ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
1
_âòd _ûVK,
ùfAiû A ò@û
aòùgh IWò@û iõÄeY
G[ôùe ùfAiû A ò@ûùe _ìaðeê _âKûgòZ AõeûRú bûhûe KòQò aQûaQû cìk ùfLûKê IWò@û bûhûùe iõKkòZ Keû~ûAQò û
Ieúiû ù_ûÁ aûKè - 51, Rò._ò.I,bìaù^gße 751001
www.orrissa.co.in, E-mail: orrissabbsr@gmail.com
G.Gcþ.A. `ûCù i^þ ^õ-204, 100 `òUþ eòw ùeûWþ, ù`Rþ 3, a^gueú 2d cjfû, 3d ùiû_û^, aûwûùfûe 560085 ù`û^ ^õ :+91-080-26699512, 26699522 `ûKè ^õ: +91-080-26699410 A ùcf : leisaindia@yahoo.co.in @¤l - gâú. Pòe^þRòbò iòõ, @ûA.G.Giþ.(@aie _âû¯) ùKûhû¤l - gâú aò.ùK. gòbþeûcþ ibý - Wÿü. bò[f eûR^, Wÿü. Gcþ . cjûù\aû®û Wÿü. G^þ. Rò. ùjMþùWÿ, Wÿü. Uò. Gcþ. ZýûMeûR^, _âù`ie. bò. aòebù\âdû Wÿü. G. eûR^Ü Wÿü. ùbuùUiþ ZûMZþ Wÿü. iàòZû ù_âcP¦e cêLý iõ_û\K - ùK. bò. Giþ. _âiû\ _eòPûk^û iõ_û\K - Uò. Gcþ. eû]û @^êaû\ I @^êaû\ ic^ßd @eêYòcû ÊûAñ IWÿò@û iµû\^û aògßùcûj^ cjû«ò, Ieúiû @^êaû\ iõù~ûR^û _ì òðcû, G.Gcþ.A `ûCù i^þ _âgûi^òK @]ôKûeú eêKàëYú Rò.Rò, G.Gcþ.A `ûCù i^þ @kueY I cê\âY fò_òÄû^þ, bìaù^gße _âz\ `ùUûPòZâ Ieúiû `ùUû fûAùaâeú ùfAiû _ZâòKû @^ýû^ý iõKk^ fûUò^þ @ûùceòKû, Aù ûù^iò@û, _½òc @û`âòKû, aâûRòfþ iõÄeY ùfAiû A ò@û _ZâòKû @^ýû^ý @û kòK iõÄeY jò¦ò, ùZfêMê, Zûcòfþ, _¬ûaú , K^ÜW Gaõ ceûVú (iõ_û\^û c kú Ze`eê _ZâòKûe Cù gýKê ~[ûiû¤ iVòKþ bûùa C_iÚû_^ KeòaûKê icÉ ~^ô ^ò@û~ûAQò û ùZùa G[ôùe _âKûgòZ ùfLûMêWòKe iZýûiZý _ûAñ iõ_éq ùfLK jó \ûdú ejòùa û )
còùReò@e
(MISEREOR)
Gjû RûYò ajêZ Lêiò fûMêQò ù~ _ûeòaûeòK Kéhò Gaõ Wÿûfò, cû ò@û _eò ù_ûhYùe be_êe `if agßÉeùe cû^ýZû còkòaû @ûe¸ ùjûAQò (còkòZ RûZòiõN \ßûeû 2014Kê _ûeòaûeòK Kéhò _ûAñ @û«RðûZúd ahð Gaõ 2016Kê Wÿûfòe @û«RûZúd ahð jòiûaùe ùNûhYû Keû~òa) û cûZâ Gjû ij @ù^K ù\ge Pûhúcûù^ @i¸a _eú, a^ýû Gaõ Pûhúe @ûcôjZýû _eò \êüL\ NUYû c¤ aé¡ò _ûAaû _eòflòZ ùjûAQò û Gjò iõLýûùe ~ûjû @aùjkò Z ùjûA ejò ~ ûA[ô a û `if ~ûjûe iÚû^údLû\ý aýaiÚûùe GK cêLý bìcòKû ejòQò Gaõ aòùgh ij _eòag _eòa ð^e _âbûaKê c¤ iûcÜû Keò_ûeòa, û @ûMâjú Pûhúcûù^ ùicû^ue cìfýaû^ icd ù\A ^òR ^òRe @bòmZû @ûcKê ùfLû cû¤cùe RùYA[ôaûeê ùicû^uê @ùgh ]^ýaû\ û ù~Cñ _ûVKcûù^ ùfAiû A ò@û IWÿò@û _ZâúKûKê ^òdcòZ bûaùe _Xÿò @ûcKê ùicû^ue cZûcZ RYûCQ«ò @ùc Zûuê ]^ýaû\ ù\CQê Gaõ baòhýZùe ùfAiû A ò@û IWÿò@û _ZâòKûe cû^ aXÿûAaKû \òMùe c¤ @ûc ùicû^u cZûcZKê @ù_lû Keòaê û iõ_û\K
ùfAiû
ÊÌ aûjý ijûdZû I iÚûdú Kéhò C_ùe @û]ûeòZ ùfAiû _ûeòùagòK Kéhò _âYûkúùe ^òRe C_ôû\^ I C_ûRð^ aé¡ò KeòaûKê Pûjêñ[ôaû Pûhúcû^u _ûAñ GK ùa÷hdòK I iûcûRòK aòKÌ û ùfAiûùe iÚû^úd i´k I _âûKéZòK iõiû]^ MêWòKe iêaýajûe Gaõ @ûagýK iÚùk aûjý iû]^ MêWòKe iêelòZ I _âbûaò aýajûe iõ_KðòZ gòlû còùk û Gjû ^òRÊ mû^, \lZû, cìfýùaû], iõÄéZò I iõMV^ @û]ûeùe ^òRe baòhýZ MV^ KeòaûKê Pûjêñ[ôaû cjòkû, _êeêh I ùMûÂúMêWòK ^òcù« C òÁ û Kéhòùe C^ÜZú Gaõ _eòa ðòZ _eòiÚòZò I @ûagýKZû @^êiûùe Gjûe _âùdûM _ûAñ Pûhú I Kcðú cû^u iûc[ðý MV^ \òMùe ùfAiû ùjCQò GK ijbûMú bò òK _âKâòdû û ùfAiû ù\gú mû^ùKøgk I aòmû^ i¹Z mû^MêWòKê GKûVò Keò[ûG Gaõ Gjûe @û^êiwòK aòKûg _ûAñ ~[û~[ _\ùl_ ù^aûKê ^úZò ^ò¡ðûeK cû^uê _âbûaòZ Keò[ûG û ùfAiû ùjCQò GK iõmû, GK _^Úû I GK eûRù^÷ZòK @ûjßû^ û
còùReò@e - aòKûg ùlZâùe ijù~ûM _ûAñ 1958 ciòjûùe Rcðû^ Kû[fòK aòg_þ iõN \ßûeû còùReò@e iÚû_òZ ùjûA[ôfû û MZ 57 ahð]eò còùReò@e @û`âòKû, Giò@û Gaõ fûUò^þ @ûùceòKû @û\ò ù\g MêWòKùe \ûeò\âý aòeê¡ùe iõMâûc _ûAñ _âZògéZòa¡ ùjûA @ûiòQò û ]cð, RûZò I fòw ^òaðòùghùe _âZýK @bûaMâÉ cYòhe @ûagýKZû _ûAñ còùReò@ee ijûdZû C_f² û còùReò@ee \gð^ ùjCQò ^òù¿gòZ ùfûKcû^ue giqòKeY ^òù¿gòZ _âùPÁûKê ijù~ûM Keòaû û Gjû iÚû^úd @^êÂû^, Pyð @^êÂû^, ùaieKûeú @^êÂû^, iûcûRòK @ûù¦ûk^ I MùahYû @^êÂû^ MêWòK ij bûMú\ûeú jòiûaùe Kû~ðýKeò[ûG û ijù~ûMú @^êÂû^ cû¤cùe Gjû jòZû]ôKûeú cû^u ij cògò iÚû^úd aòKûg _âKâòdû I _âKÌ Kû~ðýKûeúZûùe RWòZ ùjûA[ûG û ijù~ûMú @^êÂû^ cû^u ij cò k ò Z bûaùe cò ù Reò @ e _eò a ð ò Z _eò i Ú ò Z ò K ê iûcÜ û Keò [ ûG û (MISEREOR)
(www.misereor.de, www.misereor.org)
Ieúiû GK ùÊzûùiaú @^êÂû^ û Gjû Pûhú ù^ZéZß _âKâòdûùe Kéhòe iÚûdú aòKûg ^òcù« @û\òaûiú ajêk K§cûk I cûfKû^Mòeò Ròfäûùe MZ \êA \g§ò ]eò Kû~ðýeZ û KéhK iõMV^ cû¤cùe _ûeõ_eòK Pûhmû^ ùKøgke C^ÜZú, _ûeµeòK aòj^e iêelû I _âiûe, _âûKéZòK iõ_\ _eòPûk^û cû¤cùe lê\â I ^ûccûZâ Pûhúcû^ue iûaðùbøcZß elû \òMùe Kû~ðýKeêQò û @û\òaûiú cjòkû icaûd cû¤cùe Kéhò I RwfRûZ \âaýe _âKâòdûKeY Keò Rwf C_ùe ^òbðegúk ùMûÂúMêWòKe RúaòKû iêelû \òMùe Kû~ðýKeêQò û @^êÂû^ iõ_KðòZ @]ôK aòaeYú eê còkò_ûeòa û G.Gcþ.A. `ûCù i^þ ÊÌ aûjý ijûdZû bò K ò _âûKéZK ò iõ_\ _eòPûk^û _ûAñ iÚû^úd _ûeµeòK mû^ùKøgk Gaõ ^ì@û iéR^gúk ùa÷hdòK mû^ \ßûeû RúaòKûe C^ÜZò \òMùe Kû~ðý Keò[ûG û G.Gcþ.A. `ûCù i^þ \ûlòYûZý cûkbìcú @ ke lê\â Z[û ^ûccûZâ Pûhúcû^u ijòZ aòKÌ Kéh,ò mû^ùKøgke @bòa¡ é ,ò Zûfòc,þ aòKûg @^êÂû^MêWK ò ij iõ_éqò KeûAaû Gaõ @^êbZ ì ò @û\û^ _â\û^ \òMùe Kû~ðýKeò[ûG û Gjûe ùIßai þ ûAUþ VòKYû ùjCQò (ORRISSA)
(www.orrissa.co.in)
(AME Foundation)
(www.amefound.org)
ijûdZûùe G.Gcþ. A. `ûCù i^þ ij còkZ ò bûaùe Ieúiû \ßûeû _âKûgòZ ùjCQò û ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
2
@YKéhòRûZ Lû\ýKê MêeêZß ù\aû
4
aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´eþ 2017
ù\aRòZ hWÿwú @ûce _eòùag aò_\ icd c¤ ù\A MZò Keê [ ô a û icdùe RwfKê _Yý\â a ý jòiûaùe ù\Lòaû \ßûeû Gjû Gùa ùKak @wûeKûcæ b ûe ùjûA ejò ^ûjó û Rwf Lû\ýe GK M«ûNe Gaõ @ù^K Mâ û cúY Meúa iµâ \ ûd ^ò R e Lû\ý @ûagýKZû _ìeY Keòaû _ûAñ Rwf C_ùe ^òbðe Keò[û«ò û Gjò @YKéhòRûZ Rwfò Lû\ýKê C_~êq Gaõ @ûagýKúd ijù~ûM còkòùf Gjû Lû\ý @^ò½òZZû Gaõ aòùghKeò _eòùag _eòa ð^e aò_\Kê ù^A ù\Lû~ûC[ôaû Lû\ýûbûaKê \ìe Keòaûùe GK aòeûU bìcòKû ù^a û
Pûh Rcòe ^c^údZû aé¡ò Keòaû \òMùe `if aòaò]Zûe bìcòKû
7
G.Wÿò Ifòbe Kòw, Giþ @ûaêaûKe iò\òKò, Mòeò]^ ùMû_ò Gaõ ^ûU Kûb @]ôK Uuû ùeûRMûe Keòaû flý ù^A aòbò^Ü _âKûee @[ðKûeú `ife GKK `if Pûh Keòaû \ßûeû Pûhúe Pûh Rcòeê cògòâZ `if Gaõ ùi[ôùe Pûh ùjC[ôaû iÚû^úd `ife _âKûe iaê ùfû_ _ûAaûùe fûMòQò û ~ûjû Lû\ý ^òeû_ û Gaõ _eòùag ijYòK Pûh _¡ òKê ^KûeûcôK bûaùe _âbûaòZ KeòQò û @õgMâjY bò òK _âRûZò PòjÜUúKeY, Wÿûfò Gaõ cû ò@ûe ij @û«ü `if Gaõ ùMûÂúMZ aòj^ aýûu cû¤cùe iÚû^úd cû ò@û aòj^e C_ôû\^ AZýû\ò _\ùl_ ^ò@û~òaû \ßûeû Pûh @]ôK ijYòK Gaõ fûb\ûdK ùjûA_ûeòQò û
KéhòùlZâeê gévkòZ aýaiÚû
iìPú_Zâ
11
@ûce cû^ ^ò¡ðûeY Keòaûe C_ûd ùKCñVò @Qò ? @õgêcû^ \ûi `ifeê @]ôK @ck _ûAaû, ù_ûhYùe be_êe Lû\ý _ûAaû Gaõ ùeûRMûe aýZòZ ùMûUòG _ûeµeòK Pûhú ^òRe Kéhò-ùR÷aaòaò]Zû Xÿû ûùe Zò@ûeò Keò[ôaû Pûh Rcòeê @ûjêeò @]ôK _âKûee fûb _ûA[ûG û ùZYê ùMûUòG ùR÷a aòaò]Zû_ì ð Pûh aýaiÚûe _âbûa I G[ôeê còkê[ôaû fûbKê RûYò a û _ûAñ @ûcKê ÊZª cû^\ iaê _âÉêZ KeòaûKê _Wÿòa û Gjò aòaò]Zû_ì ð Kéhò aýaiÚûe aòbò^Ü cû^\ @û]ûeùe iûcÜûKê @ûiò[ôaû `kû`k ù\Lò a û _ùe bûeZ, ù^_ûk Gaõ awkûù\ge @]ôKûõg Pûhú ^òR Kéhò ùlZKê ùR÷a aòaò]Zû _ì ð Kéhò aýaiÚûùe _eòYZ KeòaûKê C ûjòZ ùjûA @ûMKê @ûiòQ«ò û
4
@YKéhòRûZ Lû\ýKê MêeêZß ù\aû ù\aRòZ hWÿwú
7. Pûh Rcòùe ^c^údZû aé¡ò Keòaû \òMùe `if aòaò]Zûe bìcòKû G.Wÿò Ifòbe Ròw, Giþ @ûaêaûKe iò\òKò, Mòeò]^ ùMû_ò Gaõ ^ûU Kûb 11. KéhòùlZâeê gévkòZ aýaiÚû @ûce cû^ ^ò¡ûð eY Keòaûe C_ûd ùKCñVò @Qò ? @õgêcû^ \ûg 18. ùUeûiþ Kû^Úùe L´@ûkê Pûh
bûa^û Nòcòùe, eûRúa XÿKf, ùeûh^þ _êWÿûgûA^ò, eP^û ù\bùKûUû Gaõ _gê_Zò ùPø]êeú
ùUeûiþ Kû^Úùe L´@ûkê Pûh
18
bûa^û Nòcòùe, eûRúa XÿKf, ùeûh^þ _êWÿûgûA^ò, eP^û ù\bùKûUû Gaõ _gê_Zò ùPø]êeú @õgêcû^ \ûi L´@ûkêe aòbò^Ü _âKûee _êÁòKûe MêY [ôùf c¤ Gjò `ifUò @aùjkòZ ùjûA ejò@ûiòQò Gaõ Gjûe Pûh c]ý Kcþ ùjCQò û L´@ûkê C_ùe RûZúdÉeùe MùahYû Gaõ i µ â i û e Y Kû~ð ý Kâ c e ùNûe @bûa iù ß fò a ûWÿ ð iõiÚ û e iKûeûcô K _\ùl_ \ß û eû ù^_ûke ùP_ûw iµâ\ûd, ùUeûiþ Kû^Úùe i`kZûe ij L´@ûkê Pûh Keò icÉuê @û½~ðýPòZ Keò_ûeòQ«ò û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
3
@YKéhR ò ûZ Lû\ýKê MêeZ ê ß ù\aû ù\aRòZ hWÿwú @ûce _eòùag aò_\ icd c¤ ù\A MZò Keê[ôaû icdùe RwfKê _Yý\âaý jòiûaùe ù\Lòaû \ßûeû Gjû Gùa ùKak @wûeKûcæ b ûe ùjûA ejò ^ûjó û Rwf Lû\ýe GK M«ûNe Gaõ @ù^K MâûcúY Meúa iµâ\ûd ^òRe Lû\ý @ûagýKZû _ìeY Keòaû _ûAñ Rwf C_ùe ^òbðe Keò[û«ò û Gjò @YKéhòRûZ Rwfò Lû\ýKê C_~êq Gaõ @ûagýKúd ijù~ûM còkòùf Gjû Lû\ý @^ò½òZZû Gaõ aò ù ghKeò _eò ù ag _eò a ð ^ e aò _ \Kê ù^A ù\Lû~ûC[ôaû Lû\ýûbûaKê \ìe Keòaûùe GK aòeûU bìcòKû ù^a û Rwf @YKéhòRûZ Lû\ýe GK aòeûU M«ûNe û Rwfeê aòbò^Ü _âKûee Lûù\ýûù_ûù~ûMú `k, `êf, gûM, c¬ò, QZê, aûCñg KeWÿ,ò cìk Gaõ K¦û, _lú, cjê Gaõ LûAaû ù~ûMý KúU, ù_ûK, _Zw AZýû\ò còkò[ûG û ~\òI eûdMWÿû Ròfäûe @û\òaûiú Pûhúcûù^ ùMûUòG ahðùe ^òR Pûh Rcò I NeaûWÿòùe 30 eê ùagú _âKûee Lû\ý giý Pûh Keò[û«ò, Z[û_ò Lû\ý aòaò]Zû _ûAñ Gjò Pûhúcûù^ Rwf C_ùe ^òbðe Keò[û«ò û @û\ò ^ûcK RùY @û\òaûiú Pûhúu cZùe @ûùc ù~ùZ Pûh Kùf c¤ Rwfe aòaò]Zû ij ùKùa icKl ùjûA _ûeòaû ^ûjó û ~\ò @ûùc 40 _âKûee `if Pûh Keê, ùZùa Rwfùe 200 _âKûeeê ùagú Lû\ý cjRêZ @Qò û Rwfùe Leû\òù^ @ù^K _âKûee `k còkê[ôaû icdùe ahðû\òù^ Rwf aûCñg KeWÿò I QZêùe beû ùjûA[ûG û gúZ\òù^ Rwf aòbò^Ü _âKûee K¦ûùe be_êe ùjûA ejò[ûG û ZûWÿòw_ûA Mûñe _êeêLû @û\òaûiú cjòkû _ûaðZú _êYòKûu cZùe Rwf ùjCQò @ûce cû@û û GK \êaòðij ceêWÿò ahðùe Gjò Rwfeê aòbò^Ü _âKûe K¦û, aûCñg KeWÿò, gûM I cjê LûA Mûñe ùfûKcûù^ 3 cûi _~ðý« ^òRKê aù A eLò _ûeò[ôùf û ùMûUòG _eòaûee Lû\ý @ûagýKZû _ìeY Keòaû ij Gjò @YKéhò RûZ Lû\ý _eòaûee @û[ðòK ùeûRMûe aé¡ò Keòaûùe c¤ iûjû~ý Keò[ûG û @û\ò Kêj«ò ù~, ù~ùZùaùk Nùe @ûù\ø Uuû ^ [ûG, ùiùZùaùk Rwfeê jk\ú iõMâj Keò ZûKê _ûL aRûeùe aòKâò Keò @ûùc fêY Gaõ ùZf AZýû\ò KòYò[ûC û Gjò Rwfú Lû\ý
@û\òaûiú _eòaûe Lû\ý [ûkúùe Rwfò Lû\ý GK MêeêZß_ì ð iÚû^ ù^A[ûG û
@û\òaûiúcû^uê GK _âKûee Êû]ú^Zû, i¹û^ Gaõ Mað @^êba KeûA[ûG Gaõ aòùghKeò iê]ùLûe ùa_ûeú Z[û cjûR^cû^u Kakeê Gcû^uê iêelòZ Keò eLò[ûG û ùMûUòG ùQûUò@û Rcòùe KòQò iõLýK cù^û^úZ `if ùi[ô _ûAñ Pûh jó Kéhò aòmû^e Cù gý ùaûfò @ûùc cû^òù^aû CPòZþ ùja Kò ? Pûh ùjûA[ôaû Rcòe cSòùe Gaõ @ûL_ûLùe [ôaû iÚû^, ùMûPe @ k, Rwfû k, _ûYò C Gaõ NeaûWÿò RcòKê @ûùc Gjò Pûh _âKâòdûeê ajòbêðZ Keòaû CPòZþ ùjaKò ? Lû\ý C_ôû\^ Kjòùf K Y ùKak Pûh Kê jó aêùSAa ? fòbòw `ûcð cZû^êiûùe Lû\ý Kjòùf iõMâj Gaõ iõelYKê c¤ aêSûG û
_eòaûe Lû\ý @býûiùe RwfRûZ Lû\ýe bìcK ò û _eòaûee Lû\ý aýaiÚû Gaõ @býûiùe Rwf RûZ Lû\ýe bìcòKû bfbûaùe aêSòaû _ûAñ 2013 ciò j ûùe IWÿ ò g ûe eûdMWÿ û Rò f ä û ùe GK @¤d^ Keû~ûA[ôfûö Gjò @¤d^eê RYû_Wÿò[ôfû ù~ 2013 ciò j û Rê f ûA ùgh i¯ûjeê Wÿ ò ù i´e cûi c¤ùe ùfûKcûù^ 121 _âKûee aòbò^Ü Lû\ý iõMâj Keò[ôùf û jûeûjûeò bûaùe _âZò _eòaûe 21 eê 69 _âKûee aòbò^Ü Lû\ý iõMâj Keò[ôùf ~ûjûe _eòcûY 4.56 Kò.Mâû [ôfû û 6Uò Mûñe Z[ýeê RYû~ûG ù~ _âZò _eòaûee ù\÷^òK Lû\ýùe Rwf RûZ Lû\ýe _eòcûY 0.725 Kò.Mâû [ôfû ~ûjû e§û ~ûC[ôaû Lû\ýe 12% eê 24.4% [ôfû û Mûñe Xÿû û, _ûeò_ûgßòðK @aiÚòZò Gaõ Rwfe aòaò]Zû @û]ûeùe Rwf RûZ Lû\ý C_ùe ùMûÂúcû^ue ^òbðegúkZû
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
4
20% eê 50% [ôaûe ù\LòaûKê còkò[ôfû Gaõ Gjû Cbd aòaò]Zû Gaõ _eòcûY _ûAñ [ôfû û Mûñ ùfûKcûù^ iû]ûeYZü Lû\ý iõMâj _ûAñ \kMZ bûaùe RwfKê ~ûA[û«ò û ùicûù^ ù~ZòKò _eòcûYe Lû\ý iõMâj Ke«ò, ZûKê ^òR ^òR c¤ùe aû ò Keò ù^A[û«ò û KòQò ùfûK ~\ò aò ùKøYiò KûeYagZü Lû\ý iõMâj _ûAñ RwfKê ~ûA ^ _ûe«ò, ùicû^uê c¤ iõMâj Keû~ûA[ôaû Lû\ýeê KòQò @õg \ò@û~ûA[ûG û Mûñe KûjûKê aû\ \ò@û~ûG ^ûjó û ùMûUòG Rwf C_ùe GKû]ôK Mûñe @]ôKûe [ûG û ùZYê ùKCñ Mûñ Rwfe ùKCñ @õgKê aýajûe Keòa, Zûjû _ûeµeòK bûaùe iÚòe ùjûA[ûG Gaõ GjûKê icùÉ cû^òKeò Pk«ò û Mûñe _âZò aýqòue Rwf, iÚû^úd SeYû, MQ _Zâ, _gê_lú, Gaõ @^ýû^ý i´k AZýû\ò C_ùe icû^ @]ôKûe [ûG û ~\ò ùMûUòG Mûñe ùfûKcûù^ aûCñg KeWÿò iõMâj _ûAñ _ùWÿûgúcû^u _ûAñ C ò Á Rwfû kKê ~û@û«ò û ùZùa ùi Mûñ e ùfûKcûù^ cjê _ûAñ _â[c Mûñe Rwfû kKê @ûiò_ûe«ò û ùfûKcû^ue I ùR÷a _eòùage a ôejòaû _ûAñ Gjò_eò _ûe¿eòK ^òbðegúkZû GKû« Reêeú û
Rwf i´kMêWK òÿ iuêPZ ò ùjaû Mûñùe Kûc Keòaû icdùe ^òRe @bòmZû Gaõ ùfûKcû^u ij K[û aû ðû icdùe RûYòaûKê còùk ù~ Rwf ]úùe ]úùe ld ùjaûùe fûMòQò Gaõ _ûeµeòK Rwf iÚû^ùe gûMê@û^, ACKûf_Uûi Gaõ ù_ûwûcò@ûe Rwf ^òRe Kûdû aòÉûe Keòaûùe fûMòQ«ò û _eòYûc Êeì_ Rwfe _ûeµeòK MQ fZû, Cnò\, _gê_lú AZýû\ò \âéZbûaùe ùfû_ _ûA~ûCQ«ò û Rwfe aòaò]Zû Kcòaûe ^Kûeûcô K _eò Y ûc aò ù ghKeò cjò k ûcûù^ @^ê b a Keò_ûeêQ«ò, ù~Cñcûù^ Rwfeê @YKéhòRûZ Lû\ý ij @^ýû^ý @Y KûV Rwfò \âaý (G^þ.Uò.G`þ._ò) iõMâj Keò[û«ò û 80 ahðòdû `êùfû gòùKûKûu cZùe Rwf a\kòaû ij ùfûKcûù^ c¤ a\kò ~ûAQ«ò û Gjò _eòa ðòZ aòbò^Ü eûRù^÷ZòK \k Gaõ ùa÷mû^òKcûù^ Lû\ý ^òeû_ û Gaõ ù_ûhYKê ^òR ^òR Kû~ðý _eòie Zûfò K ûe C_ùe eLò [ ô a û ùaùk ùicû^uê baòhýZe Lû\ý I ù_ûhYe iêelû \òMùe Rwf Gaõ Rwfò Lû\ý MQ MêWÿòKe ù~ûM\û^Kê aêSòaû GKû« @ûagýK û
_âKâòdûùe @ûce Rwfùe _ìaðeê ùjC[ôaû @ù^K iõLýK K¦û ùfû_ _ûAMfûYò û @ûùc ^òR _i¦e Lû\ý MQ iaê Rwfùe fùMAaûKê ùagú MêeêZß ù\aê û ù\ge aòbò^Ü @û\òaûiú Z[û @^ýû^ý Rwf C_ùe ^òbðegúk iµâ\ûde _ûeµeòK Rwf RûZúd Lû\ý Gaõ Gjûe aòaò]Zûe ajêaò] MêYa ûKê @ûRòe icde cêLý]ûeûùe [ôaû Lû\ý I PûhaýaiÚû _eòPd Gaõ i¹û^ \òG ^ûjó û ieKûeú aýaiÚûùe Lû\ý iêelû Kjòùf ùK¦â ieKûe aû eûRý ieKûeu \ßûeû ^ò¡ðûeòZ ùjC[ôaû eòjûZò (eûi^) KûWÿðùe ^ò¡òðÁ _eòcûYe PûCk/Mjce ù~ûMûYKê aê S ûA[ûG û ^ò ¡ ò ð Á @ ke _eò ù agùe iêjûC[ôaû Gaõ _êÁòKe Lû\ý `if ~[û cû ò@û, iê@ûñ, RjÜû, Kûwê, @^ýû^ý Lû\ý giý, Wÿûfò, ùZ÷kaúR Gaõ aòbò^Ü _âKûe gûM ~ûjû @û\òaûiú ùfûKcû^ue cêLý Lû\ý Gaõ ùicû^ue Lû\ý aýaiÚûe ùceê\ , ùijò `if iaêKê @aùjkû Keû~ûCQò û Gjò iaê `if PûhKê ù_âû ûjòZ Keòaû _ûAñ @ûagýK @^ê~ûdú ^òdc aû ù~ûR^û ^ûjó û Rwfùe aiaûi Keê[ôaû _ûeµeòK iµâ\ûdcû^ue @]ôKûõg Rcò ù~CñVò ùicûù^ _ûeµeòK bûaùe Pûh Keò @ûiê[ôùf, Zûjû C_ùe cûfòKû^ûi ß ^ûjó ~ûjû\ßûeû ùicû^ue Rúa^ Gaõ RòaòKû ^KûeûcôK bûaùe _âbûaòZ ùjCQò û G_eòKò Rwf Rcò @]ôKûe @]ô^òdc fûMê ùjaûe 10 ahð icd @ZòaûjòZ ùjûA~ûA[ôùf c¤ IWÿògûùe cûZâ 6 _âZògZ Rwf Mûñ ^òRe Rwf C_ùe _â[û Gaõ @ûA^MZ \éÁòeê ^òRe @]ôKûe _ûAQ«ò û
baòhýZ Kû~ðý_^Úû _ûYò _ ûM _eò a ð ^ \é Á ò ù KûYeê ù\Lò ù f @YKéhòRûZ Rwfe Lû\ý GK MêeêZß_ì ð ùMûÂú ùK÷¦âòK C_ù~ûMú ùKøgk û iûµâ òK icde _eòa ðòZ _é[ôaú _éÂùe Rwf C_ùe @ûjêeò @ù^K _âKûee c^êhýûKéZ aò_\ ejòQò û Rwf _\û[ð MêWÿòKe aRûeúKeY ùjaû \ßûeû @ûùc RwfKê ùgûhY Keò ^Á Keò PûfòQê û @ûùc aêSòaû \eKûe Kò Rwf @ûc _ûAñ GK _âcêL Lû\ý C @ùU I Gjûe elYû ùalY Keò Lû\ý C MêWÿòKê a ûA eLôaûe @ûagýKZû @Qò û ùiMêWÿòK ùR÷a _eòùag i´§úd Kû~ðý ~[û @cæRû^ QûWÿòaû, aû¿Kê N^úbìZ Keò ahðû KeûAaû, bìZk RkKê _~ðýû¯ _eòcûYùe eLòaû, cûUòe C_e ÉeKê Caðe eLòaû, a^ýû Gaõ ceêWÿò aòeê¡ùe
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
5
_âZòùeû] Keòaû AZýû\ò c¤ iÚû^úd ùfûKûcû^ue Lû\ý ^òeû_ û @ûYòaûùe ijù~ûM Keò[ûG û Rwfe Gjò ajêaò] Kû~ðý I ù~ûM\û^Kê ÊúKûe Keòaûe Gaõ ]^ýaû\ ù\aûe @ûagýKZû ejòQò û bûeZe Rwf ^úZò iaêKê Lû\ý ^òeû_ û \éÁòeê _ê^aðò^ýûi Keòaûe @ûagýKZû ejòQò û ùKak KûV _ûAñ Rwfe Pòe«^ _eòPûk^ûe @ûagýKZû @Qò Kjòaû ~êqò~êq ^ìùjñ aeõ Rwfe ajêaò] aýajûe \éÁòùKûYeê Gjûe iêelû Gaõ Pòe«^ _eòPûk^û GKû« Reêeú @ùU û Rwfe i´kMêWÿòK C_ùe aòùgh Keò cjòkûcû^ue aýajûe @]ôKûe Gaõ Gjûe @a]ôKê aXÿû~ûA _ûeòùf Lû\ý ^ò e û_ û \é Á ò e ê Pò e «^ i´k _eò P ûk^ûKê ùagúcûZâûùe ijù~ûM Keòùja û iÚû^úd R^iû]ûeY Gaõ ùiVûe iõÄéZòe _eòù_ûhK jòiûaùe RwfKê ù\Lòaûe @ûagýKZû ejòQò û _eòùag _eòa ð^ iciýûe iûcÜû Keòaû \òMùe @YKéhòRûZ Lû\ýKê GK \úNðcò@û\ú C_ù~ûMú ùKøgk jòiûaùe ù\Lò Zûe Pòe«^ _eòPûk^û \òMùe Pò«û Keòaûe Gjû GK _âKéÁ icd û Kéhòbò òK a^úKeY Gaõ Pòe«^ Kéhò ~ûjû cûZâû]ôK eûiûd^òK iûe I KúU^ûgK aýajûe \ßûeû cûUò Gaõ RkKê aòhûq Keò ^[ûG aû Kéhò ùR÷a _eòùagKê aò_\ùe _KûA ^[ûG, Zûjûe _âiûe ùjaûe @ûagýKZû ejòQò û Gjò _âKûe eûiûd^òK Kéhò _¡ ò Rwfe aòaò]Zû I iõelY _âZò c¤ aò_\ iéÁò Keò[ûG C\ûjeYÊeì_ Pûhùe _âPêe _eòcûYe eûiûd^òK _\û[ðe aýajûe \ßûeû Rwfeê cjêcûQò ùfû_ _ûAaûùe fûMòQ«ò û
aò b ò ^ Ü eûRù^÷ Z ò K \k Gaõ ùa÷ m û^ò K cû^u _eòie Lû\ý ^òeû_ û Gaõ ù_ûhYKê ^òR ^òR Kû~ðý ZûfòKûe C_ùe eLò[ôaû ùaùk baòhýZe Lû\ý I ù_ûhYe iêelû \òMùe Rwf Gaõ Rwfò Lû\ý MQ MêWÿòKe ù~ûM\û^Kê ùicû^uê aêSòaûKê _Wÿòa û Lû\ý iûaðùbøcZßKê Rwf C_ùe ^òbðe Keê[ôaû iÚû^úd iµâ\ûde ùfûKcû^ue GK gévkòZ Kû~ðý_âYûkú Gaõ ùcøkòK ^úZò jòiûaùe ~\ò _âZòù_ûhY Keû^~ûG ùZùa icMâ eûRýe iûaðùbøcZû _âbûaòZ ùja û Lû\ý Gaõ ù_ûhY G_eò \êAUò MêeêZß_ì ð aòhd ~ûjûKê aRûe C_ùe QWÿû~ûA_ûeòa ^ûjó û aRûe ùKùaùjùf Gjò \êAUò @ûagýKZû _ìeY Keò_ûeòa ^ûjó û ùKak Rwf jó aòùK¦âúKeY _âKâòdûùe Gjò @ûagýKZû _ìeY Keòaûùe ic[ð û @YKéhòRûZ Lû\ý ùKak lê]ûKê _âgcòZ Keò ^[ûG aeõ lê ] û \ì e Keò a û ij Gjû Rwf Gaõ ùfûKcû^u c¤ùe [ôaû iµKðKê \éXÿ Keò[ûG û ùfLûUò _ûAñ C¡éZ Z[ýe C ù\af ù\a, Kbò[û KêeêMû ò, bò eêKàòYú eûI Gaõ iûùfûùc ùdcê\ûi - 2014 ciòjû RêfûAùe fòbòwþ `ûcðiþ \ßûeû _âKûgòZ - Rwf GK Lû\ý C_ôû\^e b ûe - IWÿògûe @Y KéhòRûZ Lû\ý Gaõ @û\òaûiúcû^ue Lû\ý I ù_ûhY ^òeû_ û C_ùe GK aýûLýcìkK @¤d^ û Giþ bêUû^ò - Rwf, @ûce Lû\ý - IWÿògûe fòbòwþ`ûcðiþ \ßûeû 2014ùe _âÉêZ iõlò¯ ^úZòMZ i¦bð C : ùfAiû A ò@û, Rê^þ 2016
aòbò^Ü bûhûùe ùfAiû A ò@û _ZâòKû
K^ÜW, ùZfêMê, Zûcòfþ, IWÿò@û, jò¦ú, ceûVú Gaõ _¬ûaú ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
6
Pûh Rcòe ^cdúdZû aé¡ò Keòaû \òMùe `if aòa] ò Zûe bìcK ò û G.Wÿò Ifòbe Kòwþ, Giþ @ûaêaûKe iò\òKò, Mòeò]^ ùMû_ò Gaõ ^ûU Kûb @]ôK Uuû ùeûRMûe Keòaû flý ù^A aòbò^Ü _âKûee @[ðKûeú `ife GKK `if Pûh Keòaû \ßûeû Pûhúe Pûh Rcòeê cògòâZ `if Gaõ ùi[ôùe Pûh ùjC[ôaû iÚû^úd `ife _âKûe iaê ùfû_ _ûAaûùe fûMòQò û ~ûjû Lû\ý ^òeû_ û Gaõ _eòùag ijYòK Pûh _¡ òKê ^KûeûcôK bûaùe _âbûaòZ KeòQò û @õgMâjY bò òK _âRûZò PòjÜUúKeY, Wÿûfò Gaõ cû ò@ûe ij @û«ü `if Gaõ ùMûÂúMZ aòj^ aýûu cû¤cùe iÚû^úd cû ò@û aòj^e C_ôû\^ AZýû\ò _\ùl_ ^ò@û~òaû \ßûeû Pûh @]ôK ijYòK Gaõ fûb\ûdK ùjûA_ûeòQò û bûeZahð aòbò^Ü _âKûee MQ Gaõ _gê_lú aòaò]Zûùe _eò_ì ð Gaõ ùR÷aaòaò]Zû \éÁòeê iûeû aògßùe bûeZe iÚ û ^ _â [ c û \ê b ð û MýagZü Gjò aò a ò ] Zû \éâZMZòùe jâûi _ûAaûùe fûMòQò Gaõ baòhýZ _ûAñ aò_\ iùuZ ù\A PûfòQò û Gjò aòaò]Zû [ôaû @ ke ]ßõiùjaû Gaõ @^ýû^ý aòù\gú _âRûZòe @ûMc^ cêLýZü ùR÷a aòaò]Zû ]ßõie cêLý KûeY û \lò Y bûeZe _ûjûWÿ ò @ û @ kùe a ð c û^ Pûhúcûù^ PûhùlZeê ùeûRMûe aé¡ò Cù gýùe aòbò^Ü _âKûee @[ðKûeú `if Pûh Keòaû \ßûeû ùi iÚû^e iÚ û ^úd ùR÷ a aò a ò ] Zû ùfû_ _ûAaûùe fûMò Q ò û Zûcòf^ûWÿêe ùKûfò _aðZùe aòMZ Zò^ò \g§ò ]eò Mdû @ûkê _âPêe _eòcûYùe aýaiûdòK bò òùe Pûh ùjCQò û ù~CñVò _ìaðeê aòbò^Ü _âKûee iÚû^úd cû ò@û RûZúd `if Pûh ùjC[ôfû û IWÿògûe Rd_êeùe c¤ ùijò GKû _âKûee _eòa ð^ ù\LôaûKê còkòQò û ù~CñVò _ìaðeê _ûeµeòK _¡ òùe iÚû^úd cû ò@û RûZúd `if Pûh ùjC[ôfû, ùijò iÚû^ùe a ðcû^ ACKûf_Uûie Rwf \éÁò ùMûPe ùjCQòò û ùijò_eò ùKeke ùIß^ûWÿ Ròfäûùe ]û^ Pûh ùjC[ôaû @ kùe Gùa ùKak K\kú MQ ù\LòaûKê còkêQò û ~\òI G_eò _eòa ðòZ Pûh aýaiÚûùe Pûhúcûù^ KòQò @[ð ùeûRMûe KeêQ«ò, Z[û_ò aýaiûdbò òK GKK
Pûhúcûù^ WÿûfòPûh Keòaû _ûAññ g_[ ù^CQ«ò
@õgMâjYbò òK _âRûZò Pd^ \ßûeû aòaò]Zû aé¡ò
`if Pûh Keòaû \ßûeû ùijò @ ke _ûeµeòK Pûh _¡ ò Gaõ `if aò a ò ] Zû ùfû_ _ûAaû ijò Z cé ò K ûld \îZbûaùe ùjCQò, aòbò^Ü _âKûee ^ì@û ^ì@û ùeûMù_ûK `ifKê @ûKâcY KeêQ«ò, Gaõ Pûhúcûù^ _eòùag _eòa ð^e aò_\Kê ùagúcûZâûùe iûcÜû KeêQ«ò û @ûjêeò c¤ G_eò aýaiûdò aýaiûdú bò òK @[ðKûeú `if Pûh \ßûeû iÚû^úd Lû\ý C_ôû\^ jâûi _ûCQò, ~ûjû`kùe ùfûKcû^ue aûjûe @ keê @ûc\û^ú ùjC[ôaû Lû\ý giý Gaõ iû]ûeY Lû\ý a ^ aýaiÚûùe \ò@û~ûC[ôaû Mjc I PûCk C_ùe ^òbðegúkZû aé¡ò _ûCQò û aòbò^Ü _âKûee cìk Gaõ K¦û, ~ûjû MâûcúY bûeZùe _ûeµeòK bûaùe lê\â Pûhúcû^ue Lû\ý Gaõ ùeûRMûe C [ôfû, Zûjû @ù^K icdùe ieKûeú Kéhò iµâiûeY aýaiÚûùe @aùjkòZ ùjûA ejò @ûiò@Qò û ùKûfò _aðZýû kùe ~\òI Mdû@ûkê iµì ð Lû\ý C_ôû\^e 70%, Z[û_ò Gjû ùKak aýaiûd Cù gýùe Pûh
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
7
Pûhúcûù^ C ccû^e jûZú_û\ L´@ûkê _âRûZò Pd^ Kùf I C^ÜZcû^e Pûh _¡ ò @û_ùYAùf
ùjCQò û 7000 ùjKÖe eê ùagú Pûh Rcòùe ùMûUòG cûZâ _âRûZòe `if (GPþ165) ~ûjûKê Lû\ý eìù_ c¤ aýajûe Keû~ûG ^ûjó Pûh ùjCQò û Gjò _âRûZòe Mdû @ûkêeê ùagú Gaõ bf _eòcûYe c còkê[ôaûeê gòÌ iõiÚûcûù^ Gjò _âRûZòe Mdû @ûkêKê MêeêZß ù\A[û«ò û GùZ aògûk _eòcûYe Pûh Rcòùe GKK `if jòiûaùe ùMûUòG _âRûZòe Mdû @ûkê Pûh Keòaû \ßûeû ùeûMù_ûK @ûKâcY Gaõ cé òKû ld aé¡ò _ûAQò Gaõ C_ôû\KZû jâûi _ûAQò û Gjò _âKûee `if Pûh ùjaû \ßûeû Pûhúe Pûh Rcòeê cògâòZ `if Gaõ ùi[ôùe Pûh ùjC[ôaû iÚû^úd `ife _âKûe iaê ùfû_ _ûAaûùe fûMòQò, ~ûjû Lû\ý ^òeû_ û Gaõ _eòùag ijYòK Pûh _¡ òKê ^KûeûcôK bûaùe _âbûaòZ KeòQò û Gjò_eò GK _eòa ðòZ _eòiÚòZòùe Gcþ.Giþ Êûcú^û[^ eòiyð `ûCù i^ (Gcþ.Giþ.Giþ. @ûeþ.G`þ) @ûùfaUðUû aògßaò\ýûkd ijòZ cògò Kéhò ùR÷a aòaò]Zû _ì ð @ kùe \ûeò\â I Kêù_ûhY \ìeúKeY _âKÌ cû¤cùe Mdû @ûkêKê @õgMâjYbò òK _âRûZò PòjÜUúKeY (_ò.bò.Giþ) Kê _eúlY bò òùe Keòaû _ûAñ _\ùl_ ù^ùf û Gjò _eúlY bò òK Pûhùe Wÿûfò I cû ò@û `if ij Mdû @ûkêKê @û«ü`if jòiûaùe Pûh KeûMfû, ùMûÂúbò òK aòbò^Ü aýûu cû¤cùe cû ò@û aòj^ C_ôû\^ _ûAñ c¤ _\ùl_ ^ò@ûMfû û ùKûfò _ûaðZýû k Gaõ ùIß ^ ûWÿ ù e Mdû@ûkê Gaõ jûZú_û\ L´@ûkê e @õgMâjYbò òK MùahYû cû¤cùe Pûhúcûù^ ^òR Rcò Gaõ _ûYò_ûMKê iêjûC[ôaû _âRûZò PòjÜU Keò Pûh Kùf û Gjò _â R ûZò Mê W ÿ ò K e @ck lcZû @]ô K [ô f û, @]ô K _eòcûYe c aûjûeê[ôfû, ceêWÿò ijYòK lcZû c¤ [ôfû û @û«ü `if cû¤cùe ùicûù^ cêLý `if Rcòùe aòbò^Ü _âKûee Kcþ \ò^ò@û `if iaê c¤ Pûh Keò_ûeòùf û Gjû\ßûeû _eòaûee ibýcû^uê ù_ûhYbeû Lû\ý còkò _ûeòfû û @]ôKû ùeûRMûe còkòfû Gaõ ceêWÿò aûZýû _eò ]KÑû aòeê¡ùe Pûh _¡ òe ijYgúkZû aé¡ò _ûAfû û
_eò\éÁ ùjC[ôaû `kû`k @õgMâjY bò òK _âRûZò PòjÜUúKeY _âKâòdû \ßûeû Mdû @ûkêe aòaò]Zû aXÿòfû Cbd _êeêh I cjòkû Pûhúcû^uê iûcòf KeûA PòjÜUúKeY _eúlY iaê @ûùdûR^ KeûMfû û ùKeke ùK¦âúd K¦ûRûZúd `if MùahYû iõiÚûeê @Yû~ûA[ôaû 11Uò Mdû@ûkê _âRûZòKê ù^A Gjò _eúlY Keû~ûA[ôfû û Gjò _eúlYùe Pûhúcûù^ ùKCñ _âRûZòeê ùagú c aûjûeòa, Kûjûe C_ôû\KZû ùagú I LûAaûKê iêÊû\ê Zûjû aûQò[ôùf û Pûhúcûù^ Zòù^ûUò _âRûZò (iò.Gcþ.@ûe 1, iò.Gcþ.@ûe 73 Gaõ gâúùeLû) Mdû@ûkê aûQò[ôùf ~ûjûe C_ôû\^ lcZû GPþ 165 ij icû^ [ôfû û icÉ Zòù^ûUò _âRûZò Mdû @ûkêe c C_ôû\^ lcZû 27-29 % [ôfû ~ûjû GPþ 165 27.29% [ôfû ~ûjû GPþ 165(24%) Zêk^ûùe @]ôK Gaõ cjòkû Pûhúcû^u \ßûeû aQû~ûC[ôaû gâúùeLû RûZúd Mdû @ûkê Lûù\ýûMù~ûMú [ôfû û a ðcû^ Gjò Zòù^ûUò _âRûZòe Mdû@ûkê Pûhú_ûAñ C_f² ùjûA_ûeêQò Gaõ Gjò @ kùe Mdû@ûkêe aòaò]Zû aé¡ò Keòaûùe baòhýZùe Gjû iûjû~ý Keòa û
@]ôK @[ðùeûRMûe _ûAñ @û«ü `if @^ý GK @õgMâ j Y bò ò K _â K ò â d ûùe ùKûfò _ûaðZýû ke Pûhúcûù^ Mdû @ûkê Pûh ùjûA[ôaû Rcòùe cû ò@û Gaõ _ò@ûRKê @û«ü `if jòiûaùe Pûh Keò `ife aòaò]Zû Gaõ C_ôû\^ aé¡ò Keò_ûeòQ«ò û ù~CñVò Mdû@ûkê ij cû ò@û @û«ü`if bûaùe Pûh Keû~ûA[ôfû ùiVò Pûhúcûù^ GKe _òQû 170 Kò.Mâû cû ò@û @ck Keò[ôùf ~ûjû ùcûU PûhRcò ùeûRMûeùe 12 _âZògZ aé¡ò Keò[ôfû û Mdû@ûkê ij Kkûgò´ Pûh ùjûA[ôaû Rcòùe Pûhúcûù^ GKe _òQû 140 Kò.Mâû gò´ c¬ò @ck Keò[ôùf
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
8
Gaõ Gjû ùcûU ùeûRMûe Vûeê 23 _âZògZ ùagú [ôfû û ù~CñiÚû^ùe Mdû @ûkê ij Cbd cû ò@û I Wÿûfò RûZúd `if Pûh ùjûA[ôfû, ùiVò Pûhúcûù^ GKe _òQû 110 Kò.Mâû cû ò@û Gaõ 80 Kò.Mâû Wÿûfò C_ôû\^ Keò[ôùf û ù~Cñ Rcòùe ùKak Mdû @ûkê Pûh ùjC[ôfû ùi Rcò ij Zêk^û Kùf @û«ü `if Rcòeê 21.5% @]ôK @ck còkòaû ù\Lû~ûA[ôfû û Pûhúcû^u \ßûeû @bò^a _âYûkúùe I Pûhúcû^u ù^ZéZßùe Mdû @ûkê Rcòùe _ò@ûRKê @û«ü`if jòiûaùe Pûh Keû~ûA[ôfû û Gjò Rcòeê Pûhúcûù^ GKe _òQû 300 Kò : Mâ û _ò @ ûR @ck Keò [ ô ù f Gaõ Gjû _eò a ûee ùeûRMûeKê 60% aé¡ò Keò_ûeò[ôfû û Mdû @ûkê _ûKk ùjaû _ìaðeê cû ò@û, Wÿûfò RûZúd `if Gaõ _ò@ûR @ck ùjûA _ûeê[ôaûeê Mdû@ûkê Rcòùe @û«ü`if Kùf Gjû Mdû @ûkê @ckKê lZò _j ûA ^ [ûG û Zû ijòZ Wÿûfò RûZúd `if Pûh Keòaû \ßûeû cé òðKû ÊûiÚýùe C^Ü ò @ûiò [ ûG û _eò a ûeÉeùe aò b ò ^ Ü _â K ûee cû ò @ û, WÿûfòRûZúd Lû\ý _âÉêZ ùjûA Lò@û~òaûeê @û«ü`if \ßûeû cjòkû I gògêcûù^ aòùgh C_KéZ ùjùf û ZcûeûKêfcþe RùY 28 ahðúdû cjòkû Pûhú KfûAùifþbòu cZùe, @[ð ùeûRMûe Keòaû _ûAñ @ûùccûù^ @ù^K ahð ]eò Mdû @ûkêe GKK `if Pûh Keò @ûiê [ ô f ê û Gjò ^ì @ û _â K ûee @û«ü`if _¡ ò @û_ùYAaû \ßûeû @ûùc ùijò GKû Mdû @ûkê Rcòeê _ìað @ù_lû icû^ aû ùagú _eòcûYe Mdû@ûkê @ck Keòaû ij cû ò@û Gaõ Kkû gò´ @ck Keò_ûeêQê û @ûMeê @ûùc Mdû @ûkêKê aòKâò Keò Lû\ýgiý KòYê[ôfê cûZâ @û«ü`if _¡ ò \ßûeû @ûce _eòaûeKê @Zòeòq Lû\ý c]ý còkêQò û
ùMûÂú aòj^ aýûu cû]ýcùe aòj^ aòaò]Zû aé¡ò bûeZahðe Meúa, lê\â I ^ûccûZâ Pûhúcûù^ @]ôKûõg icdùe C ccû^e aòj^ _ûA_ûe«ò ^ûjòñ û @û«ü`if Pûh Keòaû \ßûeû Pûhúcûù^ _eòaûee Lû\ýùe ù_ûhYe cûZâ û aXÿ û A_ûeò ù f, @]ô K ùeûRMûe Keò_ûeòùf Gaõ ceêWÿò _eò ]KÑûKê iûcÜû Keòaû _ûAñ ^òR Pûh aýaiÚûe ij^gúk lcZûKê aé¡ò Keò_ûeòùf û
Pûhúcûù^ C ccû^e jûZú_û\ L´@ûkê _âRûZò Pd^ Kùf I C^ÜZcû^e Pûh _¡ ò @û_ùYAùf
\ìaðk _ûeµeòK aòj^ aýaiÚû Gaõ eûRý aû NùeûA Kµû^ú cû^u \ßûeû ù~ûMûA \ò@û~ûC[ôaû aòj^ C_ùe ^òbðegúkZû aé¡ò _ûAaûeê Gjò ùQûU Pûhúcûù^ CPòZþ icdùe aòj^ ^ _ûA Pûhùe ùNûe lZò ijò[û«ò û @]ôK C_ôû\^lc Gaõ _ûUòKê iê@û\ò@û fûMê[ôaû _ûeµeòK I C^ÜZcû^e ]û^ I cû ò@û aòj^Kê Pûhúcû^u _ûLùe ijRùe C_f² Keû~ûA_ûeòaû flý ù^A Gjò G._ò.Gcþ _âKÌ aòj^aýûu _âZòÂû _ûAñ ijù~ûM Kfû û Gjò aòj^ aýûuKê KéhK Käa aû cjòkû Êdõ ijûdK \kcûù^ _eò P ûk^û Ke«ò û ù~Cñ c ûù^ aò j ^ aýûueê aò j ^ ù^C[ôùf, `if @ck ùjaû_ùe ùicûù^ ù^A[ôaû _eòcûYe \ßòMêY aòj^ ù`eûC[ôùf ~ûjû\ßûeû aòj^ aýûuMêWÿòK Pòe«^ ùjûA_ûeòa û Mûñ ùfûKcûù^ \lZû c¤ C^Ü _âRûZò PòjÜU Keòaû Gaõ bfcû^e aòj^ C_ôû\^ Keòaû ùlZâùe @Rð^ Kùf û aòj^aýûu _âZòÂû ùjaû \ßûeû Pûhúcû^uê VòKþ icdùe C ccû^e aòj^ còkò_ûeòfû, ùKCñ aòj^ Pûh Keòùa Zûjû iÚòe KeòaûKê iêù~ûM còkòfû, `if ^Á ùjaûe aò_\ jâûi _ûAfû I `if C_ôû\^ aé¡ò ùjfû û Gjò @ ke Pûh aýaiÚûùe aòaò]Zû Gaõ Pûhúcû^ue \lZû aé¡ò Keò Gjò aòj^ aýûu MêWÿòK aé¡ò Keòaû \òMùe Gjò ^ì@û I C^ÜZcû^e aòj^ iûjû~ý Kùf û Kéhò ùR÷a aòaò]Zû Mûñ MêWÿòKùe \úNðcò@û\ò ij^gúkZû I Lû\ý ^òeû_ û ^ò½òZ Keòaûùe ^òRe ù~ûM\û^Kê cRaêZþ Keò_ûeòQ«ò û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
9
jûZú_û\ L´ @ûkê Pûh _ûAñ iKûeûcôK _\ùl_ ùKeke ùIß ^ ûWÿ Rò f ä û ùe _ê e ê h Pûhúcûù^ _ûeµeòK bûaùe ]û^Pûh Rcòùe ù~ùZùaùk Rcò Pûh ^ ùjûA _Wÿò@û _Wÿò[ûG, ùijò Rcòùe jûZú_û\ L´@ûkê Pûh Keò[û«ò û ùicûù^ ùMûUòG _âKûee L´@ûkê Pûh Ke«ò Gaõ GjûKê Pûh Keò a û _ûAñ @]ô K Uuû Lyð ùjûA[ûG û @õgMâ j Y bò ò K MùahYû cû¤cùe Pûhúcûù^ C c _âRûZòe L´@ûkê Pd^ Kùf Gaõ Kcþ Uuû Lyð ùjC[ôaû Pûh _¡ ò iaê @û_ùYAùf û @]ôK @ck bfMRû aûjûeê [ ô a û, ùeûM ù_ûK Gaõ ceê W ÿ ò ij^gúk lcZû AZýû\ò MêY [ôaû \êAUò _âRûZò ~[û MùR¦â Gaõ iÚû^úd ùIß^ûWÿKê Pûhúcûù^ aûQòùf û C^ÜZcû^e Pûh _¡ ò ~[û Kcþ _eòcûYe C^ÜZcû^e aòj^ aýajûe `ifKê Nûi _Zâ \ßûeû ùNûùWÿA eLò gúNâ MRû aûjûeòaû, Gaõ Rcòùe ùMûae LZ ù\aû AZýû\ò @û_ùYAaû \ßûeû _ûeµeòK Pûh _¡ ò ij Zêk^û Kùf Pûhùe Lyð Kc ùjfû Gaõ @ck aé¡ò _ûAfû û iÚû^úd ùIß^ûWÿ _âRûZòùe _ûLû_ûLò 30% Gaõ MùR¦âùe 24% @]ôK @ck còkòfû û ùKekùe Rcò[ôaû Pûhú_eòaûeMêWÿòK ]û^ Pûh ùjC ^[ôaû icd (Wÿòùi´e-Rê^þ) ùe ^òR ^òRe ]û^ Rcò MêWÿòKê 6 cûi _ûAñ Rcòjú^ cjòkû Gaõ ^ûccûZâ Pûhúcû^uê L´@ûkê Kò´û @^ýû^ý Kcþ \ò^ò@û `if Pûh KeòaûKê ù\CQ«ò û L´@ûkê Pûhùe Rcòùe \ò@û~ûC[ôaû LZ Gaõ `if aRðýaÉê \ßûeû Rcòe CaðeZû aé¡ò _ûAfû ~ûjû\ßûeû _ea ðú ]û^Pûh EZêùe ]û^ @ck bf ùjfû û C_ùeûq C_ûdùe cjòkû Gaõ Rcòjú^ Pûhúcûù^ c¤ Pûh _ûAñ Rcò _ûA ùi[ôùe C ccû^e aòj^ aýajûe
Keò L´@ûkê Pûh Keò 6 cûi c¤ùe 3000 Uuûeê 13000 Uuû _~ðý« ùeûRMûe c]ý Keò_ûeòùf û ]û^Pûh ^ ùjC[ôaû icdùe Gjò Rcòùe ùicûù^ SêWw, LWÿûgûM, Mjc, KLûeê, KûKêWÿò AZýû\ò Pûh Keò ^òR _eòaûee Lû\ý @ûagýKZû c¤ _ìeY Keò_ûeòùf û
ùghK[û @õgMâjY bò òK MùahYû cû¤cùe Pûhúcûù^ ^òR @ ke _ûYò_ûM ij Lû_ Lê@ûA @]ôK @ck Gaõ ùeûRMûe ùjC[ôaû C ccû^e Mdû @ûkê Gaõ jûZú_û\ L´@ûkê _âRûZò Pd^ Kùf û Zû ijòZ ùicûù^ @û«ü`if Keòaû c¤ gòLòùf ~ûjû\ßûeû `if aòaò]Zû aé¡ò _ûAfû Gaõ _eòaûee Lû\ý [ûkúùe ù_ûhYùe beû Lû\ý _eòaûe i\iýcû^uê _ehû ~ûA_ûeòfû û KéhK Käa Gaõ cjòkû Êdõ ijûdK \k \ßûeû _eòPûkòZ aòj^ aýûuMêWÿòK \ß û eû lê \ â I ^ûccûZâ Pûhúcû^uê CPò Z icdùe C^ÜZcû^e aòj^ ijRùe còkò_ûeòfû ~ûjû\ßûeû _âûKéZòK aò_~ðýd ùjùf c¤ `if ^Áe _eòcûY jâûi _ûAfû Gaõ Rcòùe Kéhò-ùR÷a aòaò]Zû aé¡ò _ûA_ûeòfû û cjòkû Gaõ Rcòjú^ Pûhúcûù^ C^ÜZ Pûh _âYûkú @û_ùYA fûbû^ßòZ ùjùf Gaõ Rcò I C^ÜZcû^e aòj^ aýajûe Keò ùicûù^ ^ì@û Gaõ aòaò]Zû _ì ð Rúa^RúaòKûe aûU ù\Lò_ûeòùf û
KéZmZû Gjò ùfLûUòe ùfLKcûù^ ùKûfò _ûaðZýû k Gcþ.Giþ.Giþ. @ûeþ.G`þe ùR. RdKêcûe, Rò.ùbuùUi^þ. _ò dêbeûR, bò ùPfû\êeûA Gaõ ùIß^ûWÿ Gcþ.Giþ.Giþ.@ûe. G`þ e gâú~êq eûRòiþ _ò.iò, gâú @eêY eûR, gâú iêaò^þ, Kêcûeú _ò. @ûiòdû, Áûe KéhK Käa, Kòf ùiwêZê Gaõ G._ò.Gcþ Mdû @ûkê KéhK MùahYû \k, ùKûfò _ûaðZýû k ^òKUùe KéZm û AWòÿ@ûA Ifòbe Kòw Gcþ Giþ Êûcú^û[^þ eòiyð `ûCù i^ 3d Kâi Mkò, A^þÁòUêýi^ûf @ k ZûeûcYò, ùP^ûA - 600113, E-mail: ediok151173@gmail.com
Mdû@ûkê ij _ò@ûRKê @û«ü `if jòiûaùe Pûh Keòaû \ßûeû _eòaûee ùeûRMûe 60 _âZògZ aé¡ò _ûAfû
C : ùfAiû A ò@û, Rê^þ 2016
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
10
`ùUû: ùfLK
www.leisaindia.org
eû ô ^òKUùe [ôaû GK ic^ßòZ ]û^ Rcò
Kéhù ò lZâeê gévkòZ aýaiÚû @ûce cû^ ^ò¡ûð eY Keòaûe C_ûd ùKCñVò @Qò ? @õgêcû^ \ûi `ifeê @]ôK @ck _ûAaû, ù_ûhYùe be_êe Lû\ý _ûAaû Gaõ ùeûRMûe aýZòZ ùMûUòG _ûeµeòK Pûhú ^òRe Kéhò-ùR÷aaòaò]Zû Xÿû ûùe Zò@ûeò Keò[ôaû Pûh ê a ð û^e _eòafûb ð^gúk Laeû ùZYê @û\û^ùMûUò _â\û^ Rcòeê @ûjê eòc@]ô K \î _âZ Kûee _ûA[ûG G ~ê M ùe ù~ùZùaùk A eù^U Z[û ùcûaûAf ù`û^e ùR÷a aòaò]Zû_ì ð Pûh aýaiÚûe _âbûa I G[ôeê còkê[ôaû eûRê Z ò RûYò PûfòaQûò , _ûAñ Gjò icdùe _ûeµeò K mû^ùKøgk fûbKê @ûcKê ÊZª cû^\ iaê _âÉêZ _eò a ð ò Z icûRe iciýû Mê W ÿ ò K ê iûcÜ û Keò a ûùe KeòaûKê _Wÿòa û Gjò aòaò]Zû_ì ð Kéhò aýaiÚûeicKl aòbò^Ü ùjûA _ûeê ^ ûjó û ùQûU Pûhú I lê \ â _gê _ ûkKcûù^ Gjû\ß ûeû cû^\ @û]ûeùe iûcÜûKê @ûiò[ôaû `kû`k ù\Lòaû _ùe ajê cûZâù^_ûk ûùe _âbGaõ ûaòZ awkûù\ge ùjCQ«ò û @ù^K û^ùe bûeZ, @]ôKiÚûõg PûhúGjò ^òRù_hû Kéhò Mê W ÿ ò K _eò a ð ^ iê @ ùe aò f ê ¯ c]ý ùjûA~ûCQ«ò û jê ùlZKê ùR÷a aòaò]Zû _ì ð Kéhò aýaiÚûùe _eòYZ KeòaGûKêZ Gjò ò i §ò cì@ûMKê j ê ð ù@ûiò e @ûce C ûjòNWÿ Z ùjûA Q«ò û iûµâ Z ò K Ké h ò ijûdK Kû~ðý]ûeû MêWÿòKê a ðcû^e \éZ _eòa ð^gúk aûjý ùcûe aêSòaû jòiûaùe Kéhò ùR÷a _eòùag GK RUòk aòhd cûZâ ùPÁû KeûMùf GjûKê aêSòaû KÁKe ^ìùjñ û ù~ùZùaùk cêñ ùMûUòG RwfKê ^òKUeê ù\ùL, ùiùZùaùk cêñ ù\ùL ù~ Gjò Rwf Lû\ý aýaiÚûe GK
RUòk ù^UIßûKð ù~CñVò ùMûUòG @^ý C_ùe cûWÿòùjûA ejò[ûG û cûZâ _êYò bûaòùf ù\Lû~ûG ù~ GjûKê aêSòaû @Zò iek KûeY Gjû GK iek ^úZò C_ùe @û]ûeòZ Xÿû û - RùY RYKê ijù~ûM Keòaû ^úZò - ùMûUòG _âRûZòe @^ý GK _âRûZò ij ijù~ûM, _âRûZò MêWÿòKe ^òR ^òR bòZùe ijù~ûM û _âRûZòMêWÿòK c¤ùe G_eò ijù~ûM ejòaû \ßûeû _âRûZò iõLýûùe bûeiûcý aRûd ùjûA ejò[ûG Gaõ gqòe bòZeKê I aûjûeKê ~òaû _âaûj c¤ùe c¤ bûeiûcý ejò[ûG û Gjò ijù~ûM @ûYòaû _ûAñ ùMûUòG Rwfe Xÿû û ajêÉe aògòÁ ùjûA[ûG û Gjò Ée Cbd cûUòe C_ùe Gaõ cûUò bòZùe [ûG û Gjû GùZ iê¦e bûaùe _eòKÌ^û Keû~ûAQò ù~ ~\ò ùKøYiò aûjý _eòa ð^ GjûKê _âbûaòòZ ^ Kùe, ùZùa Rwfe ùcûU C_ôû\KZû @ûc \ßûeû _eòKÌ^û Gaõ _âÉêZ Keû~ûA[ôaû Kéhò aýaiÚûe C_ôû\^Vûeê ùXÿe ùagú ùjûA[ûG û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017 Follow us on:
www.facebook.com/Leisaindiamag
@LeisaIndia
11
Kéhò ùR÷a _eòùag _âûKéZòK aýaiÚû ij _ûLû_ûLò icû^ ~ûjû _âKéZòe ^òdc ~[û ijù~ûM, _ê^üaýajûe iûù_l Keòaû, ajêÉe aògòÁ aýaiÚû, ic RûZúd _âRûZò / aòbò^Ü _âRûZòe i¹òk^ Gaõ Kâc @^êiûùe ùMûUòG _ùe ùMûUòG @ûiòaû AZýû\òKê @ûjeY Keò[ûG û bûeZ, ù^_ûk I awkûù\gùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû aûùdû`ûcð (aò.@ûA I.G`þ. G @ûe.Giþ) _âKÌUò 959 Ké h ò ù lZùe Pò e «^ ic^ß ò Z Pûh aýaiÚ û (Giþ.@ûA.G`þ.Giþ)e C^Ü ò \òMùe Kû~ðý KeêQò û _âKÌUò 9500 û Gjò _âKÌUò ^òcÜfòLòZ 3Uò Kéhò-ùR÷a _eòùag bò òK ^úZòKê @û]ûe Keò Pûhúcû^u c¤ùe Pòe«^ KéhòKê _âiûe Keòaû \òMùe _âùPÁû Rûeò eLòQò û (K) ijù~ûM Gaõ i¹òk^ _ûAñ cògâòZ / @û«ü `if cû¤cùe `if Kâce _eòa ð^ Keòaû (L) ùMûUòG Pûh aýaiÚû c¤ùe ajêÉe aògòÁ Kéhò aýaiÚû iéÁò Keòaû ~ûjû\ßûeû `ifMêWÿòK c¤ùe ijù~ûM ejò_ûeòa Gaõ _ê^üaðýajûe iûù_l c¤ ùjûA_ûeòa û (M) Pûh ùlZùe aòaò]Zû_ì ð C_aýaiÚû MêWÿòK aé¡ò Keò a û ~ûjû\ß û eû ÊZü_â a é bûaùe gqò e _ê^üaýajûe ùja Gaõ ijù~ûM aé¡ò ùja û
cû_òaûùe iciýû C_ôû\^Kê @û[òðK cû_\ ùe aêSòaû ajêZ iek û ~\ò ùMûUòG `ife ùKak @ckKê jòñ @ûùc fûb ùaûfò bûaêQò, ùZùa C_ûô\^ Gaõ C_ûô\^ZûKê jòiûa Keòaû @Zý« ijR û @^ý _lùe Kéhò ùR÷a _eòùagùe @ûùc ùKak @ckKê jòiûaKê ^ ù^A ùi[ôeê còkê[ôaû @^ýû^ý iûcMâúKê c¤ jòiûaKê ù^A[ûC û C\ûjeY Êeì_ ]û^ `ifùe ]û^ @ck ij @ûùc ^WÿûKê _gêLû\ý/ NeQ_e/`ifKê ùNûùWÿAaû _ûAñ aýajûe Keò[ûC, ]û^ PhêKê _gêLû\ý/RûùkYú jòiûaùe aýajûe Keò[ûC, ]û^MQe cìk cûUò _ûAñ ùR÷a iûee Kûc Keò[ûG, ]û^ Pûh Rcòùe aòbò^Ü _âKûe gûM/ùQûU ùQûU PòwêWÿò cûQ/ KuWÿû/ùQûU ùQûU cûQKê @ûùc Lû\ý eìù_ aýajûe
Keò[ûC û Gjûij bìZk Rk aé¡ò Keòaûùe ]û^ Pûh Rcòe bìcòKû MêeêZß_ì ð û ùi[ô_ûAñ Kéhò -ùR÷a _eòùag bò òK Pûh aýaiÚûùe Pûheê còkê[ôaû fûbKê aû aýajûeKê cû_òaû _ûAñ @ûcKê ÊZª cû_\ Zò@ûeò Keòaûe @ûagýKZû ejòQò û ùZYê @ûùc C_ôû\KZûKê Kò_eò cû_òaû? bìZk Rk ÉeKê aé¡ò Keòaû Kò´û ùR÷a aòaò]Zû iõelY ùlZâùe ]û^ Pûhe ùR÷a _eòùag i´§úd bìcòKûKê @ûùc Kò_eò cû_òaû? ùMûUòG _^ò_eòaû aMòPû, ù~CñVò 40 _âKûee aòbò^Ü `if Pûh ùjûA[ûG Gaõ ù~CñVò ahðiûeû KòQò ^û KòQò _^ò_eòaû, gûM, cìk LûAaûKê còkò[ûG, ùijò aMòPûKê @ûùc ^òRe aòùgähYûcôK `cðûUþ cû¤cùe cìfý ^ò¡ðûeY Keò_ûeòaû ^ûjó û cé òKûe CaðeZû cû_òaû _ûAñ @ûc _ûLùe ~alûe~û^, `iþ`eiþ, _Uûiòdcþ Gaõ ùR÷aK ò @wûeKûcæ aýZòZ @^ý KòQò iìPK ^ûjó û ùZYê ùMûUòG Pûh aýaiÚûùe ÊûiÚ ý aû C_Kûeò Z û C_ùe @ûùc ^ò R e cZûcZ ù\A_ûeòaû ^ûjó û iûcûRòK, _eòùag Gaõ @[ðù^÷ZòK \éÁòùKûYeê ùjûA[ôaû _eòa ð^ MêWÿòKe cìfý ^ò¡ðûeY Keò aûùdû`ûcð _âKÌ ^òR _¡ ò MêWÿòKe Kû~ðýKûeúZûKê aòùgähY KeòaûKê ùPÁû Keò[ôfû û ùMûUòG _¡ òe Kû~ðýKûeúZû C_ùe _eòKÌ^û Keòaû _ûAñ 3 ahðe icd ajêZ Kcþ cûZâ Gjû\ßûeû _âKÌUò VòKþ \òMùe Kûc KeêQò Kò ^ûjó Zûjû RYû _Wÿò[ûG û ùMûÂú \ßûeû Kû~ðýe Z\ûeL Gaõ Z[ý aòùgähY cû¤cùe Gjò cìfý ^ò¡ðûeY _âKâòdû Keû~ûA[ôfû û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
12
cû^ ^ò¡ðûeY Keòaû _¡ ò ù~ ùKøYiò Kû~ðýe _âMZò C_ùe ^Re eLòaû Gaõ Kûc Pûfò[ôaû icdùe c¤a ðú Kûkú^ _eòa ð^ Keòaû _ûAñ ùMûÂú\ßûeû Kû~ðýe Z\ûeL GK _âZòÂòZ cû¤c û Gjû ijòZ ù~ ùKøYiò Kûce GK ^ò¡òðÁ flý iÚòe KeûMùf RùY iVòKþ cûMðùe ~ûCQò Kò ^ûjó Zûjû ^ò½Z ò Keòaûùe iûjû~ý ùjûA[ûG û Gjò iaê aòhdKê ¤û^ùe eLò GK PKâûKûe ùeLûPòZ _âÉêZ KeûMfû û ùQûU ùQûU Pûhú, ù~Cñcûù^ Kéhò ùR÷a _eòùag ^úZò @û]ûeòZ Pûh aýaiÚû @^êKeY Keê[ôùf, ùicû^uê ^òR ^òRe flý iÚòe Keòaû Gaõ Z\ûeL Keòaû \òMùe Gjò ùeLûPòZâUò iûjû~ý Kfû û GKû]ôK CKôhð ^ò¡ðûeY/ @ûùc ùKCñVò @ùQ Zûjû ù\Lòaûùe Gaõ Zêk^û Keòaûùe Gjò PKâ iûjû~ý Keò[ûG û Gjò Kûc _ûAñ 10Uò _eòcû_ _âÉêZ KeûMfû û 1.
2.
\kMZ /ijù~ûMú Kû~ðý - Pûhúcûù^ ùMûUòG \kùe, GKû]ôK \k cògò Zò@ûeò Keò[ôaû aWÿ \kùe, iaðiû]ûeY Kû~ðý Gaõ còkòZ Kû~ðý ~[û Pûhúcûù^ GKûVò ùjûA iaðiû]ûeY Rcòùe Pûh Keòaû AZýû\ò Kûc Keê[ôùa û ~\ò ùMûUòG \k K[û ù\Lû~ûG ùZùa icMâ \kUòe cû^iòKZûKê cû^\ jòiûaùe ^ò@û~ûG û cé òKû Gaõ Rk iõelY _âYûkú @û_ùYA[ôùaKéhòùlZùe cé ðòKû I Rk iõelY _âYûkúMêWÿòK
Kò_eò bûaùe ic^ßòZ Keû~ûAQò - C\ûjeY Êeì_ Rcòùe jòWÿ Keòaû, ahðûRk @ck Keòaû, `ifKê _Zâ I KêUûùe @ûQû\òZ Keò eLòaû, LZ aýajûe, aò ^ û jkùe Pûh Keò a û, cûVò @ û RkùiP^, WÿûAc g~ýû, aé ûKûe g~ýû AZýû\ò û 3.
C_aýaiÚû - Rcòùe ùKùZ iõLýK C_aýaiÚû @Qò ~[û KêKêWÿû _ûk^, _gê_lú _ûk^, MQ, `if, cûQ Pûh AZýû\ò û
4.
C_aýaiÚû MêWÿòK c¤ùe i´ke _âaûj - aòbò^Ü C_aýaiÚ û Mê W ÿ ò K c¤ùe ùKùZ iõLýK iõù~ûMúKeY _âKâòdû Keû~ûAQò û
5.
aûùdûWÿ û AùRÁe - C\ûjeY Êeì _ ùKùZ iõLýK ùMûae Mýûi _äû , Rò@ûLZ Kê , LZMûZ, Zek iûe, Pûh aRðýaÉê LZ Gaõ iaêR LZe aýajûe Keû~ûAQò û
ùR÷a _eòùag ijûdK _¡ òKê _eòa ð^ ij Lû_ Lê@ûA _ûeê[ôaû _¡ ò jòiûaùe MâjY Keû~ûAQò KûeY Gjû _eòùag C_ùe ^òbðegúk ùeûRMûe C C_eê ^òbðegúkZû KcûA[ûG, ~ûjû\ßûeû _eòùag _eòa ð^ \ßûeû Gjò _¡ ò ùagú _âbûaòZ ùjûA ^[ûG û
aûjý iûcMâú C_ee Z[ý : Rcòùe C_ôû\^ ùjC[ôaû Pûùhû_ù~ûMú iûcMâúe _eòcûY (%ùe) % Pûhú SûWÿL 2012 SûWÿL 2013
>
90%
>
80%
>
70%
>
60%
>
50%
<
50%
0.00 5.26
4.17 13.23
29.45 22.27
22.88 30.78
16.86 15.53
35.64 12.93
_ûaðZýû k 2012 _ûaðZýû k 2013
0.00 12.36
0.00 12.36
8.33 15.73
20.83 6.74
25.00 7.87
45.83 44.94
_½òcaw 2012 _½òcaw 2013
46.67 93.33
11.67 0.44
6.67 3.33
8.33 3.33
10.00 0.00
16.67 0.00
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
13
ù\I Nee GK ùMûÂú Z\ûeL _âKâòdû
6.
7.
`if Gaõ Pûh _¡ òe aòaò]Zû Pûh RcòUòe ùgâYú aòbûM Keòaû - `if aòaò]Zû `ife _âKûe Gaõ aòaò]Zû @û]ûeùe `k MQ _âKûe, Wÿûfò RûZúd `if, gûM, ]û^, cû ò@û AZýû\ò giý, Jhlúd MQ, K¦ûRûZúd `if I cifû RûZúd `if @«bê ð q û `if _¡ ò bò Z ùe cò g â ò Z `if, @û«ü`if, `if _eòa ð^ AZýû\ò iûcòf û Zûfòc MâjY Keòaû - Pûhú ùlZâ aò\ýûkd cû¤cùe ahðiûeû RùY Pûhú ùKùZ _âKûee Zûfòc ù^AQò û ùcûUûùcûUò Kjòùf Gjò Zûfòcùe ù~Cñ ùKøgk MêWÿòK gòLû~ûG Zûjû ùjfû 1) cû^iòK Pû_ aû Cù R^ûe aòùgähY, Rúa^RòaòKû PKâ, i´k, \lZû Gaõ G iaêKê @û]ûe Keò ^òR Rcòe Xÿû û Kò _ eò ùja Zûe ù~ûR^û Keò a û 2) cûUò e ù_ûhKZ ß _eò P ûk^û Keò a ûe aò b ò ^ Ü _â Y ûkú 3)Rk _eòPûk^û _âYûkú 4) NeaûWÿò Gaõ Pûh
Rcòùe `kMQ Pûh (5) KêKêPû Pûh 6) _gêLû\ý ij _gê_ûk^ _eòPûk^û 7) aXÿòaû icdùe `if/ _gê_lúue ùeûM ù_ûK _eòPûk^û 8) \k aòKûg Gaõ bûfêý ùP^þùe ùKøgk aé¡ò û 8.
aûjý C eê Lû\ý Kâd - ùMûUòG i«êkòZ @ûjûe _ûAñ ~ûjû ~ûjû Lû\ý ~[û _^ò_eòaû, cûQ, cûõi AZýû\ò @ûagýK ZûKê aRûeeê KòYò Keò @ûYòaû û
9.
aûjý Pûh C_KeY Kâd - aòj^ ij @^ý Pûh ie¬ûc aRûeeê Kâd Keò @ûYòaû û
10. ^òR C_ôû\òZ iûcMâúKê aòKâò Keò @[ð ùeûRMûe Keòaû - ùKùZ iûcMâú aòKâò Kùf ^òR @ûagýKúd _eòcûYe Uuû còkò_ûeòa ZûKê jòiûa Keò ùiZòKò _eòcûYe iûcMâú aòKâò Keòaû û @ijûd bûaùe iûcMâú aòKâò KeòaûKê aòPûeKê ^ò@û~ûA ^ [ûG û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
14
Rcòe aòa] ò ZûKê cû_òaû
aûwkûù\g iò.GPþ.Uò ùe GK ùMûÂú Z\ûeL _âKâòdû
_âZòUò cû^\ _ûAñ (_âZòUò _ûAñ 10Keò Qaò[ôaû KûWÿð \ò@ûMfû û Pûhúcûù^ 0 eê 5 c¤ùe ^òRe ^´e ù\ùf Gaõ ZûKê ùeLûPòZâùe [ôaû ùMûfûKûe iÚû^ùe eLûMfû û _êYò _ea ðú 6 cûiùe Gjò Kû~ðýe _ê^eûaé ò Keû~ûA[ôfû û Gjò _âKâòdûeê @^ê¤û^ KeûMfû ù~ ^´e ù\aû icdùe Pûhúcû^u c¤ùe @ù^K @ûùfûP^û I ZKð aòZKð ùjCQò ~ûjû Gjò _âKâòdûe GK MêeêZß_ì ð @õg û Gjò ^´e Pûhúcûù^ KûjóKò ù\A[û«ò, Zû _Qùe [ôaû KûeY, aòbò^Ü ZéUò aû i`kZûKê ùicûù^ ^òbêðf bûaùe ^òeì_Y Keò[û«ò ~ûjû baòhýZe Kû~ðýù~ûR^û Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûG û Gjû \êAUò Éeùe Keû~ûA[ôfû \kMZ Éeùe Gaõ aýqòMZ bûaùe Pûhúcû^u Éeùe û Rcòùe aòbò^Ü icdùe ùjC[ôaû Kû~ðý, Pûhùe @ûagýK ùjC[ôaû iûcMâú Gaõ G[ôeê aûjûeê[ôaû _eòYûce Z[ý ^ò d cò Z bûaùe ^[úKeY Keò a ûñ \ò M ùe Pûhúcû^ue \lZû aé ¡ ò KeûMfû ~ûjûe _ea ð ú icdùe aòùgähY Keû~ûC[ôfû û Rcòeê ùjC[ôaû ùcûU @ûd Z[û @^ýû^ý cû^\ Mê W ÿ ò K e c¤ jò i ûa Keû~ûC[ôfû û cûZâ ùMûUòG Pûh Rcòeê Kéh ò-ùR÷a _eòùage aòbò^Ü \òM C_ùe @ûùc ^òRe KûcKê ùK¦âbìZ Keò eLò[f ô ê Gaõ Gjûe aòùgähY Keò[f ô ê û SûWÿL eûRýe ù\INe Gaõ eû ô Ròfäûe KéhòùlZ, _½òc awe aúebìc, aûuêeû Gaõ _êeêfò@û Ròfäû, ù^_ûke PòZa^ _ûaðZýû k Gaõ awkûù\ge Pò ùMûw _ûaðZýû ke KéhòùlZ MêWÿòKùe @ûùc Kûc Keê[ôfê û Gjò KéhòùlZMêWÿòKeê còkò[ôaû Z[ý @û]ûeùe _eòYûc Zùk @ûùfûP^û KeûMfû :
ùR÷a _eòùag bò òK Kéhò ùlZe cêLý ùa÷gòÁý ùjCQò aò a ò ] úKeY û C_aýaiÚ û Mê W ÿ ò K e aò a ò ] Zûeê ù\LòaûKê còkòQò ù~ ahðiûeû aòbò^Ü EZêùe PûhRcòeê ùeûRMûee C bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûG û ~\ò @ûùc aûhòðK ùMûUòG `if Pûh ùjC[ôaû Pûh aýaiÚû ij Zêk^û Keòaû, ùZùa G _âKûee `ifeê [ùe ùeûRMûe còkò[ôaû iÚùk ùR÷a _eòùag bò òK Kéhò _¡ òeê ahðiûeû ùeûRMûe còkò[ûG û Gjò C_ aýaiÚûMêWÿòK ùjCQò Pûh Rcò, _^ò_eòaû I `k aMòPû, _gê_lú, KêKêWÿû Pûh, cûQ, Rwf aû Rwfò MQ, @^ýû^ý `k I Jh]úd MQ, C_ôû\òZ \âaýe \kMZ bûaùe cìfý~êq Keòaû AZýû\ò û G[ôeê ù\LòaûKê còùk ù~ _âZò ùlZùe C_aýaiÚû MêWÿòK jûeûjûeò 3.5 ~ûjû _½òc awùe ^òe«e bûaùe aé¡ò _ûA 8ùe _j ôQò û SûWÿL Gaõ @^ý _ûaðZýû k _eúù_âlúùe ù\Lòùf Rk GK cêLý bìcòKû MâjY KeòQò Gaõ 5Uò C_aýaiÚûeê ùeûRMûe/ùR÷aiûe ùjCQò û eaò EZêùe c¤ icû^ ùeûRMûe C _âKâòdû [ûG û Mâúhà EZêùe cêLýZü Rcò _Wÿò@û _Wÿê[ôùf c¤ 2014 ciòjû _ùe Gjò Rcòeê jûeûjûeú 2.54 C eê ùR÷aiûe còkê[ôaûe ù\LòaûKê còkòQò, Gjò _eò Y ûc SûWÿ L ùe 45% Pûh Rcò ù e ù\Lò a ûKê còkò[ôaûe ^[úKeY Keû~ûAQò û _âKÌ Kû~ðýKûeú _ìaðe Z[ýùe 1 [ôaûùaùk a ðcû^ Gjû 3Kê aé¡ò_ûAQò û _ûaðZýû kùe Gjû 89% [ôaû iÚû^ùe _½òcawùe Gjû 60% ù\LòaûKê còkòQò û 2Uò C_aýaiÚû cûZâû]ôK ùR÷aLZ ù\CQ«ò ~ûjû a ðcû^ aRûeùe aòKâò Keû~ûCQò û
aûhòK ð @ûde a ^ ~\ò ùMûUòG Rcòùe GKeê @]ôK C_aýaiÚû eùj ùZùa Gjû _eòaûee @ûde Xÿû ûùe iKûeûcôK _eòa ð^ @ûYò[ûG û Z[ýeê ù\LòaûKê còkòQò ù~ _âKÌ Kû~ðý @ûe¸ ùjaû_ìaðeê Gjò _eòaûeMêWÿòKe cêLý ùeûRMûe ahðû\ò^ò@û `if I _^ò_eòaûeê jó @ûiê[ôfû û 65 eê 85% aûhòðK @ûd ahðû EZê C_ùe jó ^òbðegúk [ôfû û cûZâ 3ahð _âKÌ Kû~ðýKûeú ùjaû _ùe ù\LòaûKê còkòfû ù~ Gjò _âKÌùe iûcòf [ôaû _eòaûeMêWÿòKe Pûh aýaiÚû I G[ôeê ùeûRMûe _eòùag C_ùe ^òbðe Kfû ^ûjó û ùicûù^ ^òR Pûh aýaiÚûùe KêKêWÿûPûh, cûQ Pûh, MûBùMûeê _ûk^ Z[û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
15
@^ýû^ý C_ aýaiÚûMêWÿòKê iûcòf Keò ahðûEZê C_ùe ^òbðegúkZû KcûA_ûeòùf û C\ûjeY Êeì_ 2012 ciòjûùe _ûaðZýû kùe Leò`þ EZêùe _eòaûee aûhòðK @ûd ^òcÜfòLòZ bûaùe còkê[ôaûe Z[ý @ûiò[ôfû û cêLý `ifeê 32.26%, _^ò _ eò a û `ifeê 13.12%, _gê_ûk^eê19.77%, KêKêWÿû_ûk^eê 1.32%, cûQeê 14.91% Gaõ @^ýû^ý cìfý~êq C_ôû\^eê 18.6% û icd ijòZ @ûi«û ahðcû^uùe _gê_ûk^ I KêKêWÿû _ûk^eê @]ô K ùeûRMûe @ûiò a ûe iê ù ~ûM ejò Q ò û _½òcawùe ùeûRMûe C cû^u c¤eê cûQ Pûh cêLý C @ùU - cûQ Pûheê _eòaûeMêWÿòK 34% _~ðý« ùeûRMûe _ûA[û«ò û C_ùeûq KûeYeê Ké h ò ù R÷ a _eòùag bò òK Kéhò _¡ òKê _eòùag ijYòK Pûh _¡ ò jòiûaùe MâjY Keû~ûAQò û Z[ý @bûa KûeYeê C_aýaiÚ û aXÿ û Aùf ùeûRMûe aé¡ò ùjaûe cZKê _âcûYòZ KeòùjC^ûjó cûZâ ùR÷a _eòùag bò òK Kéhò _¡ òùe ahðiûeû _eòaûeMêWÿòKê ùeûRMûe còkê[ôaûe flý Keû~ûAQò û Gjû\ßûeû _eòaûeUò ahðiûeû Uuû ùeûRMûe Keò_ûeêQò û
LûCQ«ò ~[û aò^þiþ Gaõ cUe, aû\ûc RûZúd `k Gaõ c¬ò, \ê] Gaõ \ê]eê _âÉêZ Lû\ý, @ û Gaõ `k, _^ò_eòaû Gaõ gûM û _âûe¸òe ahð 2011ùe @]ôKûõg _eòaûe cêLý Lû\ý bûaùe ùKak c ~êq Lû\ý LûC[ôùf û iûKûjûeú ajêk eûRý jòiûaùe Gjò _âMZò PcKôûe [ôfû û iû]ûeYZü ùMûUòG Pûh ùlZùe ù~ùZ @]ôK iõLýK C_aýaiÚû ejòa, ùi ùlZUò ùiZòKò `k_â\ ùja û 2011 ciòjûùe ùMûUòG Kò @Zòùagúùe 2Uò C_aýaiÚû [ôaû iÚû^ùe cûZâ 3ahð icd c¤ùe Gjû 8ùe _j ô _ûeò f û Gaõ ùKùZK ùlZùe 12Uò _~ð ý « C_aýaiÚû [ôaûe Z[ý c¤ @ûiòfû û _½òcawùe ùagú iõLýK Pûhú _eòaûe [ôaûeê ùiVûùe ùagú i`kZû ù\Lò a ûKê cò k ò f û û _ûað Z ýû kùe jê G Z Rwfeê ÊZü_âaéZbûaùe ùR÷aiûe C_f² [ôaûeê Gjò iÚû^e ùlZMêWÿòKùe C_aýaiÚû Kcþ [ôaûe Z[ý ^[úKeY Keû~ûA[ôfû û cûZâ _âZòiÚû^ùe ùR÷a _\û[ðKê LZùe _eòYZ Keû~òaûe cûZâû aé¡ò _ûA[ôfû û
Lû\ý aòa] ò Zû
ùR÷a _\û[ðKê _ê^ü aýajûelc Keû~òaû \ßûeû aûjý iûcMâúe aýajûeKê jâûi Keû~ûA_ûeêQò û Leò`þ EZêùe ùR÷a _\û[ðKê _ê^ü aýajûelc Keòaû ùagú ùjC[ôaûe flý Keû~ûAQò Gaõ Gjû _½òcawùe iaðû]ôK ùjûAQò û _âû[còK iùaðlY icdùe Pûhúcûù^ ùKak MûBMêjûkeê ùMûae iõMâj KeòaûKê _âû]û^ý ù\A[ôùf cûZâ _â K Ì Kû~ð ý Kûeú ùjaû_ùe Pûhúcûù^ `if a~ðýaÉê, Méj_ûkòZ _gêu ùMûae, cìZâ, KêKêWÿû ck, giýe @MûWÿò Gaõ Phê, Nûi AZýû\òKê ùR÷aiûe c¤ùe iûcòf Keò[ùô f û ùR÷a iûe Keòaûe cêLý _âKd òâ û M\ûLZ, LZMûZ, ^ûùWÿ_ LZ, Rò@ûLZ, Zek iûe, cûUòKê ùNûùWÿA eLòaû AZýû\ò [ôfû û ~\ò Gjò _eòcûYe LZ Zò@ûeò Keû~ûA ^[û«û û ùZùa Pûhúcû^uê LZ _ûAñ aRûe C_ùe ^òbe ð KeòaûKê _Wÿ[ ò û«û Kò´û Rcòùe LZe _eòcûY ajêZ Kcþ [û«û û
2014 ciòjûùe Lû\ý aòaò]Zû RûYòaû _ûAñ SûWÿL ùe Pûhúcû^u \ßûeû GK ^´e ù\aû _âKâòdû Keû~ûA[ôfû û Gjò _âKâòdûeê ù\LòaûKê còkòfû ù~ _ûLû_ûLò 70 _âZògZ cjòkû @ZòKcþùe 7Uò bò^Ü bò^Ü _âKûee Lû\ý
ùUaêfùe \ò@û~ûA[ôaû Z[ýeê RYû~ûG ù~ SûWÿL e 2012 ciòjûùe 35% Pûhú 50%eê Kcþ _eòcûYe Pûh iûcMâú ^òR ùlZeê _ûA[ôùf ~ûjû 2013 ciòjûùe 12% Kê jâûi _ûA[ôfû û cûZâ 5% Pûhú ^òR Pûh
Pûh Rcòùe iað^òcÜ 2 eê 3 Gaõ iaðû]ôK 4-5 _âKûee aòbò]Zû cêLýZü ù\LôaûKê còkê[ôaû icdùe NeaûWÿòùe jûeûjûeò 6-7 _âKûee `if Pûh ùjaûe flý Keû~ûAQò û Pûh Rcòùe iû]ûeYZü ]û^, Mjc, cû ò@û, aòeò, jeWÿWÿûfò, eûgò, ùgûeòh, ù_iò, @ûkê Gaõ @^ýû^ý _^ò_eòaû Pûh Keû~ûA[ûG û Gjò iaê Pûh _eò a ûee Lû\ý aò a ò ] Zû C_ùe iò ] ûikL _â b ûa _KûA[ûG ~ûjû _ûaðZýû kùe ùagú cûZâûùe ù\LòaûKê còkò[ûG û Gjò _âKÌ Kû~ðýKûeú ùjaû\ßûeû 650 ùjKÖe _Wÿò@û RcòKê Pûh Rcòùe _eòYZ Keû~ûA_ûeòQò Gaõ 850 ùjKÖe GKK `if Pûh ùjC[ôaû RcòKê \ßò`if Pûh Rcòùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûeòQò û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
16
ùlZeê 90% iûcMâú C_ôû\^ Keê[ùô f û cûZâ _½òcawùe @]ôK iõLýK C_aýaiÚû ù~ûMûù~ûM ùjûA[ôaûeê @]ôK cûZâûùe ùR÷aiûe _ê^üaýajûe lc ùjûA_ûeòQò û ~\òI Gjò Kû~ðýKê @ûjêeò C^ÜZ Keòaûe @ûagýKZû @Qò, Z[û_ò Pûhúcûù^ ùlZMêWÿòKùe @]ôK C_aýaiÚû ejòaûe MêeêZßKê aêSò_ûeòQ«ò û
Lû\ý ùlZâùe Êûaf´ú ùjaû Lû\ý ^ò e û_ û \é Á ò e ê ù~ùjZê @]ô K ûõg Pûhú_eò a ûe Lû\ýûbûa Éeùe [ô ù f, ùZYê Gjò _eòaûeMêWÿòKê ~ù[Á Lû\ý[ôaû iÚeùe _j ûAaû iaêVûeê aWÿ iciýû [ôfû û 2013 ciòjûùe 48% Pûhúu _ûLùe @ûagýKZû Vûeê ùagú _eòcûYe Lû\ý [ôfû û
ùR÷aiûe C_ôû\KZû : C_ôû\KZû Kjòùf iû]ûeYZü ùMûUòG `ife ùKak C_ôû\KKê jó aêSûA[ûG û cûZâ ic^ßòZ Kéhò aýaiÚû (@ûA.G`þ.Giþ) ùe C_ôû\KZû iµì ð Pûh Rcòe ùR÷a iûcMâú C_ôû\KZû ~[û Lû\ý ~ûjû Cbd _eòaûee @ûagýKZû _ìeY Keòaû _ùe aRûeùe aòKâò ùjûA[ûG, _gêLû\ý, RûùkYú iûcMâú Gaõ LZ C_ù~ûMú iûcMâúKê aêSûA[ûG û _ûaðZýû kùe eaò EZêùe (2013 ciòjûùe ùjKÖe _òQû 12000 Kò.Mâû) Gaõ SûWÿL ùe (2013 ciò j ûùe ùjKÖ e _ò Q û 9000 Kò . Mâ û ) ùR÷ a iûcMâ ú C_ôû\^ ùjûA[ôaû iÚû^ùe Leò`þ EZêùe _½òcawùe (8100 Kò . Mâ û ) bf `kû`k cò k ò [ ô a ûe flý Keû~ûA[ôfû û
KòQò KUKYû ~[û[ð Z[ýe @bûaeê _eòaûee ùKùZ gâc Lû\ý C_ôû\^ Kûcùe aýd ùjûAQò Zûjû jòiûa Keòaû KÁKe [ôfû û cûZâ aòbò^Ü Pûhúu ij @ûùfûP^û Gaõ aòùgähYeê RYû~ûAQò ù~ Kéhò ùR÷a _eòùag bò òK Pûh _¡ òùe @]ôK _eògâc KeòaûKê _Wÿò[ûG Gaõ @ù^K icdùe Gjû _eòaûee cjòkû i\iýu C_ùe ùagú Kûce ùaûS _KûA[ûG KûeY Pûh _gê_lú _eòPûk^û c¤ aò ù ghKeò cjò k ûcû^u \ûdò Z ß ù e [ûG û ùZYê
ù~ûR^ûicdùe @ûcKê fò w MZ iù´\^gúkZû @û_ùYAaûKê _Wÿòa û Pûhúcûù^ @^ý ùfûKu Rcòùe cRêeò@û bûaùe Kûc ^Keò ^òRe @]ôKûõg icd ^òR Pûh Rcòùe ù\A[û«ò û @]ôKûõg i`k Pûhú cZù\AQ«ò ù~ Gjò _âKâòdûùe @]ôK _eògâc KeòaûKê _Wÿò[ôùf c¤ Gjûe iKûeûcôK `kû`k ù\Lò ùicû^ue c^ùe aògßûi Gaõ C ûj aé¡ò _ûAQò û
_eòa ðZ ò Pò«û]ûeû ùeûRMûe aýZòZ Kéhò ùR÷a aòaò]Zû bò òK Pûh _¡ òe bò^Übò^Ü cû_\ @û]ûeùe Gjûe `kû`kKê aò ù gæ h Y Keò a û \ß û eû Gjûe iKûeûcô K C_KûeKê Pûhúcûù^ aêSò_ûeòùf û ùicû^ue Pûh Rcòùe aòaò]Zû aé¡ò Keòaû \ßûeû ùicû^uê ajêZ fûb còkêQò ùaûfò ùicûù^ @^êba Kùf û aòbò^Ü cû_\ MêWÿòKe Kû~ðý\lZûe Z[ý Kò_eò iõMâj Keû~òa, ZûjûKê iVòKþ bûaùe ^[úKeY I aòùgähY Keòaû _¡ ò C_ùe Pûhúcû^ue \lZû aé¡ò Keû~òaû \ßûeû ]û^e GKK `ifeê Pûhúcûù^ aûjûeú ^òRe ùlZKê Kò_eò @]ôK aòaò]Zû_ì ð Keò_ûeòùa ùi \òMùe ùicû^ue cù^ûbûa _eòa ð^ ùjûA_ûeòfû û ù~Cñ c ûù^ ^ò R ùlZe aò b ò ^ Ü icde Z[ýKê ^ò R WÿûAeúùe ùfLô eLê[ôùf Gaõ aòKûgKê ^òdcòZ bûaùe Z\ûeL Keê [ ô ù f, ùicû^ue Pûh Rcò e aò a ò ] Zû @û½~ýðR^K bûaùe aXÿê[ôaûe _eòflòZ ùjûAQò û ^òR aòaò]Zû_ì ð PûhRcòe Z[ýKê aòbò^Ü ~êqò @û]ûeùe aêSòaû _âKòâdû Pûhúcû^uê Z[ý iõMâj , aòùgæhY KeòaûKê CiôûjòZ Kfû Gaõ Gjû ùicû^uê Pûh Rcòeê Pûh aýaiÚû \òMKê @Mâie ùjaûùe iûjû~ý Kfû û @õgêcû^ \ûi _âKÌ ^òaðûjK ùIßf[þ jwe jòfþù` ù\g Kû~ðýûkd bûeZ E-mail: Anshuman.Das@welthungerhilfe.de
C : ùfAiû A ò@û, ùiù_Ö´e 2016
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
17
ùUeûiþ Kû^Úùe L´@ûkê Pûh bûa^û Nòcòùe, eûRúa XÿKf, ùeûh^þ _êWÿûgûA^ò, eP^û ù\bùKûUû Gaõ _gê_Zò ùPø]êeú L´@ûkêe aòbò^Ü _âKûee _êÁòKûe MêY [ôùf c¤ Gjò `ifUò @aùjkòZ ùjûA ejò@ûiòQò Gaõ Gjûe Pûh c]ý Kcþ ùjCQò û L´@ûkê C_ùe RûZúdÉeùe MùahYû Gaõ iµâiûeY Kû~ðýKâce ùNûe @bûa iù ß fòaûWÿð iõiÚûe iKûeûcôK _\ùl_ \ßûeû ù^_ûke ùP_ûw iµâ\ûd, ùUeûiþ Kû^Úùe i`kZûe ij L´@ûkê Pûh Keò icÉuê @û½~ðýPòZ Keò_ûeòQ«ò û c¤ Gaõ _½òc ù^_ûke _ûaðZýû kùe ZòaZþacðû iµâ\ûde iÚû^úd @]ôaûiú ùP_ûw ùMûÂúe ùfûK aiaûi Ke«ò û ùP_ûw iµâ \ ûde ùfûKcû^ue Rúa^ùg÷kú @ûõgòK ~ûRûae ùgâYúd Gaõ Gcûù^ ahðe @]ôKûõg icd _âak Lû\ýûbûae iûcÜû Keò[û«ò û Gcûù^ ù_ûWÿêPûh _âYûkúùe _ûjûWÿe MWÿûYò@û Rcòùe aòùghZü cKû Gaõ cû ò@û Pûh Keò[û«ò û iûµâ òK icdùe Gjò ùMûÂúe @ù^K aýqò iÚûdú Pûh Keòaû @ûe¸ Keò[ôùf c¤ ù_ûWÿ ê P ûh Gùa c¤ G @ kùe ajê k bûaùe Keû~ûCQò û HZòjûiòK bûaùe ù\Lòùf ùP_ûw iµâ\ûde ùfûKcûù^ ^òRe Lû\ý @ûagýKZû _ìeY Keòaû _ûAñ cêLýZü Rwf C_ùe ^òbðegúk û Gcûù^ Rwfò L´@ûkê Gaõ @^ýû^ý `k, cìk, gûM ~[û Pêýeò ( ), K`k , _òVû ( ) AZýû\ò Rwfeê iõMâj Keò[û«ò û ù~ùjZê C_ôû\òZ Lû\ý iûcMâú _eòaûee Lû\ý @ûagýKZûKê 6 cûi _~ð ý « @Zò KÁùe _ì e Y Keò [ ûG, ùicûù^ Lû\ýûbûa EZêùe cûQ ]eòaû Gaõ gòKûe Keòaû ij Rwfeê Lû\ý iõMâj Keò Rúa^ ^òaðûj Keò[û«ò û Aesandra
butyracea
(bay-berry)
Dioscorea
bulbifera
ùP_ûw iµâ \ ûde ùfûKcû^u Rúa^ùe L´@ûkêe aýajûe ij Gjûe _ûeµeòK Gaõ iûõÄéZòK ùa÷gòÁý c¤ ejòQò û _âûPú^ icdùe L´@ûkê Gaõ ùP_ûw iµâ\ûde cRaêZþ iµKð [ôaû aògßûi Keû~ûG û ù^_ûke ]ûWÿòw Ròfäûùe Keû~ûA[ôaû GK @¤d^e eòù_ûUðeê RYû~ûG ù~ Gjò Ròfäûùe [ôaû 13 _âKûee L´@ûkê
@ck ùjûA[ôaû L´@ûkê aRûeùe aòKâò _ûAñ _âÉêZ
_â R ûZò e ê 10Uò K ê @¤d^ùe iûcò f Keû~ûA[ô f û, ~ûjûc¤eê 9Uò _âRûZòKê iÚû^úd iµâ\ûde ùfûKcûù^ Lû\ýû bûaùe aýajûe Keò[û«ò Gaõ ùMûUòG _âRûZòKê fêMûi`û Mê jòiûaùe aýajûe Keû~ûA[ûG û ùP_ûw iµâ\ûde ùfûKcûù^ L´@ûkêKê G_eò ajêk cûZâûùe aýajûe Keê [ ô a ûeê Gaõ L´@ûkê Gjò ùfûKcû^u Rúa^ùe GK MêeêZß_ì ð bìcòKû [ôaûeê GjûKê PòjÜU Keòaû, _âKâòdûKeY Gaõ Lû\ý_âÉêZòe ajêk mû^ Gjò ùfûKcû^u _ûLùe ejòQò û L´@ûkêe aòbò^Ü _âKûee _êÁòKûeK MêY [ôùf c¤ Gjò `ifUò @aùjkòZ ejò@ûiòQò Gaõ Gjûe Pûh c¤ Kcþ ùjCQò û RûZúdÉeùe Gjò `ifKê ù^A ùKøYiò _âKûee MùahYû ùjC ^ûjó Kò´û Gjò `ifKê ùfKûbòcêLú Keòaû _ûAñ ùKøYiò iµâiûeY Kû~ðýKâce ù~ûR^û Keû~ûC^ûjó GjûKê @ck Keòaûùe @]ôK iõLýK ùfûK @ûagýK ùjûA[û«ò Gaõ ajêZùagú Gjûe @ck _ea ðú icd iúcû Kcþ Gaõ @]ôK @ck ùjùf GjûKê aòKâò Keòaû _ûAñ C_~êq aRûee iêaò]û ^ûjó û G iaêVûeê c¤ MêeêZß_ì ð ùjfû ù~ C c cû^e c¬ò @ûagýK _eò c ûYùe Pûhúcû^uê VòKþ icdùe còkê^ûjó ~ûjû\ßûeû _ìað @ù_lû Pûhúcûù^ Gjò `if PûhKê KùcA iûeòùfYò û
L´@ûkêKê Pûhúe Pûh aýaiÚûKê ù`eûA @ûYòaû \òMùe KòQò _\ùl_ Gjò KòQò ahð ]eò ùP_ûw iµâ\ûdcûù^ iÚûdú Kéhò Keòaû @ûe¸ KeòQ«ò û @ûRò c¤ ùicûù^ ùUeûiþùe Pûh Ke«ò Gaõ Gjûe Kû^ÚKê Lûfò QûWÿò ù\A[û«ò û Gjò_eò ùUeûiþ Rcò @ ke ùcûU Rcòe 40 _âZògZ Gaõ iû]ûeYZü Gjû Nûiùe @ûQû\òZ ùjûA[ûG û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
18
ù^_ûk ùP_ûw iõN (G^þ . iò . G)e GK eòù_ûUðeê RYû_ùWÿ ù~ 71% _òfû Kêù_ûhY gòKûe @U«ò û ù^_ûke Rwfùe C_f² aòhgì^ý L´@ûkêKê ÊûiÚý _ûAñ _âKéÁ Lû\ý e cû^ýZû còkòQò, ~ûjûe @ù^K _ê Á ò K ûeK Mê Y ejò Q ò û Gjò iµâ \ ûde ùfûKcûù^ Lû\ýûbûa cûicû^uùe L´@ûkêKê GK cêLý Lû\ý eìù_ LûA[û«ò, ~ûjû ùicû^uê ùgßZiûe ù~ûMûA[ûG û KòQò _âRûZòe L´ @ûkêùe @ûkê Gaõ K¦cìk Zêk^ûùe 5 MêY @]ôK _êÁi ò ûe [ôaûe c¤ eòù_ûUð _âû¯ ùjûAQò û L´ @ûkêeê @ù^K _âKûee LYòR _\û[ð c¤ còkò[ûG û L´@ûkêKê ê a ðcû^e \îZ _eòa ð^gúk Lae @û\û^ _â\û^ @^ýû^ý Lû\ý ^êWÿêfè Gaõ _ûCñeêUòùe còùgAaû \ßûeû ~êMùe ù~ùZùaùk A eù^U Z[û ùcûaûAf ù`û^e Gjò Lû\ýMêWÿòKe _êÁòKûeK MêY aé¡ò_ûA[ûG û ùZYê L´ eûRê Pûfò Q ò , \ß Gjò @ûkêeZ ò aýajûe ûeû icdùe _òfûcû^u_ûeµeò c¤ùe KKêùmû^ùKøgk _ûhY \ìe _eò a ð ò Z icûRe iciýû Mê W ÿ ò K ê iûcÜ û Keò a ûùe icKl Keû~ûA_ûeòa û ùjûA _ûeê^ûjó û ùQûU Pûhú I lê\â _gê_ûkKcûù^ Gjû\ßûeû ùR÷a_âb aòa MùahYû Gaõ aòiÚKû^ùe ûg _ûAñGjòiÚù_hû û^úd ajêcûZâûùe ûaòò]ZZûùjCQ«ò û @ù^K _\ùl_ aûWÿiêð)@ùe ^ûcK iõiÚû MêGfÞû jêaòGgZß MêWÿòK _eò(fò a ð-^ aòfùaieKûeú ê¯ c]ý ùjûA~ûCQ«ò aòGjò \ýûkd ùcù^û^ûAUþ ýûkdeê NWÿ ò iGaõ §ò cìKû^ûWÿ j ê ð ùò@eû^þ@ûce iûµâ Z ò KaògKéß haòò \ijûdK aéKû~ð ò _ûC[ô û^ucû^e ij cò\égZò Gjò_eò _Wÿ @ ò û^_Wÿ ò a ô aûjý û ùUeûiþ ý]ûeûaMêû QûZâ WÿòKcê a ð a ð gúk[ eê Kû^Ú Gaõ @^ý @ kKê Lû\ý C_ôû\^ _ûAñ aýajûe KeòaûKê Kûc Kùf û Gjò Kû~ðý_ûAñ @û«RðûZúd MùahYû aòKûg ùK¦â (@ûA.Wòÿ.@ûeþ.iò) Gaõ ùMäûaûfþ @ûù`dûið Kû^ûWÿû (Rò.G.iò.)@û[ðòK ijûdZû Kfû û Gjò _âKÌùe ùMûUòG iû]ûeY C_ûd aýajûe KeûMfû û ùUeûiþ Kû^Úùe cìkùe @Lûùe L´@ûkê Pûh Keû~òaû _âYûkú @û_ùYAaûKê ùPÁû KeûMfû û @Lûùe cûUò b ðò Keò L´@ûkê Pûh Keòaû \ßûeû @ck Keòaûùe iêaò]û ùjûA[ûG û Zû ijòZ @Lûùe L´ @ûkê Pûh ùjaû \ßûeû ùUeûieê cûUò ù]ûAaû jâûi _ûA[ûG Gaõ Kû^Ú c¤ bêhêWÿòaûeê iêelòZ ùjûA eùj û Gjò @LûMêWÿòKê ùUeûiþ Kû^Úùe @ûC~ûA eLûRûA [ûG û Gjò_eò bûaùe Pûhúcûù^ aýaiûdòK bò òùe @]ôK _eòcûYe L´@ûkê Pûh Keò _ûeòùa û ùP_ûw iµâ \ ûde Pûhúcûù^ _eµeûMZ bûaùe ùUeûiþ Kû^Ú aû ]ûeùe GK còUe Mbúe Gaõ GK còUe Iiûee MûZ ùLûkò ùi[ôùe _~ðýû¯ _eòcûYe LZ ù\A MûZ c¤ùe K¦ûe cê _UKê ù_ûZò[û«ò û ùUeûiþ Kû^Úùe Pûh Keòaû @ù_lû ùUeûiþ ]ûeùe L´@ûkê Pûh KeòaûKê Pûhúcû^uê ùagú ijR ùjûA[ûG û ùicûù^ iû]ûeYZü cûN iõKâû«ò _ìaðeê L´@ûkêKê ùLûkò @ck Keò[û«ò û ùLûAeýû aû ù_ûWÿêPûh ùjC[ôaû Rcòùe c¤ Pûhúcûù^ L´@ûkê Pûh Keò[û«ò û
fAZKþ Mûñùe @Lûùe @ûkê Pûhe GK _â\gð^
ùfûKcû^u c¤ùe aRûeúKeYe i¸ûa^û I iêù~ûM C_ùe iùPZ^Zû aé¡ò _ûAaûeê Pûhúcûù^ L´@ûkê Pûh Keòaû aé¡ò Keòaûe Z[ý @ûiòQò û Pûhúcûù^ Cbd ùUeûiþ Kû^Ú Gaõ Rcòùe bò^Ü bò^Ü _âYûkú @af´^ Keò L´@ûkê Pûh KeêQ«ò û
aRûeúKeY : Gjò iµâ\ûde cûZâ 25% Pûhú _ûLùe [ôaû cêMfò^þ aRûeùe L´@ûkê aòKâò Keò_ûeò[û«ò û ùicû^u Pûh Rcòeê @ck ùjC[ôaû icÉ _^ò_eòaû Gjò aRûeùe aòKâò ùjûA_ûeòa ùaûfò ùfûKcûù^ ^ò½òZ ^[ôùf û ù~ _~ðý« _ûLùe [ôaû `ògþfòw ijeùe _^ò_eòaû iõMâj ùK¦â Keû~ûA ^[ôfû, ùi _~ðý« K\kú _eò _^ò_eòaû I `kKê Pûhúcûù^ KfòcûUò aRûe Gaõ eûR]û^ú KûVcû êKê _VûC[ôùf û `ògþfòwe \ìeZû cêMfò^þ aRûe Vûeê 13 Kò.cò Gaõ Gjò ijeUò KûVcû ê eûReûÉûùe [ôaûeê @ù^K MûñKê iõù~ûM ùjûAQò û ùZYê aòbò^Ü Ròfäûe Mûñ C^Üd^ Kcò U ò M ê W ÿ ò K GVò K ê ijRùe _^ò _ eò a û @ûYò aò K â ò Keò_ûeò[û«ò û `ògþfòwùe KcòUòMêWÿòK GVòKê ijRùe _^ò_eòaû @ûYò aòKâò Keò_ûeò[û«ò û `ògþfòwùe [ôaû iõMâj Keò [ ûG Gaõ _ùe GjûKê aò b ò ^ Ü ijeKê aò K â ò _ûAñ _VûA[û«ò û Gjò _eòaûiaê aòùgh Keò KûfòcûUò _^ò_eòaû Kâd Gaõ aòKâd ùK¦â (_ûLû_ûLò 100 Kò.cò. \ìe) ^ûeûdYMWÿ (50Kò.cò), ùb÷ejûIßû (170Kò.cò) Gaõ ù_ûLeû (103 Kò.cò) @û\ò iÚû^Kê aòKâò _ûAñ ~ûA[ûG û @^ýû^ý _^ò_eòaû ij L´@ûkê c¤ Gjò cû¤cùe aòKâò _ûAñ ~ûA[ûG û ùP_ûw iµâ\ûd Gaõ _ûLû_ûLò Mâûcý C^Üd^ KcòUòe Pûhúcûù^ Cbd Pûh ùjC[ôaû Gaõ Rwfeê iõMâj Keû~ûA[ôaû L´@ûkêKê aòKâò Keòaûe iêù~ûM _ûA[û«ò û `òiþfòwùe L´@ûkê aòKâò Keê[ôaû Pûhúu iõLýû a ðcû^ ajêk bûaùe aé¡ò_ûAQò û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -3, ùiù_Ö´e 2017
19
www.leisaindia.org
[û«ò, Gjò _¡ òUò @Zò ijRùe ù~ûMòcûeûeê @^ýû^ý ùP_ûw Mûñ Z[û @^ý iµâ\ûdcû^uê aýû_ò _ûeòfû û Gjò ^ìZ^ _âYûkúùe L´@ûkê PûhUò @^ýû^ý Pûhúcû^uê L´@ûkê Pûh _ûAñ C ûjòZ Kfû
L´@ûkê c¬ò fMû~òaû _ûAñ @LûKê cûUò Gaõ LZ ù\A _âÉêZ Keû~ûCQò
]ûcòðK _eµeû bûaùe jeòùaû]^ò GKû\gú (Ké¾ _l Gaõ gêKæ_le _â[c \ò^) Gaõ cûN iõKâû«ò (ù^_ûkú Kýûùf e jòiûaùe cûN cûie _â[c \ò^) ùe LûAaû _ûAñ @ù^K ùfûK L´@ûkê Pûh Keò[û«ò û jeòùaû]^ò GKû\gúùe ùfûKcûù^ aògßûi Ke«ò ù~ jk Keû~ûA[ôaû Rcòeê @ck ùjûA[ôaû Lû\ý LûAaû @^êPòZþ û ùijò_eò bûaùe ù^_ûkú Kýûùf e jòiûaùe _êh cûie ùgh \ò^ Gaõ cûN cûie @ûe¸ \ò^ùe L´@ûkêKê ùeûùhA Keò LûAaûe _eµeû ejòQò û ù^_ûke @^ýû^ý iµâ\ûdùe c¤ Gjò _eµeû ejòQò û Gjò iµâ\ûde ùfûKcûù^ @ûPûe a\kùe L´@ûkê LûA[û«ò , iûeê RûZúd Lû\ýe cû^ aé¡ò Keòaû _ûAñ ùi[ôùe L´@ûkê còùgA[û«ò Gaõ GjûKê iòùSA, ZeKûeú Keò Kò´û gêùLA Keò eLò LûA[û«ò û ùMûLðûe bìfcòùPøK Mâûcý C^Üd^ KcòUòùe ejê[ôaû RùY cjòkû Pûhú MQ _òQû jûeûjûeò 3 Kò.Mâû L´@ûkê @ck KeòQ«ò û aòMZ KòQò ahð ]eò Gjò _eòaûeUò aòKâò Keòaû _ûAñ ajêk bûaùe L´@ûkê Pûh Keòaû @ûe¸ KeòQ«ò û L´@ûkê Pûh Keòaû _ûAñ _eòaûeUò 1400 ù^_ûkú cê\âû Lyð Keò[ôaû iÚû^ùe GK Kßò ûf L´@ûkê @ck KeòQ«ò Gaõ @ûgû KeêQ«ò ù~ GjûKê aòKâò Keò ùicûù^ 50,000 eê 70,000 ù^_ûkú cê \ â û ùeûRMûe Keòùa û Lêiòe ijKûùe Gjò cjòkû PûhúRYu Kêj«ò ù~ Zûue _eòaûee icÉ ibý, G_eòKò _ûV _Xÿÿò[ôaû _ê@ Gaõ ùaûjê c¤ Zûuê L´@ûkê Pûh Kûcùe iûjû~ý Ke«ò û @]ôK cûZâûùe _âiûe Keòaû @Lûùe L´@ûkê Pûh Keòaû _¡ ò _âKéZùe ]ûWÿòwe ù~ûMòcûeû Mâûcý C^Üd^ KcòUòe _ûùZfùe _eúlY bò òùe Keû~ûA[ôfû û ù~ùjZê ù~ûMòcûeû, bìfcòùPøK Gaõ KûCùfùe aiaûi Keê[ôaû ùP_ûw iµâ\ûd a§êaû§a jòiûaùe RùY RYu ij iµKðùe
Zû ijòZ Gjò ^ì@û _¡ òùe Pûh Keòaû \ßûeû ù~ûMòcûeû, ùMûLðû, PòZIß^ Gaõ Gjûe _ûLû_ûLò _ûjûWÿò@û @ kùe cûUò @ZWÿ û Liò a û c¤ @ù^Kûõgùe jâ û i _ûA_ûeòfû û Gjû _eòùag _eòa ð^ aò_\Kê Kcþ Keò Pûh aýaiÚûùe C^Ü ò @ûYòaû ij GjûKê Pòe«^ c¤ Keòaûùe iûjû~ý Kfû û ]úùe ]úùe ùP_ûw iµâ\ûd Lû\ý iêelû ^ò½òZ Keòaû ij ^òR Rúa^ RòaòKûùe C^Ü ò @ûYòaûùe ilc ùjûA_ûeòQ«ò û
@]ôK Z[ý RûYòaû _ûAñ _êÉK 1. b ûeú, Gcþ.@ûe, UûKûù^ûeú KiûA Gaõ Rê^þ KûIßaUû, ù^_ûke Rwfú L´@ûkêe _êÁòiûeK MêYe GK cìfýûu^ -2003, Lû\ý eiûd^ZZß, 82 (4), 619-623 _é 2. iò.aò.Giþ 2011 ù^_ûke KûVcû êe R^iõLýûe GK ùQûU _âa§ û 3. ùf´ê. _ò GK ùK. [û_û, ùP_ûw cû^ue Lû\ý iõÄéZòùe Rwfú @aùjkòZ Lû\ý _âRûZòe ù~ûM\û^, 2011, ùfûKûf A^òiòGiòbþ `eþ aûùdûWÿûAbeiòUò, eò i yð Gaõ ùWÿ b f_þ ù c , (fò - aûWÿ ð ) ù_ûLeû, ù^_ûk û 4. gcðû, Gf.G^þ Gaõ @ûeþ aûÉûùKûUò, c¤ ù^_ûke ]ûWÿòwþ Ròfäûe ùP_ûw iµâ\ûde Lû\ý aýaiÚûùe Rwfú L´@ûkêe bìcòKû, 2009 MQ aòmû^ _ZâòKû, 6:12-17 _é 5. [û_û, @ûeþ.aò, ù^_ûke Rwf c¤ùe aiaûi Gaõ ^òbðe Keê[ôaû iµâ\ûdcû^ue Lû\ý I _êÁòKûe iêelû C_ùe GK @¤d^ 2013 bûa^û Nòcòùe _âKÌ @]ôKûeú ùfûKûf A^òiòGUòòbþ `eþ aûùdûWÿûAbeiòUò, eòiyð Gaõ ùWÿbf_þùc (fò-aûWÿð) MAe_U^þ, ù_ûLeû, KûiþKò, Mû Kò, ù^_ûk Website: www.libird.org
Email: bhawana.ghimire@libird.org
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY -2, -3, Rê ùiù_Ö ^þ 2017 ´e 2017 Follow us on:
www.facebook.com/Leisaindiamag
@LeisaIndia
20