Hard Werken, eerste editie

BANS 2ENDSR vfivndschsp. zeHer tr.ri é&&rewzfiiai*

drérwitiitacMist

hebban

samtnge-

inhoud: pag 2

een uitgave van Stichting Hard Werken Postbus 25058 3001 HB Rotterdam Postgiro 4091334 Slavenburg 64.15.43.301 oplage 3000 papier matt houthoudend mc breedlopend 80 grams druk Trio Hillegersberg en Grafische Werkplaats (rks) verspreiding: Uitgeverij Drukwerk Mauritskade 113 Amsterdam 020-353995 abonnementen: Hard Werken Postbus 25058 3001 HB Rotterdam redaktie: Loes Brünott Raymond Campfens Henk Elenga Kees de Gruiter Gerard Hadders Tom van den Haspel Willem Kars Jan Joris Lamers Rick Vermeulen Rien Vroegindeweij medewerkers: Rommert Boonstra Marian Boudestein Peter Bulthuis Kees van Buren 'Simone Dettmeyer Victor Grashof Sjef Hendrikx Jan Willem de Kok José Luijpen Gerrit Timmers Cor de Veger Simona Vitriola Edwin de Vries André te Wiel Met dank aan: HOI studio MvdD Grafische Werkplaats (rks) copyright Hard Werken De inhoud van dit eerste nummer is voornamelijk door de redaktie ge­ maakt. Het is de bedoeling dat voor volgende uitgaven de redaktie het werk van de van alle kanten toestro­ mende medewerkers gaat beoordelen en redigeren, zodat er zo'n groot mogelijke verscheidenheid aan mate­ riaal in Hard Werken zal blijven verschijnen.

Door de grote haast en enige tech­ nische moeilijkheden tijdens de produktie, zijn sommige paginacij­ fers niet op hun plaats terechtge­ komen en zijn de bijschriften bij foto's en de verantwoording van de artikelen niet kompleet. Behalve die van Van Beek, zijn de adverten­ ties vervaardigd door dé redaktie of medewerkers: ACE kleding BERT BAKKER uitgever VAN BEEK uitgever BOEKENBEURS boekhandel DE BEZIGE BIJ uitgever OK CORRAL kleding VAN GENNEP ROTTERDAM boekhandel HET GEWICHT tijdschrift HIGHWAY kleding ED KARS aannemer DE OVERHEID café ONAFHANKELIJK TONEEL toneel­ vereniging HARD WERKEN tijdschrift

KOLOFON & INHOUD pag 3 R ED AK T I O NE E L - HARD WERKEN, DE NAAM: R I E N VROEG I NDEWEI J pag 5 E D W I N ' S I N T E R V I E W : EDWIN DE V R I E S pag 6 I L L U S T R A T I E H I E R RADI O WATERMAN: TOM VAN DEN HASPEL pag 7-11 HALLO H I E R RADI O WATERMAN: KEES DE GRUI T ER - F O T O ' S : KEES DE GR U I T ER & NOS pag 13 SALTO B E R I N I : GERARD HADDERS - T E K S T : RAYMOND CAMPFENS pag 15 HET J U I S T E WOORD; DR L BROUWERS pag 16 FOTO A D R I A A M VAN DER S T A A Y : GERARD. HADDERS pag 17, 18, 19, 22 & 23 I N T E R V I E W A D R I A A N VAN DER STAAY: LOES BRUNOTT - F O T O ' S : GERARD HADDERS pag 20 & 21 I L L U ­ S T R A T I E T E S T : HENK ELENGA pag 24 FOTO S T E D E L I J K MUSEUM: GERARD HADDERS pag 25 S CH I E DA M : SJ EF HENDRI KX - FOTO: GERARD HADDERS pag 26 & 27 F O T O ' S : GERARD HADDERS pag 28 & 29 G E D I C H T E N : HANS SLEUTELAAR pag 30 & 31 M E X I C O , TEKST & F O T O ' S : ROMMERT BOONSTRA pag 32 FOTO: GERARD HADDERS pag 33 I N S O M N I A : SIMONE DETTMEYER - THE SCENE: SI MONA V I T R I O L A pag 34 I L L U S T R A T I E : JAN WI LL E M DE KOK pag 35 DE HOOGSTE T I J D : V I C T O R GRASHOF pag 36 & 37 DE REPRODUKTI E I S B E L A N G R I J K E R DAN HET O R I G I N E E L : PETER B U L T H U I S pag 39 ROTTERDAM L I T E R A I R : KEES VAN BUREN - I D E E : R I E N V R O E G I N D E W E I J .

Hihjhs usy .cnjfl pai ve'oloy Io '

Iai v,"oloy Io ' hg ooy gzoa qsslhy t> qssl mfQiulhepdi P ovfflllogzojri." uvwl oa' ssi oy oa'sslg do^iyx joynl ssagiss^J vy ooy hgj fgjjio den t) xlwozoy qsslwvwl tvwl Hokjhsusy .aip qwl UxogzooaO qwl— t>y zslsaoaeoy xcnlw' 'oy yssl pen tsxoke'goaouo^J Icngzodiggzojhssaxogj plouoy uwwl t) pwxolo a^goy usy pen ywl d sao rojjigyvy t)l cji^p oy 'sy usysiw nwrol pen xopoao essl qwl by xogzooatt jsiwaxpk ipy lgnxyg^ywvk ggkijqkppk" fgk t i»v i t biv N il lwsnv Fgs tlqq t qfwa wwkywtyqqkxyw^k' Fq "'wkx wT ivpqig f gk Nxyz avwlywvk wnwvywfgk zggp age zp w eqswejwghwxyggkfqqa iwgwv& cpppxf jwk py5$wiyvkiw ijgkx q t iwgw fqqaj^w^k'yw eq tlpkwavk txy t i»v i tlwgqwij" Nw ijg £ xvk pw pwaq t fag wE ijqxiwk f qqaagk ‘pk z\y t i»v i T c "hp lwpkxe zqxfhqa t ipwawk tqxy i pw wkx ijvklgga tgiyvST

HARD

postbus 25058 3001HB rotterdam giro 4091334 bank 64.15.43.301 slavenburg rotterdam

WERKEN

W a t h a rd w e rk e n is w e e t b ijn a ie d e r e e n .

M a a r w a t is H a rd W e rk e n m e t h ó ó fd le tte rs of de z o g e n a a m d e b e g in k a p ita le n ?

A a h M a N t t o d W e i t e n i s d e ü e l v a n e e n ro tte rd a m s m a a n d b la d .

M e t m f t i a t i e f J t i r t o p r i c h t i n g v a n H a r d lA t e f k e n w e r d

D e v o rm g e v in g van H ard W e rk e n .

g e n o m e n d o o r w i l t e r a k a r s , w e r k z a a m in d e

tyyq f gk iwa pw nvk r “ ws“gE Iwlwwatw

ngk cyyqfgk iwa pwiwk lwzqq^yiy iwlpw i w wlsvagpw f gk iw q " wkx wwaE pw py iw gkqlp fypy f gk iw "q“ wkijgxy <pck \vyaW£ iwkwk ipezgwiiijvwa npiwpdj ggk a\y 1pwij ^wk <pwRTMv "q" wkijgiyx wwapx gs avy 'gpw qvii iw lwgk qxijxyw "q"fgk qxk ijgxy w qa iwET pox wvy qvfi g* "q"fws£ ijwwE iw lw<gk ‘ipojxw,' aqT Mv "q "wk q " iwgezywa'aqk navi lwk tawawwkhikepwgx wfwk p ' iweqa rgk gxwxxvkjpVw fw^qsyvax f gk a\y fwazggT c'iwgw tglpvapx aey "q 'wkx wswvk fwa twlpk~ fgkyavgwaf qa ivk g* "gkyq p REyqkxwswk ngkjT E r " w.s "gE twkvwvayov rgk// px a\y

qK^ nvapdjxyw fwazggs fgk iw tgk pw ipezQwii w"gEvwvk lw waipk' fgk aey nqqa LqsQ nqk bav” wan wxeavfwk fwazggJENw tgk psv pezqvii w"gh/T Ugk pyxwspxwwk ywwippvlw waipk ' w tggijy wsyvpk 903V nqqa iw u 6 c S px py wgqk iwkT wy x ws wan nqqa iwm cd zwazggsipk ayyxspgqvk 903j (GÊ Uqp "apgqvkpx ayyx wsqqijwvk lwwaijy ggkygs ijwavk fqqa iw . bpxeav Uqa p k ' jgwfqwaiT

r e d a k t i e g e v o r m d , d ie z i c h t o t d o e l s t e lt o m a lle s w a t

Hard Werken w il zelf een kunstzinnig p ro d u kt zijn.

Een groep vorm gevers is hard aan het w e rk o m dit ideaal te verw ezenlijken. Hard Werken zal verschijnen ineen oplage van SOODexempfaren; form aat 40 pagina's a3, en zal op alle m ogelijke plaatsen in rotterdam en daarbuiten worden verspre id . Ve rkoo ppri js f 4 pe r n u mm e r .

c u ltu r e le e n s o c ia te w e r e ld in e e n e ig e n p e r io d ie k

A d v e rte n tie s

g r a fis c h e w e r k p la a t s v a n d e la n t a r e n . S in d s h e t b e s t e v a n d e z e w e r k p la a ts k o m e n k u n s t e n a a r s , s c h r ijv e r s , th e a te r m e n s e n d a a r te r e c h t,o m h u n id e e ë n e e n d e f in it ie v e , g r a fis c h e v o r m t e g e v e n .

U i t d e z e o g e n s c h i j n l i j k o n s a m e n h a n g e n d e g r o e p is e e n a a n t a l m e n s e n b i j e l k a a r g e k o m e n e n is e e n

b e w u s t v a n h e t fe it d a t d e c u It u re e l g e ïn te r e s s e e r d e

0ngeveer'2S% van het totale papieroppe rvlakzaluit advertenties bestaan. Exclusiviteit en gerichtheid op de doelgroep (hieronder om schreven) is het uitgangspunt van onze acquisitie. Onze voorkeur gaat uit naar advertenties die worden ontworpen door onze eigen vorm gevers en dientengevolge de (nieuwe) geest van het eigen blad ademen.

le z e r o p h e t o g e n b lik e e n k r a n t e n b a k v o l b la d e n

v m m m m m m m m rn m m m m m m ™

W a t H a rd W e rk e n n ie t is . virnni /v*sl/ t-iüm ioWaroon t l . . . ij WHAtrl/nn L/uli WvUi v/Ulx UIJIlu ivUuiwUïI. fVraai rtQi ü WCiKcil !o g e e n c u ltu r e e l in f o r m a t ie b la d . D a a r v o o r o n tb re k e n v o o r a l s n o g d e m i d d e l e n . D e r e d a k t i e is z i c h e c h t e r

m o e t v e r z a m e le n o m o p d e h o o g te * e b lijv e n v a n w a t e r te d o e n is . ( m a g a z ijn , ta n ta r e n k r a n t, e k s it k r a n t , to n e e lle id e r s , a g e n d a ’ s h

Tot s lo t de d oelgroep :

d a g b la d e n ,

a a n k o n d ig in g e n v a n e x p s i t i e s , a d v e r te n tie b la d e n ,

H a rd w erken

e tc )

H ard W erken zal daarom a andacht besteden aan die al o f n ie t c u ltu re le zaken die de a a n d a ch t van de red a ktie hebben.

|*|^ jjlviviifl unn ■si®g ifiiiOiiw f an tiara WufRcn.

Arbeider, a lcoholist, assuradeur, Dandy, dichter, direkteur, T reedtnaastde u bekendeperken: Sa u te buiten aan Ward W e rk e n .

De ilïh o u d vah H atd W erken zal d o ö rd e te d a k tiè w ord e n B epaald, n ie t alleen m et éigen b ijd ra g e n , m aar o ok van a n d e re n . ( w ij zien u w b ijd ra g e gaarne te g e m o e t.)

enteerverre

Hare Wereen ta l gaan over R otterdam omstreken,, a .m .v . reportages, interview s, reisverslagen, hum an interest, lite ra tuur, poëziê, arehitektuur, kritiek, toneel, beetdende

film,

kunst, media, en m voêftaae o n o M e ,

onderliggende zaken aan de orde sfèttWHard Werken gaat niet uit van het hardnekkige

misverstand dat rotterdam een a-cuituretestad zou

lijft: Hard Werken gaat uit van wat er in de grodfetft ae wereld doen is en Wit daaraan vorm geven.

Da w il echter niet zeggen dat alles wat de a3 I h i’ s van hard W ë rke h ié ! Vullen, over

havenstad van

te

attéfdi o beperkt is

De naam is van Willem Kars, de hard werkende producer van dit blad. Ik hoorde hem voor het eerst tijdens een vakantie in Frankrijk.

Willem was na een jaar hard werken hard aan vakantie toe, en ik niet minder trouwens. We zaten daar op een camping, het ruime en luxueuse Kurhaus van de arbeider, en 's avonds na de zon, het zwem­ men, de wandelingen en de over­ vloedige maaltijden, praatten we over het oprichten van een rotterdams blad.

Een blad, een tijdschrift, een periodiek, etc.?

Maar Rotterdam lag op dat moment ver van mijn luchtbed. Ik was eigenlijk niet zo geïnteresseerd.

De laatste jaren zijn heel wat pogingen om in deze stad een tijd­ schrift te maken stukgevaren op het strand van Mislukkanië. Het leek mij onmogelijk; oprichten zou nog wel gaan, maar ook laten ver­ schijnen? En wat voor blad?

Willem noemde de naam: Hard Werken.

Het werd even sti l, de uilen kras­ ten onverstaanbare kreten in het

nachtelijkë woud, in de diepe duis­ ternis stroomde traag de Vienne...

Hard Werken.

Ik vond het gelijk een rotnaam. Ik zag de ironie niet, alleen het begrip 'hard werken', dat niet al­ leen in vakantietijd nare associa­ ties in mij oproept. Ik noem een paar van de akeligste: prikklokken, werkbriefjes, ploegendienst, chefs, winkelbellen, managers, snipperda­ gen, Black & Decker, arbeids­ vreugde, overuren, ontslagbrieven, wekkers, pezen, solliciteren, bor­ denwassen, stopwatches, doctoran­ dussen (economie), Glimmerveen, bijbel, eten, vergaderingen, Arbeitseinsatz, ww, Wiegelkinnen, zweet, hekken, archiefkasten, niet­ machines, loonstrookjes, van Gend & Loos, nachtdienst...

Ik hoef de ogen maar te sluiten en ik kan pagina's lang doorgaan. En ik kan er over meepraten: ik heb tientallen baantjes gehad. Gelukkig nog zonder ongelukken. Ik heb ze wel gezien en horen vertellen. In een rubberfabriek waar ik werkte kwam een man met zijn arm tussen

ird werken Riet.

een rubberpers terecht: de arm werd van zijn romp gerukt. Van de rubber werden matjes voor grammo­ foons gemaakt. Een bootwerker die in het ruim van een schip was ge­ vallen en nog net in staat was zelf naar boven te klimmen, viel in een ander ruim dat men intussen had opengemaakt. Bij de Shell werkte ik een tijdje in de ziekenboeg.

Daar strompelden iedere dag slacht­ offers van allerlei ongelukken bin­ nen. Ik heb .een timmerman gekend, die bijna al zijn vingers door zijn eigen zaagmachine had gehaald: ze noemden hem de pianist.

Uiteraard worden ongelukken veroor­ zaakt door het materiaal waarmee gewerkt wordt.'Zo krijgen mijn­ werkers zwarte longen, schippers kunnen niet zwemmen, kappers worden kaal, kapitalisten krijgen steeds meer geld, dokters gaan ook duod en schrijvers worden blind.

Het leven neemt de vorm, de kleur en soms de naam aan van het werk dat men doet.

Overbekend is natuurlijk de rol­ stoelenhandel van de firma

Beenhakker en het glasbedrijf van van Diggelen. In Amsterdam is een hotel dat de vertrouwingwekkende naam SOLIDE op zijn voorgevel draagt. Eronder hangt een klein bordje met de naam van de eigen naar: J. Ramp.

Hard Werken dus.

In een interview in DE TIJD zegt Andy Warhol:"Hard werken is ook kunst". Ik kan geen interviéw meer lezen of horen of HARD-WERKEN springt in vetgedrukte kapitalen uit de tekst, als bommenwerpers door de ether. Het is kennelijk iets waar iedereen (die wordt' geïnterviewd) mee bezig is. Er wordt niet meer gepraat over kunst, of welk onderwerp dan ook aan de orde is, nee, als men het niet meer weet, zegt men gewoon:"Het is hard werken".

En zo is het: Hard Werken is hard werken.

Het is een rotterdamse naam, en dan is het goed, nietwaar?

i

het & E W IC H T

ace

<

vV

t / tfa n lw .

V R O UW ENBO EKEN VAN U ITG E VER IJ BERT BAKKER 1

IRIS] l e s s in g !

I

'7 'L zzü + J:

I

I HET r gouden!

BO EK*

Doris Lessing HET GOUDEN BOEK De lang verwachte vertaling van ’The Golden Notebook1 Contact Paperback f 37,50

Christine Kraft OPGELEGD .. haar gaafste roman. Goed geschreven, met humor en || verdriet.’ (Algemeen Dagblad) f 19,50

|

1 DM, BOI

KR AF T

Patricia Highsmith EDITH’S DAGBOEK Dit boek vertelt van een vrouw, die door heel gewone om stan­ digheden tot op het randje van de waanzin gedreven wordt.

320 blz. f 37,50

OPGELEGD

Anais Nin DAGBOEK 1955-1966 Het zesde en op één na laatste deel van haar serie dagboeken.

Contact Paperback i ___________ f. 37,50

Anne Kent Rush LICHAAMSWERK Het groeiboek voor vrouwen.

Over lichamelijke bewustwor- ■ ding, massage, buikdansen, je I dokter en jij, orgasme, jaloezie en nog veel m eer. . . f 15,90

OVERGANG

marton bloem

I Carmen Kerr | VROUWEN EN SEKS Een handleiding voor vrouwen die plezierige en volwaardige seksuele relaties willen hebben, f 32,50

Marton Bloem OVERGANG Een feministische visie op het gevaar van etikettering.

De schrijfster probeert aan te tonen hoe juist het etiket ’overgang’ vrouwen ziek maakt en houdt, f 24,50

Ariane Amsberg WAT VINDEN VROUWEN ZELF VAN SEKS? Na alle literatuur over wat vrouwen moeten voelen nu een boek, waarin Nederlandse vrouwen vertellen wat ze werkelijk voelen.

Alpha-boek fjf 19,50

WILBERTS LUNCHPAKKET

Monika Sauwer WILBERT’S LUNCHPAKKET . . . . . .

Een bundel menselijke, zelf V e rk rijg b a a r in d e b o e k h a n d e l j _ p S geïllustreerde dierenverhalen van de j

J W

auteur van „Mooie boel”. f. 10,—

j 1

IN DE PELGRIMSDWARSSTRAAT op 30 januari 1979 werd op de pelgrimsdwarsstraat 33 ten huize van jan Joris lamers de eerste voorstelling gegeven van andy warhol van onafhankelijk toneel door gerrit timmers en matin van veldhuizen, speciaal voor deze gelegenheid kwam andy warhol over uit new york. om publicitaire redenen is dit bezoek geheim gehouden, een uit­ treksel van dit drieëneenhalf uur durende gesprek wordt hieronder exclusief voor hard werken - afgedrukt. de rest van het materiaal kunt u binnenkort verwachten als exclusieve interviews in diverse dag- en weekbladen, het eerste gedeelte van het interview werd opgenomen op de-pelgrimsdwars­ straat / de rest meteen na afloop van de voorstelling in mijn auto op terugweg naar schiphol. (andy staat al een half uur gebio­ logeerd uit het raam te staren over de haven en de maas) andy : ik ga schilderijen maken van haven- en zeegezich­ ten. edwi n: waarom. andy : dit is ' t / hier is ' t allemaal begonnen / van hier vertrokken de pelgrimfathers. edwin: ben je geïnteresseerd in geschiedenis. andy : nee / ik ben geïnteres­ seerd in nu. edwi n: waarom dan haven- en zee­ gezichten en de pelgrimfathers. andy : dat is interessant nu in amerika. edwin: waarom kom je juist naar deze voorstelling. andy : rob malasch vertelde dat hij in rotterdam andy warhol's last love had gezien van squat en dat hij dat zo fantastisch vond. edwin: hij was in amerika toen squat in rotterdam speel­ de. andy : nou in ieder geval heb ik squat gemist / ik wil geen voorstellingen meer missen die over mij gaan. edwin: denk je dat jij nu inte­ ressant bent. andy : over de meeste bekende persoonlijkheden worden pas films gemaakt als ze dood zijn / ik ben inte­ ressant terwijl ik nog leef. edwi n: wat vind je van rotter­ dam. andy : fantastisch / 't is nieuw.

A

edwin: andy : edwi n: andy : edwin: andy : edwi n: andy : edwin: andy : edwi n: andy :

edwi n: andy : edwin: andy : edwin: andy : edwi n: andy : edwi n: andy : edwi n: andy : edwi n: andy : edwi n: andy :

edwi n: andy : edwi n: andy : edwin: andy : edwin:

en dit huis. prachtig uitzicht, en de polavision. ik hou van het geluid en de kleuren. sommige mensen denken dat jouw pruik je echte haar is.

andy : edwin: andy : edwin: andy :

het is een echte pruik, wat vind je van de prui­ ken van gerrit en matin, ze zijn nieuwer / de mij­ ne is ingedragen, hoe weten we dat je de echte andy warhol bent. ik lijk toch op die twee

(wijst op gerrit en matin). maar je hebt toch een dubbelganger. die neemt mijn honneurs waar in new york. wat vond je van de voor­ stelling. er was zo weinig publiek. er mogen er maar twintig in. ik zou er een film van maken / van de voorstel­ ling met twintig man pu­ bliek. wat vond je van gerrit en matin als andy. ze lijken niet op me. daarnet zei je dat je op hun leek. dat is iets anders. wat vond je verder van de voorstelling. de films vond ik mooi / die begreep ik / de een­ voudigste vond ik het mooist / ik hou van stom­ me films. die scene over ursaja andress, waarvan je zegt dat ze klein is, een peanut. ze is een peanut. maar het meisje op de film was heel groot.' ze is ook een peanut. wat vond je van matin. she is very jody foster en ze had kirk douglas / ook zo'n kuiltje maar niet zo groot. en als andy. ze is goed in interviewen. en gerrit. ik stotter niet / maar hij liet ze om me lachen. moest jij ook lachen. ik lach nooit. en verder. goed toen ie de andere kamer inliep terwijl hij iets zei over taxi / en hij was een goeie moeder. en dirk. die kon ik tenminste ver­ staan / hij was het meest amerikaans van alle amerikanen die ik de laatste tijd gezien heb. wat vond je 't leukste van de voorstelling. de film die van het pu­ bliek werd gemaakt.

(bij het afscheid) andy : waarom komen jullie niet in new york werken. edwi n: we hebben geen filialen. een rotter­ dammer: rotterdam is het new york van europa.

HANS ZENDER vriendschap, zeker met deze muzikale ygnvantschap hebben samenge-

In de landen om ons heen be­ staan allerlei omroepsystemen, van staatsomroep tot kommerciële radio en televisie. Het Nederlandse sys­ teem is gebaseerd op een maatschap­ pelijke indeling van het volk van vijftig of honderd jaar geleden en is nodig aan herziening toe. In elk geval kunnen in de opkomende regio­ nale zenders geen kleine trosjes en EO-tjes gestopt worden. De vraag wat dan wel?, doet zich nu ook weer in Rotterdam voor. Er is een principe-toezegging voor een regionale zender voor het Rijnmondgebied van CRM gekomen: 2 kilowatt op 828 kHz (middengolf) en 1 kilowatt op 90,7 MHz (fm). Een zender bouwen, is ook geen probleem. Maar wie krijgt de zendmachtiging en wie betaalt?

Kommercie mag niet en CRM vindt dat de regio dat zelf maar moet betalen. In de VS opereren 8000 kommerciële lokale of regionale stations; ook in Engeland hebben ze sukses, er is dus een markt voor.

In Rotterdam zijn door twee geïnte­ resseerden aanvragen ingediend voor de aangeboden golflengtes. Eén door een paar geluidsjagers die geen geld hebben en één door de gemeente Rotterdam die er inmiddels een mil­ joen voor heeft uitgetrokken. Ne­ derland staat daarmee op het punt een door de overheid gekontroleerd massakommunikatiemiddel te intro­ duceren, zoals die bestaan in lan­ den waarvan wij vinden dat ze niet écht demokratisch zijn.

"Toen we in de Verenigde Staten wa­ ren, was één van de delegatieleden een drietal dagen ziek en lag in een hotelkamer waar een televisie­ toestel stond. De betrokkene heeft na afloop gezegd: het is hier heel anders dan in Nederland; hier is lokale radio en televisie die het nieuws brengen. Wig zijn dus thuis­ gekomen met een stukje ervaring op het gebied van lokale televisie, die tegelijkertijd een wereldtelevisie was, omdat New York een wereldstad is, maar die toah ty­ pisch lokale elementen bracht."

A D I O R ' 6 6 Op 16 februari 1966 stelden twee Amsterdamse raadsleden voor, een on­ derzoek in te stellen naar de moge­ lijkheid van lokale radio en tele­ visie. Dat moest Rotterdam ook heb­ ben. Van Leeuwen, raadslid voor de VVD, vroeg in mei 67 om net zo'n onderzoek voor Rotterdam. Maar niet alleen Amsterdam stond ten voor­ beeld. Burgemeester Thomassen was met wat raadsleden en ambtenaren op promotie-reis geweest naar Ame­ rika en daar hadden ze ook wat ge­ hoord en gezien. Thomassen vertelt:

Er werd zelfs al ruzie gemaakt over de vraag of de raadsvergade­ ringen nu integraal of samengevat moesten worden uitgezonden, of dat 'wij' ons misschien zouden moeten beperken tot interviews. Het ge­ vraagde rapport kwam in 68, en Van der Ploeg, de schrijver, was toen nog zo naief om het volgende te schrijven over de problemen van zijn tijd:

R

Ir

a

d

t

o

v

a

n

d

e

a

De zaak kwam in de raad en de fantasie sloeg op hol. Vooral tele­ visie was het tovermiddel waarmee de regenten weer greep op het ont­ spoorde volk van de zestiger jaren dachten te krijgen. De verstoorde relatie tussen overheid en burge­ rij zou kunnen worden hersteld. Via de televisie konden de bestuurders duidelijk maken dat ze het beste met het volk voorhadden. Radio-enthousiast Couwenberg van de KVP zei eind 1967: "Door dit nieuwe medium kan de raad in één slag veel dichter bij de bevolking worden gebracht, met name door samenvattingen van het gesprokene in de raad en zo nu en dan door reahtsstreekse uit­ zendingen van belangrijke debatten.

Ik denk dat dit ook ten goede zou kunnen komen aan een aktivering van de ook wel zeer verkommerde gemeen­ telijke politiek. "

"Het complex van onbehagen waar­ over in deze tijd zo veel wordt gesproken en waarmee een ieder

r

b

e

i

d

r

a

d

i

o

wordt gekonfronteerd, wordt goed­ deels veroorzaakt door slecht func­ tionerende of voor onze tijd in­ adequate communicatie."

Het gemeentebestuur wilde een ei­ gen medium om zich te presenteren en was daarmee belanghebbende in de tot stand koming van die radio en tele­ visie. Voorlichting, of liever ge­ zegd reklame, over kulturele gebeur­ tenissen in de swingende Maasstad speelde op de achtergrond ook een rol.

"Waarom willen wij een omroep?", vroeg Van der Ploeg zich rethorisch af tijdens de behandeling van zijn rapport, eind 68, "Wij willen dat niet als statussymbool, maar wel omdat wij er dringend behoefte aan hebben de ddorsnee Rotterdammer meer met zijn eigen stad te laten meeleven. Dat is het motief. Die omroep zal gebruikt kunnen worden bij zaken als verkiezingen, als een vijfentwintig-jarig bevrijdings­ feest, bij voorlichting over onze haven en over wat er in due Doelen te doen is. Er kunnen in deze uit­ zendingen allerlei vaste rubrieken komen, die voor het grijpen liggen en waaraan de Rotterdammers dan ook behoefte zullen krijgen."

Culturele onafhankelijkheid en lo­ kaal chauvinisme werden bevorderd.

Er werd gegokt op C-70. Als de be­ volking eens via de TV opgepept zou kunnen worden om mee te feesten: de kabelbaan, de koningin op de Coolsingel, een défilé van tankwagens en kranen... Als dat met kamera's zó in de Rotterdamse huiskamers was gekomen, hadden de trucks en poli­ tiemotoren vast niet ingereden op het publiek dat blijk gaf van zijn afkeuring van dit statusfeest door aan de verkeerde kant van de stoep­ rand te gaan staan.

"De objectiviteit gaat ons na­ melijk zeer ter harte, en wij zouden het betreuren als de mede door Rotterdam gecreëerde mond door ondoordacht commentaar tegen Rotterdam zou kunnen worden ge­ bruikt. ",

S

T

U

Y

V

E

L

I

N

G

zei De Ridder (CHU) in een raads­ vergadering in 1970, en PvdA-wethouder Van der Ploeg stelde hem snel gerust: er zouden genoeg gemeentemensen in de op te richten stichting komen om dat te voor­ komen. Hij ging zelfs verder: "De overheid had zich via een lokale televisie kunnen verweren tegen de akties die het laatste jaar over Rotterdam zijn heenge­ gaan. " R A D I O S

U

P

E

R

M

A

N

Die stichting kwam er. Maar liefst 17 van de 27 bestuursleden stonden onder direkte of indirekte kontrole van de overheid, dus dat was wel geregeld. Maar de zaak sliep wat in; elke aanvrage voor een zendmachtiging werd geweigerd omdat eerst Amsterdam een paar jaar moest experimenteren, voordat Rot­ terdam aan de beurt was; en dat zou dan nog alleen gebeuren als Amster­ dam een sukses werd. Tot op 6 janu­ ari twee tankers met elkaar in bot­ sing kwamen en ter hoogte van het Noordereiland grote hoeveelheden superbenzine verloren. Als er ooit ra­ dio in Rotterdam komt, moet hij maar de naam krijgen van die tanker in plaats van Radio Waterman. Of misschien Radio Superman. De radio promotors (de hoop op televisie was inmiddels vervlogen) konden nu een fantastisch verhaal slijten: we moesten met geluidswagens de wijken in om mensen te vertellen dat ze de ramen gesloten moesten houden. Maar om te kunnen horen wat er omgeroepen werd, moest iedereen de ramen opendoen. Als we toen een eigen radio hadden gehad... Het was op z'n minst een aanleiding om de zaak weer bij CRM aan te kaarten en er kwam een principe-toezegging.

H

I

L

V

E

R

S

U

M

B

R A D I O V A N

S

P

E

Y

K

Met die principe-toezegging kon Rotterdam weer aan de slag. B&W riep een kommissie in het leven waar gemeentevoorlichter Gerrit Schilder de drijvende kracht van werd. Het ging per slot van reke­ ning om de verkoop van het gemeen­ telijke beleid en ,van het kulturele leven. Vanwege die (ramp moest ook Rijnmond bij de Rotterdamse gemeente radio betrokken worden, want Rijn­ mond krijgt de rampenbestrijding onder zich. Het rapport van Gerrit Schilder "Hier Radio Waterman" be­ sloeg 52 pagina's en twee daarvan gingen over de regionale radio. De rest bestond uit een verslag van een soort schoolreisje naar Enge­ land waarvoor de ondeugd als blad­ vulling de volledige programmering van alle lokale BBC-stations had overgeschreven en een beschrijving van de afschuwelijke gif- en ploframpen die boven ons hoofd hangen en wat Radio Van Speyk daaraan zou kunnen doen. Tien j.aar vergaderen over funktie en inhoud van die ra­ dio leverden een doelstelling op die een klubhuis niet zou misstaan:

"Omdat het interimrapport van de commissie Knelpunten Regionale Om­ roep Rotterdam(Hier Radio Waterman) niet aangeeft hoe een omroep in Rot­ terdam inhoudelijk .moet gaan funktioneren. " Het werd een eindrapport en de kommissie was gezakt. Maar de kwa­ liteit van het rapport was niet de enige reden voor de kritische op­ stelling. Wat tien jaar lang een aardige mogelijkheid leek om het •gemeentelijk beleid aan de man te brengen, werd nu ineens een medium om het PvdA beleid te ondersteunen; de politieke verhoudingen waren immers gewijzigd. CDA en VVD, eens de partijen die breed uit konden meten over de fantastische mogelijk heden van lokale radio, stelden bij de begrotingsbehandeling zonder diskussie voor, de één miljoen voor Radio Waterman maar te schrappen.

Na een knap staaltje chantage van onze burgemeester, gingen de tegen­ stemmers spontaan plat. Niemand wil toch verantwoordelijk zijn voor de vernietiging van het Rotterdamse Volk door het ontbreken van een rampenzender, en wie wil de verant­ woordel i jkheid op zich nemen voor

Q C C

Q

0

51 Z

< > O D Z> CL

naast de mikrofoon liggen, ver­ dwijnt haar stem helemaal in het aekraak van zi.in leren zolen.

Saskia wil ook niet op de foto. Het ontbreken van een portret wordt nog enigzins goedgemaakt door een spon­ tane zelfportrettering: in het ar­ tikel wil ze geen mevrouw Stuive­ ling heten (zoals alle ambtenaren haar noemen), maar Saskia, en er moet een J. tussen haar voor- en achternaam, anders korten ze het af als SS, en Stuiveling is niet met de y van Stuyvesant. Maar goed, er moest zakelijk doorgestoomd worden, dus Ruud Middelkoop moest genoegen nemen met een kompromis. De toege­ zegde kommissie komt niet; in plaats daarvan wordt het oude be­ stuur van 1972 nieuw leven ingebla­ zen. Ruud Middelkoop is akkoord ge­ gaan met die interpretatie, waar­ schijnlijk ook omdat er in dat ver­ nieuwde bestuur wat mensen zouden komen waar hij vertrouwen in heeft; Bob Visser bijvoorbeeld (bekend van Veronica, Kunststichting en VPRO), had Ruud Middelkoop geholpen bij de 'voorbereiding van de motie en bood zich vervolgens aan de Rotterdamse Kunststichting te vertegenwoordigen in het vernieuwde bestuur.

*

\ I

1

*

1

het kulturele en sociale isolement "In de eerste plaats het melden, van de duizenden analfabetische objektief weergegeven en kritisch gastarbeiders en ex-rijksgenoten begeleiden van het nieuws en de ont­ door het ontbreken van een geschikt wikkelingen van elke dag, en in de kommunikatiemiddel? Uiteindelijk tweede plaats het permanent begelei­ stemde bijna de hele raad voor het den van in de Rotterdamse samenle­ uittrekken van 1 miljoen, maar ook ving of in groepen daarvan aan de de motie werd met grote meerder­ gang zijnde processen. Daarnaast heid aangenomen. Nu de zaak zo heeft de regionale omroep tot taak haalbaar lijkt, begint iedereen initiatieven te ontwikkelen, waar­ zich ineens zorgen te maken over door de burgerij wordt gestimuleerd de vraag wie er aan de touwtjes deel te nemen aan aktiviteiten op trekt. De motie moest ook berei­ alle mogelijke gebieden waarbij het ken dat 'die jongens op het stad­ deelnemen aan de aktiviteiten van huis' hun machtspositie zouden de regionale omroep zelf, niet prijsgeven. Bijna iedereen die moet worden vergeten. " zich de afgelopen twaalf jaar vanuit gemeentekringen heeft in­ gezet voor de radio vond wel dat Dat was alles. Een schrale oogst. Toen het rapport eind vorig die ondersteunend zou moeten jaar in de raad kwam, bleef er dan werken voor het door Rotterdam ge­ ook geen spaan van heel. André van voerde beleid, maar een mikro­ der Louw, die de klus van de onder­ foon bij de afdeling voor­ wijswethouder had overgenomen, dis­ lichting en verder niks, was nou tantieerde zich er al van bij de ook weer niet de bedoeling... eerste golf van kritiek en een mo­ R A D I O tie van Ruud van Middelkoop (PvdA) hield in dat er maar een kommissie S T U Y V E L I N G moest komen die al het huiswerk over kon gaan maken, onder andere: Ruud Middelkoop zag in de aanvaar­ ding van zijn motie voldoende garan­ ties. Er zou een nieuwe kommissie komen, die een nieuw rapport moest maken over het inhoudelijk funktioneren, en een open sollicita­ tieprocedure voor de projektmana- . ger, alle betrokkenen in de Rijn­ mond krijgen gelegenheid tot in­

spraak, de hele organisatievorm moest opnieuw worden bekeken en de gemeenteraadskommissie voor Algeme­ ne Zaken moest regelmatig rapporte­ ren. Dat lijkt mooi, maar de drie Rotterdamse Etherpushers (Gerrit Scilder, André van der Louw en vooral Saskia Stuiveling) konden daar niet op wachten. Saskia:

Iedereen heeft het wel over journalistieke onafhankelijkheid en objektiviteit, maar steeds weer blijkt dat'daaronder de garantie moet worden verstaan dat de eigen stokpaardjes goed uit de verf komen en de garantie dat anderen van de zender afblijven. Zo blijkt er bij­ voorbeeld een panische angst voor buurtwerkers te bestaan. Die mogen er niet in.

R A D I O V A N DE

A R B E I D

De leuze "wie betaalt, bepaalt", gaat ook hier op en André van der Louw gaat daarin het verst, vooral ook omdat er bij hem een politieke "De diskussie is niet meer vrij­ filosofie achter zit. Van hem mag blijvend. De kans op een zendmach­ er best een PvdA-omroep komen in tiging is nog nooit :zo groot ge­ Rotterdam, een SGP-omroep op de Veweest. Zakelijk en bestuurlijk moet luwe en een CDA-omroep in Zuid Lim­ nu doorgestoomd worden, de PTT burg: heeft al minimaal twee jaar nodig "Als je nadenkt over decentralisa­ om ergens een zendmast neer te zet­ tie van de kultuurpolitiek in Ne­ ten. Als we het nu zakelijk niet re­ derland, dan is de konsekwentie dat gelen, dan kunnen we het over twee je de 'politieke omstandigheden in jaar wel vergeten. " de betrokken plaats aanvaardt, om­ dat in deze demokratie die omstan­ Saskia Stuiveling is bestuurs-assi- digheden dan door de mensen ze lf . stente. Zij zegt dus niet wat de veranderd kunnen worden en dat we burgemeester moet openen (dat doet niet te maken krijgen met volkomen Kobie van Persie, zijn sekretares-^ ongrijpbare organen zo'als sommige se), maar wat hij moet zéggen. Daar NOS-organen zich bewegen. Het is mee is zij per definitie iemand op de vraag of die zo erg passen bij de achtergrond, maar ook per defeprogressieve dankbeelden over hoe nitie één van de belangrijkste men­ de relatie zou moeten zijn van de sen in het gemeentebestuur. Zij burger tot belangrijke instituten, valt niet uit haar rol. Ze is er dus ik denk dat het erg belangrijk bij als ik met André van der Louw zal zijn om hier (je moet me maar praat, maar ze zegt weinig. Ze moet in de reden vallen Saskia, als je ingrijpen als haar spreekbuis de er anders tegenaan z it te kijken).,. fout in gaat. Hij doet het blijk De gemeente betaalt er ook aan en baar goed. Ze zit ook zo op de ach­ de gemeenteraaa'rzegt: als die tergrond dat haar stem op het band­ doeleinden worden geformuleerd, je nauwelijks te verstaan is. Elke die taken en funkties, als we het keer dat de burgemeester zijn tenen daarover eens zijn, dan gaan we beweegt in de laarsjes die op tafel aan de gang. Er moet ook overeen-

maar de veronderstelling dat de Gemeente-omroep de meest demokratische vorm is, vind ik een verkrach­ ting van de bedoeling van de parle­ mentaire demokratie. Als het parle­ mentair demokratische model gelegd wordt op zaken waar het niet ge­ schikt voor is, ondergraaft het zichzelf. Kijk maar naar de flop van de deel gemeenteraden. Partij­ politiek werkt helemaal niet in wijkraden en aktiegroepen. En dat is niet alleen omdat alle partij­ mensen met kwaliteiten al worden weggezogen door de landelijke en stedelijke politiek, maar vooral omdat het om beperkte belangen gaat, die dwars door partijen heen kunnen lopen. Ik krijg steeds meer het ge­ voel dat de rol van de maatschappe­ lijke aktie wordt teruggedrongen.

Stemmen is per slot van rekening niet de enige manier om te laten merken wat je wilt.

stemming bestaan over het redaKtiestatuut, met een duidelijke formulering over wat er onder journalistieke vrijheid en onaf­ hankelijkheid moet worden verstaan, want dat is een gebied vol voetan­ gels en klemmen. Het betekent niet dat iedere journalistieke medewer­ ker kan doen wat hem die dag in ge­ dachten komt, maar er moet nog een hoofdredaktione le verantwoorde lijk ­ heid komen; naar Onze Mening moet er dan nog een programmaraad als buffer tussen de hoofdredakteur en het bestuur. De overheid moet zich, als enig demokratisch gekozen or­ gaan, in al die aspekten kunnen vinden, en naar de andere kant moe­ ten er garanties zijn dat niet elke willekeurige burgemeester, wethou­ der of gemeenteraadslid individuele journalisten of zelfs maar de hoofdredakteur van dag tot dag ter verantwoording kan roepen. Er moet invloed zijn van de konsumenten, maar ik voel dat er wantrouwen be­ staat in het funktioneren van de parlementaire demokratie; dat het sommigen niet goed uitkomt als die zich ook met de media bemoeit. Ik huldig die stelling niet. Ik vind het helemaal geen schande (maar ik ben dan ook een varaman) dat ook journalisten zich moeten verant­ woorden voor wat ze doen. "

jaar of tien hebben wel een mening over radio en als onze'Derde Wereld Omroep'inderdaad een funktie voor buitenlanders krijgt, zullen ook zij wat met hun mening willen. Op­ geteld betekent dit, dat zeker 25% van 'invloed' uitgesloten is. Van de 75% die overblijft, komt de helft niet naar de stembus, en bij­ na de helft van degenen die wel gaan, wordt van werkelijke invloed uitgesloten, omdat dat nou eenmaal is afgesproken in de parlementaire demokratie. Met andere woorden: de raadsleden, die het bestuur van Radio 'Machiavelli' benoemen, ver­ tegenwoordigen tegen de 20% van de potentiële, bewuste luisteraars.

Je zou natuurlijk kunnen zeggen dat die wegblijvers er zelf voor kiezen om geen invloed te hebben, maar de mensen die wél komen, wa­ ren zich er helemaal niet van be­ wust dat ze met één rood stipje het bepalen van de inhoud van hun lokale nieuwsvoorziening uit handen gaven. Ook de parlementaire demokra­ tie heeft z'n beperkingen. Het is helemaal niet zo dat alle PvdA stemmers VARAlid zijn. Bij de ge­ meenteraadsverkiezingen bepalen de Rotterdammers wie hun huisvuil op mag halen en of de stadsvernieuwing door moet gaan, maar niet wie de monopolie-positie van lokaal etherR A D I O informatie-filter mag innemen. Hoe mank het landelijke omroepsysteem M A C H I A V E L L I ook is, in elk geval is het niet zo dat de grootste omroep alle zend­ De VARA-journalisten moeten in­ tijd krijgt. De opzet die voorge­ derdaad verantwoording afleggen, steld wordt is in feite niet demoook politieke, aan de leden. Maar kratischer dan een kommerciële om­ de vergelijking van de leden van roep. Daarvan kun je ook zeggen dat een omroepvereniging met de kiezers de konsument (zonder uitsluitingen) van de gemeenteraad gaat natuurlijk uiteindelijk de waarde van het me­ niet op. Iedereen kan lid worden dium voor de adverteerder bepaalt, van de VARA, ook mensen van onder en daarmee de inhoud van de program­ de achttien en Turken, Marokkanen mering. Nou zit ik niet te wachten en Zweden. Maar die mogen niet mee­ op een kommerciële zender of op stemmen met de gemeenteraadsverkie­ zendtijd voor VVD en CDA kiezers, zingen. Rotterdammers vanaf een

De NOS is ook niet gelukkig met de ijver van de drie voortouwslagers uit Rotterdam, die overigens geen van drieën door de bevolking zijn gekozen. Minne Dijkstra heeft voor­ al onoverkomelijke bezwaren tegen de relatie tussen de financier en het bestuur van de omroepstichting.

De Fries Minne Dijkstra is lid van de raad van beheer van de NOS en speciaal belast met de regionale omroep. Hij is verantwoordelijk voor de regionale stations die on­ der de NOS vallen en hij is de man die onlangs vanuit Hilversum de lei­ ding van Radio Noord op non-aktief gesteld heeft en nu werkt aan het ontslag van één van hen. Hij moet ook Gardeniers van CRM adviseren over de aanvraag van Rotterdam.

Zoals de zaken nu liggen, zal hij zeker een negatief advies uitbreng­ en.

"Ik vind het een zeer verontrustende toestand. Voor de nationale omroep is de invloed van de overheid door de wet uitgesloten en daar wordt al geprobeerd mazen te vinden door b ij­ voorbeeld aan een hogere bijdrage voorwaarden te verbinden als: het moeten nachtuitzendingen of klassie­ ke programma's worden. Overal zie je dat de lokale of provinciale overhe­ den invloed willen krijgen in de re­ gionale zenders. Bij SROB in Brabant zijn vragen gesteld in de gewestraad over programma's en men had bezwaren tegen de aanstelling van een bepaal­ de medewerker. Radio STAD en de Bijlmermeerse (dat is een wijk van Am­ sterdam) televisie mogen geen direkte uitzendingen van raadsvergadering­ en verzorgen, (waarschijnl ijk dat ze niet vriendelijk genoeg zijn voor het gemeentebestuur). Door het veel te lage budget van één miljoen in Rot­ terdam, ontstaat zonder deelneming van de gemeente al een gevaarlijke situatie. Je kunt van dat bedrag niet echt prgramma's maken dus met elke ton die er bij komt, kan ge­ stuurd worden. Die situatie nodigt beïnvloeding uit. Maar de grote vol van de gemeente in het bestuur is ronduit onverantwoordelijk. Je krijgt onherroepelijk Belgische toestanden.

Daar bepalen politici min of meer de inhoud van de omroepen. De regionale zenders zouden natuurlijk helemaal door CRM of uit de STER-pot betaald moeten worden; in elk geval een ba­ sisfinanciering waarop teruggevallen kan worden om de onafhankelijkheid te waarborgen. Maar CRM zegt nu dat het een welzijns voorziening is en dat de regio dat ze lf moet betalen.

Een regionale STER zou nog altijd veel beter zijn dan gemeentelijke budgetten. Ik moet zeggen dat ik met leedvermaak het Radio-Waterman-rapport gelezen heb. De uitgangspunten zijn gewoQn niet realistisch. " R A D I O S T I C H T I N G Een negatief advies van het NOS-bestuur dus. Er moet ook nog een ad­ vies van de omroepraad komen en Gar­ deniers hoeft zich niets van die ad­ viezen aan te trekken. Maar de aan­ vraag ligt wél bij CRM. De zendmach­ tiging is aangevraagd door de Stich­

ting Rotterdamse Regionale Omroep.

Die stichting is al in 1972 opge­ richt door de gemeente, maar die heeft eigenlijk nooit iets gedaan.

Er klopt ook niets meer van.De ver­ plichte vergaderingen hebben niet plaats gevonden, de verplichte jaar­ stukken zijn niet gemaakt, er zijn veranderingen gekomen in de samen­ stelling van het bestuur, die waar­ schijnlijk nooit door de gemeente­ raad zijn goedgekeurd terwijl dat voorwaarde is, instellingen die in het bestuur vertegenwoordigers heb­ ben zijn opgeheven, vertegenwoordi­ gers van wél bestaande instellingen zijn vertrokken of overleden, kortom er is haast niets meer over. In dat oude stichtingsbestuur bezette de overheid direkt of indirekt 17 van de 27 zetels, waarvan 11 voor de ge­ meente Rotterdam.

Van de laatst bekende gegevens van ergens in 1974 blijkt dat er wat wijzigingen zijn opgetreden, maar niemand weet blijkbaar meer precies wat en wanneer. Zo blijken er namens de Kamer van Koophandel niet een werkgever en een werknemer in te zitten, zoals in de statuten staat, maar twee werkgevers. De sektoren journalistiek, sport, jeugd­ werk en kunst, hebben ineens niet twee bestuursleden elk, maar één, waarmee het overwicht van de over­ heid met twee terugliep. Van zes van de 27 bestuursleden is bekend dat de instelling die ze vertegenwoordigen nog bestaat en dat zij daar nog aan verbonden zijn. Van elf leden is be­ kend dat of hun instelling is opgehe­ ven, of dat zij vertrokken of overle­ den zijn. De rest moet nog opgezocht worden, want op 2 februari van dit jaar werd in de kommissie Algemene Zaken besloten dat "de overblijvende leden de kern zullen vormen van de begeleidingskommissie waarin ook de RKS, de wijken en de pers zullen par­ ticiperen." De minister moet de sta­ tuten van de stichting toetsen aan de omroepwet en het belangrijkste aspekt daarvan is dat die ‘cultureel representatief' moet zijn voor de be­ volking in het gebied. Daarom waren indertijd al die instellingen er bij getrokken. Nu wordt gewerkt aan de samenstelling van het 'tussenbestuur' en van wat ik zo hier en daar opge­ vangen heb, kan de vo.lgende klub sa­ mengesteld worden: - een voorzitter: dat was oud-onderwijs-wethouder Mastik, maar dat zal André van der Louw zelf wel gaan doen, omdat zijn kommissie Algemene Zaken de koördinatie van Onderwijs heeft overgenomen; - een sekretaris: dat moet iemand

worden die op de hoogte is en er ten en waar je niet met een vulpen participanten zullen zijn omdat ze werk in kan steken; het kan niet de op kunt schrijven. Op het kladje het gevoel krijgen dat het al inge­ 'projektmanager' worden,want die staat wie volgens hem in het uitein- vuld is of zo.........." gaat in opdracht van het bestuur wer­- delijke bestuur moeten komen en in André van der Louw heeft de radio ken, dus het wordt of Saskia Stuive­ de programmaraad: bevolking, poli­ als wel zijns instrument ingevuld. ling of Gerrit Schilder; het zal de tiek, pers, maatschappelijke en'kul- Eigenlijk komt daar geen journalis­ laatste wel worden om de indruk te tiek aan te pas. Gerrit Schilder, turele instellingen, medewerkers, voorkomen dat Saskia en André een gemeenteraad, Rijnmond en deelge­ die zich zelf ook wijsmaakt dat coup plegen; meenten . hij niet de inhoud van de radio aan - twee gemeenteraadsleden; dat waren het bepalen is, ziet dat toch wat Heiltje de Vos (CPN) en Jan van der R A D I O anders: Ploeg (PvdA), maar de laatste zal nu "In de politiek komt de werkelijke wel vervangen worden door Ruud Mid­ W E D E R H O O R wil van de bevolking lang niet al­ delkoop (ook PvdA) in verband met tijd tot uitdrukking; dat gebeurt zijn motie; Over al die andere zaken die het soms veel beter in ad-hoc georga­ - vier mensen van Rijnmond, die er nieuwe bestuur uit moeten gaan zoe­ niseerde belangengroepen, en radio als waarnemer bij mogen zitten tot ken liggen ook wel kladjes klaar; is nou juist zo 'n uitstekend medium ze het tweede miljoen op tafel leg­ gedrukte stukken zelfs. Hoe goed om die niet politieke delen van de gen; dan mogen ze meepraten. het idee over de gastarbeiders ook bevolking ook eens aan hun trekken Dat moet één burgemeester of wethou­ was, dat was wel iets dat de pro­ te laten komen. En wat gebeurt er der uit een grote (waarschijnlijk grammaraad had moeten beslissen. Nu nou? Du moment dat je zo'n radio' Vlaardingen) en één uit een kleine ligt dat programma al vast als toe­ van de grond wilt trekken, wordt Rijnmond-gemeente worden, één gekom- zegging aan de raad: ■door dit soort theoretische be­ miteerde van het 'openbaar lichaam' "Als u het echt meent met het berei­ schouwingen het doel dat je uit­ en Rijnmond voorlichter Koos de ken van die mensen, met het informe­ eindelijk wilt bereiken, gefrusGast; ren van die mensen, en hun integra­ treerd, tegengehouden en op de - er moet één vertegenwoordiger van tie in onze gemeenschap, mogen wij lange baan geschoven." een deel gemeenteraad inkomen en één dit medium naar mijn vaste overtui­ van een wijkorgaan; er schijnen wel ging niet laten liggen."

R A D I O ideeën te bestaan over welke organen, Over de formule van het overgebleven maar niet over namen; uur bestaan ook al doordachte ideeën G L I T T E R - één vertegenwoordiger van de Rot­ bij André van der Louw: terdamse Kunststichting; Hans Keiler "De grote stadsfunktie moet waarge­ Gerrit Schilder is wat geïrriteerd, zou de logische opvolger van Adriaan maakt worden, niet alleen voor Rot­ maar dat is blijkbaar zijn stijl. van der Staay zijn, maar waarschijn­ terdam zelf, maar ook voor het om­ Tussen zijn uitingen van ergernis lijk zal de beter ingevoerde Video­ liggende gebied. De radio kan daar door, verzekert hij me dat het niet man Bob Visser die plek wel gaan in­ een belangrijke plaats voor innemen, tegen mij persoonlijk bedoeld is. nemen, en ten slotte vooral op het kulturele gebied. Je "Ik ben niet besmet; ik wil geen - één journalist en dat blijft waar­ moet de radio zien als een instru­ schijnlijk Geert Jan Laan. ment om wat samenhang te brengen in hoofdredakteur van die radio worden. de pluriform samengestelde stedelij­ Binnén de voorlichting voor Rotter­ We hebben dan een bestuur van 12 man, ke gemeenschap. De radio kan zo de dam wil ik een aantal dingen doen waarvan 9 leden de geldschieters ver­ leefbaarheid van de stad versterken. " en daar hoort het van de grond hel­ tegenwoordigen, of voor hun brood en: "Socialisten willen dat meer men­ pen van die radio bij. Zo clean mo­ van die geldschieters afhankelijk i sen op de een of andere manier met gelijk. Ik wil redaktionele onaf­ zijn. Het partijpolitieke deelgemeen­ kultuuruitingen in aanraking worden hankelijkheid. Ik heb met de bur­ te raadslid is dan als twijfelgeval gebracht. In het kader van de decen­ gemeester afgesproken dat er een nog niet eens meegerekend. De over­ tralisatie van de kultuurpolitiek, koele procedure gevolgd wordt: heidsinvloed in het bestuur neemt zo vind ik het belangrijk dat de raad eerst geld en techniek en dan pas toe van 60% naar 75%. Maar het wordt zich bezighoudt met de richting van programma’s. Het kan trouwens ook een tijdelijk bestuur. Zij moeten de programmering. " en: veel goedkoper dan in Amsterdam. het definitieve gaan samenstellen.

Die hebben 22 man in vaste dienst.

Volgens Bob Visser zou dat een be­ "De regionale omroep heeft geen Ik ben er geweest en er is een stuur volgens KRO-model moeten zijn. mening. Het principe van hoor en leuke bar beneden en er staat een Dat bestaat voor 1/3 uit luisteraars, wederhoor moet worden toegepast. koffiemeisje en dan denk ik: er 1/3 medewerkers en 1/3 uit 'instel­ Ik sta ze lf bijzonder aarzelend zullen best twee koffiemeisjes zijn, lingen'. André van der Louw voelt er tegenover een opiniërende funktie want er is er altijd wel één ziek. wel voor, maar er 'is nog niet nage­ van de radio. Je hebt een monopolie­ Nou dat soort dingen, daar kun je dacht' over welke instellingen, wie positie per slot van rekening." natuurlijk enorm op bezuinigen.

Een goede interpreteur destilleert de luisteraars vertegenwoordigt en Met onze aanvrage voor een zend­ wat de rol van het gemeentebestuur hier een kant en klare programma­ machtiging zijn we behandeld als: formule uit, maar de toekomstige in het nieuwe bestuur wordt. Later je vraagt maar een eind weg. De pakt hij een kladje van zijn bureau; voorzitter van Radio Wederhoor zuilen proberen hun koninkrijk het is ook echt zo'n crèmekleurig zegt: overeind te houden. En nu is er ein­ velletje van een kladblok waar hek- "Hoe meer inhoud ik er nu aan geef, delijk een doorbraak gekomen met taren Canadees bos in verwerkt zit­ hoe gefrustreerder straks eventuele twee experimenten en dan uitgere-

kend in Amsterdam. Als je je ver­ baast over irrita tie...

Wij vinden hier in Rotterdam dat Hilversum als een Amsterdamse zender is. En wij vinden dat wij hier ook een zendertje mogen hebben om met elkaar te praten. Er gaat nu een klein bedrijfje groeien van een man of tien. Op 26.000 gemeente­ ambtenaren is dat niks. Maar er is een ongelofelijke belangstelling voor omdat het natuurlijk toch gla­ mour is, en het schittert en het springt en swingt en het geeft alle kreatieve jongens die in Rotterdam rondlopen een kick. Wat weerstand oproept in mijn gedrag is dat ik amateurisme hard terugwijs in die omroep. En er lopen een aantal kommeraiële jongens rond die ook wel wat zien in het aan elkaar knopen van een paar draadjes. Er zitten ook nog wat Rotterdammers in Hil­ versum die graag als hoofdredak­ teur van de radio terug willen ko­ men, ik zeg niet wie maar dat be­ grijp je wel, en Rotterdamse kran­ tenjournalisten willen wel radio­ verslaggever worden. Maar alles gaat in een grote doos bij perso­ neelszaken, en er komen open sol­ licitatieprocedures. Ik wil geen vriendjes-politiek. " R

A

D

I

O

U

T

O

P

I

Maar ondertussen werken Pieter Schaap, de geluidsman en Sies Hof­ man van de Randstad Edities zich op verzoek van Gerrit Schilder rot aan een uitgebreid voorstel voor de technische en journalistieke opzet van de radio, vergelijkbaar met wat er in Amsterdam gebeurt. En net zo'n koppel, maar dan als amateurs, is zo'n beetje de deur uitgeschopt bij de gemeentevoorlichter: Martin van der Leer en Bart Koppenberg lopen al jaren met bandrecorders alle evenementen af om materiaal te verzamelen voor Radio Utopia. Ze hebben, ook aangetrokken door de glamour, hun diensten aangeboden, maar werden niet serieus genomen.

Om hun pogingen kracht bij te zet­ ten, hebben zij toen de RROS opge­ richt: De Regionale Rotterdamse Omroepstichting, en hebben vervolgens zelf een zendmachtiging aangevraagd.

Die is blijkbaar serieus in behan­ deling genomen en ligt nu bij de Omroepraad voor advies. Ze zullen hem wel niet krijgen, want hun bestuursformule klopt net zo min als die van de gemeente.

A

In elk geval hebben ze bereikt dat de officiële etherpushers weten dat ze bestaan; Gerrit Schilder; "Die ene kan volgens mij wel draad­ jes aan elkaar zetten enzo, en als ie een beetje studeert, kan hij een mengtafel bedienen en misschien lichte reparaties doen, en die ande­ re komt puur uit de sfeer van dat ze de wereld willen verbeteren, en het sp ijt me wel, maar ik verdom dat gewoon. " Maar Gerrit Schilder, die amateu­ risme hard terugwijst, laat zijn baas wel aan de raad schrijven in het voorstel dat een miljoen ople­ verde; "U moet zich niet voorstellen dat u voor dat bedrag een kwalitatief op­ timaal programma kunt realiseren.

Eet zal een low-budget-omroep wor­ den , hetgeen betekent dat veel ge­ bruik gemaakt moet worden van sim­ pele apparatuur, sobere inrichting, vrijwilligers en amateurs, en dat de kleine professionele staf moet beschikken over de gave om van 'niets' iets te maken."

R A D I O L

A

U

R

E

N

T

I

U

S

Hoe amateuristisch je het ook doet, van dat geld kun je maximaal twee uur per dag radio maken. Maar van het dubbele kan je misschien wel zes uur maken. En als al dat ama­ teurisme toch de dikke ether van Vlaardingen, Schiedam en Maassluis door moet om de Rotterdamse wijk Hoek van Holland te bereiken, kan je er net zo goed een regionale zen­ der van maken en de Rijnmondgemeenten mee laten betalen.En dan kan hij gelijk ook als de Rijnmond Ram­ penzender dienst doen.

Het verhaal over die ramen die open moesten om te horen dat ze dicht moesten, wordt dan ook braaf door iedere geïnterviewde verteld, want dat was per slot van rekening het verkooppraatje van Radio Laurentius (zo heette dat ene schip; het andere heette Dettmer Tank 13).

Maar dat is ook weer gauw vergeten.

Het gaat niemand echt om een ram­ penzender, want wie in Rijnmond woont wil helemaal geen rekening Tiouden met een ramp. Toch bedekken in het rapport Waterman op de kaar­ ten van het Rijnmondgebied grote blauwe vlekken de woonhuizdn van honderdduizenden mensen. Die worden

bedreigd door MCA's (maximum credi­ ble accidents) en LCLo's (lowest lethal concentrations, ofwel de laagst gevonden dodelijke concen­ tratie van een van de gifdampen die voor ons klaarliggen.)

Met zoveel dood en verderf moet je een minister wel plat krijgen en dan houd je er toch nog een aardig radiostation aan over, want die ramp gebeurt toch nooit__ Maar als het aebeurt. moet wel net iedereen de radio aan hebben staan, en om dat te bereiken, moet je wel een erg populaire zender hebben met een 'lichte' programmering. En niet alleen in de gemeente Rotterdam.

Want als ze daar nog niks ruiken, is het in Maassluis al heel stil geworden. Alleen Radio Paranoia staat dan nog aan in elke woning.

Multifonie door de hermetisch geslo­ ten glazen wanden van de Zalmplaat.

Hij moet dus 24 uur in de lucht zijn en dat moet bereikt worden door, net als in Amsterdam, Hil­ versum 3 'mee te laten lopen'. En dan maar hopen dat er geen ramp op vrijdagmorgen gebeurt.. Maar ook de tijden dat Rotterdam wèl uitzendt, , mogen niet uitnodigen om hem weg te draaien. Dus geen uitzendingen in het Turks bij­ voorbeeld, of was d.at al beloofd?

R A D I O H E T G

R

I

J

Z

E

V O L K

Koos de Gast heeft nog meer dan de meeste anderen, ideeën over zijn waarschuwingszender: "Eet moet geen aktiezender worden.

Ik voel niks voor een omroep die in handen komt van buurtwerkers die door de gemeente betaald worden en onderwijl, dktie gaan voeren tegen de gemeente. Waar ik aan denk, komt dicht in de buurt van een TROS-programma, want ik mik op een zo groot mogelijke ontvangst. Ook in de krant (Koos de Gast was voor hij Rijnmondvoorlichter werd, journalist bij het Rotterdams Nieuwsblad) ging ik er van uit dat je nu eenmaal pakpapier nodig hebt om je boodschap kwijt te kunnen. Mijn grote bezwaar tegen de kommissie Waterman is dat z ij zich niet met de formule hebben bezigge­ houden. Maar wij moeten 22 gemeen­ tes enthousiast maken en daarom heb ik toch maar een filosofie over de formule weggegeven. Eet moeja-een

People's Radio worden, zoals de BBC zenders in Engeland. Wat ze in Am­ sterdam doen, vind ik een grove mate van verspilling; daar proberen ze in een zo kort mogelijk tijdsbestek zo­ veel mogelijk informatie de lucht in te gooien. Waterman moet minimaal zes uur in de lucht zijn, anders hoef je er voor mij helemaal niet aan te beginnen."

Als ik tegen Minne Dijkstra de eer­ ste zin van het verhaal van de open en dichte ramen vertel, begint hij al te lachen: "Dat is toch flauwekul. Rotterdam zou best een zendmachtiging gekre­ gen hebben zonder die aanvaring.

Bovendien heb je helemaal geen regionale radio nodig voor een goe­ de rampenzender. Eu wordt de program­ mering al bepaald door die klap van

A

r a d i

o

l

A u r E n

T

I

U

S

R A

D

1

N

S P

E Y *

R

eens in de honderd jaar. De opzet van Radio Waterman is niet realis­ tisch omdat de rampenzender min of meer als uitgangspunt is gekozen.

Als het daarom gaat,kun je veel be­ ter een zender bouwen die alleen in noodsituaties gebruikt wordt op een kanaal dat bij iedereen bekend is.

Als er dan iets gebeurt, laat je op Eilversum 1, 2, 3, en 4 omroepen dat Rijnmond op kanaal zoveel af moet stemmen. " Misschien is dat helemaal niet zo'n gekke oplossing, ook voor de regio­ nale omroep. Per slot van rekening gebeurt er zo weinig in Rotterdam, dat je het best kunt opsparen tot de eerste maandag van de maand. Terwijl de sirenes van de BB loeien, doe je dan je testuitzending met lokaal nieuws en klaar is Kees.

A D I

O

G L I

T T E R

“DRUKW ERK” D IS T R IB U E E R T !

“DRUKW ERK” ---------------- U I T G A V E N ----------------

| |l

LITERAIR CAFE

DE ATONALE KLANKEN VAN HET GOEDE GESPREK SCHAPPELIJKE PRIJZEN - LEESTAFEL - PETIT RESTAURANT (ONTBIJT, DINER, ZOUTE PINDA'S) - DARTSBOARD - LEZINGEN - KWARTAALSCHRIFT

(IN VOORBEREIDING)

- SCHAKEN - GEOPEND VAN 9 UUR 'S MORGENS TOT 1 UUR'S NACHTS (VRIJ. ZAT. 2 UUR)- NIEUWE BINNENWEG 218

T oonenT oos B RóflWHTMAttNQf O D E LVPRÖO-5TRIPO5 S

F

tO D

O

R

E

TA LE N T lijntje; ik vb ruimste z in

BEURT

E ls a B o te n b a u w e r en M o ll y M o f f

R

DRIEMAANDELIJKS - BRILJANT

W IE Z E U R T ■tcUf.^6 eesi;

U

TANTE

LENY

T I TH UR AK SK TS’U ü AR rLBUC lN '5TBEIST

PRESENTEERT MTiOWlf Nfü-UNDfRWOUNO

GELVIP5BLA0 voo# N(ET-Bt-(WC>EM

\

D e JA C H T o p de S T R O K

TEL. 767275

‘P O P Z A M E L W E R K ’ TOP- LP- STANDAARP&OEqes

B E S T E LLE N

At- DEZE ÜIT6 AVEW ZjfN TB 66STBUSN Bil DRUKWERK, MAURlTSKAPS 1(3, AMÏTBRPAM TEl .(020)35 3QR5 (5 M/0W65 1 DE BETERE BOEKHANDEL BEHOORT DEZE PüBLUWlE? ZONDER LMTZ0NCER/W6 /AJ VOOdRAxp TCWeBIfeV..

J

b i a z e n m e t de w ijd eren . ’^ benz de

m i e r e n e n daarna door ^ ^ • 'ts p o m p het v u ilv e r.e d o e n , w o r d t de V e rw ijd e r bij v o o r k e u r s p r o e i e r h o u d e r en b la a s e ric h tin g van de n o rm a le a ld elijk v e rsto p t ^ m ig in g van de b randstof -

INDRUKKEN

^^^terkamer ^^^^einigd.

F IB E R R IN O KR

b e l _________

S TEL5CHR0EF SPROEIERHQUDER

V

LU C H TF ILT E R

v e rm ijd e n , w o rd t zow el de h lucht g e re in ig d d o o r re s p .d e P en het LU C H T F IL T E R .

H oudt d e z e dus r e g e lm a tig sc' voor zorgend, d a t h e t ben g o e d k l e m k o m t t e z i t t e n ii h i e r goed op de tw e e f ib e r r i. n iet M ocht de s p r o e ie r desondanks stopt ra k e n , dan kunt U m e t z e s k a n t v a n de b o u g ie s le u te l

^^W.ent van WA d e z e e r hoog

. rij w i e l en m o t o r , .ut d i e n t t e w o r d e n b e -

VO O ? B O U G IE

e e d a a n d e bandar*

satm/EtiWJ VOCQ SPSOEIEMQUDEB

sm eren der en c o n tro le R i j d t nimrr» s££nnen k e ttin g en . en n a a f la g e r s . Het g e s c h ie d t a l s volgt D r a a i b o v e n s t e op e n ig e s la g e n lo s , h angbout (nr 7 op c m de b o v e n s te s p a n n i n g g o e d i s (L w e er v a st.

w *°'------ ---------------ting

Vermoedelijk zijn een loods uit IJ., tezamen met de zoon van het slachtoffer en degeen die het mij vertelde, de enigen die de ware toedracht van het verhaal kennen.

Het is misschien wat onvolledig aangezien het mij in de drukte van een opgewonden gezelschap werd toe­ vertrouwd, en een en ander mij ont­ ging door het storende gewauwel ‘van een buurman en de voortdurende verzoeken de drankfles af te staan.

Maar wat ik weet is waar gebeurd en zou zo'n zes a zeven jaar gele­ den hebben plaatsgevonden.

Het betreft hier een van die trage­ dies die meestal angstvallig ver­ borgen blijven binnen een kleine kring van familieleden en goede bekenden en verder wellicht een na­ bijgelegen winkelier door buurtroddels ter ore komen.

Het is niet zozeer het drama dat in onze weinig blijmoedige stad (o, pardon) plaatsvond, maar haar buitenissig einde dat mij steeds maar weer tot zompige bespiegeling­ en voert.

Maar laat ik niet zo breedsprakig zijn, want er zullen onder U lezers zijn die nu reeds in het achter­ hoofd gejaagd zoeken naar een beter vertier dan het lezen van ander­ mans sores.

Vermoedelijk heeft men, om de weduwe en andere nabestaanden te sparen, de ware toedracht achter gehouden Men schijnt haar te hebben verteld dat het slachtoffer door een wind­ stoot met zijn bromfiets (een fonkelnieuwe berini M21) te water geraakte, en zo jammerlijk verdronk.

Dit berustte echter op een onwaar­ heid. Wat werkelijk plaatsvond zal ik U in het navolgende toevertrou­ wen.

Maar steek eerst een sigaret op, of schik U beter in Uw stoel, want het is bekend dat de meeste lieden, hoewel in wezen niet slecht, zich niet geheel zonder genoegen ver­ kneukelen in het harde lot hunner medemens.

Welnu, ter zake!

Het slachtoffer werd mij beschre­ ven als een grote magere man met een rechtschapen gezicht, waarboven een keurig geknipte, spierwitte golvende haardos.

Hoewel in de haven als Tally-man werkzaam, maakte hij op velen de indruk van, laten we zeggen, boek­ houder van een kleine onderneming.

Het was verder een opgeruimde zeer christelijke man, vermoedelijk van het gehalte dat in stilte lijdt als zijn omgeving zich aan krachtter men of wellustige praat te buiten gaat.

Nu wilde het Noodlot dat deze brave kerkganger betrokken raakte, of in ieder geval dat zijn naam viel, bij de ontvreemding van een partij draagbare radio's.

Of hij hieraan schuldig was, is mij volstrekt onbekend gebleven.

Hoe dan ook, op zekere dag werd hij op het hoofdkantoor ontboden.

Meer, dan dat hij met kleurloos gelaat het haventerrein op zijn bromfiets verliet, herinnert men zich daar niet. Een oplettende

VOORREI

ncnaamsstotten, die naar sommigen beweren, onze gehele gemoedstoe­ stand bepalen.

Hoe het ook zij, het feit blijft dat men hem enige dagen later na lang speuren op de bodem van de haven vond.

Aan de trappers van zijn bromfiets had hij door middel van electriciteitsdraad beide voeten stevig vastgebonden en was zo aan zijn stalen ros verankerd door het zwarte en steenkoude water omsloten.

E.KARS metselden tegelwerk

w

e r k e n

|l ty1 1

MET

BOEKEN

VAN

BOEKHANDEL

VAN

OUDE OA.

BINNENWEG MODERNE

FOTOGRAFIE EN A L T I J D ’*

GENNEP

ROTTERDAM

131

TEL.

KUNST

B, -

LITTERATUUR

P O LIT IE K 5ELENDE

330592

-

SO C IO LO G IE

VOORRAAD

IN

-

P R IJS

VERLAAGDE

BOFKFN.

HARD WERKEN, h e tju is te w oord.

D. HANDELING iedereen in zijnen handel, liever L « rBe,' dan amandel; eigen brood norenal; eigen bier smaakt het beste; •iSÜn nen. zdn de beste steun; wie de baard 16 601111 gevallcn is> die schere i t . ï i 161 'd.' * 8e!*J' verloopt, verzet men . J^5cn?:.hct ,s een wijze man, die naar «tijd zich voegen kan; kan jij je niet “Ml de wind draaien, dan zal het zand je m de °?en waaien; hij kan alle stukjes gen en naar alie fluiten dansen; men

770-772

moet zorgen dat de kerk in (het midden van) het dorp biijfi staan; zo u de wal begeeft, houd u dan aan *t vlotgras; de toon maakt de muziek; de manier maakt het spel; als elk voor zijn huis vaagt, dan zijn alle straten schoon. met de maat waarmede gij meet. zult gij gemeten worden; die voordeel wil hebben, moet voordeel doen; goede groet maakt goed antwoord; zo groet, zo antwoord;, wat gij niet wilt dat u geschied’, doe dat ook een ander niet.

‘ 771. H andelen

772. Niets doen

_W. handelen, de daad bij het woord v**!*en’ 660 man van daad zijn, aanShSü’ f,rgens gauw b,j z>Jn, «ets te doen /ca_„.n (kr,igen)« aan arbeid moeten iK*”'*aan de pees moeten, te werk gaan, f^n aan t werk begeven, in actie (aktie) ÏÏÏ*n’ in t geweer komen, werken, arteden wrochien (Zn.), zich bezig houden ü ’nnUrT™!1 ,et4S °Phouden< doen aan, 2 r >Jn ^l?uh0L,d,cn, met*zich verledigen, dn S hand bebben, iets onder hantets « ti. /Vn’et lets ziJn PaP koelen, in sehamuen aan iets peuteren, rondn'.d,arren’ het enc d°en en het hrtvW laf' Lat-en’ met- ZiJn handen zijn „ dc kost) verdienen, de handen «Wen iroeren), zijn staart roeren, karm T.'^n ^houders onder iets zetten, iets ionen! Sf douder1s Laden (leggen, nemen, nnr»J’nV* j,aak aanvaarden, op zich ^ n l o £ . reden’ -ZIJn P|an trekken (Zn.), en’ ajn naadje naaien (Zn.), t ' ,f\*a rust gunnen, bezig zijn, ergens i z“ !.mec z'jn, bezet zijn, mijn

W. zich met iets niet bemoeien, dat ligt buiten mijn sfeer, dat staat niet in zijn boekje, dat behoort niet tot mijn attri­ buten. daaraan heb ik geen boodschap, ge moet aan die zak niet heffen, lijden, : stilzitten, een afwachtende houding aan­ nemen, afwachten, de boot afhouden, i iets onverlet laten (Zn.), iets op zijn beloop laten, de zaak laten voor hetgeen ze is, iets lijdelijk aanzien, lijdelijk toezien, wérkeloos toekijken, de kans afkijken, iets nog wat inzien (aanzien, aankijken), iets wat afzien, afkijken, de kat uit de boom kij­ ken, op zien (aan)komen spelen, staan te kijken (Zn.), luisteren of het gras groeit, leeuwen op de weg zien, geen slag doen (werken), ergens geen steek aar. doen, ergens geen hand naar uitsteken, er geen hand aan steken (slaan), ergens zijn hand (zijn vinger) niet voor omdraaien (omke­ ren), ergens geen vinger naar uitsteken, geen vinger voor iets in de as leggen (steken), geen vinger verroeren, geen streng stijf maken, langs de kantjes njn . S ' ; 04, aan d? gatlg ziJn- in EanS lopen, het hoofd in de schoot leggen, 0p gang ZIJn (komen, raken). om de pot draaien, ergens geen stap °P wc« z'jn, op streek zijn, op de voor doen, ergens geen voet (poot) tijn. in touw zijn. staan te..., zitten voor verzetten, geen voet dwars zett;n '*est.4T£5 reeds, aan ziWen' aan het voor iets, geen strootje verleggen (Zn.), ,« jv K.dn' '1 werking zijn, lopen, steeds niets uit het stro zeilen, iets ongedaan a*a »K . / ' Jn' m besogne zijn, de hele laten, zich niet inlaten met, laten liggen S£tSmT.dï n Z,Jn' gebonden leven, in wat te heet of te zwaar is, ergens voor *« Umm ken’ over zakep- gaan, aan de passen, zich onttrekken aan, eluderen, W -«T™ Cn,VProc®deren, maneuvreren, ergens te fijn voor gebouwd zijn, ergens iii ieree , L (fuakt~>.. fungeren, travail- een haar in gevonden hebben, iets van zich ' iö t c ii kem' ^'.e,<d latcn gelegen afschuiven, iets van zijn hals schuiven, tam (Zn’! ' j aan lein' ('ets) 8cieSen de hand met iets lichten, zich uit iets un r-, „ ' i 'cd er®ens voor geven, zich winden, van iets af zijn. vrij zijn. geen 11' e[gens de ziel van zijn. behagen hebben in, van iets de bliksem bedrijven, plegen, het (de donder) geven, aan iets nog niet den­ nchim chet anderc niet laten, ver­ ken, zich sparen, zich ergens niet voor le­ taak ri'!!, nCt>ten' “‘tvoeren, zich van een nen, zich niet voor kwajongen laten uitwerken, executeren, be­ gebruiken, uitvallen, afslaan, iets ver­ tas bK!r.!?j!\'C1Sl ei‘'Pen' ietS afl0 Den. zeggen, vertikken, vermijden, eviteren, ,het hout onder het stuk voorbijgaan, nalaten, omitteren, laten, ‘ “Arbeiden, verarbeiden, opereren, achterwege latcn, verzuimen, schrikkelen

ill

579

7 7 1 -7 7 2

l i l if.

B; I

771-772

behandelen, aan een behandeling onder­ werpen, bejegenen, trakteren (tract...), iem. met gelijke munt betalen, iem. een koek bakken van zijn eigen deeg, iem. smeren met zijn eigen vet, iem. iets (met intrest) betaald zetten, iem. iets met intrest teruggeven, reciproceren, ’t ’m lappen, iem. voor een voldongen feit (een fait accompli) steüen (plaatsen), iem. met de slag waarschuwen, zich iets geen tweemaal laten zeggen, zo gezegd zo gedaan, dictum ac factum. voorwerken, voordoen, nadoen, bijwer­ ken, bijlappen, doorwerken, doorpeute­ ren, overwerken, nawerken, bij kamerlicht w'erken, ergens nachtwerk van maken, van de nacht de dag maken, nachtraven, nachtbraken, aanwerken, inhalen, bij­ krabbelen, bijkomen, aan de lopende band werken,* uit werken gaan, drie... werkhuizen hebben. veel werk hebben, ergens niet zitten om vliegen te vangen, veel te doen heb­ ben, nog een hoop te doen hebben, nog wat te verhapstukken hebben, ergens een hele kluif aan hebben, ergens de handen mee vol hebben, het druk hebben, druk in de weer zijn, het zo druk hebben als de pan op vastenavond (als de kippen vóór Pasen), zoveel hebben als men pikken en maaien kan, nog veel voor de boeg heb­ ben, nog vee! voor de borst hebben, veel aan ’t hoofd hebben, heel wat op de schou­ ders hebben, veel om zijn oren hebben, een pluk aan iels hebben, handen te kort heb­ ben, maar twee handen hebben, vrijwat op de haspel hebben, iets voor de tand hebben (Zn.), vee! op de rug hebben, tot over de oren in het werk zitten, onder hei werk begraven zijn, in een drukke boel zitten, heel wat afdoen, wat afwer­ ken, wat wegwerken, zijn tijd ver vooruit zijn, zoveel werk niet kunnen halzen. de zaak drijft op hem, op iemands schouders staan (gedragen worden), hij is de staak waar de molen op draait, dat is er een van hem, in ’t getouw zijn, op het getouw staan, er is veel werk aan, door veler handen gaan, er is veel werk op de winkel (Zn.), er ligt een huis, er is wat voor het mes, dat geeft handen vol werk, het loopt mij uit de hand, dan had ik wel dagwerk, alles komt op mijn kop neer, er is geen doorkomen aan, het loopt mij over de hand.

V. DE HANDELING

clen; hei werk loont zijn meester; het werk ' ^-'kci'ste kapitaal; waar de ooievaars ncSie.cn, sterven geen kraamvrouwennoe meer werk, hoe meer honig; waar h£u„'V S ?°!t hon,S: «een werk zonder nomg, die de handen uit de mouw steekt ^ijgi ringen aan de vingers; macere han­ den maken vette voeten; werker, en sparen doet geid vergaren; de hand van de vlijtige maakt rijk; met neerstige hand en sparenue tand, koopt men renten en land; zumigneid met vlijt bouwt huizen als Kasie.en; die wel spint, draagt een breed hemd; spitten en delven betaalt zijn zeiven, daar gaat veel gevlij in een zak le­ men rnocri zaaien, wil men maaien; w'ilt pj brood hebben, legt u op de oven niet te slapen; wanneer de ploeg (spade) werkt, blinkt z i j ; de ploeg die arbeidt blinkt, a|e. : / dlc. vratez Sfnkt; de sicute! die a i i j u in ds hand is, roest niet; de sleutel hrt ,blJ Zlcb dniagt, blijft altijd Mank; net is beter te slijten dan te roesten; beter em weer m de hand dan een ring aan de bf ier een vink geplukt dan ledig g£*f!£n- be,cr, spiering gevangen dan stil g slaap des arbeiders is zoet* is duivelswerk; zondags•crk gedijt met; zondagswerk duurt maa, een dag; zondagssteek houdt geen

B. onverrichter zake.

C. iem. werk verschaffen, iem. een taak aanwijzen, iein. tewerkstellen, iem. bezig­ houden, iem. gaande houden, besiag leg­ gen op iem., iem. in beslag nemen, ie­ mands tijd bezetten, Iem. occuperen (okku...), iem. iets in handen geven, iem. iets toevertrouwen, iem. zijn taak toe­ meten, iem. belasten met, iets aan iem. overlaten, iem. iels overgeven, iels op iemands rug schuiven, werk op iem. afwentelen, iem. in het gareel spannen, iem. aanspannen, iem. in de streng leggen (Zn.), iem. laten begaan, iem. laten be­ tijen, iem. het veld ruim laten, het op iem. (iets) laten aankomen, dat zal cp hem neerkomen, een ander met iets opschepen, een aanbesteding gunnen, iets uitbeste­ der,, iern. aan een stuk brood helpen, iem. op streek helpen, met geld en goede woorden iets gedaan krijgen, achter iets zitten, activeren (akt...). rollenpatroon.

C. personeel ontslaan, laten afvloefca.

den, iets in de loop laten, iets laten over* Winteren en overzomeren, ter griffie de po­ neren, tot sint-Jatmis JitsteSn crï ns Eras lalen laten overgroeien, overgroeien, ad adcalendas ealenH..’. crSr, gras uitstellen, het liedje van verlangen transfereren, postponeren, a(d)jourr.'r? iramprpn mo» iets, ^ .•« mvrti traineren met i«s_op het laatste ogenblik laten aankomen,' orondeniii _____ kunnen.

ve'C mijlen leggen tussen doen en zepz®g8?n en doen verschilt wel tien a*"’. 1 is ,met zeggen niet te doen; Q-ien is een ding; zeggen en doen is twee; zeggen is zeggen, maar doen is een dingg n woorden, maar. daden; kakelen ■v nog p a eieren ieggsn; kaMen dje

iiz-„ .muizen vangen) mauwen niet; quod ago; age quod agis; verandering *?ejk 15 ™3! in de lenden; men kent eengo_d paard aan zijn draven; ’s meesters voeten verbeteren het land; aan 's Sees ers Sïïahnf gt dobeste mest; hoe verder van 2un lanc, hoe dichter bij zijn schade.

773. Dóórwerken

S. arbeid geeft zaligheid; werken is S. die niet werkt, zal niet eten; zalig; slechts een krachtig leven is een honig zonder werk; zonder werk i^cr waar lever*; arbeid adelt; men moet honig; een lui en lekker leven za! vroeJ> de handen uit de mouwen steken; hand rimpels geven; al slapende wordt men nj' aan de ploeg, zo zal ’t God vorderen; die rijk; die in 't voorjaar niet zaait, zal !■> in de wijngaard werkt, mag van de druiven ‘t najaar niet niaaien; die slaapt in & _ 582 sr— -----

ian één ruk iden nemen, t aan spelen, "•)’ eenA•riem L dijken het gaande pen, ergens n het schuitI, nei roer in

i*niYrMtroacïie* (-akt...), regressief, bewerkbaar, functioneel (funkt...). actie (aktie), ding, flduw.re ^handeling, behandeling, speedbenancielmg, reciprocatie (..katic), beoefe* g*uitoefening, werking, wederwerking, jenigwetkmg, wisselwerking, werkzaamm, activisme (akt...), zelfwerkzaamheid, Z *eu*enwerk, knechtewerk, hoofdf m . “°}rïdbezigheid, hoofdtaak, randHjncue (..funktie), deeltaak, biiwerk, al,otria» wonderwerk, arbeid, (okku...), voorarbeid, ? ff’ tednjf, stoombedrijf, verrichting, arbeidstaak, dagtaak, dagdienst, «ven taak, levenswerk, arbeidsprestatie, ^oeidsvermogen, zending, post, last, L.. fne' ^aac*’ doen, doening, gedoe, sJaP’ schrede, operatie, prestatie, erkprestaüe, tegenprestatie, contrapresl0 Pprestatie, krachttoer, actus, acta, . . P^ncus, factum, opera, praktijk, vampagne.

J’ a.ueid. arbeidsdienst, arbeidstempo.

S.liomvcrsnc,lin8. arbeidst(h)erapie, ar' r ' sPr°ccs, buitenwerk, binnenwerk, w rk’ huisarbeid, huisvlijt, huisin- cstne, haastwerk, overwerk, dag-,1 , ir,or8enwerk, nachtwerk, nachtnachtdienst, nachtbeurt, nacht^ ; , 2cnda«werk’. zondagsarbeid, win'Yinterarbeid, zomerwerk, zomer^«zp^arbeid, vrije-tijdsbesteding, ta v lievelingswerk, plezier*’'>e;*> . ,<nSsaroeid, «‘evehngsbezigheid, liefhebberijucixieooerij‘ 4 arnateurswerk, hobby, vacatie ,0.9narbeid, loondienst, percentskarvp* Vnjei arbe^» aangenomen werk K , , • ?’aakwerk, stukwerk, tariefwerk, j ^“khanovisme, lichaamsarwie handenarbeid, handwerk, handtast, c^,'.iar!?Cld’ sllsl 784, functie (funktie), --,ivS‘-K.*Jenmanswerk> copartnership, C ÏÏS jw I. groepswerk, teamwork, crk; het grove werk, los werk, volks" U olksv»Jt, mensenwerk, grotemene' 7 mannenwerk, manswerk, vrous v ï w , vr.ouw“ arbeid, jeugdwerk, Jongenswerk, meisjeswerk, ■v-vtuijKe handwerken 335, kinderarKr„'.E staatswerken, de x-' -s .an"msentewerken' een zaak.

'en, üe 6aan uifhouden,

7 7 3 -7 7 4

N. doorwerking, doorzetting, d^ophmlden

zaaitijd en vindt gene maaltijd; wie mee e,cn wil, moet ook mee dorsen; men wint geen wedloop door te blijven zitten; de kat wil de vis uit de tobbe wel, maar zij verkiest naar poten niet nat te maken; een mens zender handen is een hond zonder tanden (Zn.); ledige handen, ledige tanuen; staken de handen, zo staxen de tanden; handen stil, tanden sol; handen in de schoot, dat geeft geen brood, een stille molen maalt geen meel* me alleen op hoop leeft, sterft van honger; met hopen alleen komt er geen zaad in i baKSke; van hoop alleen kan men niet teven; een jonge ledigganger, een oude bedelaar; ledigheid is hongers moeder en van diefte voile broeder; door in het vuur te kijken, zal de schoorsteen niet roken* als net water stil staat, stinkt het; stilstand is achteruitgang; rust roest; daar de meester uit is, is 't huis dood; daar dc meester dood is, verroest de klopper* waar de boeren gapen, tiert het onkruid * , ,kl?k st«fetaat, hoort men geen gemid; lediggang (ledigheid) is des duivels oorkussen; het grootste paard van stal werkt veeltijds minst van al; die veel jagen en vinken, zal ’t vlees in de kuip met stinken; die ’s zomers vist en ’s win^U«P g^n vlees dat praatjes vullen geen gaatjes; praatjes vu.len de buik niet; kallen is mallen, doen is een ding; woerden vullen geen zakicen; woorden (praten) zijn geen oorden; schone woorden maken de kool niet vet; eten en drinken is geen ambacht; Icopvrouwen en koopvrouwen zijn geen huisvrouwen; horzels steken niet en hom­ mels doden niet; blaffende honden bijten niet ; een kat die vee! mauwt, vangt weinig muizen; ronkende katten muizen niet; kakelaars zijn geen vechters; terwijl het schaap bfaat, verliest het een hapje; als men de vos niet vangen wil, kan men geen honden vinden; mensen die tijd nebben zijn een plaag voor mensen die geen tijd hebben.

774, Onderbreken W. onderbreken, uitstellen, opschorssn, schorsen, schorten, verschuiven, vertragen, een zaak laten slepen, een zaak laten voortsleuren, een zaak rekken, een werk uitrekken, verwijlen, toeven, opscnieten ais een luis op een teerton, óp­ schieten als een slak, iets op de lange baan schuiven, een commissie als kapstok ge­ bruiken, iets op een laag pitje zetten iets op tui houden, een zaak slepend hou­ den, ic-Ss laten sleuren, een zaak aanhou583

b!iJ?n werken, doodwerken, doordruven, doordrijven, doorbijten, d o o r ^ ’aoormaken (-?"■). doorpakken! aanarbeiden, doorarbeiden, aanpoten, aanwroeten, vorrtmÜ?’ voortmaken, voortdoen, en’voort m°sen, voort kunnen, voorfv an’n voortgaan mc'- voortbceren, vervol»^ ’ ■ °Psahietcn, verder doen, er niefhr aflaten’ niet loslaten, het n,et b,J latcri. ergens dwars doorgaan,

platleggen, uitschëlden,” héPwerk “ffa ^ sta n d ‘blij-

op" * — ... avuuui leggen, de bon h v de afstellen afiaien aflaien VCiitteren’ 1 ____B vervolging vervolg, gevolg, volh toeren , / nng ar2^werpen, orPen. afstellen, no8 erndvolharding, continuatie (kon.'-X w r o e te i^ ^ “ krimp’ ' -------Steeds blJ iaten’ geren n°8 P afslaan, tets laten staan iets o S vaa du o, uithoudingsvermogen, voiha'^en dat dc vermogen. dat de ziele ssven, iets laten liü a t'fS 1' eer J® niet. drijver, doordrijver, doordouween noi

N. werl heid, ver: intermissit nood, led gelanterfa niente, lec renteniers! heidsbestr werkloz arbeidsres rondloper, Sjappie, fi

( ; „ . ^ r ere“ k?msh arbeidscontract !.' p t kP' Jfbcidsbemiddeling, arbeidsa^v,i^tva^l,^ldska,mp, arbeidstoestanden, l'Sd«.„CV''aarde"- . arbeidsreglement, ,*.^7 1egenng, arbeidsverdeling, werkmm rk'!errui,minS> arbeidsverrui^k;..MMids^ !£genheid. werkkring, ar,u‘ Icrrem, ressort, arbeidsfcwlang,

D. HANDELING

B. aan de gang, aan, op dreef, en train, en verve, en veine, in praxi, actum.

? j

D. HANDELING

(Zn.), moeite besparen, achterlijk blijven, achterblijven, achteruittreden, achteruit­ krabben, achteruitkrabbelen, in gebreke blijven, mankeren, in mora zijn, er nooit aan toe komen iets te doen, iets uitstellen tot Sint Jutmis, in een zaak berusten, iets laten zwemmen, iets laten vlotten en drij­ ven, Gods water over Gods akker laten lopen, de hele boel maar laten waaien, de boel de boel laten, niksen, zijn handen de zaligheid beloofd hebben, zijn handen heiligavond geven, uitgeleerd zijn. geen werk hebben, niets om handen hebben, niets te doen hebben, de armen kruisen, de handen vrij hebben, met lege handen zitten, met de handen (armen) over elkaar zitten, op zijn handen zitten (staan? te kijken (Zn.), met de handen in de zak­ ken zitten (staan, lopen), met de handen in de schoot zitten, met de duimen draaien, duimendraaien, op de klavers lopen (Zn ). op salet zitten, met zijn tenen spelen tot vermaak van zijn hielen (Zn.), veel lege t«jd hebben, zijn tijd vergapen 105, zijn tijd met ledige bezigheden verkwisten, de tii-j doden, in zijn kot blijven (Zn ), ledigstaan, ledigz.itten, ledig gaan (lopen), leeglopen! hij spint loopgaren en haspelt het op dé hakken, grove diamanten slijpen, de stra­ ten met aartsbillen strooien (zaaien}, straatslijpen, lanterfanten, flierefluiter.! rondlopen, rondlummelen, palullen, rond­ luieren, suilen, rinkelrooien, kiimaatschieten, koekeloeren, sjappietouwen, (aan) dc lijn trekken, rentenieren, aan de kar.* lo­ pen, er de kantjes aflopen, aan (op) de tri! gaan, met zijn zie! onder de arm lopen, rei­ ziger zijn in knoopsgaten (Zn.), er zijn om de ganzen te hoeden, zich vervelen, gaar, kaartspelen, dat zal je uit je lijf laten' hij heeft ze vandaag weer doodgedaan \Zn.\ in de slof blijven, niet op iemands v-eg liggen, hei is hier doodstroom, dit is e*>> dag voor de prins.

A. werkend, werkzaam 738, daadvaarA. werkloos, daadloos, dadeloos. ruUdig, doende, dadelijk, bezig, onledig, tig, schadeloos, onverricht, onwerkbaar druk, overbezig, overdruk, rusteloos, onuitgevoerd, onvolvoerd, passief, lui 739 actief (aktief), geaffaireerd, geoccupeerd ontwijkend, elusief, afunctionee! (,v (geokku...). funkt...), arbeidsbesparend. zelfwerkend, automatisch, terugwer580

arbeidsconflict (..konflikt), arbeidsge­ meenschap, arbeidsmarkt, arbeidersmobiliteit, auteurschap, daglijst, wisseirooster. werktijd, arbeidstijd, arbeidsduur, werkuur, daguur, manuur, overtijd, over­ uur, overwerkuur, werkdag, arbeidsdag, mandag, werkbare dagen, normale ar­ beidsdag, achturendag, tienurendag, week, paardeweek (Zn.), werkweek, vijfdagenweek, vijfdaagse, een gebroken week (maand), tarieftijd, tariefsysteem. werkzaamheid, actieprogramma (akt.,.), activiteifenagenda (akt...), bezigheid, bezetheid. drukte, rusteloosheid, activiteit (akt...), daadvaardigheid, arbeidsdwang, arbeidslast, arbeidsplicht, bewerkelijk­ heid. werkcomité (..komitee), werker, be­ werker, hoofdbewerker, arbeider 784, handarbeider, lastezel, dagploeg, nacht­ ploeg, dader, bedrijver, nachtraaf, mees­ ter, auteur, volontair, practicus, hobbyist, doe-het-zelf, doe-het-zelver, duivelstee- * jager, doe-al, Jan Doetal, Jan Maakal, mannetje-van-alles, manusje-van-aües, duivel-doet-al (Zn.), factotum, albedil, albedrijf, ailbedril, albeschik, albestel, Lijsje Albedrijf, Lijsje Albedril.

V. DE HANDELING

V. DE HANDELING

men’* stelen’“ fi*’

1üf Hf f:1

i ',. i '

in één stuk doorwerke doorwerken, iets op zijr de kop er voor houden, knie over elleboog werke onder het zei! steken, da doorbreken, zijn gang g houden, ergens niet op geen gras over laten groei je zitten en mee moeten v het water houden, ergen; draaien, in het vaarwater warm houden, volhouc aanhouden, handhaven, blijven staan, zijn keep genade werken (Zn.), van weten, er met de karwa niet van zijn stuk(ken) ra bij zijn stukken zijn, op v ken, dabben en krabben gelijk een schipper (Zn.), leden knakken (Zn.), wer kraakt (Zn.), werken aisc leven op zolder in de k( (Zn.), iets gestand doen, i ven, iets in stand houder een zaak drijvende hou. (haarbreed, handbreed) a ingeslagen weg voortgaai verrichten, continueren (kt ren, persisteren, bruuskere geen knie gebogen hebb dezelfde zijn. ga je gang, ga je gooi, ’t is net of ’t aangenomen

A. volhardend, onopi poosd. onverwijld, onl dig S38.

----- , , U -. )Li 'Z-*ïiS -strem 1;C,|ib-3 ------, oneev-n leggen, de stee! naar de bijl werpt opgeven, iets van armoede on-ëvrn / - rr,ee kaPPen. de spade bij iets r een kruisje over iets maken L. ,■> sPadï °P de *jk zetten, de riem schieten, iets ter zij |.»pnen jPI, alCi halen, de riemen binnen boord f zetten, iets overboord vverVwn’/, ■op sis! staande zeilen ten anker gaan Grieks vuurtje “ n i è - /« - v f 01e,ni-ef5 in bet spek steken, de nalid i - ren. hei er hi?!.^ d.c ko!! steken, er de kat in steken, di

AD R IAAN V A N DER STAAY EEN

I N T E R V I E W LOES Op 29 januari 1979 nam Drs. A.J. van der Staay (45; socioloog) feestelijk afscheid van Rotterdam en de kunststichting, waarvan hij een decennium lang direkteur is geweest.

Wie was deze 'Adriaan' die voor een belangrijk deel het kunstbeleid van deze stad bepaalde, en die toch voor velen een man achter de scher­ men bleef?

Loes Brünott praatte een paar uur met hem en vroeg waar hij vandaan kwam, waar hij heenging, en wat hij van de afgelopen tien jaar dacht.

Onze eerste afspraak wordt gemaakt via zijn secretaresse, 24 januari, 's morgens om 10 uur. Als ik op de afgesproken tijd in de burelen van de kunststichting kom, is hij nog niet aanwezig. Het is nog volop winter en één nacht ijzel heeft het sociale leven ontwricht. Als ik mijn tweede kop koffie krijg aan­ gereikt, komt hij er aan. Hij draagt een lammycoat en een dikke wollen sjaal, die hem iets jongens­ achtigs geven. Vandaag heeft hij twee uur en we spreken af dat we wel zien waar we komen. Hij gaat tegenover mij zitten, aan zijn blankhouten buro en ik vraag hoe hij in 1968 in Rotterdam terecht­ gekomen is en waar hij vandaan kwam. (Hij formuleert bedachtzaam, maakt iedere zin af, terwijl hij met de ellebogen zwaar op zijn buro leunt en kijkt telkens naar buiten. Hij lijkt zich op zijn zinnen te concentreren en knijpt regelmatig de ogen toe. vcIS.: Ik kom uit C.R.M., de Sigmabeweging van Amsterdam en de Vrije Akademie in Den Haag. Ik had een dubbelsporige achtergrond om hier te komen. Ik was op het ministerie geëvolueerd tot hoofd van een onderzoeksburo, dat voor de maat­ schappelijke sector allerlei werk verrichtte. Tijdens de regering, waarvan Vrolijk en Egas deel uit­ maakten, heb ik me aktief bezig gehouden met pogingen om kontakten te leggen tussen het departement en de provo-akties. Ik was in die tijd persoonlijk bevriend geraakt met Simon Vinkenoog, Olivier Boelen en Peter Schat. Zij waren in Am­ sterdam bezig met allerlei dingen te doen, die ik vanachter mijn buro ook vond, en zo ontstond mijn participatie aan het Sigmaprojekt.

In Amsterdam werd toen het eerste Artslab van Nederland geopend en korte tijd daarna weer gesloten, en vervangen door Paradiso. Intus­ sen ging Provo steeds meer de straat op en kwam ook de politieke vleugel van Regtien naar voren.

Maar ik zat er als een departemen­ tale ambtenaar tussen, in een curi­ euze positie, die eigenlijk alleen maar mogelijk was omdat Egas zo duidelijk tot de jeugd was bekeerd.

EGAS

FOR P RES I D E N T

In regeringskringen van die tijd werd bediskussieerd hoe deze bui­ tenpari ementai re aktie tegemoet te treden. Men was er nog niet aan gewend. Op een gegeven moment op­ perde hij Egas het idee, om de representanten van die beweging te

I N T E R V I E W

BRUNOT T

F OT OGRAF I E

ontmoeten. Hij respekteerde het in Egas dat hij ja zei. Er was een nogal burchtachtige sfeer tussen de protestbeweging en de autori­ teiten ontstaan. De Telegraaf op­ perde werkkampen in te richten voor het langharig tuig. De ontmoe­ ting tussen Egas en de provo's moest onofficieel tot stand worden gebracht. Allerlei gezagsdragers weigerden met hen te communiceren.

Van der Staay organiseerde een symposium in de Vrije Akademie en nodigde de meest prominente provo's uit. Egas zat tussen het publiek. vdS.: Ik herinner me dat hij in het begin met zijn handen zijn ge­ zicht verborg, om niet te veel op te vallen. Daar kregen we voor het eerst officiële statements van van Duin over ons heen. Verder wa­ ren Tuynman en Boelen erbij, en het grappige was, dat Arthur Lehning eveneens in die zaal zat; hij had er een scherpe neus voor.

Na afloop zei Egas: "Die mensen hebben precies dezelfde idealen die ik in de dertiger jaren had".

Nadat de kontakten waren gelegd zijn we nog een paar keer naar Amsterdam gegaan, voor gesprekken.

Eigenlijk was Egas een witte raaf in het overheidsbestel, en toen is ook de kreet ontstaan: "Egas for President", die je overal op de muren zag verschijnen.

BE VL OGE N GE E S T E N Op de Vrije Akademie deed hij erva­ ring op met het organiseren van kulturele avondjes en festivalachtige dingen. Het ging allemaal improviserend en onbewust. Men noemde het de derde afdeling. Een volgende lijn die naar de R.K.S. loopt, zijn de diskussies binnen de PvdA over een socialistisch cul­ tuurbeleid.

Dac.r zijn ze nu toch nog mee bezig? vós.: (lachend) Inderdaad, ja. De PvdA heeft het cultuurbeleid ge­ ërfd van de SDAP, en dat werd weer geleid door idealen van socialis­ ten in het begin van de eeuw: Roland Holst, Adema van Scheltema, Gorter. Die zongen over de nieuwe mens en een stralende toekomst.

Maar wat die toekomst en die nieuwe mens moest inhouden, dat wist niemand, en zo was er ook in die jaren een bezinning in die partij.

Er waren utopische verwachtingen in die tijd. De ideo­ logie had afgedaan, maar de utopie kwam daarvoor in de plaats. In de PvdA waren mensen als Voogd en Kassi es in een werkgroep bezig een nieuwe lijn uit te stippelen op cultureel gebied. Daar is niets uitgekomen, hoe dat kwam weet ik niet. Er was onvoldoende steun uit de Wiarda Beckmanstichting, die had andere dingen aan het hoofd.

De PvdA heeft zich toch altijd, meer ingezet voor de sociaal economische politiek en voor de materiele vooruitgang? vós.: Ja, precies. Maar het is ook een welhaast ondoenlijke zaak om voor de samenleving kunstmatig iets uit de grond te trekken, dat altijd het resultaat is geweest van de inspiratie van geestelijke leiders, van bevlogen geesten. Een kommissie uit zo'n partij kan dat niet. Het was een bezinningsklupje dat wel nuttig werk deed, maar waar weinig ui tkwam.

F RONT

GERARD HADDE RS

I E R - S I T U A T I E

Als we over zijn kinderjaren pra­ ten, lijkt hij wat losser te wor­ den. Hij brengt me in een nostal­ gische sfeer en ik vind het leuk om naar hem te luisteren. vdS.: Ik ben geboren in zo'n ty­ pisch immigrantenwijkje in Eind­ hoven, waar arbeiders uit het noor­ den en oosten werden neergezet voor de Philipsfabrieken. Het was een soort sociale woningbouw, volkswo­ ningen die lang niet slecht waren.

We trokken er snel weer weg, het bos in, naar een plaats die nu helemaal door de stad is ingebouwd.

Die eerste jaren zat ik op een volksschooltje in Tivoli, een ei­ genaardige uithoek van Eindhoven.

Er heerste een barakkenachtig sfeertje van tijdelijkheid. Het hele landschap had iets slordigs, iets van ontginning. Het heeft mij in die tijd al een gevoel gegeven van een soort grenssituatie. Ik ben typisch niet geboren in een stad waar ik van het begin af aan zou verzinken in rijke symbolische waarden. Het was een marginale randzone van het moderne bestaan, van een stad die er nog niet is.

Daarom heb ik altijd een soort sym-pathie gehad voor de Amerikaanse fringe, voor dat chaotische, maar vitale van de frontier-situatie.

Dat was in bescheiden mate aanwezig in dat Eindhovense gedoe, met haar industrie en waar de arbeiders en intellektuelen in de omgeving van mijn ouders over het algemeen heel demokratisch met elkaar omgingen.

Ik speelde met vriendjes die men nu waarschijnlijk tot de proleta­ rische achterhoede zou rekenen.

Het klimaat had wel iets avontuur­ lijks. Al spoedig ging mijn vader naar Engeland, om een nieuwe fa­ briek te helpen bouwen. Nèt voor de oorlog heb ik in Londen gezeten. Ik was toen zes jaar. Dat betekende dat ik mijn eerste werkelijke, af­ geronde wereldervaringen in Enge­ land heb gehad. Als ik nu naar Lon­ den terugga, geeft dat nog direkt een gevoel van geuren, van gelui­ den, van vormen, meer dan in Eind­ hoven. Bovendien is Eindhoven hele­ maal platgewalst door het ontwik­ kelingswerk van de laatste jaren.

Vlak voor de oorlog vertrekt de familie naar Nederland. Zijn vader wordt onder de wapenen geroepen en na een periode van krijgsgevangen­ schap gaat hij weer voor Philips werken, in België. Recentelijk heeft hij vernomen dat zijn vader koerierswerk verrichtte, ten be­ hoeve van een vluchtelingenroute voor neergeschoten vliegers.

Was je trots , toen je dat hoorde over je vader? vdS.: (verlegen) Ja, eigenlijk wel, ja. Ik had wel eens gehoord dat hij gearresteerd was door de Duitsers. Hij had bezwarende stukken bij zich. Ik herinner me dat hij thuis kwam. Het was vroeg in de ochtend. Hij was de dans ontprongen omdat hij de stukken kon doorgeven, toen een auto van de Duitse commandopost ontplofte. Hij was eigenlijk helemaal geen held.

Hij heeft er ook nooit over ge­ sproken. Maar nu ik weet dat hij regelmatig deze koeriersdiensten verrichtte en dat het transport van sommige vliegers daarvan af­ hankelijk was, begrijp ik ook be­ ter waarom ik met hem naar een klooster ging, in de buurt van

Leuven, dat kennelijk als opvang­ centrum diende. Alhoewel, ik wil hiermee niet de indruk wekken dat mijn vader in het verzet heeft ge­ zeten, maar helemaal afzijdig is hij niet gebleven. Na 'n tijdje heb ik 'gemerkt' dat wij naar Bel­ gië verhuisden, even buiten Leu­ ven, in Heeverlee. Ik zeg 'gemerkt' omdat ik eigenlijk als kind niet leefde. Ik zat gewoon op school en op een gegeven moment zijn we toen in Leuven gaan zitten, dwars de grens over. Ik ben daar op een Belgische school gegaan en dat was eigenlijk mijn derde grote erva­ ring. Het was een heel andere kui­ tuur. Ik geloof dat in die buiten­ landse ervaring mijn 'internatio­ nalisme' is.geboren. Een relati­ vering wat het Nederlandse betreft.

Ik had heel duidelijk vriendjes en vriendinnetjes in Nederland en die heb ik in België nooit gekre­ gen. Ik heb van mijn negende tot mijn elfde op een Belgische school gezeten. Ik werd toen erg intro­ vert, ik maakte tekeningen en zat heel serieus op de manier van Albrecht Dürer blaadjes te tekenen met waterverf. Ik hield er veel van dat volkomen gekonsentreerd in iets opgaan, dat ben ik toen als een genot gaan ervaren.

Boe beviel die Belgische school je? vdS. : Het was een bakbeest van een gebouw, waar je, als je het goed deed met een heel gezelschap naar­ toe werd gemarcheerd. Heel wat kinderen hadden handschoentjes aan en het was een geheel konformistisch. op zijn Frans gereglemen­ teerd leven.

En erg katholiek natuurlijk... vdS.: Ja, de bisschop kwam de biecht afnemen en iedere ochtend moesten wij een religieus opstel schrijven. Maar dat weigerde ik.

Ik ging door voor een protestant omdat mijn vader humanist was.

Het schrijven van opstellen was voor mij een alternatief voor het overhoren van punten des geloofs.

Ik was er wel eens te aktueel in.

Dat verkilde de verhouding tussen mij en mijn leraar. Ik heb eens een keer een opstel geschreven over mensen in een zwembad. Ik was daar op een zondag geweest en be­ merkte dat ze, als ze opgewonden waren, Nederlands spraken, maar voor de rest konverseerden zijn in het Frans. In dat opstel liep dat Frans en Nederlands door elkaar.

Het werd helemaal niet geappreci­ eerd en ik werd altijd een beetje met een schuin oog aangekeken als een soort van archetypische snob, een figuur die niet helemaal be­ hoorde tot het houtje. Die school leerde mij weer een ander gedrags­ patroon aan dan in Engeland en Ne­ derland, maar ik had er nu een in­ nerlijke distantie toe. Ik was me heel sterk bewust dat dit allemaal maar konventies waren. Ik, als individu, vond heel andere dingen mooi of interessant. Ik. las veel, ik begon van dieren te houden, te tekenen of te schilderen.

KOL E NT RE I NE N

Vlak na de oorlog wordt hij naar Nederland teruggestuurd om daar de middelbare school te volgen en komt in Eindhoven als kommensaal in een gezin terecht.

IP

V

A

N

Eindhoven was sterk veran­ derd, gebombardeerd en arm gewor­ den. De sfeer was er veel grimmi­ ger dan in België. Ik herinner me dat ik mijn familie terugzag. Ze waren mager geworden. In die sfeer van hardheid kwam ik daar in mijn eentje in dat gezin, dat zich aar­ dig door de oorlog had heen weten te slaan. Ze hadden goede relaties ontwikkeld op het platteland, kochten er wol voor hun spinnewiel bijvoorbeeld. Het was voor mij dan ook een traumatische ervaring dat, toen ik er net was, de men­ sen zeiden:"Er is een kolentrein gearriveerd van de geallieerden; nu moet je een emmer pakken en met de andere kinderen kolen stelen".

Dat strookte niet met mijn gevoel van trots. Ik had in België nogal een steile moraal ontwikkeld. En toen moest ik opeens gaan stelen.

Ik herinner me dat ik wat slungelachtig heb meegedaan en ik kwam dan ook met weinig of niets thuis.

Dat betekende een nederlaag en in het gezin was ik daardoor niet he­ lemaal recu. Ik was een luxueus soort van persoon die ze daar plotseling hadden binnen gekregen.

De vader van het pleeggezin was een amateurschiIder, bij wie ik veel leerde over de ambachtelijke kanten van het schilderen. Hij legde me uit hoe je bijvoorbeeld op een delftsblauw potje chrysan­ ten schildert; waarmee je eerst moet beginnen en dat soort zaken.

Ik had er wel zware bedenkingen tegen want dit soort konventies leidde voor mijn gevoel tot konventionele schilderijen, en ik had daar hele andere ideeën over en bovendien werkte ik met waterverf, hetgeen me veel meer lag. vdS.:

D

E

R

S

T

A

A

Y

NOOR D- , NE DE R L ANDS E

midden van het schoolleven stond.

Het was een ontdekking, het beteken­ de dat je leiding kon geven, dat je iets betekent voor andere mensen, Hij vertelt hoe hij moeite heeft terwijl je een lage dunk hebt van je gehad om zich aan de Nederlandse eigen kapaciteiten. Ik zal die lera­ school en mentalitiet van de kin­ res daar altijd dankbaar voor blij­ deren aan te passen. ven. Ze heeft een stoot gegeven aan vdS.: De middelbare school was een mijn zeifvertrouwen en mijn latere grote schok voor mij. Ten eerste funktioneren. was ik al zes weken te laat, ik had Het is ongelofelijk belangrijk dat geen boeken en geen kennissen. Het je op die leeftijd een duw in je gedrag van de Nederlanders was mij rug krijgt, van wie dan ook... volkomen vreemd geraakt. Heel curi­ vdS.: Ja, ik liep in die tijd nog in eus. Ik vond ze ongelofelijk grof, een korte broek en dan plotseling anarchistisch en onkultureel. Er dat anders funktioneren met een was iets barbaars in de manier waar­ ander doel dan cijfertjes halen. op met elkaar werd omgegaan. Voort­ Sommige mensen beleefden dat meer in durende knokpartijen en gepest. Ie­ de sport. Ik was geen echte sporter, dereen sprak voor zijn beurt. Er alhoewel ik veel zwom en fietste. was geen kwestie van hiërarchie of respekt voor kulturele waarden.

Na HBS-b, gaat hij naar het Gymna­ Het feit dat hij niet over de nodi sium; Grieks was goed, maar met ge schoolboeken beschikte, maakte Latijn gaat hij tijdens het examen hem van streek. Het betekende dat de mist in. hij zocht naar vriendjes 'pour besoin de cause', bij wie hij 's avonds wat in boeken zat te neu­ zen. Of hij probeerde tijdens de Waarom de B-kant? lessen boeken te lenen en zijn huis­ vdS.: Het was de traditie van de werk te maken. familie, die sterk technisch was.

Ik ben geleidelijk mijn eigen aksent vdS: In de vierde klas kwam er een gaan leggen op kunst en geschiedenis nieuwe wending in mijn bestaan. De en op de 'humanities'. Ook de talen lerares Nederlands, mejuffrouw van zijn later gekomen. Aan Philips ge­ Tol, geloof ik, stelde mij plotse­ kleefd, zoals mijn ouders waren, ling voor als voorzitter van de de­ kreeg ik een Philipsbeurs en ik kon batingclub en als klassevertegenkiezen wat ik wilde. Omdat de kunst woordiger. Het curieuze was, mis­ mij heilig was, had ik mij voorge­ schien omdat niemand het baantje nomen geen kunstgeschiedenis te gaan wilde hebben, dat men zich schielijk studeren. Taalonderwijs bederft ook verenigde rond dit voorstel en daar­ vaak de goede smaak van de leerling. mee veranderde ik van een figuur met Voor mij behoorde de kunst tot de alle karakteristieken van de mar­ private wereld, daarbuiten moest ik ginaliteit, in iemand die in het een vak leren.

& NAS I - GORENG Hij gaat sociologie in Utrecht studeren, een toen nog jong en beschouwend vak, dat werd gedo­ ceerd door professor Kruyt. Deze raadt hem de sociologie af: er zou geen toekomst in zitten en er zou een overschot aan sociologen komen, (overigens niet onaardig voorspeld, vinden we). vdS.: Op dat moment had dat vol­ gens mij te maken met zijn opvat­ tingen over de sociologie als een beschouwende wetenschap. Kruyt was sterk geworteld in de kontinentale sociologie. Figuren als Weber, Durkheim, die hele tradi­ tie van maatschappij-interpretatie, die met Comte is begonnen, waren in hem vertegenwoordigd.

Alhoewel hij ook wel praktisch onderzoek deed, was hij een man van de kuituur; zijn positivis­ tisch empirisme was in een veel bredere kulturele belangstelling ingekaderd. De universitaire we­ reld was er toen nog een van vele mogelijkheden, die ik, als ik het achteraf bekijk, schandalig slecht benut heb, maar die wel in mijn schema pasten.

Er waren hoogleraren en studenten die fanatiek Heidegger bewonder­ den en de fenomenologie predikten Er was ook een Oosteuropese pro­ fessor die de Russische litera­ tuur onderwees, dus ging ik Rus­ sisch doen om Toergenjev in het oorspronkelijk te kunnen lezen.

Hoogerwerf had het over de vroeg­ christelijke kunst, dus ging ik kollege bij hem lopen over de

N

T

catacombenkunst. Zo heb ik toch iets meegenomen. In het kader van Studium Generale werden moder­ ne Duitse 1iteratuuronderwerpen gedoceerd, ook al lag daar nog een taboe op in die tijd. De metableticus van den Berg hield le­ zingen over seksualiteit. Die stu­ die in de breedte gaf wat dat be­ treft een hele boeiende tijd. Ik heb ontzettend veel gelezen en ontzettend veel tijd verkwist. Ik had een magere beurs, 120 gulden in d^ maand, maar ik slaagde er toch in iedere dag een ei te bak­ ken en brood te eten en om de dag nassi goreng te bestellen. Ik slaagde er zelfs in om geld over te houden om op vakantie te gaan.

Als ik zo hoor, wat je allemaal hebt bestudeerd en gelezen, lijk t met niet dat je nu zoveel tijd hebt verkwist. vds.: Nou, ik heb bijvoorbeeld de Franse literatuur bestudeerd, maar ook veel niet direkt nuttige diskussies met vrienden en vrien­ dinnen gevoerd.

Maar dat vind ik nu net belang­ rijk, dat doe je allemaal als je studeert. Het is van invloed op je manier van denken. vdS.: Ik zou het ook niet hebben willen missen, rnaar ik deed het dus min of meer zoals ze nu zeg­ gen 'op kosten van de gemeenschap' en in de huidige mentaliteit is dat inefficiënt. Ik heb wel de wereld öp allerlei manieren leren kennen. Het studieschema was ook niet zo strak. Men was ook erg coulant tegen me over mijn beurs.

Nu moeten studenten er vier jaar over doen.

Hij had een hekel aan collectivistische manifestaties. Als kind voelde hij reeds verachting voor welpenuniformen, petjes en Engelse kostschool tenues. Daarom stortte hij zich niet in het traditionele studentenleven. vdS. : Ik heb me wel opgegeven voor de humanistische studenten­ vereniging, dat was best aardig en op een beschaafde wijze informeel en je kwam er interessante mensen tegen. Ik ben ten onrechte nog eens voorzitter geweest. Ik ging teveel naar het buitenland en ik heb er weinig van gemaakt. Ook ben ik lid geweest van politeia, maar daar was ook die eis van het col­ lectivisme.

Foliteia was wel een erg linksintellektuele club.. . vdS.: Tja, zo'n beetje de linker­ vleugel van de sociaal-demokratische beweging. Ze eisten bij voor­ baat dat ik mijn hoofd in de schoot zou leggen. Ik moest een verklaring afleggen dat ik socia­ list was, maar ik kwam er juist om te kijken wat ik van het so­ cialisme vond. Ook ben ik lid ge­ weest van de fakul tei tsvereni ging, maar ik kreeg er gelijk een konflikt omdat ik een trui aanhad.

Ik was trots op die trui, omdat mijn moeder die had gebreid. Nu is het lachwekkend, maar in die tijd wenste men dat ik een jasje aandeed.

We grinniken om dergelijke mores van weleer. Hij vertelt dat hij zich ook nog eens heeft bezig gehouden met een eksklusief eksistentialistisch georiënteerd ciubje, dat de pretenties had te balloteren. De eerste ontmoeting was reeds een mislukking, omdat hij doordramde over de noodzaak van de integratie van psycho­ analyse en het marxisme. Dat sloeg echter niet aan bij deze mensen ("misschien vonden ze me gewoon niet aardig").

R ECOLE

V P RAT I QUE

DES

Voor zijn tentamens begon hij vaak pas drie weken van te voren te werken. Voor de rest was het vrijheid/blijheid. Hij ontwikkelt een liefde voor buitenlandse rei­ zen: Marokko, Frankrijk, Spanje, allemaal in z'n eentje. Na zijn kandidaats naar Parijs, zonder een cent en op de vlucht voor de Amerikaanse toegepaste sociolo­ gie op de Nederlandse universiteiten. Zonder beurs of introduk tie bemachtigde hij zich een plaats op de Ecole Pratique des Hautes Etudes, een onderafdeling van de Sorbonne. Hij liep kollege bij mensen als Lévi-Strauss, Berque, Bastide en Balandier. Op die école heerste een sfeer van intellektuele roeping en uit die tijd stamt ook zijn hoogste ach­ ting voor de wetenschap. Hij trof er een menselijke 'noblesse' aan, die hij niet in de Ameri­ kaanse sociologische stromingen herkende. Woonachtig in een Tunesisch studentenhuis, raakte hij betrokken bij de onafhankelijk­ heidsstrijd die toen werd gevoerd. vds.: Ik herinner me het eerste bezoek van Bourguiba aan Parijs.

Ik kwam in kontakt met enkele lei­ ders van het Algerijns verzet.

Achteraf is dat wel raar. Naief en sociaal ongevormd als ik was, liep ik daartussen rond als een dromerig figuur. Ik heb toen ook later bekende Afrikaanse politici ontmoet. Het begon allemaal een beetje pijnlijk te worden, want ik kwam tot de konklusie dat er een grote acculturatie aan de gang was van de niet-westerse volkeren aan de westerse kuituur. Ik ging hen niet zien als een alternatief, maar als een bevestiging van de westerse kuituur. Het was een groot inhaal-proces. Ik voelde niets voor nationalisme en kon me in gemoede niet identificeren met bewegingen waarin men een vlag wilde, een leger of een volkslied.

Wel deelde ik het negatieve gevoel tegenover de ellende van het ko­ lonialisme. Ik was ook lastig voor hen op een gegeven moment. Als ze moe of gespannen waren over wapen­ smokkel kwam ik met diskussies.

Maar ook voelde ik me verplicht deel van hen te worden en ik was te schijterig om gemarteld te wor­ den, want dat gebeurde toen ook al.

Daarbij wist ik niet aan welke kant ik nu precies stond. Deze mensen hadden ook een soort onder­ gang of bedreiging van het westen op het oog. Vooral die Afrikanen waren ongelofelijke autoriteitsbehoevende koninkjes. Ik vond niet dat die beschaving de onze zou moeten opvolgen, maar ik stond ook negatief tegenover de houding van het westen. Ik demonstreerde ook wel met ze mee. Dat had wel niet veel om het lijf; het bete­ kende dat je bij voorbeeld geen gebruik maakte van de mensa van de universiteit of zoiets (lacht hierbij ironisch). Toen ze me vroegen om wapens te smokkelen, heb ik nee gezegd!

0 FF I CI ER Na deze Parijse politieke avontu­ ren probeert hij snel af te stu­ deren Inmiddels was bij hem een grote interesse voor de ideeën van Tocqueville ontstaan. Hij bestu­ deert zijn komplete werk. Hij gelooft niet meer in de realise­ ring van demokratische staten in Afrika en Azië.

Als hij de energie had gehad, zou hij over deze historicus of voor­ loper van de po1itikologie een dissertatie hebben geschreven.

Vlak voor de eindfase van de stu­

0

£

1

LU

E LU

E

die moet hij op voor militaire dienst. In het leger wordt opnieuw een appèl gedaan op zijn leiding­ gevende kapaciteiten. Tegen ver­ wachting werd hij door de solda­ ten verkozen om in Ede de offi­ ciersopleiding te volgen. Voor hij het wist, was hij voorzitter van mess en de officiersvereniging. v d s .: Ik kwam wederom in de voor mij gebruikelijke positie van de marginaliteit. Ik was niet met hart en ziel officier geworden en had een inwendige distantie, maar te­ gelijkertijd was ik het boegbeeld van de situatie, gaf ik commando's aan de troep officieren.

Het leger boezemde hem angst in.

Hij ervaarde het als vervreemdend, zichzelf serieus commando's te ho­ ren geven of bloed te zien als een van de soldaten bijvoorbeeld een zakdoek uit zijn broek had hangen. vds.: Ik was ook een ordefanaat geworden en ik zei tegen mezelf dat ik gek werd. Ik wist niet meer wat ik deed, ik moest weg. Het is merkwaardig dat ik me aan de ene kant in het leger kon vinden, maar het ging ten koste van innerlijkë spanningen. Het was meer een wilsdan een zielsdaad. Ik probeerde me aan die rolneurose te onttrekken door me toe te leggen op de tech­ nische kanten van het werk. Ik ging ook veel op oefening. Het grootste gedeelte bracht ik in jeeps en ten­ ten door; een soort padvinderij zonder geloof. Ik probeerde er een burgerlegertje van te maken. De soldaten mochten van mij 's avonds hun gewone kleren aan. Als officier had me dat toen de kop kunnen kos­ ten.......

Je kon misschien meer je charisma laten gelden dan je autoriteit? vds.: Ik heb het ook als een pro­ bleem gezien, die macht. Ik heb zelden hoeven straffen, maar ik kan me voorstellen dat je voor situa­ ties komt te staan dat plotseling extreme middelen als opsluiting of erger moeten gelden. Ik heb nooit geweten of mijn attitude van charisma of demokratisch leider­ schap altijd in zo'n groot leger is toe te passen. Ik heb daar zo mijn twijfels over. Ik wilde het in ie­ der geval nietBEAT N I K Direkt na de militaire dienst ver­ trekt hij naar Spanje, naar zijn vriend Wouter Noorderwier. Daar blaast hij uit en begint zich door middel van hooien en maaien op het Spaanse land weer normaal mens te voelen.

Daarna begint een tocht door Span­ je, te voet langs de Cantabrische kust naar Galicia en langs de Rios Bajas naar het zuiden. Bij de grens van Portugal breekt hij zijn middenvoet en komt na een lang oponthoud in Lissabon aan. vdS.: Daar raakte ik op het diep­ tepunt van mijn leven. Ik had nog maar 25 gulden op zak en was voor mijn gevoel weggelopen voor mijn afgestudeerd zijn en het feit dat ik militair was geweest. Nu was ik een soort beatnik geworden.

Ex-luitenant. doctorandus, enzo..

En daar zat ik dan, in een oud fort aan de Taag en probeerde in leven te blijven van niets. Mijn bestaan was zinloos, kontaktloos. eenzaam..

Je z it vn die periode ook in een enorme leegte. Je moet gaan kiezen voor de rest van je leven, voor een carrière. voor'een identiteit.

■o*. vds.: ik had het gevoel dat ik niets wist, niets nuttigs kon, geen beroep had....(er vallen grote s t i 1tes nu).

Toch heeft het psychisch organis­ me zich hersteld, ondanks de ver­ loedering en de uitzichtloze

grenssituatie. Het weer begon mooi te worden en ik liep langs de Taag omhoog, richting Spanje. Lif­ tend kwam ik in het huis van een grootgrondbezitter terecht. Het was er in ieder geval warm en le­ vend. Ik kwam in een Spaans dorp­ je waar nog nooit een buitenlander was geweest. Ik besloot daar het zwerven te staken en in Salorino te blijven en mij niet te verroe­ ren, voordat ik wist wat te gaan doen. Ik ben toen weer gaan schil­ deren met waterverf.

De schilderijen werden door beken­ den en onbekenden gekocht, zodat ik een beetje in leven kon blij­ ven. Toen besloot ik naar Neder­ land terug te gaan om te kijken of ik gebruik kon maken van mijn studie of om een beurs te krijgen om te schilderen. Toen ik terug was, werd ik eerst statistikus bij CRM en daarna hoofdmedewerker, dat was in 1962........

T WE E K O P P I G E

GOD

Op dit punt in zijn leven beland, besluiten we te stoppen. Het gesprek heeft hem vermoeid, zegt hij. Doorgaans is hij niet zo mededeelzaam.

Een paar dagen later vindt zijn afcheidsparty in de Schouwburg plaats. Ik zie dat hij daar zicht­ baar geniet van de uiteenlopende produkties, performances en voor­ drachten, die door tal van Rot­ terdamse kunstenaars te zijner ere worden uitgevoerd. In zijn afscheidsrede roept hij de twee­ koppige god Janus aan: "Het is de god van de drempel, de god van de deur, de sleutel die afsluit en de staf die men oppakt om weg te gaan.

Hij is zowel de god van wat zo­ juist eindigde als van wat zo da­ delijk begint".

"Het afgelopen jaar kwam ik steeds meer in de ban van deze tweekop­ pige Janus. Zoals men een liedje fluit of neuriet, en zich plotse­ ling gewaar wordt dat de woorden ervan een geheim kommentaar geven op onze eigen situatie. Zo ervaar ik Janus. Janus vertelde mij dat het gedaan was met deze fase van mijn leven. Dat ik op een drempel beland was en moest wichelen" De periode in Spanje en Portugal doet vermoeden dat deze god hem vaker heeft beïnvloed.

DE T WE E K O P P I G E

J ANUS

m

HARD WERKEN?

STRONTVERVELEND

HARD WORKI NG

STRIKE

HARD WERKEN?

NEIN

TRXeflO

DANKE

TpYAHTbCR

HART WI E

KRUPPSTAHL?

A

V A N Ons tweede gesprek vindt plaats tijdens Film International. Offi­ cieel werkt Adriaan van der Staay al bij het Sociaal Cultu­ reel Planburo in Rijswijk, maar op dinsdagochtenden vertoeft hij nog bij de Rotterdamse Kunststichti ng. (grinnikend:"Ik mag op rijkskos­ ten Hans Keiler inwerken").

We moeten nog door tien jaar RKS heen, want daar zijn we de vorige keer niet aan toegekomen. In het boekje 'tien jaar groei' dat werd uitgegeven ter gelegenheid van zijn vertrek, heeft Willy Hofman het over 'Adri ' en over 'van der Staay'. Hij maakt hiermee onder­ scheid tussen 'de mens' en ‘de intellektueel'.

Sprak ik eerst met 'Adri', thans, met een retrospektief van het Rotterdams kunstbeleid, heb ik met 'van der Staay' te doen. Ik vraag of hij in 1968, het jaar van zijn komst in Rotterdam, hier een­ zelfde pionierssituatie aantrof, vergelijkbaar met het Eindhoven van zijn jeugd. vdS.: Ja, wat mij fascineerde van een stad als Rotterdam was het zelfkantige, het ruwe: vervallen loodsen, de kasseien bestrating van de oude havenbuurten. Alhoe­ wel Eindhoven veel provincial er was, zie ik ook wel overeenkomsten.

Het frontier-achtige, grenssitua­ ties....

Een stad, die niet alleen door het bombardement, maar ook door zijn late ontwikkeling iets nieuws had, iets van een Amerikaanse, maar door het bombardement ook meer een Duitse stad. Het heeft een koele, kunstmatig gemaakte binnenstad. Ik trof een onaffe, open situatie aan, veel moderner dan in vele andere Nederlandse steden, maar ook een stad die lang niet dat smeuTge had van bijvoor­ beeld Amsterdam.

D

A E

N R

S

T

A

A

Vond je de bes tuursstruktuur ook of rechts, dat dondert niet". nieuw? Een instelling als de Maar we funktioneerden wêl bij gra­ Rotterdamse Kunststichting is toch tie van dat centrum. We zijn na­ een vrij uniek verschijnsel in tuurlijk geen ijle ballonvlucht be­ Nederland? gonnen, die niets uitstaande had vdS.: De RKS was een soort organi­ met de wereld. satorische kapstok, waaraan aller­ Hij illustreert deze beleidskonlei dingen konden worden opgehang­ septie met het blad Magazijn. Aan­ en. De struktuur, zoals deze zich vankelijk bood het alleen die de laatste tien jaar heeft ontwik­ kunstinformatie uit de avant-garde keld, is ook voor Rotterdam nieuw. die niet in de gewone kranten werd Het was een soort vermenging van verstrekt. Toen bleek dat in de een regenteske bestuursinstelling meer traditionele instellingen op met deskundigen. Ik heb in mijn kultureel gebied ruimte werd vrij periode daar een heel bewuste gemaakt voor het eksperiment, kwam , draai aangegeven. Ik heb de be­ een fusie tot stand. In Magazijn stuurlijke kant gescheiden van de is nu gelijke plaats voor avantdeskundigenkant. Ik vind niet dat hooggeplaatste burgers van Rotter­ garde ên traditionele kultuurui ti ngen. dam moeten kunnen zeggen wat de vdS.: In die zin zijn wij dus eli­ beste ontwikkelingen zijn in de tair geweest bij de RKS, in kultukunst, dat is een zaak van des­ rele zin. Men verwart in deze sa­ kundigen die de sekties van de menleving altijd de kulturele en kunststichting bevolken. de sociale elite. Mensen die na­ De kritiek die je wel hoorde op denken over onze kuituur of die die struktuur, was het elitaire aanvoelen hoe het zich zal ontwik­ karakter ervan. kelen, behoren onmiskenbaar tot een vdS.: Ja, dat is juist, daar heb kulturele elite. Maar men kan deze ik ook helemaal geen moeite mee.

Ik vind, dat wil je een stuwkracht mensen niet klakkeloos identifice­ ren met de sociaal-economische bo­ ontwikkelen, wil je een avant-gar­ venlaag, ook al zijn er overlap­ de bevorderen, dan kun je dat niet pingen. Wij hebben die identifica­ doen met een communis opinio en tie van de verschillende elites een gemene-deler-situatie. Bij de uitdrukkelijk willen vermijden in ontwikkeling van een kunstbeleid ons beleid. Bij Poetry of Film kom je er niet met wat een gemid­ International 'hebben we nooit op delde Rotterdammer, of de toer gezeten dat we pas happy wat zelfs een gemiddelde Rotter­ waren als allerlei ambassadeurs, damse kunstenaar er van vindt. ministers of notabelen van de stad Wil je wat bereiken, dan dien je aanwezig waren. Dat die zich op den eksentriek te zijn. Dat woord heb duur daar zijn gaan vertonen, be­ ik herhaaldelijk met nadruk ge­ tekent dat men zich daarvoor is bruikt, vooral in mijn buitenland­ se kontakten, om uit te leggen wat gaan interesseren. De sociale top­ laag heeft zich trouwens zelf ook de RKS probeerde te zijn. We heb­ wel eens verbijsterd afgevraagd ben uitdrukkelijk geprobeerd er wat wij weer zaten uit te broeden. een programkollege op kunstgebied We hebben zelfs wel reprimandes van te maken. Problemen hierbij gekregen over het vrijzinnige ka­ zijn wel de gevaren dat de elite rakter van onze uitingen. zich isoleert, dat het aanbod belangrijker wordt dan de vraag. Wij Heb je nu het idee dat de Rotter­ damse politieke machthebbers van hebben dus steeds gezegd:"Wij de laatste tien jaren b lij waren nemen een eksentrische positie in ten opzichte van het centrum, links dat ze zo'n precaire beleidssektor

Y ren aan een onafhankelijke stich­ ting? vdS. : Dat is heel verschillend ver­ lopen. In 1968 werd bij de kunst­ stichting bewust iemand aangetrok­ ken die dingen moest doen, die tot dan toe nieuw voor Rotterdam waren.

Bewust is toen voor een stichting gekozen en voor een onafhankelijke direkteur om de vrijheid te kreëren voor de ontwikkeling van zaken, waarvoor het gemeentebestuur niet de volle verantwoordenjkheid hoef­ de te dragen.

Politieke overwegingen dus.... vdS.: Hoogwaardige politieke over­ wegingen, vind ik. Ik geloof dat het van inzicht getuigt als men zegt dat de kunst - evenals de weten­ schap en evenals de rechtspraak een eigen verantwoordenjkheid moe­ ten dragen. Er zijn voorbeelden te over van landen waarin de doelstel­ lingen van bijvoorbeeld de weten­ schap, ondergeschikt worden gemaakt aan het politieke beleid, zoals in de Sowjet-Unie . Maar ook in Amerika werd de wetenschap 'in dienst gesteld van de oorlogsindustrie.

Een ander voorbeeld is de rechter­ lijke macht. Deze heeft duidelijk de vrijheid gekregen om bepaalde normen overeind te houden, ook als deze voor het politieke bestuur on­ welgevallig zouden zijn.

Maar is die vergelijking van de kultuursektor met de onafhankelijke posities van wetenschap en recht­ spraak nu afkomstig van jou of van het toenmalig stadsbestuur? vdS.: Zo bewust als ik die ideeën nu formuleer, werden ze toen niet gevoeld, maar die traditie in de Nederlandse bestuursbeschaving be­ stond gewoon. Daarna is er een periode van verandering gekomen die in de hele Nedarlandse samenleving optreedt. Kunstenaars hebben zich steeds meer als een belangengroepering gemanifesteerd. Daarmee heb­ ben ze zich op een aantal punten be­ ter laten gelden, maar anderzijds betekende af P n h p t

fn p

PPn

n n r lo v '-

E

E N

T

graving van de ideële funktie die ze vervullen in de samenleving. Die belangenbehartiging is de laatse jaren wat beperkend geweest voor de visie die ontwikkeld moest worden op de funktie van de kulturele organen.

De Raad van de Kunst bijvoorbeeld is typisch een orgaan dat onder druk heeft gestaan van de belangen van de kunstenaars. Daar is veel voor te zeggen, maar dat betekent ook dat zo'n orgaan zijn eksentrische posi­ tie ten opzichte van het beleid en het veld verliest. Men is toen niet zo ver gegaan en de funktie van het kulturele geweten is bij de Raad van de Kunst behouden. Ik denk dat het een van de stromingen is geweest die in Rotterdam de geloofwaardig­ heid van de kunststichting minder groot heeft gemaakt. Wij kwamen in een wat minder konfortabele positie te zitten toen bleek dat bijvoor­ beeld de belangen van de beeldende kunstenaars niet meer in de kunst­ stichting waren onder te brengen.

Op de tweede plaats is er een andere ontwikkeling geweest binnen de poli­ tiek, die vooral heeft gelopen via de PvdA, waar de gedachte opkwam dat de samenleving eigenlijk een "groot bedrijf is, ondergeschikt aan de politiek en waar alle handelingen zoveel mogelijk moeten worden afge­ stemd op de kollektieve besluitvor­ ming van de samenleving.

Vind. je die visie ook terug in de 'nota Riezenkamp? vds.: Ja, een neiging om alles on­ dergeschikt te maken aan één doel­ stelling, om de input en evaluatie Van een beleid in het politieke ap­ paraat zelf onder te brengen. Er bestaat de neiging om de speelruimte van de diverse kulturele instelling­ en te gaan beperken en in de grond van de zaak de hele kulturele sektor te gaan zien als een verzameling ambtenaren, die werken voor het po­ litieke bestuur. Deze benadering is natuurlijk radikaal anders dan de visie van het gemeentebestuur toen ik hier kwam.

Van Gorkom heeft het in zijn bijdra­ ge aan het boekje 'Tien Jaar Groei' ook aangestipt en deze veranderde visie gezien als een reden voor mijn vertrek. Het zou wel eens een faktor kunnen zijn j a . ..

Ik heb het als een groot verlies van bestuurlijke fleksibi1iteit gezien dat men voor mijn gevoel deze veel te enge benadering aan­ hing, die op den duur zelfs dode­ lijk gevaarlijk voor de kuituur is. Het bestuur van de kunststich­ ting heeft ook duidelijk in een reaktie op de nota Riezenkamp stelling genomen tegen die visie en de eigen verantwoordelijkheid van de kulturele instellingen be­ pleit.

In politieke kringen wordt ge­ fluisterd dat de nieuwe wethouder van kunstzaken de nota Riezenkamp voorlopig niet wil behandelen. . . . vó s.: Dat is mij niet bekend, ik vind dat in ieder geval die dis­ kussi e gevoerd moet worden.

Men moet deze zaak niet blauwblauw laten want anders dreigt keer op keer dit misverstand op­ nieuw te ontstaan. Het is een dis­ kus si e die in het westen op vele terreinen wordt gevoerd, maar die ook in Oost-Europa in hoge mate aktueel is. Daar schuilt achter de gebarsten facade van het burokratische bestuur een authentieke nieuwe kuituur, er is een opposi­ tie aan de gang van de vrije kul turele uiting tegen de van boven­ af geleide kulturele beheersing.

Ik vind dat hoogst interessant.

Ik wil nu naar de 'output van de kunststichting ze lf toe. Eet valt iedereen op dat de eerste klappers werden gemaakt met evenementen van internationale allure. Heeft de sprong van het Rotterdamse provinciale nivo naar een inter­ nationaal nivo te maken gehad met

E de poging tot afbraak van het kulture le minderwaardigheidskompleks van de stad? vds.: Jan Donia heeft daar voor wat betreft de beeldende kunst over gesproken in 'Tien Jaar Groei'. De kunststichting heeft op dit gebied geen eindverantwoor­ delijkheid, werd daardoor ook be­ lemmerd. Door middel van het aan­ koopbeleid en het organiseren van tentoonstellingen, hebben we niettemin bewust geprobeerd Rot­ terdam te ontprovincialiseren.

Het hoeft dus niet altijd te gaan om grote buitenlandse evenementen.

Het betekende wel dat er een in­ ternationale uitwisseling tot stand kwam. Op het gebied van film en letteren hadden wij wel het absolute voortouw; wij deden het of niemand deed het. Vanuit de uitgangspunten van het beleid: internationalisme, avant-garde en demokrati sering, hebben wij ons duidelijk ingekleurd op de wereld­ kaart. Wij hadden gekonstateerd dat we te maken hadden met een achtergebleven film en letteren­ situatie. Met die internationale evenementen gingen wij daar dom­ weg aan voorbij. Ik vind het ko­ misch dat de enige letterkundige van aanzienlijke importantie die ik hier in 1968 ontmoette, Bob den Uyl - toen nog miskend kritiek had op Poetry '70. Hij vond het flauwe kul dat voor een aanzienlijk bedrag buitenlandse beroemdheden werden geïmporteerd, terwijl er niets aan de letterkun­ de in de stad werd gedaan. Ik ge­ loofde dat op den duur de plaatse­ lijke situatie door dat internati­ onalisme zou worden bevrucht. Ach­ teraf zijn al die reakties als een achterstandsituatie te verklaren.

Het is een chirurgische ingreep geweest, die nodig was om duide­ lijk de vlag aan de mast te nage­ len.

Maar vind je ook dat door die evenementen de prodüktie in de stad is gestimuleerd? vds.: Niet alleen door deze festi­ vals. Wanneer een beeldend kunste­ naar bijvoorbeeld alleen maar wordt gekonfronteerd met erkenning en belangstelling van buitenlandse produkten, dan zal dat zijn werk niet gunstig beïnvloeden. Wij heb­ ben daarvoor een breder arsenaal van maatregelen genomen. We hebben gezorgd dat er stipendia kwamen en dat via Poetry betere kontakten kwamen met uitgeverijen en tijd­ schriften. Er is een letterkundi­ ge werkplaats ontstaan, waar ta­ lenten konden worden ontwikkeld.

Woutertje Pieterse zou niet zijn ontstaan zonder Poetry. Poetry zelf kan nooit de enige faktor zijn, maar het helpt mee aan het kreëren van een zelfbewust klimaat.

Precies het zelfde geldt voor de filmsi^uatie; subsidies die aan jonge filmers worden uitgereikt, de filmwerkplaats. En nu zien we dan ook Rotterdamse films op Film International. Er is nog geen spra­ ke van een landelijk of internatio­ naal nivo, maar het zelfbewustzijn en de ingangen zijn er.

Maar het toneel was en is nog steeds een moeilijke situatie. We hebben dan wel het Onafhankelijk Toneel, maar daar b lijft het rrris-i sahien wel zo'n beetje bij. vdS.: Dat vind ik van niet. De laatste maanden van mijn verblijf hier heb ik eigenlijk nog een wittebroodsperiode gekend. We hebben nog met het Onafhankelijk Toneel gebrainstormd over het opzetten van een alternatieve theaterschool.

Het kenmerkende van de situatie op het moment is dat hier nu een groot aantal toneelmensen zijn, die buiten hun bezigheden nog wat wil­ len doen met de stad. We hebben sinds het ter ziele gaan van het NRT geen traditioneel gezelschap meer in Rotterdam. De srhouwburq-

W sektor en het publiek hebben een klap gekregen.

Frans Marijnen heeft nog niet het vertrouwen gewonnen van de grote massa. Daarnaast heeft zich onge­ merkt een belangrijke theaterontwikkeling voltrokken van de kleine groep. Deze ontwikkeling heeft landelijke en ook internationale aandacht getrokken, bijvoorbeeld in Nancy.

Verder is er het Onafhankelijk Toneel. In de gesprekken die ik toen met hen heb gevoerd, heb ik ze gevraagd of ze zich werkelijk in Rotterdam wilden vestigen of niet. Zij zeiden:"We hebben net onze huizen in Amsterdam. We heb­ ben er onze werkplaats ingericht, maar als wij een aantal jaren bij jullie onze gang kunnen gaan, dan zijn we bereid onze schepen achter ons te verbranden en naar Rotter­ dam te verhuizen. Eddy Geerlings heeft toen geknokt met Rentegevende Eigendommen om iets gedaan te krijgen, maar ze hebben er zelf het hardst aan moeten trekken.

En dan is er zo'n groep als Diskus ontstaan, die in het milieu waar­ voor zij werken toch aanzien heeft gekregen, dat is iets wat je van Proloog in Eindhoven niet kan zeggen. Verder wil ik zeker de Bloemgroep noemen. En dan zijn er de F Akt produkties als onderdeel van de poging het Nederlands regisseurspotentieel te ontwikke­ len. Daar zijn toch mensen uit voortgekomen als Vermeulen.

Wintzand en Geertjan Rijnders, die nu tot de landelijke bekende regisseurs gerekend worden.

En dan vergeet ik nog de inter­ nationale projekten die opzien hebben gebaard. Als zijlijn noem ik de theaterzomerschool en de gewijzigde programmering van de Dienst Kunstgebouwen. Op allerlei gebied is er dus een andere situ­ atie ontstaan, alhoewel het tra­ ditionele publiek wellicht nog onvoldoende aan zijn trekken komt. Desalniettemin geloof ik dat met een goed beleid er best een internationaal theaterfesti­ val kan worden georganiseerd, eventueel van immigranten groepen.

Het zit er ook in dat de Lantaren een grotere rol gaat spelen in de theaterontwikkeling, dat amateurgroepen, die voortkomen uit de theaterzomerschool beter gelan­ ceerd zullen worden. Zoals de Lantaren Penta heeft gelanceerd.

Misschien moet de theaterschrijfkunst meer worden gestimuleerd,

moeten er buitenlandse deskundi­ gen werkweken komen leiden. Er valt dus nog een boel te doen. Ik hoop dat in de toekomst de Toneelraad zich zal ontwikkelen tot een professioneel produktiecentrum, zodat de kunststichting zich verder met die andere ontwikke­ lingen kan bezighouden.

I L L U S I O N

Ter afronding van dit gesprek vraag ik hem wat hem beweegt naar de meer beschouwelijke funktie var direkteur van het Sociaal Cultu­ reel Planburo te gaan. Volgens mij snappen er maar weinig mensen iets van.

Hij vertelt dat hij in interviews al herhaaldelijk heeft gezegd dat hij bij de RKS insneeuwde in ver­ antwoordelijkheden die dag in dag uit aan hem gingen trekken.

Er was geen tijd en ruimte meer voor distantie en reflektie. Al­ hoewel hij kon beschikken over een aanzienlijk reisbudget, was er geen gelegenheid meer voor oriëntatie. vdS.: Voor iemand met een funktie in de kulturele sektor is dat dodelijk. Ik kwam beneden mijn nivo te staan. Geestelijk ben ik erg toe aan dat afstand nemen.

Ik vroeg me af of ik daar nog tien jaar mee door kon gaan.

Plotseling kwam daar vanuit Rijs­ wijk dat aanbod. Ze zeiden dat ze in een formatieve fase ver­ keerden, dat ze er nog lang niet waren. Voor mij betekent dat twee punten. Ten eerste kan ik voor mijzelf de tien jaar kunststich­ ting laten bezinken en er voor mijzelf een evaluatie van maken.

Verder ga ik iets doen wat in mijn aard ligt: aan het begin staan van allerlei nieuwe ontwik­ kelingen. Ik wil graag tot het wezen van situaties terugkeren en niet alleen beheerder spelen.

Ik kom daar toch wel met de nodige frisheid binnen, denk ik. Ik heb wel een soort van Illusion over.

Illusion is in het Spaans tegelijk een zinsbegoocheling en een hoop...

S

C

H

I

E

D

A

M

O

N

T

K

E

N

T

Z

I

J

N

E

I

G

E

N

V

E

R

l

E D E N

S C H IE D A M S E BEELDENSTO RM ERS Schiedam heeft, en wie weet dat niet, zijn eigen imago te danken aan enkele eeuwen jeneverindustrie, die de sociale, maatschappelijke en stedelijke struktuur bepaald hebben.

Aan het einde van de zeventiende eeuw is daar de scheepsbouw bij­ gekomen, die steeds belangrijker werd, naarmate de jeneverindustrie terugliep. Het stadsbeeld uit het branderstijdperk onderging flinke veranderingen. De meeste molens op de stadswallen werden gesloopt, en langzaam maar zeker werd een in Nederland unieke industriestad van zijn gezicht beroofd. Elkaar op­ volgende gemeentebesturen beijver­ den zich om het verleden uit te wissen, en vooral na de tweede wereldoorlog moesten de herinner­ ingen aan "Zwart Nazareth" met zijn sociale wantoestanden, armoe­ de en alcoholisme uit de geheugens worden gebannen ten gunste van "de vooruitgang". Het verleden bestond niet meer. De stad streef­ de naar een verdubbeling van haar inwonersaantal, dus moest er ge­ bouwd worden. Nu dat is dan ook gebeurd. Maar hoe!

Het gevolg was dat de binnenstad ontvolkte en langzaam maar zeker verkrotte, geheel volgens het pa­ troon der vooruitgang. De slopers hadden een gouden tijd. In de zestiger jaren trachtten jonge Schiedammers, zich bewust van het (nog) unieke stedelijke karakter, een gedeelte van de stad, met name de Brandersbuurt, te redden uit handen van het "vooruitstrevende" stadsbestuur. Helaas was de tijd nog niet rijp om deze plannen te laten slagen. Ondanks landelijke belangstelling voor dit protest verhardde het gemeentebestuur in haar standpunt, en op een openbare hearing werden vele idealisten een ervaring rijker, en een illusie armer. Inmiddels telt de stad vele plaatsen met kaalslag. Na eerst de hele stadsvernieuwing in handen van projectontwikkelaar Empeo te hebben gegeven, probeert de stad nu via ingewikkelde juridische manoeuvres van dit contract af te komen. Ik kan alleen maar hopen, dat de binnenstad, met haar klein­ schalige en middeleeuwse straten­ plan weer volgens dit patroon met woonhuizen wordt bebouwd. Het is echter nog lang niet zo ver.

De volgende fase van industriële neergang speelde zich in 1978 af.

De werf Gusto werd gesloten. De protesten zijn verstomd en zodra men zich bij het feit had neerge­ legd, kwam er in de gemeenteraad een discussie op gang om de ge­ bouwen van de werf, die op de voorlopige monumentenlijst staan, van deze lijst af te voeren.

Een monument van de industriële revolutie, een plaats waar de ar­ beidersbeweging geboren en volwas­ sen werd, wordt nu nota bene door een socialistisch stadsbestuur op de dumplijst geplaatst. Schiedam mag kennelijk geen geschiedenis hebben. De grond is natuurlijk kostbaar, en mogelijk interessant voor een havenbedrijf. Het wachten is op de hoogste bieder. Tegen de zin van de welstandscommissie, bouwt een grote vuurwaterfabriek een enorme betonnen doos aan de rand van de binnenstad. Iedere ruimtelijke verhouding is zoek.

Nauwelijks tien jaar later blijkt de fabriek niet rendabel. Sloop is echter zo kostbaar, dat dit wel niet zal gebeuren. Een groots mo­ nument van kortzichtigheid. De ge­ meente zelf bouwt vooruitlopend op de nieuwe skyline van Schiëdam haar nieuwe stadskantoor. Plannen voor parkeergarages, een doorbraak door de oude binnenstad, plus een metrolijn halen het gelukkig niet.

Voorlopig althans. Het inwoners­ aantal van Schiedam loopt terug.

Grootse plannen in de zestiger ja­ ren gemaakt, blijken te hoog ge­ grepen .

Het voorafgaande diende als inlei­ ding, als situatieschets, rond datgene, wat zich de laatste maan­ den heeft afgespeeld met betrek­ king tot het stedelijk museum met als hamvraag:"Schiet het museum van Schiedam te kort bij het ver­ vullen van zijn taak ten opzichte van zijn eigen burgers". Nu is in Nederland de discussie over de taak van de musea in volle hevig­ heid aan de gang, en dat is ook hier niet onopgemerkt gebleven.

Het heeft geleid tot diverse ar­ tikelen en verhandelingen voorna­ melijk binnen socialistische kring.

Kernpunten daarin zijn de vragen, of de direkteur en de staf te wei­ nig toeschietelijk zijn in het or­ ganiseren van tentoonstellingen die de gemiddelde burger op het lijf zijn geschreven, of waarin die burger zelf betrokken wordt.

Allemaal vragen die best zinvol zijn, en waarover gediscussieerd moet worden. De pogingen van de socialisten om op het museumbeleid greep te krijgen, zijn dan ook steeds intensiever geworden, en niet alleen daarop: ook de stich­ ting Schiedamse Gemeenschap en de plaatselijke theaters mogen zich verheugen in hun belangstel­

gewijd opgebouwd hebben, moet plaats maken voor nieuwe "idealen" die nogal in het oog lopend modi­ eus en trendmatig zijn. Toegegeven, de ontwikkelingen en de beleids­ lijnen van het museum mogen hiaten vertonen, de nu aangedragen oplos­ sing is weer de oude: het weggooi­ en van het kind en badwater tege­ lijk. Natuurlijk roept iedereen dat het wel zo'n vaart niet zal lopen.

Ik echter neem de voorstellen tot afbouw wel degelijk serieus, en zie deze aktie niet alleen als aanjager voor de komende beleidsdiscussie rond het museum. Het ste­ delijk museum herbergt een collec­ tie archeologisch en historisch materiaal en het "nationaal" ge­ destilleerd museum. De nadruk ligt echter op de collectie beeldende kunst van na de tweede wereldoor­ log, en het tonen van werk van jonge Nederlandse kunstenaars. Het meest opvallende onderdeel van de collec­ tie is die van de Cobra groep, waarop de aandacht nu wordt geves­ tigd. Het feit alleen al dat vrij recente beeldende kunst kennelijk zoveel waard is, vormt in veler ogen het bewijs van het elitaire kapitalistische karakter. Als Appel en Corneille Schiedammers waren geweest, had men dan over­ eenkomstig gereageerd? We mogen ons gelukkig prijzen dat onze stad een dergelijke collectie in bezit heeft. De waarde in geld uit­ gedrukt, is natuurlijk relatief. ling. Na de oorlog hebben de so­ De nadruk die er op deze wijze ge­ cialisten in belangrijke mate bij­ legd wordt, wekt bij velen de in­ gedragen in de totstandkoming van druk dat kunst pas kunst is als met het stedelijk museum. Dit uit­ ontzag de marktwaarde wordt vermeld. gaande van de filosofie, dat de Het hanteren van dergelijke (finan­ arbeider uit zijn culturele iso­ ciële) maatstaven is nogal demago­ lement moest worden verlost, en gisch, om niet te zeggen goedkoop, zich daarna, bewust van zijn eigen omdat dit alles niets zegt over de mogelijkheden, kon gaan bezighou­ wezenlijke betekenis van kunst. den met zaken die tot nu toe voor Overigens zou in geval van veiling slechts een kleine groepering van de collectie hetzelfde finan­ toegankelijk waren geweest. De ciële argument ook andersom ge­ ontwikkeling van de maatschappij bruikt kunnen worden, in die zin is echter sneller gegaan, de dat het alleen dankzij een goed kloof is even groot gebleven, mede verzamelbeleid mogelijk is om door de snelheid waarmee de beel­ 4 miljoen op tafel te brengen. Met dende kunst reageerde op maat­ die bedoeling is het echter nooit schappelijke ontwikkelingen. Het gekocht. Datgene wat wij kunst noe­ wantrouwen ten opzichte van kunst men, ontstaat uit de condities die en kunstenaar is gebleven, ten een bepaalde samenleving schept. minste, het heeft er alle schijn Kunst is de weerspiegeling daarvan van. Het hoogtepunt, of liever ge­ en de plaats van confrontatie is zegd, het dieptepunt in deze ont­ het museum. Ook het Schiedams mu­ wikkeling is de mening van Hans seum moet die taak blijven kunnen Konings en Hans Bakker, twee vervullen. Namelijk het informeren jonge socialisten, die in een kran­ van mensen over de tijd waarin ze tenartikel van 20 februari het leven. Het museum wordt nu aange­ idee lanceerden om de collectie wezen als zondebok voor het niet van het museum maar te verkopen, goed functioneren, of het ontbre­ (geschatte waarde van de cobracolken van andere hoognodige voor­ lectie F1. 4 miljoen). Het zou dan zieningen in de stad. Alleen wor­ mogelijk worden om van dat geld in den ze niet op de rücksichtlose de stad diverse wijkcentra op te wijze opgelost of aangepakt als richten. Het museum zou dan in hun thans door een stel doordravers ogen moeten verdwijnen, en als aangedragen. Of om het eens an­ buurthuis of cultureel centrum kun­ ders te zeggen - voor Schiedam nen gaan fungeren. Citaat:"Schiedam trouwens zeer aktueel - je kunt is een arme en dus a-culturele stad, slopen, maar ook renoveren. waarom zouden we er dan nog een mu­ Maatschappelijk relevante zaken, seum op na houden?" de betrokkenheid van de burger En passant wordt voorgerekend dat bij zijn stad. Confrontatie met • iedere museumbezoeker F 1 . 20,zijn eigen situatie, bewustwor­ aan gemeenschapsgeld kost. Ik vind dingsprocessen etc., dit alles het verschrikkelijk dat de grote zijn zaken die best ruimere aan­ arbeidersgemeenschap in Schiedam dacht binnen het museum kunnen door hun partij op deze wijze al­ hebben. Alleen ontkenning en leen maar in haar rol wordt beves­ minachting voor wat je als gemeen­ tigd. De inspanningen van de oude schap hebt verworven, is zelfmoord rooie rakkers lijken tevergeefs, met medebrenging van je eigen graf­ immers, wat zij zorgvuldig en toe­ krans .

Sjef Henderickx.

Voor C*B. Vaandrager Is het waar dat jij, de vriend van mijn jeugd, je wilt wreken op mij? Er wordt verteld dat je gewapend gaat. Ik staar in het duister en overdenk je lot* - Mijn god.

Ongeluk bloedend op de maasbrug weet ik in de mist de stad en het gesternte van die stad : spieren, beursberichten, zweet

1961

14 mei 1940 De aon schijnt en de lucht is blauw Het is druk in het Kralingse bos Het gras is awart van de mensen We hebben dekens en drinken bij ons Mijn tante heeft geelzucht en slaapt Mijn ooms zeggen niet veel Boven de stad is de lucht vuurrood Be mensen staren naar de gloed De plas is rimpelloos en leeg In het maanlicht lopen we naar huis Het is een zachte avond De Jericholaan staat in bloei HANS SLEUTELAAR WERD I N 1 9 3 5 GEBOREN TE ROTTERDAM. I N DE JAREN Z E S T I G WAS H I J , MET ARMANDO, VERHAGEN, EEN VAN DE VOORVECHTERS VAN HET R EA L I S ME I N DE P O E Z I E . S I N D S D I E N BEWAARDE H I J . A L S DEZE GEDI CHTEN Z I J N AFKOMSTI G U I T ' SCHAARS L I C H T ' , DAT D I T VOORJAAR V E R S C H I J N T B I J

C . B . VAANDRAGER EN HANS D I C HT E R HET S T I L Z W I J G E N .

DE B E Z I GE B I J

I N DECEMBER VAN HET VORI G JAAR R EI SD E ROMMERT BOONSTRA DOOR M E X I C O : A AR DB E V I N G E N, I N D I A N E N , CHRI STENDOM, ARMOEDE, AUTOBUSSEN, DOODS­ KOPPEN, CULTUUR. EEN R E I S V E R S L A G .

Waar de Azteken hun slachtoffers de harten uit de nog levende l i j ­ ven rukten, proberen hun nakome­ lingen godenbeeldjes aan de man te brengen. Mexico. We staan boven op de piramide van de zon tussen de immense ruïnes van het oeroude Teotihuacan, 65 meter hoog boven de aarde. "Een gebouw van tijd gemaakt", zoals Mexico's literai­ re gigant Octavio Paz schreef.

De vier zijden stellen de vier zonnen of era's van de wereld voor en de trappen zijn dagen, maanden, jaren en eeuwen. Het platform op de top is de plaats waar godenen mensenwereld elkaar raken. Elke vorm en elke trede heeft hier zijn eigen speciale betekenis. Boven­ op het gestolde wereldbeeld van de Azteken kijken we naar de we­ reld om ons heen. Vanaf een vol­ maakt geordende berg staren we over een volmaakt ongeordend landschap van zand en cacteeën.

De pyramides: het leven terug­ gebracht tot een geometrisch stel­ sel. Hier heerst de macht van de rede, maar dan wel een rede die gevoed werd met bloed. Tijd en ruimte zijn hier relatieve begrip­ pen. De twintigste eeuwse werke­ lijkheid heeft opgehouden te be­ staan. Door een spleet in de tijd kijken we naar het verleden.

Teotihuacan, even ten noorden van Mexico-city. Voorzichtig dalen we de eindeloze rij treden af, bang om als laatste offer de geschiedenis van deze bloeddorstige reus in te gaan. Langs de "Straat van de doden" terug naar de bushalte der levenden. De zon gaat net onder als we in de bus stappen. De chauffeur grijnst vriendelijk, maar zo gauw het gevaarte rijdt, verandert hij als bij toverslag in een hartstoch­ telijke snelheidsmaniak voor wie een mensenleven even weinig telt als voor zijn Azteken voorvaderen.

Maar dat hadden we al verwacht.

We zijn nog maar vijf dagen in Mexico en kunnen nog weinig stel­ ligs over het land mededelen, maar één ding is volkomen duidelijk: de buschauffeurs zijn uiterst bekwame, maar daarom niet minder gevaarlij­ ke. neuroten. Ze rijden als gekken.

w

Vooral de bestuurders van stadsbus­ sen zwepen zichzelf op tot wanho­ pige prestaties. Met één hand scheuren ze kaartjes, nemen ze geld aan, geven ze wisselgeld terug en schakelen ze (want de bus staat echt niet stil onder die handeling­ en) en met de andere maken ze ex­ pressieve gebaren die de medeweg­ gebruikers aan de kaak moet stellen.

Intussen schijnen ze ook nog te sturen. Bovendien staan de voeten van de chauffeur geen moment stil.

Ze geven plankgas, of staan boven op de rem. Een tussenoplossing lijkt niet te bestaan. Een gat van een meter tussen de bumper van de bus en die van een auto voor hem kan al aanleiding zijn tot een krachtdadige snelheidsexplosie ge­ volgd door een noodstop. De passa­ giers proberen het op die manier verstoorde kosmische evenwicht te herstellen door zich voortdurend in tegenovergestelde richting te bewegen. Voorzover bewegen tenmin­ ste mogelijk is in ruimtes die uit­ puilen van het mensenvlees. Zelfs de treeplank is meestal bezet.

0 bussen van Mexico: in een bommen­ werper op oorlogsmissie zit je rus­ tiger. Bovendien is de vijand dan duidelijk geïdentificeerd. Je weet

tegen wie je vecht. De buschauf­ feur heeft daar geen idee van.

Waarschijnlijk knokt hij alleen maar tegen de macho-man in zich zelf. En dat die strijd hevig kan zijn, bewees een artikeltje in The News, Mexico's engel stall'ge krant Daarin werd gemeld dat 9 mensen stierven en 57 gewond raakten, toen een van manlijkheid vervulde bus­ chauffeur een wedstrijd aanging met een trein. De bus werd 150 me­ ter meegesleurd, voor hij wilde toegeven dat hij had verloren.

0 bussen van .Mexico. Ze zijn er in alle soorten en maten. Bont be­ schilderd en voornaam gelakt, bloedheet en airconditioned, kippenbussen vol Indianen op weg naar de markt en luxe touringcars die je bijna nonstop van het ene einde van Mexico naar het andere einde vervoeren. Mexico barst van de bus­ sen. Zelfs in de kleinste stadjes kun je busstations vinden die meer op Schiphol lijken dan op bus­ haltes.

Iedere uithoek kun je met de bus bereiken, in dit fantastische, uitzinnige, betoverende en mee­ slepende land. Dit land waar je, hoe dan ook,van gaat houden; daar helpt geen chauffeurtje-!ief aan.

Intussen naderen we Mexico-city al weer. De stad ziet er vreemd donker uit. Het licht is uitgeval­ len. Miljoenen inwoners van de op meer dan twee duizend meter hoog gelegen stad hebben kaarsen te­ voorschijn gehaald. Als ik later op de avond een krant koop, blijkt dat er een aardbeving heeft ge­ woed. De ergste in twintig jaar.

Terwijl wij naar beneden keken van de pyramide van de zon, stond Mexico-City op zijn grondvesten te trillen. De krachten van de natuur laten zich niet temmen in dit woeste land. De mens is er niet de rechtmatige bezitter van, hij wordt er geduld, meer niet.

Hij mag er geduldig lijden, moei­ zaam de grond bewerken en dan even arm sterven als hij geboren is.

Want ondanks het feit dat de eco­ nomie de snelst groeiende is van die van heel Latijns-Amerika, is Mexico naar onze maatstaven geme­ ten, doodarm. Een groot deel van de bevolking woont in nauwelijks meer en soms minder dan kippen­ hokken. Het doet vaak pijn om naar die armoede te kijken, maar net doen alsof hij niet bestaat, is je hoofd in het zand steken.

Je kunt er net zo min omheen als om de overweldigende piramides en de pracht van grote delen van Mexico-City. Uit je beschutte po­ sitie van welvarende toerist kun je toekijken en je schuldig voelen, maar dat heeft weinig zin, omdat het probleem er niet mee is opge­ lost. Aan de andere kant kun je ook proberen je in die armoede te verdiepen. Niet dat dat het probleem oplost, maar het helpt in ieder geval wel om het toe­ gankelijker te maken. Niemand heeft dat waarschijnlijk zo creatief gedaan als de Amerikaanse socioloog Oscar Lewis, door vier kinderen uit één en dezelfde fa­ milie hun levensverhaal te laten doen. "De .kinderen van Sanchez (The children of Sanchez, Penguin Modern Classics) is een tribuut

aan de armen van Mexico, die vol­ gens Lewis ondanks al hun tekort­ komingen en zwakheden de echte helden van het land zijn, omdat zij de prijs betalen van de in­ dustriële vooruitgang van de natie.

Op ontroerende wijze maakt hij het lompen-proletariaat van de grote stad zichtbaar als zeer menselij­ ke medebewoners van één en dezelf­ de planeet. Het zijn mensen, die van hun oude cultuur beroofd zijn, maar nog niet kunnen profiteren van de nieuwe. Ze lijden in de schaduw van de wolkenkrabbers.

Later zien we hoe de armen op het land leven. Na een aantal dagen Mexico-City besluiten we namelijk naar Oaxaca te gaan,- één van de plaatsen waar de Indianen hun stempel nog sterk op Mexico drukken. Wij rijden erheen (met de bus natuurlijk) door een einde­ loze woestenij vol scheuren en cacteeën. Miljoenen cacteeën bij elkaar, dat is een heel ander ge­ zicht dan eentje in de hoek van een plantenbak. Het Indiaanse zuiden. Hier liggen nog plaatsjes, leven nog stammen, die doen alsof de Spaanse verovering nooit heeft plaatsgevonden. Ook hier armoede, maar een die verzacht wordt door door een buitengewoon kleurige cul­ tuur en door een gevoel van ver­ bondenheid. Als we Oaxaca binnen­ rijden, is het heel diep in de nacht, maar op het plein midden in het stadje is het nog een drukte van belang. Daar komen, zoals in elk stadje van Mexico, de bewoners samen om rond te hangen, elkaar te ontmoeten en feest te vieren. We vinden snel een hotel. Er blijken Indianen op de trap te slapen, want morgen is het marktdag. In groten getale zijn ze naar Oaxaca gekomen om hun spullen aan de man te breng­ en. Markten: ze zijn een heden­ daags hoogtepunt van de Mexicaanse cultuur. Alle kleur die het land kan opleveren, ligt hier uitge­ spreid op de grond en op tafels.

Alles is hier te koop, van de

plastic jasjes met namaak bontkra­ gen, waar de Mexicanen zo gek op lijken te zijn, tot de volmaakte weefsels, die door de vrouwen in de dorpen worden gemaakt. In prijs verschillen ze niet veel. Wat. sfeer betreft, is er een wereld van verschil. Hier openbaart zich Mexico's gespletenheid. De grote massa, die in naam van de vooruit­ gang plastic kiest boven handgeweven wol en een minderheid die pro­ beert oude tradities te handhaven en tot nieuw leven te brengen. Maar die minderheid is hier niet zo klein als in vele verge!ijkbare landen. Het Indianendom is stevig genoeg gegrondvest in Mexico om een factor van enige betekenis te kunnen zijn. Het is bovendien een factor, die wellicht nog belangrijker kan worden, want er is een on­ verwachte bondgenoot opgedoken: de toerist. Terwijl de Westerse cul­ tuur belangrijke impulsen heeft gegeven aan een golf van eenvormig­ heid, die over de hele wereld sloeg, komt er nu langzamerhand een tegen­ stroom op gang. De toeristen, in Mexico vooral Amerikanen, willen wel eens iets anders dan thuis. En waar dat andere in Nederland Volendam is, zijn het in Mexico de Indianen.

Zodoende houdt het buitenland te onzent tradities in stand, die in feite niet meer zijn dan lege omhul­ sels, maar in Mexico leefwijzen, die nog heel diep in het volk verankerd liggen. Leefwijzen, die nog heel diep in het volk verankerd liggen.

Leefwijzen, die nog een eigen dyna­ miek in zich hebben. Wat de Indianen aan handwerk produceren, is nog steeds fantastisch. Je kijkt je ogen uit. Maskers, aardewerk, kleding, keramiek, alles is in ruime mate voor handen. En dan niet als iets wat speciaal voor de toeristen wordt gemaakt, maar als iets dat altijd al bestond en nu gelukkiger­ wijs ook nog aan toeristen kan wor­ den verkocht. En voor krankzinnig lage prijzen, hoewel de beroepsmop­ peraars niet aflaten om ons voor te

houden, dat het een paar jaar gele­ den allemaal nog veel goedkoper was.

Na Oaxaca trekken we naar het noor­ den. Queretaro, Guanaguato: prach­ tige, uit Spanje overgepotte stadjes, waar het goed toeven is op de pleinen en waar je prachtige feesten kunt meemaken. Geen dag zon­ der feest in Mexico en geen feest zonder dansen en muziek. Het aan­ grijpendste gebeuren is wellicht de dag van Maria van Guadeloupe, waarop herdacht wordt dat de heilige maagd verscheen aan een eenvoudige Mexi­ caanse boer. Toen de priester zijn verhaal niet wilde geloven, ging hij een dag later naar dezelfde plek terug, waar hij Maria voor de eerste maal gezien had, en ontving toen van haar een doek met haar afbeelding.

Nu kon niemand meer twijfelen en de maagd van Guadeloupe werd de popu­ lairste maagd van heel Mexico.

We gingen terug naar Mexico-City om haar feest bij te wonen rond de basiliek. De Indianen dansten al van 's morgens vroeg af toen we aankwamen en ze zouden nog tot 's avonds door gaan. Hier en daar bewogen zich mensen op hun knieën door de menigte. Soms waren ze over grote afstanden gekomen, in deze nederige positie. Eén man had kus-, sentjes om zijn knieën gebonden, anderen hadden die voorzorg niet genomen. Kleur., muziek, dans, the­ ater, Mexico was weer even voor honderd procent een Indianennatie.

32 doden die dag, bij de basiliek, ongetwijfeld in God ontslapen en regelrecht ten hemel gevaren.

Mexico, Mexico, waar de mensen op Allerzielen pi knikken op de graven van hun gelieven, waar in Guanagua­ to de uitgedroogde lijken in rijen ter bezichtiging staan opgesteld bij het kerkhof, waar doodskoppen liggen op de markten tussen de geneeskrachtige kruiden. Mexico, je leeft dicht bij de dood, maar ook heel dicht bij het leven.

KANAMEH0.24

INSOMNIA

Elke nacht liggen massa's mensen die de slaap niet kunnen vatten in hun meer of minder komfortabele bedden. Ze willen wel, maar kunnen niet. Natuurlijk kan dat iets te maken hebben met de kwaliteit van matras, beddegoed of bedgenoot.

Meestal is slapeloosheid echter een vorm van geestelijke onrust.

Zelfs ik, die meestal goed kan slapen en elke ochtend boekwerken vol kan schrijven met wonderbaar­ lijke dromen, verkeerde laatst in die vervelende toestand. Ondanks het beroemde erotische slaapmiddel, wilde de slaap niet komen. Lezen biedt vaak een oplossing, liefst een wetenschappelijk werk in een taal waar je een hekel aan hebt.

Of de indeling van het telefoon­ boek 78-79 veranderen, zodat het weer te gebruiken is.

In vroeger jaren bezat ik een prima methode om binnen afzienbare tijd in slaap te vallen. Dan ging ik in gedachten dat gedeelte van de Nieuwe Binnenweg af, waar ik dage­ lijks boodschappen moest doen. Ik vroeg me af wat voor een nering zich bevond op het adres waar zich sinds enkele weken of maanden een ander bedrijf had gevestigd. Het is niet meer te doen; het wisselt zo snel, bijna per week.

Gelukkig vond ik een prachtige oplossing: kanarie-boekje no. 24.

Omdat ik een sociaal voelend mens ben, volgt hier een bloemlezing uit dit geacheveerde werkje: Een methode Het spreekt vanzelf dat iemand die het in zijn'macht heeft om te gaan zitten en dan meteen een goede tekst te schrijven, een voorsprong heeft op anderen. Die voorsprong wordt u hier verschaft door u een methode in handen te geven die u het opstellen buitengewoon gemakke­ lijk maakt.

1 Punten verzamelen.

Welke zijn de punten die onder woorden gebracht moeten worden?

Meestal zal het mogelijk zijn daar een kort lijstje van te ma­ ken.

2 Punten rangschikken.

3 Termen verduidelijken." Men is zo gewend aan technische termen en de bijzondere uitdruk­ kingen van het vak waarin men da­ gelijks verkeert , dat het je soms ontgaat hoe vreemd die voor andere mensen kunnen zijn. Daarom moet men er in het bijzonder op letten dat men aan de greep van de vakuitdrukkingen ontkomt. Het is opmerkelijk dat juist de minst betekenende mensen het meest vast houden aan het gebruik van hun vaktermen. Dat is te verklaren: zij weten en kunnen zó weinig dat ze zich maar vastklemmen aan de meest onnozele kennis die zij op een ander voor hebben. Dan zijn er mensen van een zo sterk egoistische aanleg dat zij zich een­ voudig niet kunnen en ook niet willen verplaatsen in de toestand van iemand die niet in hun krin­ getje is opgevoed. Ten derde is er een verouderd type geleerde, die vindt dat zijn wetenschap uitsluitend een speelterrein voor hem en zijn kollega's is.

4 Mensen lezen vluchtig.

Dit moet u telkens weer bedenken voor u tot het uitwerken van uw punten overgaat. U mag er niet op rekenen dat de bedoeling van uw woorden bestudeerd zal worden. Uw lezers wijden er hoogstens een paar sekonden aan. Het is nu een­ maal een feit dat de meeste men­ sen er niet toe te brengen zijn zich behoorlijk in een tekst te verdiepen. Hebt u zelf wel eens uw verzekeringspolis van a tot z doorgelezen? Hoeveel mensen heb­ ben zich op de hoogte gesteld van de plichten die zij op zich namen alvorens zij hun handtekening on­ der hun trouwakte zetten? (geluk­ kig maar!) Neen, notitie nemen van mededelingen is niet ons sterkste punt. Daarom: gebruik woorden die een kind kan begrij­ pen! Vroeger deed men dit juist niet. Men wilde zich vooral mooi en deftig uitdrukken. Want men wilde toch tonen dat men tot de ontwikkelde klasse behoorde. Van die oude gewoonte is nog veel blijven hangen. Daar moeten wij van af. Het publiek leest tegen­ woordig de krant, spaart Animo-

zegels en vormt De Grote Verbrui­ ker. Het is tot hen dat wij onze woorden richten. Maar wij hoeven niet te proberen indruk op hen te maken door geleerdheid of deftig­ heid. Daar zijn zij niet op ge­ steld.

Abakadabra.

In de laatste jaren is het mode geworden om voor alles en nog wat letterkodes te gebruiken. Wij zijn.opgescheept met Nira en Ges­ tapo en Bibabo en Foefifa en het is een hopeloze rommel. Natuur­ lijk is dit inefficiënt want het dwingt mensen om naast de levende talen er nog een kunsttaal bij te leren.

Voetangels en klemmen.

Het kost erg veel moeite om ie­ mand iets uit te leggen dat u zelf niet begrijpt... Dus laat uw onderwerp u eerst klaar en helder voor de geest staan, voor u pro­ beert het anderen mede te delen.

Wees over het algemeen spaarzaam met uw vreemde woorden. Onze Ne­ derlandse taal is één van de rijkste en soepelste talen ter wereld. De woorden die u nodig hebt, zijn daar meestal wel in te vinden. Wanneer u twijfelt aan de juiste betekenis van een woord zoek het dan op in een goed woor­ denboek. Houdt altijd een woor­ denboek bij de hand wanneer u iets op schrift stelt. Houdt u in het algemeen aan de regel: ga niet zitten peinzen op dingen die u kunt opzoeken.

Wie goed wil schrijven, moet veel lezen.

Met dit opschrift is eigenlijk alles gezegd. Maar laat ik, om even verder uit te weiden, hier­ bij voegen: lees vooral kranten.

Wanneer u veel leest, krijgt u ook de beschikking over meer woorden."

Mochten er lezers zijn die nog steeds niet in slaap gevallen zijn, dan raad ik ze aan: schrijf eens een verhaal volgens deze methode tijdens een slapeloze nacht.

Quod erat demonstrandum.

Simone M. Dettmeijer (met dank aan A. Rodrigues)

THE SCENE met S.Vitriola I N DONKERE HOEKJES V I N D J E , ALS JE GOED K I J K T EN N I E T T E ­ VEEL GEDRONKEN H EBT , DE HEER W . P . , HEEFT EEN E R F E N I S GE­ KREGEN EN B ET AAL T S I N D S D I E N A L L E DRANKJES CONTANT. DE DRI EHOEKSVERHOUDI NG K . M . - P . R . V . T . I S OOK N I E T MEER WAT HET GEWEEST I S . K . M . HEEFT Z I C H OP L . B . GESTORT, D I E NA EEN ONTWENNINGSKUUR OVERDREVEN MONOGAAM GEWORDEN I S . A F ­ WACHTEN MAAR. WAS H . H . Z I E K ?

OF ZAT H I J VOOR DE LOL OP DE W . C. MET EEN ONBEKENDE BLON­ D I N E ? R . B . MAAKT W E I N I G KANS OP EEN BEZOEK VAN DE FEL I C I T A D I E N S T S I N DS H. I S AFGEWEZEN ALS P O T E N T I Ë L E VERLOOFDE. R . B . WORDT W E K E L I J K S G E S I G N A ­ LEERD I N HET NOORDEN, ALWAAR H I J Z I J N EX BEZ OEKT , DE ALOM BEKENDE EN BEWONDERDE G . S . , DE A M I G A DE MUSI CA VAN R . Z .

DE V E R S C H R I K K E L I J K E KRUKKER HEEFT A L L E REMMEN LOS GEGOOI D, MAAR HOUDT Z I C H R E D E L I J K STAANDE, D A N K Z I J Z I J N V E R B L I J F IN HUIZE WIJNSTAART. F . V .

S C H I J N T NOG STEEDS N I E T TE WETEN WAT NEUKEN I S , H I J SPAART VOOR EEN PROTHESE. DE BEROEMDE H . W. , HANDELAAR I N OOSTERSE A R T I K E L E N , I S N I E T MEER ZO F EO DAAL . NEEMT Z ELFS Z I J N HUI SHOUDSTER MEE U I T , MAAR DAT ZAL WEL I E T S TE MAKEN 'HEBBEN MET HAAR ACHTERNAAM. TE VEEL H I N D E R L I J K AANWEZI G I S I . V . E . , D I E EEN WARE P E R S O N I ­ F I C A T I E I S VAN Z I J N F A M I L I E ­ NAAM. WI LDE VOOR Z I J N V E R J A A R ­ DAG EEN VRUCHT VAN DE TAXUS VRAGEN, DOCH NI EMAND VOELDE ER I E T S VOOR. TENSLOTTE I S DAT "WATER NAAR ZEE D RA G E N" . J . K .

I S BEST L I E F . DAG J . K . B I J N A VERGETEN: G . S . HEEFT Z I C H I N ZAKEN BEGEVEN. H I J HEEFT VOLGENS B . C . TROUWENS OOK AL I E T S MET HET "RODE G E V A A R " , DE A M A N I TA MUSCARI A I N O P T I M A FORMA. H . M . I S WEER EENS I N HET LAND. D U I D E L I J K TE Z I E N DAT DE HAARLENGTE N I E T I S AAN­ GEPAST AAN DE BESCHAAFDE OMGE­ V I N G WAARIN H I J Z I C H T I J D E L I J K B E V I N D T . B . M . KAN AF EN TOE N I E T GOED EN I S AAN HET KUREN. LAAT Z I C H OOK N I E T MEER V E R L E I ­ DEN TOT E E T P A R T I J E N B I J L . L .

DE Z I E L I G H E I D S P R I J S GAAT NAAR W. K . . H I J I S TOTAAL OVERSPANNEN EN MOET Z ' N L I E V E N A A I S T E R M . V D . D . OP GEREGELDE T I J D E N AFSTAAN AAN P . R . L I E V E C . D . G .

BEN JE ER NOG STEEDS VAN OVER­ T UI G D DAT HET EEN LUXE I S OM GEEN AFWASMACHINE TE HEBBEN? HEEFT ER IEMAND EEN GROTE T ED D Y- BEER TER OVERNAME? D I E VAN W . S . I S B I J N A V O L , M I S ­ SCHI EN I E T S VOOR C . V D . A . ?

WAAR B L I J F T HET BELOOFDE E T E N T J E , G . R . ? NOG BEDANKT NA­ MENS DE P A D D E S T O E L E N V E R E N I GI NG .

-**v -*«4 •-**« ^»*# -s« ♦ «•< * * *

*

<**#»«*««♦*& •***♦*«#•**««.^,Jl^r *rT? .< **•> ****»•*<*»#% *>«& sm ■* nw* •.■■« . » * - i *. «

»

* * • » j f **?

(

I ■ Als ze de deur openduwt vertrekt haar mond tot een glimlach di-e haar rentree iets van triomf moet geven. Sinds haar huwelijk is ze niet meer in het café geweest; de jaren daarvoor kwam ze er dagelijks. Acht jaar geleden is ze getrouwd en naar een dorp in Zeeland verhuisd, waar haar man een botenwerf begonnen was. Sindsdien komt ze alleen nog voor familiebezoek in de stad. De vrienden, die haar in het begin van haar huwelijk hebben opgezocht, zijn na verloop van tijd weggebleven en daar­ na heeft ze het kontakt met hen verloren.

Nu lijkt alles nieuw, na jaren van afwezigheid. In het café heerst een doodse stilte. Ook dat is nieuw. Meneer Martin, de oude kroegbaas, waar­ van ze zich herinnert dat hij Dostojevsky in het Russisch leest, staat met zijn rug naar de ingang en kijkt niet op als ze binnenstapt. Achterin het café zitten enkele gasten die haar zwijgend opnemen, terwijl ze naar de tapkast loopt. Ze ziet niemand van vroeger. Toch wijkt de glimlach niet van haar gezicht.

Eindelijk draait de kroegbaas zich om en kijkt haar zonder blijk van herkenning aan.

"Wat mag het zijn? Mevrouw?" zegt hij kortaf, in twee zinnen.

"Zou hij me werkelijk niet herkennen?", vraagt ze zich af.

Ze zegt:"Heeft u nog altijd die heerlijke witte wijn?"

Hij zet een glas voor haar neer, dat hij met een vochtige doek heeft schoongeveegd en houdt met trillende hand de fles erboven. Hij morst, de wijn vloeit over de oude, verweerde tapkast, net als vroeger.

"Geeft u die jongens ook maar wat", zegt ze, met een gebaar naar de gasten achterin het café.

Meneer Martin hoort haar niet, of doet alsof, en gaat verder met het oppoetsen van de glazen. De glimlach verdwijnt van haar gezicht. Haar hand beeft als ze haar glas op pakt en naar haar mond brengt. Ze schrikt op, achterin wordt een stoel verschoven en iemand roept luid door de holle stilte van het smalle café:"Iets té goed van mevrouw!"

Ze zet haar glas neer en kijkt naar degene die geroepen heeft. Ze herkent hem: Frans. Met een katachtige beweging springt hij op van zijn stoel en loopt naar de tapkast. Als hij naast haar staat zegt hij tegen de kroegbaas:"Iets te goed van mevrouw, meneer Martin".

"Van Maya", zegt ze.

Frans kijkt haar aan, ze ziet dat hij twijfelt, maar dan roept hij luid:"Hé Maya!"

Eindelijk heeft iemand haar herkend. Ze is nog niet vergeten. De glimlach verschijnt weer op haar gezicht. De kroegbaas kijkt ongelovig van Frans naar haar, terwijl hij mompelt:"Maya, Maya? 0 Maya!"

Dan geeft hij haar een natte hand.

"Ik dacht dat niemand me zou herkennen", zegt ze.

“Je ziet er anders onherkenbaar uit", zegt Frans.

Hij bekijkt haar, taxeert de bontmantel om haar schouders, de sieraden om haar hals, de dure leren tas die ze in haar hand houdt.

Ze maakt een halve draai met haar lichaam en zegt:"Van mijn mi 1jonai r!" . De deur gaat open en een hele stroom gasten komt tegelijk het café binnen. Ineens is het heel erg druk, de zaak is bijna vol. Ze drukt handen, zoent wangen en deelt drankjes uit. Iedereen van vroeger is er nu; een hoop 'nieuwe gezichten ook. Er komen gasten om haar heen staan. Haar rekening loopt behoorlijk op, maar ze heeft genoeg geld om voor iedereen te betalen. En anders kan ze Willem, haar man, bellen, hoewel die haar verboden heeft hier te komen. Gekke Willem met zijn botenwerf en zijn Zeeuwse vrienden. Hij kan haar toch niet eeuwig op­ sluiten in dat gat.

Nee, dan hier, iedereen wordt bij zijn voornaam genoemd, ze kennen elkaar allemaal. Ze geniet van de aandacht die ze haar geven. Niemand vraagt waar ze woont, of waar ze al die jaren geweest is. Het is vol­ doende dat ze er is. En iedere keer loopt haar hart over van vreugde als er iemand bij haar komt staan die haar nog van vroeger kent.

Heerlijk! Ze krijgt het er warm van. Ze trekt de bontmantel uit en legt deze over een stoel. Haar tas laat ze voor haar op de grond vallen.

God, wat is het hier gezellig. Ze bestelt voor de hele zaak een rondje.

Meneer Martin wist zich het zweet van zijn voorhoofd. Zo druk is het in

tijden niet geweest. Hij beeft erger dan vroeger. Ze hoort dat hij ermee op zal houden, en dat mèt hem het café zal verdwijnen.

Frans, die ze een tijdje niet gezien heeft, komt plotseling tevoor­ schijn. Hij gaat op een stoel staan en roept boven het lawaai van het café uit:"Maya Maya Maya!"

De hele tent neemt zijn kreet over. Ze wordt er verlegen van, maar tegelijk is ze het stralende middelpunt, zoals ze daar staat, een glas in de hand, haar blozend opgewonden gezicht, een vrouw van veertig, een beetje te dik misschien. Maar dat hindert nu niet. Op haar borst schitteren haar sieraden, kadoos van Willem. Iemand maakt van de drukte gebruik om in haar billen te knijpen en roept:"Jetsnie plotskie kets".

Meneer Martin, die een Rus meent te horen, glundert achter zijn randloze bri 1.

De kreet met haar naam stopt nog vrij onverwacht, de gesprekken worden hervat. Wat hebben ze elkaar veel te vertellen. Hoe gaat het met die en die? 0, die. 0 ja. Nee. Maar. Ze drinkt; drinkt. Het is haar ver­ boden te drinken, door Willem, door de dokter. Maar niemand die haar hier ziet.

"Is er iemand die mij ziet?" vraagt ze.

"Nee, niemand".

Ze staart in het geel achtige vocht, dat door haar licht bevende hand in het glas heen en weer deint, als een troebele zee. Zeeland.

Ze moet er niet aan denken, de mosselbanken, het water en de eindeloze polders. Als ze opkijkt ziet ze mannen in witte jassen, die haar goedmoedig, doch streng aankijken. Hoe komen die nu plotseling hier?

Ze voelt zich ineens vreemd te moede in dit rokerige drinklokaal. Het is trouwens bijzonder stil om haar heen geworden. De meeste gasten zijn vertrokken en van de oude bekenden is alleen nog Frans overge­ bleven. Ze maakt zich los van de tapkast en loopt onvast naar de stoel, waar ze haar bontmantel gelaten heeft. De stoel is leeg. Ook haar tas ziet ze nergens. Ze kijkt wanhopig rond, ze loopt naar achteren. De gasten die haar in het begin zwijgend hebben gadegeslagen, zijn er niet meer. In haar tas zit haar geld, haar giro-betaalpas en een adres dat op de een of andere manier belangrijk voor haar is. Ze slaat een hand aan haar borst en merkt dat ook haar sieraden verdwenen zijn. En ze heeft niets gemerkt. Wat moet ze doen? Willem bellen?

Het café sluit om acht uur. Op de hoek van de tapkast.staan nog enkele mannen, die haar gedragingen volgen.

"Het nummer", zegt ze, "mijn eigen telefoonnummer. Ik weet het niet meer".

"Mag ik even afrekenen, Maya?" hoort ze meneer Martin zeggen.

"Ze hebben mijn mantel en mijn tas gepikt. En mijn sieraden", zegt ze.

"Haha, die Maya, een bontmantel en sieraden? Je bent toch niet met een miljonair getrouwd?"roept Frans haar toe.

Ze herinnert zich zijn spottende humor. Daar heeft ze nog vaak om gelachen. Maar nu staat het huilen haar nader.

"Het is honderdvijfentwintigvijfenzeventig, inclusief", zegt meneer Martin.

"Maar ze hebben me alles afgenomen", zegt ze huilend, "ik heb niets meer".

Bij die woorden, die haar zo vertrouwd voorkomen, en die ze de laatste tijd zo vaak heeft uitgesproken, als een klacht in haar ellendig bestaan, herinnert ze zich plotseling de naam van de kliniek, waar Willem haar die middag heeft gebracht en die ze direkt na zijn vertrek, in een opwelling van verlangen naar de nerveuze opgewondenheid van haar jeugd, heeft weten te ontvluchten.

Ze buigt zich naar meneer Martin en fluistert voor zijn verbaasde gezicht het adres van de kliniek. Meneer Martin, gevoelig voor de menselijke tragedie, die zijn favoriete auteur zo weergaloos heeft beschreven, denkt aan Raskolnikov, aan Sonja, aan Aljosja Karamazov, en roept, om de arme vrouw uit deze penibele situatie te redden, tot de nieuwsgierige overgebleven klanten:"Hoogste tijd heren, Hoogste tijd!"

aan de film, het stripverhaal en de fantastische vertelling, die in Engeland nooit een spaander aan po­ pulariteit heeft ingeboet, tot op Terecht stelt de 32-jarige de dag van vandaag niet.

Britse illustrator Ian Miller op Men kan'met goed recht staande de kaft van zijn eerste boek vast, houden, dat het science fiction dat het hier om een verhalenbundel verhaal uit onze dagen, niets an­ gaat:'Green Dog Trumpet and other ders is dan een geactualiseerde stories. vorm van de fantastische vertelling Maar hoewel het hier zeer duide­ die het in veel opzichten weer van lijk om een verhalenbundel gaat, de 'Gothic novel' moet hebben. De zal de lezer tevergeefs naar tekst lijn van de 'Gothic novel', via de zoeken in deze uitzonderlijke reeks fantastische vertelling, naar het van vijf vertellingen; behalve dan science fiction verhaal, kan zonder het voorwoord van James Slattery. veel moeite in het werk van Miller Slattery spreekt in dat voorwoord worden doorgetrokken. over vijf onfortuinlijke vertel­ Van 1963 tot 1967 studeerde hij lingen, vol krampachtige heroiek, beeldhouwkunst, schilderen en gra­ geplaatst in een landschap dat is fiek, aan het Northwich College in ontleend aan, en het midden houdt Cheshire, waarna hij zich, tot 1970 tussen, de kinderkamer en een op het Saint Martin's College of 'Gothic heil'. Hij zegt ook: de Art in London tot een prominent i l ­ wereld van Ian Miller is de wereld lustrator ontwikkelde. Zijn teken­ van Arthur Rackham en Heath Robin­ trant is er een van grote virtuosi­ son, nadat daar een atoomramp heeft teit, met zeer bewuste verwijzingen plaatsgevonden. naar de kunstenaars die het meest door hem worden bewonderd: Dürer, Dat is inderdaad het geval. Ian Breughel, Bosch,. Piranesi, Ensor, Miller werd geboren in 1946, dus Grosz - scheppers van bizarre en een jaar na Hirosjima en Nagasaki. grotesque werelden.

Pratend over zijn jeugd, herinnert De 'Gothic novel' en de wereld Miller zich graag zijn vroegste die daarmee samenhangt is een ta­ ambitie om generaal te worden. Ge­ melijk exclusieve Britse aangele­ weldige veldslagen tussen legers genheid, die zich nauwelijks laat van speelgoedsoldaatjes werden in vertalen, maar in de grillige ‘sen­ de tuin in scène gezet. Van oor­ sibiliteit van die wereld heeft logstuig ging een enorme fascinatie Miller zijn inspiratiebron gevon­ uit. Met een costuumontwerpster als den. De eveneens in die wereld nog­ moeder, kon hij zich naar hartelust al hevig aanwezige morbiditeit, omringen met krijgshaftige gewaden, wordt in Millers's tekeningen helmen en toneelharnassen. Miller getemperd en ironisch becommentaribevolkte zijn wereld - toen en nu - seerd door de introductie van met helden en schurken, ontleend speelgoedpoppen en speelgoeddieren

uit het verloren paradijs der jeugd. Het zijn zo ongeveer de eni­ ge onschuldige elementen die wij in zijn tekeningen kunnen aantreffen, en het effect ervan is bijzonder komisch en verfrissend.

Miller voorzag, hoe kan het anders, boeken van o.a. Bradbury, Lovecraft en H.G. Wells van omsla­ gen, nadat hij zich in 1970 als illustrator had gevestigd. In 1976 waagde hij zich met Ralph Bakshi, schepper van Fritz the Cat, in Amerika aan een tekenfiImavontuur.

Tussentijds ontstonden de vijf beeldverhalen die nu de bundel 'Green Dog Trumpet and other sto­ ries' vullen. Het zijn merkwaardi­ ge vertellingen, waarvan de titels - 'Green Dog Trumpet', 'The Snake Woman', 'The Triwag Chronicles', 'The Pequod Saga' en 'Trolley Dog Shag - terecht herinneren aan het klimaat van Tolkien en Mervyn Peake de literaire favorieten van Miller.

Elk verhaal neemt zo'n tien, hooguit twintig bladzijden in be­ slag. Hoewel in elk verhaal zeker van een dramatische ontwikkeling sprake is, is dat er toch een die pas bij nadere bestudering - en dan bij voorkeur door een vergrootglas ■ opvalt. De vertelling ontwikkelt zich sprongsgewijs, met grote la­ cunes tussen de plaatjes, en het is bepaald niet uitgesloten dat ver­ schillende kijkers er totaal ver­ schillende verhalen uit zullen le­ zen; ongeveer alsof men dus naar de vlekken van Rorschach heeft zit­ ten kijken. Maar dat is prima in orde, vindt Miller, die op die ma­ nier de kijkmoeheid van zijn door beelden murwgeslagen en overvoerde

publiek hoopt te kunnen doorbreken "Als je alles ineens aan je kij kers duidelijk wilt maken", zegt Miller, "dan maak je ze in feite helemaal niets meer duidelijk".

Het zal inmiddels geen betoog meer behoeven, dat hij op elke prent op' nieuw een gevecht om de aandacht van die kijkers aangaat. Meestal worden die gevechten wel in zijn voordeel beslist, door de enorme aandacht voor het detail, en de vaardigheid en fantasie waarmee zijn wereld gestalte krijgt. De kijker bladert gefascineerd verder en terug, en blijft ontdekkingen doen.

'Green Dog Trumpet and other stories' is, zeer bewust, een onaf boek; niet alleen in de zin dat er een kijker aan te pas moet komen, om het compleet te maken, en bij voorkeur een inventieve kijker; maar ook in de betekenis dat Mil­ ler ons een dermate fantastische en chaotische wereld voor ogen tovert, dat sluitende constructies of oplos­ singen er niet meer tot de moge­ lijkheden behoren. Zo bezien, verschilt zijn wereld niet eens zo heel erg veel van onze wereld van alledag; en tegenover de chaos van beide werelden past ons, met al onze beperkingen, slechts de onbevangen grijns van de kinderkamer. Beide werelden krijgen op die manier weer iets menselijks. "I like the idea of things unfinished", zegt Mil­ ler; en dat zou wel eens zijn wapenspreuk kunnen zijn; de wa­ penspreuk van een vluchtig, maar oplettend toerist, in grimmige,

ontoegankelijke, afschrikwekken­ de werelden vol vernieling, on­ dergang en barbaars gedoe, die lichtelijk geamuseerd toch weer aanknopingspunten zoekt en vindt, waarmee hij zijn relatie tot die werelden enigszins kan herstel­ len; echter zonder nog de sterke behoefte te voelen om het te kunnen overzien.

In de meeste verhalen is dat heeft ook met de sprongsge­ wijze opbouw van plaatje naar plaatje te maken - van een ver­ dichting van de tijd sprake. De verhalen voltrekken zich in een cirkelgang door de tijd: de laatste episode kan zonder be­ zwaar worden opgevat als het be­ gin van een volgend verhaal, waarin de personnages elkaar ongetwijfeld, omdat ze niet tot veel beters in staat zijn, op soortgelijke wijze naar het le­ ven zullen staan, als in het verhaal dat men zojuist heeft bekeken, of 'gelezen' zo men wi 1.

Bij het bestuderen van de mi­ nutieus uitgewerkte pentekening­ en bekruipt je het verlangen om die prenten ook een keer tot wandvullend formaat uitvergroot te kunnen bekijken; zo verging het schrijver dezes althans.

Gelukkig kom je met een sterk vergrootglas al een heel eind in die richting. Je bedenkt je daarbij met spijt hoeveel voor­ treffelijke illustraties je dag in dag uit onachtzaamheid aan je voorbij laat gaan. Er is veel te veel van het goede om ons heen!

Miller is als tekenaar na­ tuurlijk niet uit de lucht ko­ men vallen. In één adem met de invloeden van de film en het fantastische verhaal, zijn hier ook de invloeden van het strip­ verhaal al genoemd; waarbij we aan bijvoorbeeld Flash Gordon en Prins Valiant moeten denken.

Maar daarbij gaat het vooral om de inhoudelijke kant van de zaak.

Veel zwaarder drukt op zijn te­ kentrant de traditie van het Victoriaanse tijdperk en de eerste decennia van onze eeuw: de Pre-Raphaelite Brotherhood, de Aesthetic Movement, de Arts and Craft Movement, Art Nouveau en Art Deco, Miller wortelt ste­ vig in die traditie. Herinner­ ingen aan bijvoorbeeld Tenniel, Rossetti, Crane. Robinson, Rackham, Dulac of Nielsen duiken in elke pagina van 'Green Dog Trum­ pet and other stories' op.

Deze vergelijking is overigens in meerdere opzichten interessant.

De bedoelde periode in de Britse traditie gaf een geweldige ontwik­ keling van de reproductietechniek te zien. De tot hoge graad van perfectie ontwikkelde reproductie­ methode van de houtgravure naar een origineel maakte al omstreeks 1870 voor mechanische en dus veel accuratere reproduktiemethoden plaats, Eerst werd het fotografi­ sche reproduceren van lijnte­ keningen geïntroduceerd en tien tot twintig jaar later werd het mogelijk om ook alle nuances van licht en donker uit vlakken over te brengen door de introductie van de autotypie of het raster-

clichë. De speelruimte van de illustrator was doordoor vrijwel onbeperkt geworden.

Opvallend is nu dat een teke­ naar als Miller - en met hem vele anderen - zich ..ontwikkelde in de na-oorlogse periode die zich op reproductiegebied door niet minder belangrijke innovaties kenmerkte.

Daarbij gaat het vooral om de zeer geavanceerde fotolithografie ten dienste van het offsetdrukken.

Men mag stellen dat nu in het pro­ ces van het reproduceren nuances en effecten gerealiseerd kunnen worden, die aan de tekentafel niet tot de mogelijkheden behoren. Van de nieuwe generatie Britse illu­ stratoren en tekenaars kan worden gezegd, dat zij die effecten te­ voren, aan de tekentafel, incal­ culeren, en dat het uiteindelijke resultaat van hun handwerk pas aan de andere kant van de druk­ pers ontstaat. We kunnen dus zeg­ gen dat de kunstenaar inventief gebruik is gaan maken van (druk­ technische mogelijkheden en dat de reproductie de plaats heeft inge­ nomen van het origineel. De kun^ stenaar voedt de machine. De re­ productie is belangrijker gewor­ den dan het origineel.

In de muziek is overigens het­ zelfde gebeurd. De klanken die men^nu op zeer veel grammofoon­ platen kan beluisteren, zouden aan geen enkel instrument of or­ kest ontlokt kunnen worden. Dat is ook geen onbelangrijke ontwik­ keling; integendeel, want het is voor het eerst dat er zoiets plaatsvindt. Beduidend is in dit verband ook, dat veel tekenaars

uit de nieuwe generatie hun repu­ tatie voor een belangrijk deel danken aan werk dat zijn voor grammofoonplatenhoezen maakten.

Voor Miller geldt het boven­ staande dan wel in iets mindere mate dan voor zijn generatiegeno­ ten Roger Dean (geboren in 1944) en Chris Foss (geborenen 1946), maar alle drie zijn de heren ex­ ponenten van een nieuwe generatie Britse illustratoren, die de repro ductie vopr het origineel hebben ingewisseld, en daarmee een nieuw hoofdstuk aan de rijke Britse traditie hebben toegevoegd. Ze ma­ ken alledrie eveneens deel uit van de groep kunstenaars die hun werk publiceren bij Dragon's Dream, een uitgeverij en produktiemaatschappij die werd opgericht in samen­ werking met de Nederlandse offset­ drukker Chevalier uit HendrikIdo-Ambacht.

Ian Miller zet op het ogenblik zijn exploratie van onze vermechaniseerde wereld voort met beelden voor een nieuwe tekenroman, die voorlopig de naam 'Hollywood Gothic' heeft gekregen. Het wordt een surrealistische verbeelding van onze niet minder surrealisti­ sche wereld waaraan zijn Ameri­ kaanse ervaring van de laatste jaren ten grondslag ligt.

De verhalenbundel werd uitgegeven door Dragon's Dream, die in Nederland wordt vertegenwoordigd door de uitgeverij Rostrum in Haarlem. Het boek werd gedrukt op de persen van Chevalier in Hendrik-Ido-Ambacht. Het is in de boekhandel verkrijgbaar.

sib van beek graphic art supplies

EENGREEPUIT ONS ASSORTIMENT: LINEX TEKENMATERIALEN LEUWICO TEKEN-EN SCHRIJEMEUBELS MAUSER STOELEN NEOLT TEKENAPPARATUÜR MECANORMA-LETTERPRESS AGEAGEVAERT COPYPROOE EN RAPIDOPRINT MATERIALEN EN APPARATEN OVERHEAD-PROJEKTOREN EN -MATERIALEN REPROKAMERA’S TEKENVULPENHOUDERS ROTRING STAEDTLER. EABERCASTELL EDDING VILTSTIETEN AD MARKERS WAXCOATERS RETOUCHE-APPARATEN EN -MATERIALEN REKENMACHINES TEXAS INSTRUMENTS 3M COLOR KEY I.N.T. SCOTCHCALL k o rto m , a lle m a te ria le n d ie e en w e rk te k e n a a r/te k e n a a r n o d ig h e e ft.

Een abonnement nemen bij het ver­ schijnen van het eerste nummer van een blad l i j k t een risiko. Je weet nooit of er wel een tweede komt, laat staan een tiende. In het geval van Hard Werken is het een risiko om geen abonnement te nemen.

De redaktie en alle medewerkers werken voor nop zolang de krant zich niet meer kan permitteren.

Maar beginnen kost geld en we heb­ ben geen sponsors. Met een abonne­ ment investeert u in ons i n i t i a t i e f .

In rui 1 daarvoor krijgt u de volgen­ de tien nummers van Hard Werken gratis thuisgestuurd.

Maak 36,- gulden over op post­ giro 4091334, of bankgiro (slaven­ burg) 64.15.43.301, van Hard Werken Rotterdam, of stuur een kaartje naar postbus 25058, ook in Rotter­ dam natuurlijk.

b a d h o e v e d o rp , s te v in s tra a t 7 b -7 c , te l. 0 2 9 6 8 -4 7 5 1 (s h o w ro o m ± 3 3 0 m 2) a m s te rd a m , w e te r in g s c h a n s 2 01-205, te l. 0 2 0 -2 2 6 3 6 7 e in d h o v e n , k ru is s tra a t 80, te l. 0 4 0 -4 3 9 6 7 1 ro tte rd a m , g ro e n e n d a a l 3 9a, te l. 0 10 -146730

DEBEZIGEBIJ.

BÊUM

le middellandstraat 23 r o t t e r d a m tel.125640

MAAKT

HET

LEZEN

GOEDKOPER

ROTTERD

>

I

(eduard dlouwes dlei k e r )

’ U k ii iy pn

( s e k tie L e tte re n )

_

_

___ ^