preciso, il Museo Parajanov, che tuttavia percepisco come una scatola magica dove prendono vita gli universi paralleli del geniale artista, vero genius loci.

I suoi Collages ridisegnano la storia e la geografia in un caleidoscopio di situazioni e di narrazioni.

Queste opere son ben fisse, appesi al muro, ma ho l’impressione che stiano svolazzando per la casa, come dei pipistrelli.

Il fine settimana ci aspettano le montagne di Jermuk, con il

C. Pozzani

206

consiglio di vestirsi pesante. Ma l’energia che va al di là dello spazio e del tempo ci terrà caldo anche lassù. Nei tre giorni passati a Jermuk, a più di 2000 metri di altitudine, ho indossato solo la mia giacca autunnale di Genova...

La strada per Jermuk ha due tappe.

La prima è un’azienda vinicola, Areni Wine Factory. La mia origine, il mio sangue, viene da Bardolino, un luogo vicino a Verona e internazionalmente noto per l’omonimo vino rosso.

Questo imprinting enologico mi porta a sentirmi in empatia sia con il luogo che con il padrone, il sig. Simonyan (se i ricordi sono giusti), un uomo con l’occhio vigile e la parola arguta dei contadini, che mi ricorda i miei zii che coltivavano le vigne nelle colline moreniche attorno al Lago di Garda.

La tavola imbandita e il corteo di bottiglie che ci marciano sopra svuotandosi velocemente mi fa affrontare con più buonumore e attenzione la seconda tappa: il monastero di Novarank.

մանակը միավորվում են այստեղ, ուր տեղակայված է նաև Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նստավայրը: Գալով մի երկրից, որտեղ գտնվում է Վատիկանը, դրանով իսկ ընտանիք և սեր հասկացություններում, քաղաքանության մեջ գիտության գերին և զոհը լինելով (հիշո՞ւմ եք Գալիլեյին)` փառավոր ԱՅԼ ՏԵՂ եմ տեսնում նաև Գարեգին II–ի բառերում, երբ նա խոսում է միջմշակութային և միջկրոնական երկխոսության մասին: Կարծում եմ, որ երկխոսություն նշանակում է չեզոք գոտի իմ և քո համոզմունքի, իմ և քո ճշմարտության միջև, դաշտ, որտեղ պետք է քայլենք ձեռք ձեռքի տված, անգամ եթե տարբեր կերպ ենք մտածում: Ահա մեկ այլ աշխարհ, որ գտնում եմ այս երկրում:

207 Կ. Պոցցանի

Երեկոյան արդեն Փարաջանովի թանգարանում եմ, որն ընկալում եմ որպես կախարդական տուփ, որտեղ կենդանանում են հանճարեղ վարպետի զուգահեռ աշխարհները, իրական տաղանդը: Նրա կոլաժները պատմությունն ու աշխարհագրությունը վերածում են իրավիճակների և պատմվածքների մի խճանկարի: Այս գործերն ամուր փակցված են պատերին, բայց այնպիսի տպավորություն է, ասես սավառնում են տան մեջ, կարծես չղ ջիկներ լինեն: Շաբաթվա վերջին մեզ սպասում են Ջերմուկի լեռները` խորհուրդ տալով տաք հագնվել: Բայց զորությունը, որ հաղթահարում է տարածությունն ու ժամանակը, մեզ տաք կպահի նաև այդ բարձունքում: Ջերմուկում անցկացրած երեք օրերին, լինելով 2000 մետր բարձրության վրա՝ կրել եմ միայն Ջենովայի աշնանային բլուզս: Ջերմուկ տանող ճանապարհին երկու տեսարժան վայր կա: Առաջինը Արենի գինու գործարանն է: Ես ծագումով Բարդոլինոյից եմ` Վերոնային մոտ գտնվող մի վայր, որն աշխարհին հայտնի է իր համանուն կարմիր գինով: Գինեգործության առկայությունն ինձ մոտ առաջացրել էր թե՛ այդ վայրը, թե՛ տիրոջն ամբող ջովին հասկանալու տպավորություն: Պարոն Սիմոնյանը (եթե հիշողությունս չի դավաճանում)` զգոն հայացքով մի տղամարդ, և գյուղացիների կերպարն ինձ հիշեցնում են հորեղբայրներիս, ովքեր խաղող էին մշակում Գարդա լճի շրջակայքի բլուրներում: Առատ սեղանը և շշերով լի բակը, որոնք արագ դատարկվում են, ինձ ավելի լավ տրամադրություն հաղորդեցին երկրորդ վայրն առա-

La sua porta d’entrata è una bocca aperta dallo stupore, surmontata da due baffi di scalini.

Arriva Jermuk, l’aria diventa strana per un gatto salato di mare come me.

Non so però se questa strana sensazione sia solo dovuta ai 2000 metri di differenza dai miei luoghi abituali.

Il respiro è più difficoltoso, sento il rumore del sangue attraverso le ossa del cranio e le tempie.

L’Altrove si sta avvicinando. Il soffitto del cielo è più basso.

Il salone dell’albergo ci accoglie.

I tavoli si riempiono di appunti, libri, depliant. Literary Ark: una rete sta prendendo forma, un’arca incagliata tra i monti di Jermuk che prepara scenari futuri per essere pronta per quando le acque saranno propizie e si tornerà a navigare in mari culturali più agevoli. La siccità non continuerà per molto... Le idee ci rendono ancora più vicini e

C. Pozzani

208

perfino le lingue diverse non sembrano così lontane.

Jermuk Un vecchio enorme albergo che sembra abbandonato ci domina dall’orlo di un precipizio mentre facciamo un’escursione a piedi verso le cascate.

Sopra uno degli alberi che costeggiano il torrente c’è la pubblicità arrugginita di un taxi con un numero telefonico.

I fantasmi dell’albergo che sembra uscita dai fotogrammi di “Shining” aspetteranno quel taxi nelle notti senza luna?

La sera inizia a cadere. Sulla strada del ritorno mi pare di vedere un paio di finestre illuminate nel mostro di cemento armato. Mi pare anche di vedere due sagome che si muovono.

Jermuk’s Sanatorium L’altitudine fa ribollire il mio sangue: alla visita per accedere ai trattamenti di benessere il dottore rileva che ho una pressione altissima ed è meglio per me non fare i bagni termali.

վել ուշադրությամբ զննելու համար` Նորավանք: Մուտքի դուռն արդեն իսկ ապշեցնում է իր կողային երկու աստիճաններով: Ջերմուկ հասնելով` օդը դառնում է չափազանց տարօրինակ ինձ նման մարդու համար, ով սովոր է ծովի աղին: Սակայն չգիտեմ` արդյո՞ք այս տարօրինակ զգացողությունը միայն 2000 մետր տարբերությունից է, որին ես սովոր չեմ: Շունչս ծանրացել է, զգում եմ երակներովս անցնող արյան ձայնը: Կարծես մոտենում եմ ԱՅԼ ՏԵՂԻՆ: Երկնքի առաստաղն ավելի ցածր է: Հյուրանոցի ընդունարանում ենք: Սեղաններին լցնում ենք գրառումներ, գրքեր, թերթոններ: Գրական տապան, Ջերմուկի լեռների միջև գոյացած տապան, որը պատկերում է ապագայի տեսարաններ, որպեսզի պատրաստ լինի, երբ ջրերը կլինեն բարենպաստ և ավելի հեշտ կսկսենք նավարկել մշակութային ծովերում: Գաղափարները մեզ էլ ավելի են մոտեցնում, և նույնիսկ տարբեր լեզուներն այնքան հեռու չեն թվում: Ջերմուկ

Ջերմուկի առող ջարան Բարձրությունից արյունս եռում է: Բժիշկն ասում է, որ շատ բարձր ճնշում ունեմ և ավելի լավ կլինի` ջերմային վաննաներ չընդունեմ: Նպատակահարմար է գտնում մերսում ներն ու թթվածնային թերապիան: Առաջինը գիտեմ ինչ է, երկրորդի մասին բժիշկն ասում է. «Թթվա-

209 Կ. Պոցցանի

Մի հսկայական հին հյուրանոց, որ թվում է լքված: Այն իշխում է անդունդի եզրից, մինչ մենք ոտքով էքսկուրսի ենք իջնում դեպի ջրվեժները: Առվի երկայնքի ծառերից մեկի վրա տաքսի ծառայության հեռախոսահամարով մի ժանգոտած գովազդ կա: Հյուրանոցի տեսիլքները, որոնք կարծես դուրս եկած լինեն «Shining»–ի շրջանակներից, մի՞թե կսպասեն այդ տաքսիին առանց լուսին գիշերներին: Երեկոն սկսում է իջնել: Հետդարձի ճանապարհին ինձ թվում է, թե բետոնե հրեշից մի քանի լուսավորված պատուհաններ են երևում: Նաև թվում է, թե տեսնում եմ երկու կերպարանք, որ շարժվում են այնտեղ:

Ripiego su massaggi e ossigenoterapia.

I primi so cosa sono, per i secondi il dottore mi parla di “ossigeno da mangiare come un uovo”, una descrizione che da una parte mi incuriosisce e dall’altra mi inquieta.

Tuttavia mi immagino mentre ingoio le alture rarefatte di Jermuk, le sue montagne e cascate, perfino il suo hotel mostruoso... tutti dentro un uovo!

Il massaggiatore è un uomo basso, scuro e muscoloso che mi dà l’idea di un lottatore antico.

Mentre mi sottopone al trattamento parla tra sé sottovoce e io mi domando cosa diavolo stia dicendo.

Spero non ce l’abbia con l’Italia e gli italiani, perché sotto le sue mani callose finirei per essere un comodo capro espiatorio.

Finalmente accedo alla stanza dell’ossigeno. Da un tubo esce una sorta di albume montato che viene messo in un bicchiere e offertomi con un sorriso dall’infermiera. Mangio l’ossigeno–uovo in pochi secondi.

C. Pozzani

210

Fosse così semplice ingoiare l’universo!

L’autobus dei poeti s’inerpica. Sembra una pianura ma non dimentico che siamo sempre a 2000 metri.

Distese deserte costellate da sparuti greggi. Pietre, pietre, pietre. Poi all’improvviso abissi e rilievi scorrono attraverso i finestrini del bus.

Non ho mai visto nulla di simile.

L’energia dell’assenza di tempo e spazio è là, in tutta la sua forza.

L’Armenia è un enorme monumento di roccia all’Infinito.

Ha una sua identità talmente marcata da potersi permettere di offrirti se stessa e l’Altrove.

E dopo qualche ora... Zorats Karer La descrivono facendo un parallelo con Stonehenge.

Forse antico osservatorio astronomico, questo luogo non mi sembra scelto a caso.

Se perfino un uomo moderno come me, impregnato di sovrastrutture ha sentito così forte i flussi di energia annientare i miei sensi di orientamento e di percezione temporale, posso immaginare che per uomini in simbiosi con la natura questo luogo sia stato magico.

211 Կ. Պոցցանի

ծինը ձվի պես ուտել»: Ձևակերպում, որ մի կողմից հետաքրքրություն է առաջացնում, մյուս կողմից էլ՝ անհանգստացնում: Այնուամենայնիվ, ինձ պատկերացնում եմ Ջերմուկի բարձրավանդակները կուլ տալիս, նրա սարերն ու ջրվեժները, անգամ հրեշային հյուրանոցը... այդ ամենը` ձվի մեջ: Մերսողը մի ցածրահասակ տղամարդ է` թխամաշկ և մկանոտ. ինձ հիշեցնում է հին ըմբիշներին: Մերսելիս ինքն իրեն կիսաձայն խոսում է. Աստվա՜ծ գիտի, թե ինչ է ասում: Հուսամ՝ Իտալիայի և իտալացիների դեմ ոչինչ չունի, հակառակ դեպքում իր ձեռքերում կվերածվեի շատ հարմար քավության նոխազի: Վերջապես մտնում եմ թթվածնի սենյակ: Մի խողովակից դուրս է գալիս հարած սպիտակուցի նման մի բան, որը բուժքույրը լցնում է բաժակի մեջ ու ժպտալով տալիս ինձ: Մի քանի վայրկյանում ուտում եմ թթվածին—ձուն: Երանի՜ տիեզերքը կուլ տալն էլ այսքան հեշտ լիներ: Բանաստեղծների ավտոբուսը բարձրանում է վեր: Հարթավայր է թվում, բայց չեմ մոռանում, որ շարունակում ենք գտնվել 2000 մետր բարձրության վրա: Սփռված անապատներ` հազվադեպ երևացող նախիրներով: Քարե՜ր, քարե՜ր, քարե՜ր... Հետո հանկարծ ավտոբուսի պատուհանից նշմարվում են ձորեր ու ռելիեֆներ: Երբեք նման բան չեմ տեսել: Իր ամբողջ ուժով տիրում է Ժամանակի և էներգիայի բացակայությունը: Հայաստանն անծայրածիր ժայռերի մի վիթխարի հուշարձան է: Այնքան ընդգծված ինքնություն ունի, որ կարող է թույլ տալ ինքն իրեն քեզ առաջարկել: Իսկ մի քանի ժամ անց… Զորաց քարեր: Այն համեմատում են Սթոունհեյնջի հետ: Ենթադրվում է, որ սա անտիկ աստղադիտարան է, որի գտնվելու վայրն ինձ պատահական ընտրված չի թվում: Եթե նույնիսկ ինձ նման ժամանակակից մարդն այսքան ուժեղ զգացել է, թե ինչպես է էներգիայի հոսքը վերացնում կողմնորոշվելու և ժամանակն ընկալելու ունակությունը, կարող եմ պատկերացնել, որ բնությունը սիրող մարդկանց համար այս վայրը կախարդական է:

Una capra interrompe i miei pensieri con i suoi bisogni accanto a un monolite.

Queste pietre prendono vita di notte, si tengono per mano e si trasformano in una scalinata verso l’Altrove.

La capra mi guarda, mi comunica che è d’accordo e se ne va.

Tatev mi appare come un sogno tra l’ondeggiare della funivia sulla gola del Vorotan.

E’ la teleferica più lunga del mondo.

L’università di alto livello che doveva essere secoli fa aleggia ancora nel viso dei sacerdoti che ci spiegano la storia del monastero.

Un’arca chiude una delle entrate.

Una stele alta più di 10 metri oscilla come un metronomo in mezzo al cortile.

La musica la possiamo sentire solo dentro di noi.

Raccolgo da terra un minuscolo frammento di pietra. Da quanti anni sta attendendo le mie tasche?

C. Pozzani

212

A casa mia lo metterò nella ciotola sopra il frigo accanto a una conchiglia di Cayo Largo, presa a Cuba.

Mi piacciono le unioni impossibili.

Come impossiblmente reale mi pare il Museo dei manoscritti e miniature che prende il nome di Matenadaran.

Il Matenadaran e’ una delle piu’ ricche biblioteche di manoscritti del mondo con circa 17.500 manoscritti che includono storia, geografia, grammatica, filosofia, legge, medicina, matematica, cosmologia, calendaristica, alchimia, letteratura, storia dell’arte, miniatura, musica, letteratura tradotta.

Penso alla Biblioteca di

Alessandria che va a fuoco e mi immagino che magari qui ci sono le copie di quei preziosi originali...

L’incontro con gli studenti di Italiano mi dà una bella carica che cerco di trasmettere.

D’altronde non sono un accademico, sono un poeta. E anche se spesso sono chiamato a fare lezioni, preferisco di gran lunga far parlare i poeti attraverso le proprie parole, senza aggiungere altro.

Խորհում եմ Ալեքսանդրիայի գրադարանի մասին, որն այրվել է, և մտածում. «Երանի՜ թե այդ թանկարժեք բնօրինակների պատճենները լինեն»: Ի տալե րեն սո վո րող ու սա նողների հետ հանդիպումն ինձ ե ռանդ է տալիս, ո րը փոր ձում եմ փո խանցել: Բա ցի այդ, ես դա սա խոս չեմ. բանաս տեղծ եմ: Եվ նույնիսկ ե թե ի նձ հա ճախ են կանչում դասա խո սու թյուն ներ կար դա լու, նա խընտ րում եմ բա նաստեղծ ներին խո սեց նել ի րենց ի սկ խոս քերի միջո ցով` ա ռանց որևէ բան ա վելաց նե լու:

213 Կ. Պոցցանի

Մի այծ ընդհատում է իմ մտքերը` մոնոլիտի կողքին իր կարիքները հոգալով: Այս քարերը կյանք են առնում գիշերը, ձեռք ձեռքի տված` վերածվում են դեպի ԱՅԼ ՏԵՂԸ տանող ճանապարհի: Այծն ինձ է նայում, հայտնում, որ համաձայն է, ու հեռանում: Տաթևը երազի նման հայտնվում է Որոտանի ձորով ծածանվող ճոպանուղուց: Աշխարհի ամենաերկար ճոպանուղին է: Դարեր առաջ այստեղ բարձրագույն համալսարան է եղել. մեզ ասացին վանքի պատմությունը բացատրող հոգևորականները: Մի կամար փակում է մուտքերից մեկը: Ավելի քան 10 մետր բարձրություն ունեցող սյունը մետրանոմի նման օրորվում է բակում: Երաժշտությունը կարող ենք լսել միայն մեր ներսում: Գետնից քարի փոքրիկ բեկոր եմ վերցնում: Քանի՜ տարի է սպասում իմ գրպաններին: Իմ տանն այն կդնեմ մի բաժակի մեջ` սառնարանի վրա` Կուբայից բերված Cayo Largo—ի խխունջի կողքին. ինձ դուր են գալիս անհավանական միությունները: Ինչպես և անիրական է ինձ թվում ձեռագրերի ու մանրանկարչության թանգարանը, որը կոչվում է Մատենադարան: Մատենադարանն աշխարհում ամենահարուստ գրադարանն է, որն ունի մոտավորապես 17 500 ձեռագիր, որոնք ներառում են պատմություն, աշխարհագրություն, քերականություն, փիլիսոփայություն, օրենք, բժշկություն, մաթեմատիկա, տիեզերաբանություն, օրացույցներ, ալքիմիա, գրականություն, արվեստի պատմություն, մանրանկարչություն, երաժշտություն, թարգմանական գրականություն:

Il museo del Genocidio mi dà una sferzata in pieno viso.

Non riesco più a seguire la guida che racconta le vicende tragiche di quel massacro e mi faccio inghiottire dalle immagini e dai materiali d’archivio.

Sento sulla guancia lo scorrere silente di una lacrima che mi raggiunge il labbro e lì si arresta a contemplare. Non ci sono più parole davanti a certi eventi. E quegli eventi ci sono stati perché non ci sono state parole adatte a fermarli.

Quando l’umanità termina le parole, inizia la violenza.

Fuori, nel bosco dei giusti, noto l’assenza dell’albero dell’Italia.

Non ho voglia neanche di essere polemico col mio Paese. Mi sembra sempre più lontano.

C. Pozzani

214

Ցեղասպանության թանգարանն ուժգին ապտակում է դեմքիս: Այլևս չեմ կարողանում հետևել զբոսավարին, որը պատմում է այդ կոտորածի ողբերգական իրադարձությունները, և սկսում եմ նայել արխիվի նկարներն ու նյութերը: Զգում եմ, թե ինչպես է այտիս վրա լուռ գլորվում արցունքս և հասնում շուրթերիս ու այնտեղ կանգ առնում՝ խորհելու: Որոշ իրողությունների առաջ այլևս խոսքեր չկան: Այդ ամենը տեղի է ունեցել, որովհետև ճիշտ խոսքեր չեն եղել դա դադարեցնելու: Երբ մարդկությունն ասելիք չի ունենում, սկսվում է բռնությունը: Դրսում նկատում եմ Իտալիայի կողմից տնկած ծառի բացակայություն: Անգամ ցանկություն չունեմ բանավեճի մեջ մտնելու իմ երկրի հետ: Ինձ է՛լ ավելի հեռու է թվում: Իտալերենից թարգմանեց Տաթևիկ Ղազարյանը

Կ. Պոցցանի

215

Peeter Sauter Պե տեր Սաու տեր Estonia

Էստոնիա

Translator, playwright, script writer and journalist Peeter Sauter is the author of a number of books: “Indigo�, “A book for lazy children�, which has been translated into Latvian and Swedish, “Black Peter�, “My melancholy baby�, “Flirt Budaga�, “Spanish boots and eyes�.

ÔšŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐŤŐš, Ő¤Ö€ŐĄŐ´ŐĄŐż Ö€ŐŁ, Ő˝Ö ŐĽŐśŐĄÖ€ŐŤŐ˝Őż Ö‡ ŐŹÖ€ŐĄŐŁÖ€Ő¸Ő˛ Ô˛ŐĄŐŚŐ´ŐĄŐŠŐŤŐž ŐŁÖ€Ö„ŐĽÖ€ŐŤ Ő°ŐĽŐ˛ŐŤŐśŐĄŐŻ Ő§` ÂŤÔťŐśŐ¤ŐŤŐŁŐ¸ŐśŐĽÂť, ÂŤÔąŐŹŐĄÖ€ŐŻŐ¸Őż Ő´ŐĄŐś ŐŻŐśŐĽÖ€ŐŤ գՍրքը, Ő¸Ö€ ŐŠŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐžŐĽŐŹ Ő§ ŐŹŐĄŐżŐžŐŤŐĽÖ€ŐĽŐś Ö‡ ŐˇŐžŐĽŐ¤ŐĽÖ€ŐĽŐś, ÂŤŐ?Ö‡ Պռտռրը, ÂŤŐ„ŐĽŐŹŐĄŐ´ŐĄŐ˛ŐąŐ¸Őż ÖƒŐ¸Ö„Ö€ŐŤŐŻŐ˝Âť, ÂŤÔ˛ Ő¤Ő¤ŐĄŐľŐŤ Ő°ŐĽŐż սռՊևռՊռՏՍս, ÂŤÔťŐ˝ŐşŐĄŐśŐĄŐŻŐĄŐś ŐłŐżÖ„ŐĄŐžŐ¸Ö€ ŐŻŐ¸ŐˇŐŤŐŻŐśŐĽÖ€ Ö‡ ŐŤŐ˝ŐşŐĄŐśŐĄŐŻŐĄŐś ե՚քռր:

POEMS 1

P. S a u t e r

218

after some days of walking around in armenia looking at people especially women and churches as women and churches are most visible they are so vivid and visible that i can not escape but have to look at them as an old adam who has just ate a juicy apple and looking at places so many different places i would like to call your country not armenia but ar–womenia i am not sure if it should be ar–wow–menia or just ar–womania thinking it over thinking about more and more that i have experienced here it would not be enough so let me call your country today

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ ԹՅ ՆՆԵՐ 1

և վայրերին նայելիս այդքան տարբեր վայրերի կուզեի ձեր երկիրը կոչել ոչ թե հայաստան այլ հայ–ուհի–ստան վստահ չեմ արդյոք պետք է Հայ–օ՜–ստան լինի թե պարզապես հայ–ուհի–ստան մտածում եմ դրա շուրջ ավելի ու ավելի շատ եմ մտածում այստեղ ապրածի մասին դա բավական չէր լինի ուրեմն թույլ տվեք այսօր ձեր երկիրը կոչել

219 Պ. Սաուտեր

մի քանի օր անց hայաստանով քայլելիս մարդկանց եմ նայում հատկապես կանանց և եկեղեցիներին քանի որ կանայք և եկեղեցիներն են ամենատեսանելին դրանք այնքան վառ են և տեսանելի որ չեմ կարող փախչել պետք է նայեմ դրանց որպես մի տարեց ադամ ով հենց նոր հյութեղ խնձոր է կերել

rather armanymenia yes, ar–somanymanymania this armanymania is a positive mania and madness that i don’t want to be cured from variety of wines, beers and churches talks, walks and all armenian dreams climbing ararat in a hotel bed i do wish you MANY and MANY MORE ar–manymania 2 (idea stolen from leo)

P. S a u t e r

220

all right, said noah to god i will pick 2 of all species and take them to the ark but you did not mention the poets! leave poets to me, mumbled god, i will deal with them personally rumours went around that god will take poets to keep him company during the flood now most people became poets god sighed flood was mentioned to be a punishment to mankind but what can you do with poets you punish them – and they will just laugh and put you into a song where you will remain forewer

ավելի շուտ հայ–շատ–աստան այո, հ–այնքանշատշատգար այս հայշատգարությունը դրական մոլուցք է և խենթություն որից չեմ ուզում ապաքինվել գինիների բազմազանություն, գարեջրեր և եկեղեցիներ խոսակցություններ, զբոսանքներ և արարատը մագլցելու համահայկական երազներ հյուրանոցի անկողնում ես քեզ ցանկանում եմ ՇԱՏ ու ԱՎԵԼԻ ՇԱՏ հայ–շատգարություն 2 (լեոյից գողացված միտք)

ասեկոսեներ սկսեցին շրջել թե աստված պոետներին վերցնելու է իրեն ընկերակցելու համար ջրհեղեղի ընթացքում շատ մարդիկ դարձան պոետներ աստված հոգոց հանեց ջրհեղեղը պատիժ էր համարվում մարդկության համար բայց ինչ կարող ես անել պոետների հետ պատժես նրանց` պարզապես կծիծաղեն քեզ մի երգի մեջ կզետեղեն որտեղ կմնաս հավետ

221 Պ. Սաուտեր

լավ, ասաց նոյն աստծուն ես բոլոր տեսակներից երկուական կվերցնեմ ու կտեղավորեմ տապանում սակայն դու պոետներին չես նշել պոետներին ինձ թող, մրմնջաց աստված, ես անձամբ նրանցով կզբաղվեմ

well, i’m bit of a poet myself admitted god and accepted the whole lot after all i made them to be like i am and now they are how can i blame them but noah was a good boy built an ark and went for adventure noah was a bit lonely on the ark with all the animals and began to write prose and only dreamed about poems and poets in the lap of god while raking muck himself

P. S a u t e r

222

well, thought noah somebody has to do the dirty job when god is busy with poetry and stay with animals of the world 3 (idea stolen here, but don’t remember where and from whom) they say that you have to get lost to become a writer otherwise there will be nothing to write about but be careful what and where you lose (christiane lost just luggage on her flight but that is definitely not enough to start writing) you must lose your personality, identity, nationality, hm... possibly virginity, possibly also sex orientation and credit card, possibly even god and faith and hope and love (but definitely not your favourite rock and roll idols)

լավ, ես ինքս մի քիչ պոետ եմ համաձայնեց աստված և ընդունեց մի ողջ բազմություն ի վերջո ես եմ նրանց իմ կերպարով ստեղծել հիմա այդպիսին են ինչպես կարող եմ նրանց մեղադրել սակայն նոյը լավ տղա էր տապան կառուցեց ու գնաց արկած որոնելու նոյը տապանի վրա մի քիչ միայնակ էր բոլոր կենդանիների հետ և սկսեց արձակ գրել և միայն երազում էր պոեմների ու պոետների մասին աստծու գրկում աթարը դասավորելիս

3 (այստեղ` գողացված միտք, սակայն չեմ հիշում, թե որտեղից և ումից) ասում են որ պետք է կորչես գրող դառնալու համար հակառակ դեպքում գրելու թեմա չի լինի սակայն զգույշ եղիր թե ինչ և որտեղ ես կորցնում (քրիստիանն ընդամենն ուղեբեռը կորցրեց թռիչքի ժամանակ բայց դա անշուշտ բավարար չէ գրել սկսելու համար) պետք է կորցնես քո անհատականությունը, ինքնությունը, ազգությունը, հըմ…գուցե կուսությունը, գուցե նաև սեռական կողմնորոշումն ու կրեդիտ քարտդ, հավանաբար նույնիսկ աստծուն և հույսը և սերը (սական վստահաբար ոչ ռոքնռոլի սիրածդ կուռքերին)

223 Պ. Սաուտեր

լավ, մտածեց նոյը ինչ–որ մեկը պետք է կեղտոտ գործն անի երբ աստված զբաղված է պոեզիայով ու մնա աշխարհի կենդանիների հետ

and why? to find them again and find yourself may be in lost things bureau or may be just around the corner or in a next cafe so be choosy where you lose yourself better lose yourself among friends and if possible – in unfamiliar surroundings beacuse if you are lost the unfamiliar becomes familiar and beautiful (my father told me about that – he used to roam around in forests)

P. S a u t e r

224

so losing oneself is the way to fall in love with the world get lost and find yourself and a whole lotta love i personally at the moment prefer to get lost in armenia and find my armenian self 4 in the lobby of olympia hotel in jermuk hotel california was playing and i remembered the lyrics: “you can check out any time you like but you can never leave” and this is true to all hotels

իսկ ինչո՞ւ որպեսզի նրանց կրկին գտնես ու ինքդ քեզ գտնես կարող է գտնված իրերի բյուրոյում լինել կամ մոտակայքում կամ կողքի սրճարանում ուրեմն իմացիր թե որտեղ ես կորցնում ինքդ քեզ ավելի լավ է կորցնես ընկերների շրջանում ու եթե հնարավոր է, անծանոթ միջավայրում որովհետև երբ կորած ես անծանոթը դառնում է ծանոթ և գեղեցիկ (հայրս է ինձ այդ մասին ասել. նա սովորաբար թափառում էր անտառներում)

անձամբ ես այս պահին նախընտրում եմ կորչել հայաստանում ու գտնել իմ հայկական եսը 4 ջերմուկի օլիմպիա հյուրանոցի նախասրահում հոթել կալիֆոռնիա երգն էր հնչում ու ես հիշեցի բառերը. «կարող ես ցանկացած պահի ազատել համարը սակայն չես կարող երբեք հեռանալ» սա ճշմարիտ է բոլոր հյուրանոցների պարագայում

225 Պ. Սաուտեր

այնպես որ սեփական անձը կորցնելն աշխարհին սիրահարվելու ձև է կորիր և գտիր ինքդ քեզ և առատ սեր

and all places and people you visit as when you take a leave you will also leave part of yourself there and take them with you thus all hotels, places and people are hotel californias and we really never leave them we never leave our beloved ones our footprints on earth are all counted and considered and weighed

P. S a u t e r

226

luckily in this olympia hotel room were lilys on the floor and somebody on the bed who resembled monet’s olympia and i had good hope that in this hotel olympia will also be some californication also (ger), also hopefully whole armenia will be diversed hotel california to me and when they will ask at airport if i am going to check in i’ll say: yes please, check me in and don’t ever check me out from armenia

բոլոր վայրերի ու մարդկանց ում այցելում ես քանի որ երբ հեռանում ես նաև քո մի մասնիկն ես թողնում այնտեղ ու նրանց տանում ես քեզ հետ այդպիսով բոլոր հյուրանոցները, վայրերն ու մարդիկ հոթել կալիֆոռնիա–ներ են ու մենք իրականում դրանցից չենք հեռանում մենք երբեք չենք թողնում մեր սիրելիներին մեր բոլոր ոտնահետքերը երկրի վրա հաշվված են և հաշվի են առնված և կշռված են

նաև (գեր), նաև հուսամ որ ողջ հայաստանն ինձ համար բազմազան կալիֆոռնիա հյուրանոցներ կլինի ու երբ օդանավակայանում հարցնեն թե պատրաստվում եմ գրանցվել ես կասեմ. այո, խնդրեմ, գրանցեք ինձ և երբևէ ինձ դուրս մի հանեք հայաստանից

227 Պ. Սաուտեր

բարեբախտաբար օլիմպիա հյուրանոցի այս համարում հատակին շուշաններ կային ու ինչ–որ մեկը մահճակալին ով նման էր մոնեի օլիմպիային ու ես հույս ունեի որ այս օլիմպիա հյուրանոցում նույնպես կլինի մի փոքր կալիֆոռնիականացում

FLOATING WITH A MOUNTAIN Hommage to the Beatles’ animation film “Yellow Submarine” and Richard Brautigan’s novel “Trout Fishing in America“.

First notion.

We took seats on the plane, I blew my nose and had a strange feeling.

I looked at Laura, but she was cool as usual. „Laura, I feel that we are in something more than a plane.“ „That‘s your old feeling. We are in a story.“ „Yes, but this time it is different.“ Laura took a look out of the window: „Look, we are in the clouds and above the clouds. Like a ship floating silently on cotton balls.“ „Yeah.“ I was a stranger then. I did not know that it could be the first greeting from Floating Mountain.

P. S a u t e r

228

Hotel Ararat I was tired and looking bluntly at the receptionist. Laura was sleeping standing. She is good at that. „What else I can do for you?“ asked the girl at the counter. „Tell me what is most important in Armenia?“ „I am not sure. Perhaps you will find out yourself.“ „By the way, do you have a sauna?“ „We do.“ This gave me a second wind. Laura dozed off, I went to sauna. I was not alone there. In the opposite building was a bank with huge windows.

I was in the swimming pool, naked, and looking at people at the desks and they were looking at me. It was unfair. But may–be they had good time too.

And then I saw somebody else. A huge somebody. In a reflection on the very clean bank windows.

“Hello,” I said, “I hope you don’t mind me being naked.”

He didn’t. He was naked himself.

“I hope to get along well with you.”

ԼԵՌԱՆ ՀԵՏ ՆԱՎԱՐԿԵԼՈՎ Հարգանքի տուրք Բիթլզի «Դեղին սուզանավ» անիմացիոն ֆիլմին և Ռիչարդ Բրաուտիգանի – Կարմրախայտի որս Ամերիկայում նովելին: Առաջին տպավորություն Մենք նստեցինք օդանավ, ես մաքրեցի քիթս ու տարօրինակ բան զգացի: Նայեցի Լորային, սակայն նա, ինչպես միշտ, հանգիստ էր: — Լո՛րա, զգում եմ, որ մենք ինչ–որ մի բանում ենք, որն օդանավից ավելին է: — Դա քո հին զգացողությունն է: Մենք պատմության մեջ ենք: — Հա, բայց այս անգամ այլ է: Լորան դուրս նայեց պատուհանից.

— Նայի՛ր, մենք ամպերի մեջ ենք, ամպերից էլ վեր: Ասես նավ լինի, որը լուռ լողում է բամբակե գնդերի վրայով: — Այո: Ես այն ժամանակ օտարական էի: Չգիտեի, որ դա կարող է Նավարկող Լեռան առաջին ող ջույնը լինել:

Ես հոգնած էի ու բութ հայացքով նայում էի ադմինիստրատորին: Լորան կանգնած քնել էր: Նա այդ գործում վարպետ է: — Ուրիշ ի՞նչ կարող եմ ձեզ համար անել,— հարցրեց սեղանի մոտ կանգնած աղ ջիկը: — Ասացե՛ք, Հայաստանում ի՞նչն է ամենակարևորը: — Չգիտեմ: Գուցե դուք ինքնե՞րդ պարզեք: — Ի դեպ, սաունա ունե՞ք: — Ունենք: Դա ինձ երկրորդ շունչ հաղորդեց: Լորան քնեց, ես էլ սաունա գնացի: Ես այնտեղ մենակ չէի: Դիմացի շենքում բանկ էր` ահռելի պատուհաններով: Ես լողավազանում էի` մերկ, ու նայում էի գրասեղանների մոտ նստած մարդկանց, նրանք էլ ինձ էին նայում: Անարդար էր: Բայց գուցե նրանք է՞լ էին լավ ժամանակ անցկացնում: Հետո մեկ ուրիշին տեսա` վիթխարի մեկին: Բանկի մաքրամաքուր պատուհանների արտացոլանքում: — Ող ջո՜ւյն,— ասացի,— հուսով եմ, դեմ չեք, որ մերկ եմ: Նա դեմ չէր: Ինքն էլ էր մերկ: — Հուսով եմ ձեզ հետ ընդհանուր լեզու գտնել:

229 Պ. Սաուտեր

Արարատ հյուրանոց

He just looked at me like from far away. Although he was close. A Floating Mountain.

Yep, I remembered, Laura sometimes looks at me the same way.

Breakfast with the Floating Mountain.

P. S a u t e r

230

At the breakfast table I was still a bit sleepy. Tried to concentrate on my vegetable salad and juice. Had a small friendly conversation with them. Before eating them up. Well, generally it was about how I am going to eat them and how worms will be eating me and when I will rot, vegetables will benefit from my rotten body. Salad seemed to agree, but was not very conversational. Alas, I couldn’t speak Armenian. How should salad understand me at all!

Then I had a feeling that somebody was behind me. First I had to turn around, as when you have been watched.

There was somebody behind me indeed and he looked quickly away.

I was not sure about his age, nationality or even sex. But he was nicely dressed and seemed to be in absent minded mood.

I decided that it would not be wrong to start a conversation. I was lacking for possibility to chat: “I say, you have some characteristics of Floating Mountain in you, is it not so? Pardon, if I am too persistent.”

“Aahm, err, hmm,” said Floating Mountain and took another bite of croissant.

“Can it be that you are Floating Mountain?”

“Aahm, err...”

“I have always wanted to meet you. By the way. Do you know Fujiama? Of course, she is quite some kilometres away.”

Floating Mountain shook his head.

“You mean, you are not related. You look a bit similar. Not old relatives?”

He shrugged.

I finished my coffee: “Then you would not know Mount Munamägi either. It is in Estonia. Well, thank you for a chat. I did desperately need one. Have a good day.”

Floating Mountain just looked at me politely as he was still busy with croissant.

Նա պարզապես ինձ նայեց ասես շատ հեռվից: Թեև մոտ էր: Նավարկող Լեռ: Այո, հիշեցի, Լորան երբեմն հենց այդպես է ինձ նայում: Նախաճաշ Նավարկող Լեռան հետ

231 Պ. Սաուտեր

Նախաճաշի սեղանի մոտ ես դեռ մի փոքր քնատ էի: Փորձեցի կենտրոնանալ բանջարեղենային աղցանիս ու հյութիս վրա: Ուտելուց առաջ կարճ, ընկերական զրույց ունեցա նրանց հետ: Դե, ընդհանուր առմամբ, դա այն մասին էր, թե ոնց եմ իրենց ուտելու ու ոնց են որդերն ինձ ուտելու, ու երբ ես փտեմ` բանջարեղենները կօգտվեն իմ փտած մարմնից: Աղցանը կարծես համաձայնեց, սակայն այնքան էլ զրուցասեր չէր: Ավա՜ղ, չէի կարող հայերեն խոսել: Աղցանն ինձ ո՜նց կհասկանար: Հետո այնպիսի զգացողություն ունեցա, կարծես իմ թիկունքում մեկը կա: Նախ ստիպված էի շրջվել, այնպես, ինչպես երբ քեզ հետևում են: Իսկապես, հետևից մեկը կար, ու նա արագորեն հայացքը թեքեց: Ես չգիտեի նրա տարիքը, ազգությունն ու անգամ սեռը: Բայց նա գեղեցիկ էր հագնված և կարծես ցրված տեսք ուներ: Վճռեցի, որ սխալ չի լինի խոսակցություն սկսելը: Ինձ զրուցելու հնարավորությունն էր պակասում.

— Լսեք, դուք Նավարկող Լեռանը հատուկ որոշ գծեր ունեք ձեր մեջ, այդպես չէ՞: Ներեցեք, եթե շատ համառն եմ: — Ա՜ա՜ա՜, ը՜ը՜ը՜, հը՜մ,— ասաց Նավարկող Լեռն ու մի կտոր էլ կծեց կրուասանից: — Գուցե հենց դու՞ք եք Նավարկող Լեռը: — Ա՜ա՜ա՜, ը՜ը՜ը՜…

— Միշտ ցանկացել եմ ձեզ հանդիպել: Ի դեպ, Ֆուձիյաման գիտե՞ք: Իհարկե, դա շա՜տ–շատ կիլոմետրեր հեռու է այստեղից: Նավարկող Լեռը թափահարեց գլուխը: — Այսինքն` կապ չունեք: Մի քիչ նման եք: Հին ազգականնե՞ր չեք: Նա թոթվեց ուսերը: Ես ավարտեցի սուրճս: — Ուրեմն Մունամագի լեռն էլ չեք իմանա: Դա Էստոնիայում է: Լավ, շնորհակալ եմ զրույցի համար: Դա ինձ շատ էր հարկավոր: Ձեզ բարի օր: Նավարկող Լեռը պարզապես քաղաքավարի նայեց ինձ, քանի որ դեռ կրուասան ուտելով էր զբաղված: Ես վերելակ մտա ու մի պահ մտածեցի.— «Ի՞նչ լեզվով էի խոսում Նավարկող Լեռան հետ»: Չկարողացա հիշել: Բայց ի՞նչ կարևոր է: Չէ՞ որ մենք հասկանում էինք միմյանց:

I entered the elevator and thought for a moment. In which language I had been talking with Floating Mountain? And I couldn’t remember.

But what does it matter. As long as we understand each other.

Shopping.

P. S a u t e r

232

We went shopping.

I was a bit dizzy when I looked around. Somebody familiar was looking back at me from every shelf.

“And what can I give to you?” asked the shop assistant.

“Floating Mountain,” I mumbled.

“Cognac or water?” asked shop assistant.

I was about to say that floating mountains everywhere make my head turn around. If my own face would have looked at me from every shelf would have been same.

Shop assistant was waiting patiently.

“Sorry,” I mumbled, “looking at you I have forgotten why I came here.”

“No problem. That is usual.”

“What if I took a bit of everything with Floating Mountain on it...”

“That would be a lot. Could you carry? Do you collect labels?”

“No–no. I collect nothing. If only moments and thoughts and people.”

“And where do you keep your collection?”

“Don’t know. I pick them up and then I lose them again.”

“Seems that this is your main occupation.”

She had time to chat with me. She was kind. I noticed that there were others in the shop politely waiting.

“I say, can I have both? A bottle of water and a cognac.”

“Water and cognac with Floating Mountain?”

“Yes, please.”

Dance lesson.

I was sitting in the lobby and was not sure why I was there. Perhaps I was waiting for somebody, but whom? People passed, but nobody seemed to recognize me. It was good to be a stranger. A nobody.

I went to a mirror and took a look if I recognize myself. I had a vague idea that may be there will be Floating Mountain looking back at me from the mirror. So big that it can’t place him into mirror.

Գնումներ

Պարի դաս Ես նստած էի նախասրահում և այնքան էլ չէի հասկանում, թե ինչու եմ այդտեղ: Հավանաբար ինչ–որ մեկին էի սպասում, բայց ո՞ւմ: Մարդիկ անցնում էին, բայց կարծես ոչ ոք ինձ չէր ճանաչում: Ոչ ոք: Օտարական լինելը լավ էր: Մոտեցա հայելուն և նայեցի` տեսնելու` ճանաչում եմ ինքս ինձ: Մի աղոտ միտք ունեի, որ գուցե Նավարկող Լեռն ինձ նայի հայելու միջից: Այնքան մեծ, որ չի կարող տեղավորվել հայելու մեջ: Բայց ոչ, այնտեղ մեկ ուրիշն էր: Օտարական: Այո, նա ինչ–որ ծանոթ բան ուներ, մի բան, որն անցյալից էի հիշում: Բայց նաև մի օտար հատ-

233 Պ. Սաուտեր

Գնացինք գնումների: Երբ շուրջս նայեցի, գլուխս մի փոքր պտտվեց: Ծանոթ մեկն ինձ էր նայում յուրաքանչյուր դարակից: — Ի՞նչ կարող եմ ձեզ տալ,— հարցրեց վաճառողուհին: — Նավարկող Լեռ,— քթի տակ ասացի ես: — Կոնյա՞կ, թե՞ ջուր,— հարցրեց վաճառողուհին: Քիչ էր մնում ասեի, որ ամենուրեք Նավարկող Լեռներն ինձ մոտ գլխապտույտ են առաջացնում: Եթե իմ սեփական դեմքն ինձ նայեր յուրաքանյուր դարակից, նույն բանը կլիներ: Վաճառողուհին համբերատար սպասում էր: — Ներեցեք,— մռթմռթացի ես,— ձեզ նայելով` մոռացա, թե ինչու եմ եկել այստեղ: — Խնդիր չկա: Դա սովորական բան է: — Իսկ եթե ամեն ինչից մի փոքր վերցնե՞մ` վրաներն էլ Նավարկող Լեռը…

— Շատ կլինի: Կարո՞ղ եք տանել: Դուք պիտակնե՞ր եք հավաքում: — Չէ՛, չէ՛: Ես ոչինչ չեմ հավաքում: Գուցե միայն պահեր, մտքեր ու մարդկանց: — Իսկ որտե՞ղ եք պահում ձեր հավաքածուն: — Չգիտեմ: Վերցնում եմ, հետո կրկին կորցնում: — Երևում է` դա ձեր հիմնական զբաղմունքն է: Նա ինձ հետ զրուցելու ժամանակ ուներ: Բարեհամբույր էր: Նկատեցի, որ խանութում ուրիշներն էլ կային, ովքեր բարեկրթորեն սպասում էին: — Լսե՛ք, կարո՞ղ եմ երկուսն էլ վերցնել: Մի շիշ ջուր և կոնյակ: — Ջուր և կոնյակ Նավարկող Լեռան հե՞տ: — Այո՛, խնդրում եմ:

But, no there was somebody else. A stranger. Yes, there was something familiar in him, something I remembered from the past. But also a strange quality. I was wondering if I had been floating too far. Do I have a map and a compass to find the way back? Do I want to get back? And if not, then where shall I be. Just floating along? Why not.

And then there was also Laura in the mirror. Right, we were together weren’t we?

“Nice to see you. Have you had good time?”

“I was just dancing. Learing to dance in Armenian.”

“With Floating Mountain.”

“No, I was just floating alone.”

“Same here. Mountain is alone there. You are alone somewhere. And I am alone here. What a threesome.”

“It is nice to be alone, when you have good company.”

“That’s right.”

Glass.

P. S a u t e r

234

Laura walked straight into the glass door of Cafe Bohemia and fell.

I took a look. Her eyes were closed. And she was smiling.

Two waitresses came. They were also smiling, but also worried: “Do you need water?”

I was hesitating: “Perhaps. But don’t rush. She seems to be in a nice place.”

Laura opened her eyes with a sigh. And seemed to be disappointed to be back.

“You didn’t travel long this time.”

“No.” “You will have to wear a “please don’t disturb” sign if you need to travel further.”

I helped her up. I was wandering where she had been. In Estonia? On the Floating Mountain?

“Where were you?”

“Here.”

“You smiled.”

“I wanted to die with a smile.”

“I see.”

կանիշ: Հետաքրքիր էր` միթե այդքան հեռու էի լողացել: Քարտեզ ու կողմնացույց ունե՞մ, որ հետդարձի ճանապարհը գտնեմ: Ուզո՞ւմ եմ հետ դառնալ: Եթե ոչ, ապա որտե՞ղ պիտի լինեմ: Պարզապես լողա՞մ: Ինչու ոչ: Հայելու մեջ նաև Լորան էր: Ճիշտ է, մենք միասին էինք, այնպես չէ՞: — Ուրախ եմ քեզ տեսնել: Լավ ժամանակ անցկացրի՞ր: — Ես պարզապես պարում էի: Հայկական պարեր էի սովորում: — Նավարկող Լեռան հե՞տ...

— Չէ, ես մենակ էի սահում: — Նույնն էլ այստեղ: Լեռն այնտեղ մենակ է: Դու ինչ–որ տեղ մենակ ես: Ես էլ այստեղ եմ մենակ: Ինչպիսի՜ եռյակ: — Մենակ լինելը լավ է, երբ լավ ընկերակցություն ունես: — Ճիշտ է: Ապակի

235 Պ. Սաուտեր

Լորան քայլեց ուղիղ դեպի «Բոհեմիա» սրճարանի ապակե դուռն ու ընկավ: Ես նայեցի: Աչքերը փակ էին: Եվ նա ժպտում էր: Երկու մատուցողուհիներ եկան: Նրանք ևս ժպտում էին, բայց նաև անհանգստացած էին.

— Ջուր կուզե՞ք: Ես վարանում էի.

— Հավանաբար: Բայց մի՛ շտապեք: Նա կարծես լավ վայրում է գտնվում: Լորան հոգոցով բացեց աչքերը: Ու ասես հիասթափվեց, որ վերադարձել է: — Այս անգամ երկա՞ր չճամփորդեցիր: — Ոչ: — Պետք է «Խնդրում ենք չանհանգստացնել» նշանը կրես, եթե անհրաժեշտ է ավելի հեռուն ճամփորդել: Օգնեցի, որ վեր կենա: Հետաքրքիր էր` որտե՞ղ է եղել: Էստոնիայո՞ւմ: Նավարկող Լեռան վրա՞: — Որտե՞ղ էիր: — Այստեղ: — Ժպտացիր: — Ուզեցի ժպիտով մեռնել: — Հասկանում եմ: Մենք քայլեցինք, ու ես մտածեցի ժպիտների մասին: Մոնա Լիզան ժպտում է, քանի որ հենց նոր վարորդական իրավունք է ստացել: Լորան

We walked on and I had a thought about smiles. Mona Lisa is smiling as she has just received driving license. Laura smiles only when she is palying a fool or is about to die. The Floating Mountain is kind of smiling.

Is it a merry or a sad smile or full of absurd? Solemn? Broken? Ensuring?

Open? No idea. There would be no point in question: “Pardon, but why do you smile?”

I sighed. This could be very Estonian question. Do I want to be so Estonian? I was not sure.

Taxi to the Floating Mountain.

P. S a u t e r

236

“Which taxi should we take?” asked Laura.

“I prefer old Ladas. My Dad had a Lada.”

“Where is it now?”

“No idea. I ruined it. Unfortunately. It was in our back yard for years.

Dad died. I was not able to repair the car. My brother scrapped it.”

We took an old Lada.

“To the Floating Mountain, please,” I told the driver.

Driver gave a nod and took off. Yerevan was illuminated in the night.

I was driving through my childood. Where do I get when I drive back and back in time? Through childhood and further. Willl it be a dark place?

“How much will be to the Mountain?” I asked the driver.

“Usually we don’t charge people with such request. It will be free. Do you want to get right to the top?”

“Er...” I was hesitating and took a look at Laura, she gave a wink, “Yep, right to the top please.” I took a small sip from the bottle. And gave Laura a kiss: “Why didn’t we get an old Lada, when we got married.

Would have been proper for me.”

“Your Subaru was old enough. Antique.”

“And myself?”

“You too.”

“And dirty enough.”

“It was not so dirty.”

“Right. It was a rainy day anyway. Halleluujah.”

Taxi was now driving through darkness, wanking on a rough road. But pretty smoothly. Laura leaned towards the window and looked closer.

ժպտում է միայն, երբ հիմար կատակներ է անում կամ մեռնելու վրա է: Նավարկող Լեռն էլ ասես ժպտում է: Դա ուրա՞խ ժպիտ է, թե՞ տխուր, թե՞ անհեթեթ: Հանդիսավո՞ր: Կոտրվա՞ծ: Հավաստիացնո՞ղ: Բա՞ց: Գաղափար չունեմ: Այս հարցն իմաստ չի ունենա. «Ներեցեք, բայց ինչո՞ւ եք ժպտում»: Ես հառաչեցի: Դա կարող էր խիստ էստոնական հարց լինել: Ուզո՞ւմ եմ արդյոք այդքան էստոնացի լինել: Վստահ չէի: Տաքսի դեպի Նավարկող Լեռը

237 Պ. Սաուտեր

— Ի՞նչ տաքսի նստենք: — Ես հին լադաներն եմ նախընտրում: Հայրս «Լադա» ուներ: — Հիմա որտե՞ղ է: — Գաղափար չունեմ: Ես այն խափանեցի: Դժբախտաբար: Տասը տարի մեր հետնաբակում էր: Հայրիկը մահացավ: Ես չէի կարող մեքենան վերանորոգել: Եղբայրս էլ դեն նետեց: Մենք հին «Լադա» նստեցինք: — Նավարկող Լեռան մոտ, խնդրում եմ,— ասացի վարորդին: Վարորդը գլխով արեց, և մենք շարժվեցինք: Երևանը լուսավորված էր գիշերը: Ես իմ մանկության միջով էի ընթանում: Ո՞ւր կհասնեմ, երբ հետ–հետ գնամ ժամանակի միջով: Մանկության միջով ու ավելի հեռուն: Դա խավար վա՞յր կլինի: — Մինչև Լեռն ի՞նչ կարժենա,— հարցրի վարորդին: — Սովորաբար նման խնդրանքով դիմած մարդկանցից գումար չենք վերցնում: Անվճար կլինի: Հենց գագա՞թն եք ուզում բարձրանալ: — Ը՜ը՜ը՜… Ես տատանվում էի և նայեցի Լորային. նա աչքով արեց.

— Այո՛, հենց գագաթը, խնդրեմ: Ես շշից մի կում արեցի: Ու համբուրեցի Լորային.

— Ինչո՞ւ հին «Լադա» չգնեցինք, երբ ամուսնացանք: Ինձ համար հարմար կլիներ: — Քո «Սուբարուն» բավական հին է: Հնաոճ: — Իսկ ես ի՞նքս: — Դու էլ: — Ու բավականին կեղտոտ: — Նա այնքան էլ կեղտոտ չէր: — Ճիշտ է: Ամեն դեպքում, անձրևոտ օր էր: Ալելուիա: Տաքսին հիմա խավարի միջով էր ընթանում` շարժվելով անհարթ ճանապարհով: Բայց շատ սահուն: Լորան հենվեց պատուհանին ու մոտիկից նայեց:

P. S a u t e r

238

“Can you spot any clouds?”

“Nope.”

“Stars above? Moon? Turkish border?”

“Nothing at all. It is pitch black.”

“That is what I expected. We are on the right track.”

She crawled into my lap and fell asleep. I was dozing off for a while.

I woke up when I realized that the car had stopped.

“Are we here?” I asked.

Driver was smoking peacefully.

“Yep.” “The place we wanted to get to.”

“Yep, you are on the top.”

I took a look at Laura and wanted to open the door. It was dark outside and I couldn’t see anything.

“Wait,” said the driver, “You can’t go out here. I can not let you. It is dangerous.”

I gave it a thought for a while: “Well. Shall we just drive back then?”

Taxi driver gave me a nod: “It is very sensible.”

“Does it happen often,” I asked, “That people want to get right to the top?”

“It happens all the time.”

Museum.

I wanted to get more information about Floating Mountain and went to Museum: “Is Floating Mountain here?” I didn’t know if I expected him to be a guide in the museum.

“Floating Mountain? Is it something old?”

“I guess so.”

“But we don’t have it. Is it alive or dead.”

“I believe alive.”

“May be it is in the Zoo. Where have you seen it?”

“About everywhere.”

“May be it is on the way and has not got here yet.”

“Possible.”

I took a look around. Old coins and vases. Old thoughts and feelings and passions. Old laughs and cries. And then I saw Floating Mountain.

He was behind window and smiling at me.

Թանգարան Ցանկացա ավելի շատ տեղեկություններ ստանալ Նավարկող Լեռան մասին ու գնացի Թանգարան.

— Նավարկող Լեռն այստե՞ղ է: Չգիտեմ` սպասո՞ւմ էի արդյոք, որ նա Թանգարանում ուղեկցորդ կլինի: — Նավարկող լե՞ռը: Հի՞ն բան է: — Կարծում եմ: — Բայց դա մեզ մոտ չէ: Ո՞ղջ է, թե՞ մեռած: — Կարծում եմ` ողջ: — Գուցե գազանանոցում է: Որտե՞ղ եք տեսել: — Գրեթե ամենուր: — Գուցե ճանապարհի՞ն է ու դեռ այստեղ չի հասել: — Հնարավոր է:

239 Պ. Սաուտեր

— Ամպեր նկատո՞ւմ ես: — Չէ: — Աստղե՞ր: Լուսի՞ն: Թուրքական սահմա՞նը: — Բացարձակապես ոչինչ: Կատարյալ խավար է: — Դա էլ սպասում էի: Մենք ճիշտ ուղու վրա ենք: Նա սահեց իմ ծնկներին ու քուն մտավ: Ես էլ էի մի պահ նիրհել: Արթնացա, երբ հասկացա, որ մեքենան կանգ է առել: — Հասե՞լ ենք,— հարցրի: Վարորդը խաղաղ ծխում էր: — Այո: — Վայրն, ուր ուզում էինք հասնե՞լ: — Այո, դուք գագաթին եք: Նայեցի Լորային ու ցանկացա դուռը բացել: Դրսում մութ էր, ես ոչինչ չէի տեսնում: — Սպասե՛ք,— ասաց վարորդը,— այստեղ չեք կարող դուրս գալ: Չեմ կարող թույլ տալ: Վտանգավոր է: Մի պահ մտածեցի: — Լավ: Ուրեմն պարզապես պիտի վերադառնա՞նք: Տաքսու վարորդը գլխով արեց.

— Այդպես խելամիտ կլինի: — Հաճա՞խ է պատահում,— հարցրի,— որ մարդիկ ցանկանան հենց գագաթը բարձրանալ: — Մշտապես:

“Can’t you just fit into the Museum?” I asked.

If he answered something, I didn’t hear. Glass was between us. So, I thought, am I now on display in Museum and Floating Mountain is roaming around in good old Yerevan and having good time? I took my coat and left Museum to find Floating Mountain in town.

Chat with Armenian friend.

P. S a u t e r

240

I was a bit worried: “I feel that Floating Mountain is following me.

Should I go to psychiatrist?”

My friend felt at ease: “How do you see him? Describe.”

“Well. He is floating. And beautiful. And quiet.”

“He does not speak to you?”

“I have a feeling that he could speak. So far he has not spoken up.”

“A bit like Yellow Submarine?”

“It is possible that they are related.”

“And you are worried?”

“Not exactly worried, but...”

“You are not afraid of the Mountain?”

“No–no, he is friendly. I am not sure weather he is wild or domesticated, but he seems to be friendly.”

“So what is the problem?”

“I am afraid that this all is my imagination. That I have gone...”

“Crazy?”

“Well, yes, or just too far with my...”

“I think that the Mountain IS following you. This is completely normal here.”

“You mean the Mountain can follow locals too?”

“Exactly. You could rather feel that you have been chosen.”

“But what usually becomes of those whom the Mountain has been following?”

“Difficult to say. Some will be happy. Others...”

“You mean it can be like with zone in “Stalker”?”

“Or god. Sometimes it seems that he is helping us out. Then again, that he is tired and bored and does not want to do anything with us.”

During our conversation I was sure that Floating Mountain was listening somewhere. I didn’t mind. I was hoping that if not my friend

Շուրջս նայեցի: Հին մետաղադրամներ ու սկահակներ: Հին մտքեր, զգացմունքներ ու կրքեր: Հին ծիծաղներ և լացեր: Հետո տեսա Նավարկող Լեռանը: Նա պատուհանի հետևում էր ու ինձ ժպտում էր: — Չե՞ս կա րող պար զա պես Թանգա րա նում հարմարվել,— հարց րի: Եթե պատասխանեց էլ, ես չլսեցի: Մեր միջև ապակի կար: «Ուրեմն,— մտածեցի,— մի՞թե ես հիմա ցուցադրվում եմ Թանգարանում, իսկ Նավարկող Լեռը թափառում է հին ու բարի Երևանում և լավ ժամանակ անցկացնում»: Վերցրի պիջակս ու դուրս եկա Թանգարանից, որպեսզի քաղաքում գտնեմ Նավարկող Լեռանը: Զրույց հայ ընկերոջ հետ

241 Պ. Սաուտեր

Մի քիչ անհանգստացած էի.

— Զգում եմ, որ Նավարկող Լեռն ինձ է հետևում: Պե՞տք է հոգեբույժի դիմեմ: Ընկերս հանգիստ թվաց.

— Ի՞նչ տեսքով է քեզ ներկայանում: Նկարագրի՛ր: — Դե, լողում է: Սիրուն է: Խաղաղ: — Քեզ հետ չի՞ խոսում: — Այնպիսի զգացողություն ունեմ, որ կարող է խոսել: Մինչ այժմ, սակայն, բառ չի ասել: — Մի փոքր Դեղին Սուզանավի նմա՞ն: — Հնարավո՞ր է, որ դրանք կապված լինեն: — Մտահոգվու՞մ ես: — Ոչ այնքան մտահոգվում, որքան…

— Չե՞ս վախենում Լեռից: — Չէ՜, չէ՜, նա բարեկամբար է տրամադրված: Չգիտեմ` վայրի՞ է, թե՞ ընտանի, բայց բարեհաճ տեսք ունի: — Հապա ո՞րն է խնդիրը: — Վախենում եմ, որ այս ամենն իմ երևակայությունն է: Որ ես…

— Խենթացե՞լ ես: — Դե, հա, կամ էլ պարզապես շատ եմ խորացել…

— Կարծում եմ, որ Լեռն իսկապես էլ քեզ հետևում է: Դա այստեղ միանգամայն բնական է: — Նկատի ունես` Լեռը տեղացիների՞ն էլ կարող է հետևել: — Ճիշտ այդպես: Ավելի շուտ կարող ես զգալ, որ քեզ է ընտրել: — Իսկ ի՞նչ է սովորաբար լինում նրանց հետ, ում Լեռը հետևել է: — Դժվար է ասել: Ոմանք երջանիկ կլինեն, մյուսները…

then may–be Floating Mountain would give me useful answers. But he kept quiet.

Jermuk.

P. S a u t e r

242

We were walking in the hills.

“Have you ever wanted to get lost?” I asked Laura.

“Why?” “Because you can’t find anything if you don’t get lost.”

“I found a coin today.”

“Show me.”

Laura was checking insides of her pockets: “I put it somewhere...”

“I mean, you need to find trust, when you get lost.”

“I want to cry when lost.”

“So cry. And then stop. When you get lost the whole world will be yours. Get lost and get there. Lose your home and find the world.”

“I don’t want to.”

I picked a Jermuk flower and passed it to Laura. She didn’t take it: “I don’t think the whole world will be waiting for me.”

I looked up the hill. There was a ghost hotel: “I am not sure if I can see the Floating Mountain here.”

“You were worried that he follows you everywhere.”

“I know.”

“Now you want him back,” Laura took the flower from my hand.

“Yeah.”

“He might be waiting at the lobby bar when we get there.”

“Possibly.”

In bed with the Floating Mountain.

We went to bed with Laura in Ararat Hotel.

“So what are our plans?” yawned Laura.

“Let’s see if we can find Floating Mountain.”

“But where should we look for him? Under the blanket?”

“Don’t know. May–be he will come to us himself, when we close eyes.

Gradually.”

“Let’s try.”

— Ուզում ես ասել` կարող է «Ստալկեր» ֆիլմի զոնայի պե՞ս լինել: — Կամ Աստծու: Երբեմն թվում է` որ նա մեզ դժվար իրավիճակում օգնում է: Հետո կրկին հոգնում է, ձանձրանում, ու չի ցանկանում մեզ հետ որևէ գործ ունենալ: Մեր խոսակցության ընթացքում վստահ էի, որ Նավարկող Լեռն ինչ–որ տեղ մեզ լսում է: Ես դեմ չէի: Հուսով էի, որ եթե ոչ ընկերս, ապա գուցե Նավարկող Լեռն ինձ օգտակար պատասխաններ տա: Սակայն նա լուռ մնաց: Ջերմուկ

Նավարկող Լեռան հետ անկողնում Ես ու Լորան անկողին մտանք «Արարատ» հյուրանոցում: — Ի՞նչ ծրագրեր ունենք,— հորանջեց Լորան: — Տեսնենք` կարո՞ղ ենք գտնել Նավարկող Լեռանը:

243 Պ. Սաուտեր

Մենք քայլում էին բլուրներով: — Երբևէ ուզե՞լ ես մոլորվել,— հարցրի Լորային: — Ինչո՞ւ: — Որովհետև ոչինչ չես կարող գտնել, եթե չմոլորվես: — Այսօր մետաղադրամ եմ գտել: — Ցույց տուր: Լորան գրպաններն էր ստուգում.

— Ինչ–որ տեղ դրի…

— Նկատի ունեմ` պետք է հավատ գտնես, երբ մոլորվում ես: — Երբ մոլորվում եմ, ուզում եմ լաց լինել: — Լա՛: Հետո դադարի՛ր: Երբ մոլորվես, ողջ աշխարհը քոնը կլինի: Մոլորվի՛ր ու հասի՛ր այնտեղ: Կորցրո՛ւ տունդ ու գտի՛ր աշխարհը: — Չեմ ուզում: Ես Ջերմուկի ծաղիկ քաղեցի ու Լորային տվեցի: Նա չվերցրեց.

— Չեմ կարծում, որ ողջ աշխարհն ինձ սպասելիս կլինի: Ես նայեցի բլրին: Այնտեղ ուրվական–հյուրանոց կար.

— Վստահ չեմ, որ այստեղ կարող եմ տեսնել Նավարկող Լեռը: — Անհանգստանում էիր, որ այն քեզ ամենուր հետևում է: — Գիտեմ: — Հիմա էլ ուզում ես, որ վերադառնա: Լորան ծաղիկն իմ ձեռքից վերցրեց: — Հա: — Երևի նախասրահի բարում սպասելիս կլինի, երբ տեղ հասնենք: — Հավանաբար:

We tried a long time. One way and another. And fell asleep.

In the morning Laura was kind of thoughtful when she went for a shower.

“What are you thinking about?”

“I can’t remember, did we get to the Floating Mountain yesterday night or not.”

“I don’t remember either. Perhaps we did. I feel we did.”

“Well, we don’t need to get there too often. Not every night.”

“True. Then it will be always interesting adventure. I will take a nap while you take shower. Mountaineering is kind of tiring exercise.”

Tavern.

P. S a u t e r

244

“What would you like to order?”

The waitress was old school lady with white apron, notebook and a pen.

We looked at each other with Vahur, paused, and gave a serious nod to each other.

“Well, this could be a Floating Mounting for two. With everything attached.”

Old school waitress got it straight away and wrote down into notebook: “...with everything attached.”

Floating Mountain was a large one. For some time I didn’t see much of Vahur on the opposite side of Mountain. Just heard some slurps and belches. Took this and that from left and right, ate, drank and communicated with Vahur in the same manner. Gradually I saw some of Vahur again, but like in a soft cloud.

“I’m afraid we can’t handle the whole mountain,” mentioned Vahur, “we are used to lesser altitudes.”

My mouth was full of something good that had not name for and I was not able to answer. I remembered vaguely – as memory was fading away – the height of highest Estonian mountain Suur Munamägi – 318 meters. I took my glass and proposed a toast.

Conversation in the street.

I stopped a young man and asked for a light: “Can you tell me the way to the harbour?”

“You mean where ships are? Lake Sevan?”

— Բայց որտե՞ղ պիտի փնտրենք: Վերմակի տա՞կ: — Չգիտեմ: Գուցե հենց ինքը գա մեզ մոտ, երբ փակենք մեր աչքերը: Աստիճանաբար: — Արի՛ փորձենք: Երկար փորձեցինք: Մի ձևով, հետո` մյուս: Ու քուն մտանք: Առավոտյան Լորան մտախոհ թվաց, երբ գնաց ցնցուղ ընդունելու: — Ի՞նչ ես մտածում: — Չեմ կարողանում մտաբերել. երեկ գիշեր Նավարկող Լեռանը հասա՞նք, թե՞ չէ: — Ես էլ չեմ հիշում: Գուցե հասանք: Զգում եմ, որ հասել ենք: — Պետք չէ շատ հաճախ այնտեղ գնալ: Ոչ ամեն գիշեր: — Ճիշտ է: Այդպես մշտապես հետաքրքիր արկած կլինի: Ես մի քիչ ննջեմ, մինչ դու ցնցուղ ես ընդունում: Ալպինիզմը հոգնեցուցիչ մարզանք է: Պանդոկ

Խոսակցություն փողոցում Ես մի երիտասարդի կանգնեցրի և կրակ խնդրեցի.

— Չե՞ք ասի` նավահանգիստ տանող ճանապարհը որտեղ է:

245 Պ. Սաուտեր

— Ի՞նչ կցանկանայիք պատվիրել: — Մատուցողուհին հնաոճ կին էր` սպիտակ գոգնոցով, նոթատետրով և գրչով: Ես ու Վահուրն իրար նայեցինք, դադար տվեցինք ու լրջորեն միմյանց գլխով արեցինք: — Երկուսիս համար` Նավարկող Լեռ: Հետը հասանելիք ամեն ինչով: Հնաոճ մատուցողուհին անմիջապես հասկացավ և գրեց նոթատետրում. «…հետը հասանելիք ամեն ինչով»: Նավարկող Լեռը մեծ էր: Որոշ ժամանակ ես Վահուրին չէի տեսնում Լեռան մյուս կողմում: Միայն չպչպոցներ ու զկռտոցներ էի լսում: Այստեղից–այնտեղից բաներ էի վերցնում, ուտում էի, խմում, նույն կերպ շփվում Վահուրի հետ: Աստիճանաբար կրկին Վահուրի մի մասը տեսա, բայց կարծես փափուկ ամպի մեջ: — Վախենամ` չհաղթահարենք ողջ լեռը,— նկատեց Վահուրը,— մենք ավելի ցածր բարձունքների ենք սովոր: Իմ բերանը լի էր ինչ–որ համեղ բանով, որն անուն չուներ, և ես ի վիճակի չէի պատասխանել: Աղոտ հիշեցի, քանի որ հիշողությունները մարում են, Էստոնիայի ամենաբարձր գագաթի` Սուր Մունամագիի բարձրությունը` 318 մետր: Վերցրի բաժակն ու կենաց առաջարկեցի:

P. S a u t e r

246

“Ships anchored. Yes.” “But there is no harbour in Yerevan. Or Armenia. We used to have seas, but no more.”

“Where did those go?”

“Just vanished.”

I took a puff of smoke: “You mean I have to just float around and can’t anchor myself.”

“I guess so.”

“Have you anchored yourself somewhere? Past? future?, east?, west?, cross?, family?”

“Not really. Pardon, I don’t get your point. Why should I?” I felt that I was talking too much but as he was kind to answer I carried on.

“Well, and this Floating Mountain of yours and a ship tied to it. Don’t you think they can just float away one day?”

“But where?”

“Ah, you mean, you are here and there is no elsewhere.”

“Possibly.”

“Thank you for the light.”

“You are welcome.”

I put out my smoke and was at the same place where before. They are here. And I am here. Am I? Float.

Ten–year–old boy was riding a donkey, holding one reign.

I was taking a pee at empty roadside.

In the background there were stone megaliths.

On the dusty road there was a snake raising his head.

Behind megaliths was Tatev Monastery.

Behind window you were floating by.

“He, wait,” I mumbled.

You just moved on and kept quiet.

I opened the window and found a glass door. Behind the door you were passing by.

“Hey, I say...” I said.

You just moved on.

Լող Տասնամյա տղան էշ էր հեծնել` պահելով մեկ իշխանություն: Ես բնական կարիքներս էի հոգում դատարկ փողոցում: Հետևում ժայռաքարեր կային: Փոշոտ ճանապարհին գլուխը բարձրացնող օձ կար: Ժայռաքարերի հետևում Տաթևի վանքն էր: Պատուհանի հետևում դու լող էիր տալիս: «Սպասիր»,— ասացի քթիս տակ: Դու պարզապես շարունակեցիր ճանապարհդ ու լուռ մնացիր: Բացեցի պատուհանն ու հայտնաբերեցի ապակե դուռ: Դռան հետևից դու էիր անցնում: — Հե՜յ, լսի՛ր,— ասացի: Դու շարունակեցիր ճանապարհդ: Բացեցի դուռը: Վերևից` ինչ–որ տեղից, լույս էր գալիս: Արևածա՞գ:

247 Պ. Սաուտեր

— Նկատի ունեք` որտեղ նավե՞րն են: Սևանա լի՞ճը: — Խարսխված նավերը: Այո: — Բայց Երևանում նավահանգիստ չկա: Կամ Հայաստանում: Մենք ծովեր ունեցել ենք, բայց այլևս չունենք: — Հապա ու՞ր են կորել: — Անհետացել են: Ես ծխի քուլա ներս քաշեցի.

— Նկատի ունեք` պարզապես պետք է լող տամ ու չե՞մ կարող խարիսխ գցել: — Կարծում եմ: — Դուք ինքներդ երբևէ խարիսխ գցե՞լ եք: Անցյալո՞ւմ: Ապագայո՞ւմ: Արևելքո՞ւմ: Արևմուտքո՞ւմ: Խաչի՞ն: Ընտանիքո՞ւմ: — Դե չէ: Ներեցեք, բայց ձեզ չեմ հասկանում: Ինչո՞ւ պիտի գցեի: Զգացի, որ շատ եմ խոսում, բայց քանի որ նա բարեհամբույր պատասխանում էր` շարունակեցի: — Ձեր այս Նավարկող Լեռն ու դրան կապված նավը: Չե՞ք կարծում, որ մի օր կարող են լողալ–գնալ: — Բայց ո՞ւր: — Ահ՜, նկատի ունեք, որ դուք այստեղ եք, ու այլ տեղ չկա՞: — Հավանաբար: — Շնորհակալ եմ կրակի համար: — Խնդրեմ: Ես ծուխը բաց թողեցի ու նույն տեղում էի, ինչ առաջ: Նրանք այստեղ են: Ես էլ եմ այստեղ: Արդյո՞ք:

I opened the door. There was light coming from somewhere upwards.

Dawn?

I climbed upwards and got to the edge.

I was on the mouth of an ancient vase. Aha, I was at the museum where I had been before. I jumped casually to the floor and walked out of the museum.

It was a sunny day and I took coffee.

Sipped from the cup, nice. I was not sure if I am still inside a larger museum. And if I am, do I want to stay?

Smoke on a balcony.

P. S a u t e r

248

We were having a smoke on David’s balcony. Smoke clouds were all around David. I could see only the top of his head from the smoke.

I heard deep voice coming from the smoke: “Can you see the Mountain?”

“I think I can see a part of it emerging from the clouds.”

“Well, then you have seen it all. Top is the best part of it.”

“But foot?”

“Feet. What are feet? We all have feet...” and he shuffled his shoes on the stone as if dancing, “Top is important part.”

“They say Floating Mountain does not belong to you.”

“Floating Mountains can’t belong do anybody. Whom do your thoughts belong to, can you say?”

I took a puff of smoke and was hesitating: “Can’t say, I have always had the feeling that thoughts just emerge, so I wouldn’t know who could be the owner.”

“You see,” laughed and coughed David and continued: “But the sight of Mountain belongs definitely to us. And we could never sell it, even if we wanted. It just stays with us.”

A Whistle.

Streets.

Women walked as if they were carrying flowers. Or a baby.

Men walked as if going to a wedding.

Վեր մագլցեցի ու հասա եզրին: Ես հին սկահակի բերանին էի: Ահա այն թանգարանում էի, որտեղ առաջ եղել էի: Պատահաբար ցատկեցի հատակին ու դուրս եկա թանգարանից: Արևոտ օր էր, և ես սուրճ խմեցի: Մի կում արեցի բաժակից. հաճելի էր: Վստահ չէի` արդյո՞ք դեռևս ավելի մեծ մի թանգարանի ներսում եմ: Եթե այդպես է, ուզո՞ւմ եմ արդյոք մնալ: Ծուխ պատշգամբում

Սուլոց Փողոցներ: Կանայք քայլում էին, ասես ծաղիկներ կրեին: Կամ` երեխա:

249 Պ. Սաուտեր

Մենք ծխում էինք Դավիթի պատշգամբում: Ծխի քուլաներն ամբող ջությամբ շրջապատել էին Դավիթին: Ծխի միջից միայն նրա գլխի գագաթամասն էր երևում: Խոր ձայն լսեցի, որը ծխից էր գալիս.

— Տեսնո՞ւմ ես Լեռը: — Ինձ թվում է` դրա մի մասն եմ տեսնում, որը դուրս է նայում ամպերից: — Ուրեմն դու դա ամբող ջությամբ տեսել ես: Գագաթը դրա լավագույն մասն է: — Իսկ ստորո՞տը: — Ոտքերը: Ի՞նչ են ոտքերը: Բոլորս էլ ոտքեր ունենք,— և նա սահեցրեց կոշիկները քարի վրայով, ասես պարում էր,— գագաթն է կարևորը: — Ասում են, որ Նավարկող Լեռը ձեզ չի պատկանում: — Նավարկող Լեռները չեն կարող որևէ մեկին պատկանել: Ո՞ւմ են պատկանում մտքերդ, կարո՞ղ ես ասել: Ես ծխախոտս քաշեցի ու վարանում էի.

— Չեմ կարող. ես միշտ այն զգացումն եմ ունեցել, որ մտքերը պարզապես հայտնվում են, այնպես որ չգիտեմ, թե ով կարող էր լինել դրանց տերը: — Տես նո՞ւմ ես,— ծի ծա ղեց ու հա զաց Դա վիթը,— սա կայն Լեռան տեսքն ան տարա կույս մեզ է պատ կա նում: Ու երբեք չէինք կարող վաճա ռել, ան գամ ե թե կա մենայինք: Դա պար զա պես մնում է մեզ հետ:

I heard a whistle. Loud and proud one.

I didn’t turn my head. The Floating Mountain won’t whistle, I thought. Why should he.

Another whistle.

I turned around.

Nobody there.

You have always wanted to be nobody, I thought. Won’t you be happy now when nobody gives you a whistle? Another nobody. Your friend.

I put two fingers into my mouth and whistled back: “Wheeee...”

Men and women stopped and looked at me.

I took fingers slowly from my mouth: “I just gave the Floating Mountain a whistle. Just in case.”

Men and women gave no notion. They turned back and continued walking. Women as if carrying flowers. Or a baby. Men as if going to a wedding.

Floating Mountain in Tallinn.

P. S a u t e r

250

Back in Tallinn I sometimes had a feeling that Floating Mountain is somewhere close, although I didn’t see him. Sometimes I felt that he had sneaked behind the corner when I took a look or was breathing somewhere behind me. Laura had the same feeling.

“Is it possible,” I asked Laura, “that Floating Mountain came to Tallinn somehow with us?”

“Without a ticket?”

“Yeah. I don’t think he would care to travel among luggage.”

“Pilots see sometimes strange things floating along with airplanes.

But then there would be no Floating Mountain in Yerevan. How can they manage?”

“Can it just be possible, that Floating Mountain would exist simultaneously in different places?”

“You mean as if we had caught a disease. Floating Mountain syndrome.”

“May–be.”

I had a sip from the glass and switched off the light. And saw the Floating Mountain. Clearly. In the mist and clouds as allways.

“Where am I?” I wondered.

Տղամարդիկ քայլում էին, ասես հարսանիք էին գնում: Ես սուլոց լսեցի: Բարձր ու հպարտ: Գլուխս չշրջեցի: «Նավարկող Լեռը չի սուլի,— մտածեցի: Ինչո՞ւ պիտի սուլի: Մեկ այլ սուլոց: Շրջվեցի: Ոչ ոք չկար: «Դու միշտ ցանկացել ես ոչ ոք լինել,— մտածեցի,— մի՞թե հիմա ուրախ չես լինի, երբ ոչ ոք քեզ չսուլի: Մեկ այլ ոչ ոք: Ընկերդ: Երկու մատս դրեցի բերանս ու ի պատասխան` սուլեցի` շը՜շշշշ… Տղամարդիկ և կանայք կանգ առան և ինձ նայեցին: Մատներս դանդաղորեն բերանիցս հանեցի.

— Պարզապես Նավարկող Լեռանը սուլեցի: Ամեն դեպքում: Տղամարդիկ և կանայք ոչինչ չհասկացան: Մեջքով շրջվեցին ու շարունակեցին քայլել: Կանայք ասես ծաղիկներ կրեին: Կամ` երեխա: Տղամարդիկ ասես հարսանիք գնային: Նավարկող Լեռը Տալլինում 251 Պ. Սաուտեր

Տալլինում երբեմն այնպիսի զգացում ունեի, որ Նավարկող Լեռը մոտերքում է, թեև ես նրան չէի տեսնում: Երբեմն զգում էի, որ անկյունից դուրս է սողոսկել կամ ինչ–որ տեղ` իմ հետևում, շնչում է: Լորան նույն զգացումն ուներ: — Հնարավո՞ր է,— հարցրի Լորային,— որ Նավարկող Լեռն ինչ– որ կերպ մեզ հետ Տալլին եկած լինի: — Առանց տոմսի՞: — Հա: Չեմ կարծում, որ ուղեբեռի հետ ճամփորդելը նրան նեղություն պատճառած կլիներ: — Օդաչուները երբեմն տարօրինակ բաներ են տեսնում, որոնք լողում են օդանավերի կողքով: Բայց այդ դեպքում Երևանում Նավարկող Լեռ չի լինի: Հապա ի՞նչ են անելու: — Իսկ գուցե հնարավո՞ր է, որ Նավարկող Լեռը միաժամանակ տարբեր վայրերում լինի: — Այսինքն՝ այնպես, կարծես ինչ–որ հիվանդությամբ ենք վարակվել` Նավարկող Լեռան համախտանիշ: — Գուցե: Ես բաժակից մի կում արեցի ու անջատեցի լույսը: Ու տեսա Նավարկող Լեռը: Հստակորեն: Մառախուղի և ամպերի մեջ, ինչպես միշտ:

“You are in a dream.”

“Aha, that is why Floating Mountain is here with me. Nice to meet again. Can you stay with me when I will leave my dream?”

Floating Mountain just smiled.

“All right,” I agreed, “I’ll come to visit you here now and then.”

And then, for the first time, Floating Mountain raised his and and waved me in a friendly manner and gave a wink.

When I woke up, I had Laura’s left breast in my right hand. It was soft and friendly too.

Sissi and Floating Mountain.

P. S a u t e r

252

Sissi went to bed and wanted a bed–time story.

“What shall I tell you about?”

“Floating Mountain.”

“How come that you know about Floating Mountain, Siska?”

“I don’t. That’s why you will have to tell me.”

“Hm...”

Sissi was looking clever and I felt that she knows more about Floating Mountain than I do. But from where? Or may–be she knows a lot of things more than I do.

“Well,” I lingered, “What exactly is that you want to know?”

“Tell me who is living in the Floating Mountain?”

“Well, there is one old man. And many beautiful stars. Stars will be sleeping day–time and go to heaven at night.”

“But I can’t see all stars every night.”

“Then they are partying on the Mountain. Eh, wicked ones. They cover sky with clouds.”

— Որտե՞ղ եմ, զարմացա: — Երազի մեջ ես: — Ահա դրա համար էլ Նավարկող Լեռն այստեղ է` ինձ հետ: Ուրախ եմ կրկին հանդիպել: Կարո՞ղ ես ինձ հետ մնալ, երբ երազից դուրս գամ: Նավարկող Լեռը միայն ժպտաց: — Շատ լավ,— համաձայնեցի,— երբեմն կգամ այստեղ` քեզ այցելության: Հետո Նավարկող Լեռը առաջին անգամ բարձրացրեց իր ձեռքը և բարեկամաբար թափահարեց ու աչքով արեց: Երբ արթնացա, Լորայի ձախ կուրծքը իմ աջ ձեռքում էր: Դա էլ էր փափուկ ու բարեհամբույր: Սիսին և Նավարկող Լեռը

Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

253 Պ. Սաուտեր

Սիսին անկողին մտավ և ուզեց` մի բան պատմեմ իր համար: — Ինչի՞ մասին պատմեմ: — Նավարկող Լեռան: — Այդ երբվանի՞ց գիտես Նավարկող Լեռան մասին, Սի՛սկա: — Չգիտեմ: Դրա համար էլ պիտի պատմես: — Հը՜մ… Սիսին խելացի տեսք ուներ, ու ես զգացի, որ նա Նավարկող Լեռան մասին ավելին գիտի, քան ես: Բայց որտեղի՞ց: Կամ գուցե շատ բաների՞ց է ավելի տեղ յակ, քան ես: — Լավ,— ծոր տվեցի,— կոնկրետ ի՞նչ ես ցանկանում իմանալ: — Ասա՛` ով է ապրում Նավարկող Լեռան վրա: — Մի տարեց մարդ: Ու շատ գեղեցիկ աստղեր: Աստղերը քնում են օրվա ընթացքում, և գիշերը հայտնվում են երկնքում: — Բայց ես ամեն գիշեր բոլոր աստղերը չեմ տեսնում: — Հետո դրանք խնջույք են անում Լեռան վրա: Չարերը: Դրանք երկինքը ծածկում են ամպերով:

Serge Venturini Սերժ Վեն տու րի նի France

Ֆրանսիա

Poet, pedagogue In the books of this author the “struggle for existenceâ€? is depicted: Air, Earth, Water and especially Fire have a particular significance in his works. The resistance of poetry is the basis of everyday struggle led by poet, through rebellious, free and comprehensive speech. He has translated the works of Sayat–Nova and Yeghishe Charents into French. Ô˛ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ, Ő´ŐĄŐśŐŻŐĄŐžŐĄÖ€ŐŞ ÔťÖ€ ŐŁÖ€Ö„ŐĽÖ€ Ő´ ŐşŐĄŐżŐŻŐĽÖ€ Ő´ Ő§ գովեպեվքերը. Ö…Ő¤Ő¨, Ő°Ő¸Ő˛Ő¨, Őť Ö€Ő¨ Ö‡ Ő°ŐĄŐżŐŻŐĄŐşŐĽŐ˝ ŐŻÖ€ŐĄŐŻŐ¨ ŐĄŐźŐĄŐśŐąŐśŐĄŐŻŐŤ ŐśŐˇŐĄŐśŐĄŐŻ ŐŠŐľ Őś ŐśŐĽŐś ŐśÖ€ŐĄ ŐŁŐ¸Ö€ŐŽŐĽÖ€ Ő´: Ô˛ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐŤ Ő´Ő˛ŐĄŐŽ ե՜օրվե ŐşŐĄŐľÖ„ŐĄÖ€ŐŤ Ő°ŐŤŐ´Ö„ Ő´ ŐşŐ¸ŐĽŐŚŐŤŐĄŐľŐŤ Ő¤ŐŤŐ´ŐĄŐ¤Ö€ ŐŠŐľ ŐśŐś Ő§` Ő¨Ő´Ő˘Ő¸Ő˝Őż, ŐĄŐŚŐĄŐż Ö‡ Ő¨ŐśŐ¤ŐŁÖ€ŐŻ Őś Ő­Ő¸Ő˝Ö„ŐŤ ďŹ•ŐťŐ¸Ö Ő¸Őž: Ő–Ö€ŐĄŐśŐ˝ŐĽÖ€ŐĽŐś Ő§ ŐŠŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐĽŐŹ Ő?եվեՊ–Նո՞եվՍ Ö‡ ÔľŐ˛ŐŤŐˇŐĽ Ő‰ŐĄÖ€ŐĽŐśÖ ŐŤ Ő˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽŐĄŐŁŐ¸Ö€ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€Ő¨:

D’ÉRÉBOUNI À EREVAN

S . Ve n t u r i n i

256

Erevan, — je te retrouve enfin ! Pas encore cuivrée. Frileuse. Craignant le dragon de l’hiver. Toi pourtant si endurante à la misère, avec le poids des siècles sur le dos. La flèche de Tsitsernakabert brûle, — elle pointe dans la nuit, je vois la coquille vide du stadedu Hrazdan, Erevan, je vois ton vieux visage balafré, tes anciennes maisons rasées et tes rues aux vitrines flambant neuf, entre le temps soviétique etlesjoueursducasinodenos vies grêles. Je sors de la maison de Paradjanov, et seul le petit Ararat daigne montrer le bout de son nez. Le Massis s’est drapé des nuages d’automne, ilsemble sommeiller derrièreses voiles séculaires. Il flotte au–dessus de l’horizon et le jour qui se lève émerge à reculons, — tyran noyé, étouffé dans son propre sang.

La neige n’est pas loin, elle macule déjà les mots alentour de sa poudreuse éclatante de blancheur. Tu tournes telle une ombre dans la cour, Sergueï Paradjanov s’est envolé dans la fantaisie de ses rêves d’envol et de liberté sans frein. Le carrousel d’Erevan va se mettre en branle ; l’on perçoit les premiers frémissements d’un jour sourd à naître.

Ces constructions inachevées en disent long sur l’inconséquence des hommes, incurables dans leur goût du pouvoir, jamais rassasiés dans leur soif d’ivresse de puissance.

Si certains ont choisi depuis longtemps de rendre les armes, d’autres s’acharnent avec la force du destin à vouloir réaliser leurs rêves, à les prolonger au–delà de la nuit — avec l’étoile de l’espérance. Ils connaissent

ԷՐԵԲ Ն Ց ԵՐԵՎԱՆ

257 Ս. Վենտուրինի

Երևա՛ն, վերջապես քեզ նորից գտա։ Դեռևս ոչ պղնձագույն։ Մրսկան։ Ձմեռվա վիշապից վախեցող։ Դու, որ, սակայն, այդքան դիմացկուն ես թշվառության դեմ՝ դարերի բեռն ուսերիդ։ Ծիծեռնակաբերդի նետն այրում է, սրածայր խոյանում գիշերվա մեջ: Տեսնում եմ Հրազդան մարզադաշտի դատարկ խեցին, Երևա՛ն, տեսնում եմ տարեց, սպիապատ դեմքդ, հիմնահատակ քանդված հին տներդ ու նոփ–նոր ցուցափեղկերով փողոցներդ՝ խորհրդային ժամանակների և մեր վտիտ կյանքերի կազինոյի խաղացողների միջև։ Դուրս եմ գալիս Փարաջանովի տնից, և միայն փոքր Մասիսն է բարեհաճում ցույց տալ իր քիթը։ Մեծ Մասիսը պարուրվել է աշնանային ամպերով, թվում է, թե նիրհում է իր դարավոր քողերի տակ։ Նա ծփում է հորիզոնի վրա, և բացվող օրը ծնվում դանդաղ, ոտքը կախ գցելով` իր իսկ արյան մեջ արնախեղդ եղած, հեղձված բռնակալ։ Ձյունը հեռու չէ. իր սպիտակափայլ ձնափոշով այն արդեն տեղ– տեղ ծածկում է շրջակա սարերը։ Պտտվում ես, ինչպես մի ստվեր, բակում, Սերգեյ Փարաջանովը ճախրել–գնացել է իր անզուսպ ազատության ու թռիչքի երազների, երևակայության գիրկը։ Երևանի կարուսելը պիտի շարժվի. զգացվում են առաջին խլրտումները ծնվելիք խուլ օրվա։ Այս անավարտ կառույցները շատ բան են ասում անհետևողական մարդկանց մասին՝ իշխանության իրենց տենչից չապաքինվող, հզորությամբ արբելու իրենց ծարավը` հավերժ անհագ։ Այն պարագայում, երբ ոմանք վաղուց են որոշել վայր դնել զենքերը, ուրիշները ճակատագրի ուժով համառում են իրականացնելու իրենց երազները, դրանք երկարաձգել գիշերից անդին` հուսո աստ-

le prix de chaque goutte de sang versé, et pour cela, refusent le sort des vaincus. Ils ne trouvent qu’un bref répit dans leur combat, au cœur même des combats ; c’est là qu’ils reprennent force et courage dans leur intrépidité. Dans le vivier quotidien, il n’y a pas de place pour la lâcheté commune dans la parole et les actes. S’ils brûlent, ils ne se consument pas à moitié. Le feu les nourrit sans cesse. Quand souffle il y a, il y a aussi urgence de vivre comme de mourir, l’un n’allant pas sans l’autre.

— Telle est la loi du feu.

SARDONIQUE IMPROMPTU S . Ve n t u r i n i

258

au restaurant « Gusto », Erevan le 25.10.2011.

Qui sème la misère récolte la colère Qui sème la colère récoltera la guerre Qui sème la douleur récolte la souffrance Qui sème Serge Venturini récoltera la France Qui sème un esprit libre récolte la Résistance (182)

ղով։ Նրանք գիտեն գինը թափված արյան յուրաքանչյուր կաթիլի և այդ պատճառով մերժում են պարտվածների բախտը։ Իրենց պայքարում նրանք միայն մի փոքր դադար են վայելում, բախումների հենց սրտում. այնտեղ է, որ ուժով և քաջությամբ գոտեպնդվում են իրենց անվեհերությունից։ Խոսքի ու արարքների ընդհանուր թուլամորթությունը տեղ չունի առօրյայի կենսահոսքում։ Եթե նրանք վառվում են, կիսով չափ չեն այրվում։ Կրակը նրանց սնում է անդադար։ Եթե կա շունչը, կա նաև ապրելու և մեռնելու հրատապությունը, քանզի մեկն առանց մյուսի չի լինում։ — Այդպիսին է կրակի օրենքը։

ՉԱՐԱԽԻՆԴ ԻՄՊՐՈՎԻԶ

Թշվառություն ցանողը Զայրույթ կհնձի: Զայրույթ ցանողը Պատերազմ կհնձի: Ցավ ցանողը Տանջանք կհնձի: Սերժ Վենտուրինի ցանողը Ֆրանսիան կհնձի: Ազատ միտք ցանողը Դիմադրության շարժումը կհնձի:

259 Ս. Վենտուրինի

Ռեստորան «Գուստո», Երևան, 25.10.2011 թ.

ROSES D’EREVAN Je suis parti avec le parfum des roses d’Erevan, mais les roses sont restées là–bas, place de l’Opéra. Mon corps a brûlé dans l’écrasement furtif de leur corps contre le mien. J’ai senti leurs seins éclater contre mon corps. — Immense terre.

J’ai vu leurs larmes obscures à l’instant du départ monter au soleil de leurs yeux. J’ai entendu l’orage de leurs rires tomber, première neige d’automne. Leurs doigts de suif ont filé jaune, — hautes chandelles fines dans le noir des églises.

Les premiers frimas ont fait choir l’or des feuilles de leurs arbres.

L’été, leurs mains m’ont apporté l’eau pure et glacée de leur fontaine qui sans cesse se renouvelle au grand œil bleu du lac Sévan. — Ô pays Naïri !

S . Ve n t u r i n i

260

— C’est l’heure, m’ont–elles dit ! C’est l’heure et le vent s’est mis à souffler du haut des montagnes au creux des vallées. —C’est l’heure ! répétaient les oiseaux au Fort des hirondelles. Toutes les cloches ont volé ! N’était–ce pas un dimanche de Pâques à Etchmiadzine, où tu crus croiser Komitas en colère ?

N’était–ce donc que le froid de ce matin de neige, ou l’absence de sommeil, pourquoi tout à coup ton corps s’est–il mis à trembler ? J’ai entendu les lourdes bottes de l’hiver marcher à grand pas ? — J’ai goûté à la première neige.

J’ai regardé l’Ararat droit dans les yeux, au fond des yeux, et il m’a salué du haut de son austère majesté. J’ai ressenti alors la terre et son odeur rouge, fort ancienne, trembler sous mes pasquis’effacentavecle sol qui se dérobe au début d’un rêve.

Mon oreille a entendu tant de choses, mais elle s’étonne toujours du rire des enfants qui résonne, bruit de source, léger carillon de printemps éparpillé par miles montagnes du Caucase. — Toutes empanachées de neige ce matin.

Serge Venturini, Arménie, octobre 2011.

ՎԱՐԴԵՐ ԵՐԵՎԱՆԻ Մեկնեցի Երևանի վարդերի բույրով, բայց վարդերը մնացին այնտեղ` Օպերայի հրապարակում։ Մարմինս վառվեց դրանց մարմնի` իմի վրա գաղտագողի ճզմումի մեջ։ Զգացի նրանց կրծքերի պայթելն՝ ընդդեմ իմ մարմնի։ Լայնածիր հող։ Տեսա նրանց մութ արցունքները, երբ նրանց աչքերը բարձրացան դեպի արևը։ Լսեցի նրանց ծիծաղների փոթորիկը. աշնան առաջին ձյուն։ Նրանց ճարպե մատները դեղին մանեցին: Երկայն ու նուրբ մոմեր սևերի մեջ եկեղեցիների։ Առաջին եղ յամները վայր գցեցին ոսկին տերևներից նրանց ծառերի։ Ամռանը նրանց ձեռքերն ինձ բերեցին սառն ու զուլալ ջուրը նրանց աղբյուրի, որն անընդհատ վերակենսավորվում է Սևանա լճի կապույտ մեծ աչքից։ Ո՜վ երկիր Նաիրի։

Նայեցի Արարատին՝ ուղիղ աչքերի մեջ՝ աչքերի խորքը, և նա ինձ ող ջունեց իր խստաշունչ վեհության բարձունքից։ Այդժամ զգացի հողի և նրա կարմիր, հույժ հնամենի բույրի դողն իմ քայլերի տակ, որոնք ջնջվում են գետնի հետ, որ թաքնվում է երազի սկզբում։ Իմ ականջն այդքան բան է լսել, բայց տակավին զարմանում է երեխաների զրնգուն ծիծաղից, ակի ձայն, գարնան թեթև ղողանջ՝ ցրված Կովկասյան լեռներում՝ այս առավոտ ամբող ջովին զուգված ձյունով։ Հայաստան, 2011 թ. հոկտեմբեր

261 Ս. Վենտուրինի

— Ժա՛մն է,— ասացին ինձ նրանք։— Ժամն է,— և քամին սկսեց փչել սարերի բարձունքներից հովիտների խորքերը։— Ժա՛մն է,— կրկնում էին թռչունները Ծիծեռնակաբերդում։ Բոլոր զանգերը թռա՛ն։ Էջմիածնում Զատկվա մի կիրակի չէ՞ր, որ քեզ թվաց, թե հանդիպել ես բարկացած Կոմիտասին։ Ուրեմն դա միայն ձյան այս առավոտի ցո՞ւրտն էր, կամ քնի պակա՞սը, ինչո՞ւ հանկարծ ամբողջ մարմինդ սկսեց դողալ։ Լսեցի ձմռան ծանր մույկերի արագընթաց քայլերը։ Համտեսեցի առաջին ձյունը։

Filip van Zandycke Ֆիլ իպ վան Զան դայկ Belgium

Բելգիա

Writer, journalist Filip van Zandycke has published two collections of poetry, a series of stories and three novels. His books have been translated in Finnish, Russian, Romanian, Dutch and Hungarian. Now he works on his new book called ÂŤThe art of being SerbiaÂť.

ÔłÖ€Ő¸Ő˛, ŐŹÖ€ŐĄŐŁÖ€Ő¸Ő˛ Ő€Ö€ŐĄŐżŐĄÖ€ŐĄŐŻŐĽŐŹ Ő§ Ő˘ŐĄŐśŐĄŐ˝ŐżŐĽŐ˛ŐŽ ŐŠŐľ ŐśŐśŐĽÖ€ŐŤ ŐĽÖ€ŐŻ ŐŞŐ¸Ő˛Ő¸ŐžŐĄŐŽ , ŐşŐĄŐżŐ´ŐžŐĄŐŽÖ„ŐśŐĽÖ€ŐŤ  ŐˇŐĄÖ€Ö„ Ö‡ ŐĽÖ€ŐĽÖ„ ŐžŐĽŐş: Ő†Ö€ŐĄ ŐŁÖ€Ö„ŐĽÖ€Ő¨ ŐŠŐĄÖ€ŐŁŐ´ŐĄŐśŐžŐĽŐŹ ŐĽŐś Ö†ŐŤŐśŐśŐĽÖ€ŐĽŐś, Őź Ő˝ŐĽÖ€ŐĽŐś, Őź ՜ռրռ՜, Ő°Ő¸ŐŹŐĄŐśŐ¤ŐĽÖ€ŐĽŐś Ö‡ Ő° ŐśŐŁŐĄÖ€ŐĽÖ€ŐĽŐś: ÔąŐľŐŞŐ´ ŐĄŐˇŐ­ŐĄŐż Ő´ Ő§ ŐŤÖ€ ŐśŐ¸Ö€` ÂŤŐ?ŐĽÖ€Ő˘ŐŤŐĄ ŐŹŐŤŐśŐĽŐŹ եր՞ռստը ŐŁÖ€Ö„ŐŤ ŐžÖ€ŐĄ:

Filip van Zandycke has presented his impressions from the «Literary Ark 2011: ten years later» festival and from Armenia not as a literary work, but as a visual remarkable memoirs. In alphabetical order he has separated different words, famous names, and poetry of Armenian or foreign poets, related to Armenian culture or reminding his Armenian trip. It’s a unique album, which Armenian as well as foreign reader would be interested to look through.

F. va n Z a n d y c k e

264

Ֆիլիպ վան Զանդայկը «Գրական տապան 2011. տասը տարի անց» փառատոնից և Հայաստանից իր ստացած տպավորություններ ներկայացրել է ոչ թե գրական ստեղծագործության, այլ պատկերային ուշագրավ «հուշագրության» միջոցով: Այբբենական հերթականությամբ նա առանձնացրել է հայաստանյան իր ճամփորդությունը հիշեցնող կամ հայ մշակույթին առնչվող տարբեր բառեր, հայտնի անուններ, բանաստեղծություններ հայ կամ օտարազգի պոետներից: Սա մի յուրօրինակ ալբոմ է, որը հետաքրքրությամբ կթերթի ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի ընթերցողը:

Ֆ. վան Զանդայկ

265

F. va n Z a n d y c k e

266

Ֆ. վան Զանդայկ

267

F. va n Z a n d y c k e

268

Ֆ. վան Զանդայկ

269

F. va n Z a n d y c k e

270

Ֆ. վան Զանդայկ

271

F. va n Z a n d y c k e

272

Ֆ. վան Զանդայկ

273

F. va n Z a n d y c k e

274

Ֆ. վան Զանդայկ

275

F. va n Z a n d y c k e

276

Ֆ. վան Զանդայկ

277

F. va n Z a n d y c k e

278

Ֆ. վան Զանդայկ

279

F. va n Z a n d y c k e

280

Ֆ. վան Զանդայկ

281

F. va n Z a n d y c k e

282

Ֆ. վան Զանդայկ

283

F. va n Z a n d y c k e

284

Ֆ. վան Զանդայկ

285

F. va n Z a n d y c k e

286

Ֆ. վան Զանդայկ

287

F. va n Z a n d y c k e

288

Ֆ. վան Զանդայկ

289

F. va n Z a n d y c k e

290

Ֆ. վան Զանդայկ

291

F. va n Z a n d y c k e

292

Ֆ. վան Զանդայկ

293

F. va n Z a n d y c k e

294

Ֆ. վան Զանդայկ

295

F. va n Z a n d y c k e

296

Ֆ. վան Զանդայկ

297

F. va n Z a n d y c k e

298

Ֆ. վան Զանդայկ

299

F. va n Z a n d y c k e

300

Ֆ. վան Զանդայկ

301

F. va n Z a n d y c k e

302

Ֆ. վան Զանդայկ

303

F. va n Z a n d y c k e

304

Ֆ. վան Զանդայկ

305

F. va n Z a n d y c k e

306

Ֆ. վան Զանդայկ

307

F. va n Z a n d y c k e

308

Ֆ. վան Զանդայկ

309

F. va n Z a n d y c k e

310

Ֆ. վան Զանդայկ

311

F. va n Z a n d y c k e

312

Ֆ. վան Զանդայկ

313

F. va n Z a n d y c k e

314

Ֆ. վան Զանդայկ

315

F. va n Z a n d y c k e

316

Ֆ. վան Զանդայկ

317

F. va n Z a n d y c k e

318

Ֆ. վան Զանդայկ

319

F. va n Z a n d y c k e

320

Ֆ. վան Զանդայկ

321

F. va n Z a n d y c k e

322

Ֆ. վան Զանդայկ

323

F. va n Z a n d y c k e

324

Ֆ. վան Զանդայկ

325

F. va n Z a n d y c k e

326

Ֆ. վան Զանդայկ

327

F. va n Z a n d y c k e

328

Ֆ. վան Զանդայկ

329

F. va n Z a n d y c k e

330

Ֆ. վան Զանդայկ

331

F. va n Z a n d y c k e

332

Ֆ. վան Զանդայկ

333

F. va n Z a n d y c k e

334

Ֆ. վան Զանդայկ

335

F. va n Z a n d y c k e

336

Ֆ. վան Զանդայկ

337

F. va n Z a n d y c k e

338

Ֆ. վան Զանդայկ

339

F. va n Z a n d y c k e

340

C O N T E N T Welcoming Speech

6

Preface

8

Diary

12

Vahur Afanasjev

38

Armenian Haikus (English) Leo Butnaru From Noah’s Ark to Poem’s Ark (Romanian) Serge van Duijnhoven The Alphabet Mausoleum (Dutch) Redshift (English)

40 44 46 92 94 108

On how I Lived and What I Did in This Last Ten Years (English) Mare Sabolotny

126 148

Our Birth Certificates Are Green (English) 150 Stepsisters in a New Life (English) Geert van Istendael Near Djermuk (Dutch) Swantje Lichtenstein Pentecoste or: Apricot Kernels (English)

162 180 182 184 186

Books I Want to Write in Armenia (English) 196 Herbert Maurer Sea. Three Poems in Three Languages Claudio Pozzani Impressions from Armenia (Italian) Peeter Sauter

198 200 202 204 216

Poems (English)

218

Floating Mountain (English)

228

Serge Venturini

254

From Erebuni to Yerevan (French)

256

Malevolent Imrpovisation (French)

258

Roses of Yerevan (French)

260

Filip van Zandycke

262

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Երկու խոսք Մուտք Օրագիր Վահուր Աֆանասև

Հայկական հոկուներ Լեո Բուտնարու

Նոյյան տապանից` Պոեզիայի տապան Սերժ վան Դայնհովեն

Այբուբենի դամբարանը Կարմիր տեղաշարժ Թե ինչպես ապրեցի և ինչ արեցի այս վերջին տասը տարիների ընթացքում Մարե Սաբոլոտնի

7 9 13 39

41 45

47 93 95 109 127 149

Մեր ծննդյան վկայականները կանաչ են

151

Խորթ քույրերը նոր կյանքում

163

Խերտ վան Իստենդել

Ջերմուկի մոտ Սվանտիե Լիխտենշտեյն

181 183 185

Հոգեգալուստ կամ ծիրանի միջուկներ

187

Գրքեր, որոնք ցանկանում եմ գրել Հայաստանում

197

Հերբերտ Մաուրեր

199

Ծով. երեք բանաստեղծություն երեք լեզվով 200 Կլաուդիո Պոցցանի

Քարերը կյանք են առնում Պետեր Սաուտեր

Բանաստեղծություններ Լեռան հետ նավարկելով Սերժ Վենտուրինի

203 205 217 219 229 255

Էրեբունուց Երևան Չարախինդ իմպրովիզ

257

Վարդեր Երևանի

261

Ֆիլիպ վան Զանդայկ

263

259

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ

Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Է

AR M ENI A

T E N

Y E A R S

HOSTS

L A T E R

ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒՄ

LI TE RATU RE

Տ

Ա Ս Ը

Տ

Ա Ր

Ի

Ա Ն Ց

Խմբագիր`

Editor Nshan Abasyan

Նշան Աբասյան Խորհրդատ]`

Advisor David Muradyan Festival coordinators: David Matevossian Nerses Ter–Vardanyan Festival staff: Hermine Ghazaryan Lusine Karamyan Naira Eghiazaryan Ruzan Sargsyan Ofelya Pavlova Ani Tovmasyan Yepraksia Hovhannisyan Tatevik Grigoryan Anahit Khotsanyan Lusine Ghazarosyan Festival photographer: Tigran Asatryan The book cover design Ara Baghdasaryan

Դավիթ Մ րադյան Փառատոնի համակարգողներ` Դավիթ Մաթևոսյան Ներսես Տեր–Վարդանյան Փառատոնի աշխատակազմ` Հերﬕնե Ղազարյան Լ սինե Քարամյան Նաիրա Եղիազարյան Ռ զան Սարգսյան Օֆել յա Պավլովա Անի Թովմասյան Եպրաքսիա Հովհաննիսյան Տաթևիկ Գրիգորյան Անահիտ Խոցանյան Լ սինե Ղազարոսյան Փառատոնի լ]սանկարիչ` Տիգրան Ասատրյան Գրքի կազﬕ ձևավոր]մը` Արա Բաղդասարյան

Տպագր$թյ$նը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 60x90 1/16: Թ$ղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 21.5 տպ. մամուլ: Տպաքանակը՝ 1000:

Տպագրվել է «Զանգակ–97» ՍՊԸ–ի տպարան$մ