götürdükleri Murad nehrinde Gölhazal denilen ma‘rûf göle kâmilen ilkâ, bunlara â’id ağnâm ve hayvânlarının Rus askerinin merkezi bulunan Çehârincûr karyesine gönderilmiş, ma‘rûfînler ayaklarına ağır frenk na‘lları çakılmışdır. Meşhûdât ve sıhhate iktirân etmiş ma‘lûmâtımı bî-tarafâne kasemle tasdîk eylerim. Bunların hepsi Bitlis vak‘ası karşısında ve bu manzara önünde hepsini unutur. Bu fecâyi‘ hâtıra geldikce vücûdlar lerze-nâk olur. Şubat on dokuz gecesi, sâ‘at on buçukda başlayan top ve tüfenk tarrakaları uykuda bulunan ahâlînin daha ziyâde kuvve-i ma‘neviyyeyi kırıyordu. Feryâd u figân âsmâna dayanıyordu. Yunus Çavuş nâmında birisi, hânesinden çıkmış sokakda gezerken birçok Rus ve Ermeni şakîlerine tesâdüf etmiş. Yol bulup firâr edememiş. Van Đstînâf a‘zâsından Şaban Efendi'nin hânesine giderken yollarda pek müdhiş bir manzara karşısında tesâdüf etmiş ve katlolunanlar hakkında envâ‘-i mezâlim icrâ edildiğini re’yü'l-ayn müşâhede eylemiş. Kadın, çoluk ve erkekleri mahalle başına doğru Rus ve Ermeni, Kazak ve saltadları tarafından sevkolunmuş ve bu esnâda binlerce tüfenk sadâsı ve lâ-yu‘ad ve lâ-yuhsâ Müslüman cenâzesine rastgelmiş olduğunu ve ikindi vaktinde dört Ermeni iki Rus askeri Şaban Efendi'nin hânesine bi‘d-duhûl hânede bulunan bir Ermeni kadını Şaban Efendi kendi ağası olduğunu ve kendisinin de Ermeni bulunduğunu ifâde etmiş. Gelenler kadınıyla Şaban Efendi'yi Antranik Paşa'ya götürmek lâzım geldiğini, bunlardan ikisi gidip dört neferin hânede kaldıklarını bi'lâhire avdet eden kadın, Şaban Efendi'nin katlolunduğu ve hânede kalan bu dört Ermeni ve Rus neferi mûmâ-ileyhin â’ilesinin ırzına tasallut eylediklerini ve bu hânede ihtifâ eden diğer â’ilelerin feryâd u figânları âsmâna çıkdığını ve bu hânenin de mahvedildiğini ve mevcûd cenâzeler hâne derûnunda bırakılmayıp taşra atdıklarını ve bir kadın "Hazret-i Îsa'yı severseniz beni öldürmeyiniz" yolundaki ricâsı üzerine mezbûreyi içeri götürüp bi'l-âhire öldürdükden sonra çocuğuyla berâber dışarı atıldığını ve bundan bi'l-istifâde Mutki tarîkıyle firâr etdiğini, firârından evvel aceze çoluk ve kadınların ihtiyârelerini Şeyhu'l-karîb denilen tekyeye doldurup ihrâk olunduklarını, ekser kadınlar memelerinden mecrûh ve memeleri kesilerek salbedildiğini, vâlidesi mecrûh memedeki bir çocuğun, sokakda vâlidesinin memesini emmekde olduğunu re’yü'l-ayn müşâhade eylemişdir. Bu miyânda câmi‘lerin tavla hâline ifrâğâ ve tekyelerin ve ale'l-husûs Küfrevî hazretlerinin merkad-i mübâreki ber-hevâ olunmuş, ulemâdan Şeyh Abdülgaffar Efendi'nin kafasının derisi soyulmuş, Bedi‘ü'z-zaman Said-i Kürdî ve rüfekâ-yı muhteremesi birer sûretle gayet fecî‘âne bir tarzda şehîd edilmişler ve Ser-tabîb Mustafa Bey'i on beş yirmi nefer kadar Ermeni kadınları teğannî ile mûmâ-ileyhi askerle berâber götürmekde olduklarını ve bu kadınların gâyet süslü bir tarzda, asker ön[ün]de raks eylemekde olduklarını ve Kömüs cihetine doğru giden Amdol kilisesinin yanında, işe yaramayan kadın ve çocukları pek acıklı bir sûretde katli‘âmla kan deryâsına boyadıklarını ve huzûzât-ı nefsâniyyelerini teskîn için genç
32