Leraren en competenties (1375)

Werken aan je vakbekwaamheid Proefkatern

Werken aan je vakbekwaamheid

Auteurs Lydia van Andel Nelleke Bokhove Sander Galjaard Sylvia van Loon Hélène van Oudheusden Erica Verhoog Pieter de Wit Illustraties Marcel Jurriëns Redactie Marita Nijenhuis Uitgever Jeroen Hoogerwerf Vormgeving Twin Design, Culemborg www.twinmediabv.nl Druk Koninklijke Drukkerij Callenbach, Nijkerk © 2010 Kwintessens Uitgevers Postbus 1492 3800 BL Amersfoort www.kwintessens.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Bestelnummer aanvulling: 1381 Bestelnummer complete map: 1375.3 ISBN: 978-90-5788-186-2 NUR 840

Handleiding Leraren en… competenties

Leraar zijn in het basisonderwijs vraagt veel van je. Je hebt niet alleen te maken met je leerlingen, maar ook met hun ouders en met je collega’s.

En je hebt te maken met de maatschappij van nu en van de toekomst: Want je werkt op een school en elke school staat midden in deze – in hoog tempo veranderende - maatschappij.

Bovendien worden kinderen op school opgeleid voor deelnadeelname aan de maatschappij van de toekomst.

Daarom stellen het ministerie, de ouders en de maatschappij voortdurend nieuwe eisen aan de school en dus aan de leraleraren!

Een leraar moet daarom meer dan ooit met zijn tijd meegaan.

Dit houdt in dat de leraar een leven lang leert en voortdurend nieuwe competenties ontwikkelt en bestaande competenties onderhoudt en zo nodig uitbouwt.

Voor wie is de uitgave bedoeld?

Wij beseffen dat je als leraar al een stevige basis hebt door je opleiding en ervaring, maar dat je ook voortdurend in ontwikkeling bent en blijft.

Dit is een handboek dat jouw voortdurende leerproces kan ondersteunen. Auteurs met een uitgebreide praktijkervaring in het onderwijs geven je de nodige steun in de rug. Zij bieden je dit zelfstudiepakket waarmee je in je eigen tijd en in je eigen tempo zelf kunt werken aan de uitbreiding van je vakbekwaamheid.

Om competenties te verwerven en verder te ontwikkelen hoef je dus niet meteen naar een cursus of een opleiding, maar kun je ook zelf leren op je eigen werkplek.

Aan de hand van dit soort concrete cases, praktijkvoorbeelden, oefeningen, suggesties voor zelfreflectie, zelfevaluatie en handige tips, kun je zelf op een effectieve manier werken aan de verdere ontwikkeling van je eigen competenties.

De praktijk is altijd anders Juf Alexandra komt net van de PABO. Ze heeft vorig jaar haar LIO-stage gelopen op de Pettefletschool. Dit jaar staat ze voor het eerst fulltime en zelfstandig voor groep 4. Juf Alexandra heeft het naar haar zin, maar zij heeft soms moeite om goede gesprekken te voeren met sommige ouders. Voor haar gevoel zijn ze wel heel kritisch. Een van de kritiekpunten is dat zij vinden dat juf Alexandra weinig extra zorg besteedt aan rekenen, taal en spelling van de leerlingen.

Op de PABO heeft ze wel een module ‘omgaan met ouders’ gehad, maar heeft ze niet veel kunnen oefenen in de praktijk.

Zij merkt dat ze het soms lastig vindt om ouders op een goede manier te confronteren, haar grenzen te stellen naar ouders en over haar leerlingen/hun kinderen te praten. Ze is al een keer bij de interne begeleider geweest om hulp te vragen. De interne begeleider heeft zelfs bij de oudergesprekken gezeten. Ook zij merkt dat juf Alexandra soms onzeker overkomt. Ze heeft haar al een paar tips gegeven uit het hoofdstuk ‘Omgaan met ouders’.

Juf Alexandra gaat ermee aan de slag …

In principe is dit handboek voor elke leraar basisonderwijs geschikt: • voor de beginnende leraar die een extra steuntje in de rug kan gebruiken; • voor de leraar die net een POP- of functioneringsgesprek heeft gehad;

3

leraren en… competenties Handleiding

• voor de leraar die zich wil verdiepen in een specifieke competentie; • voor de leraar die zich verder wil ontwikkelen, maar nog niet weet waarin en hoe.

In het boek staan veel verwijzingen naar de wet BIO (Wet op de Beroepen in het Onderwijs). Het boek wil aansluiten bij de bestaande wettelijke kaders en daarop een antwoord geven.

In de inleiding van deel I lees je hier meer over.

Drie aandachtsgebieden: kinderen, ouders en collega’s

De opbouw van de uitgave

In Leraren en … competenties lees je over díe situaties die het meest in de praktijk van elke dag voorkomen. Situaties uit het leven van een leraar gegrepen, vaak op basis van eigen ervaring van de auteurs.

De uitgave bestaat uit twee delen.

Deel I gaat in op de theorie en de achtergronden van de verschillende competenties en de onderliggende vaardigheden.

Deze achtergronden worden afgewisseld met praktische oefeningen, zodat je indien gewenst meteen aan de slag kunt en de leerstof in de praktijk kunt gebruiken en ervaren.

In deel II zijn praktijkvoorbeelden en oefeningen opgenomen om specifieke vaardigheden en competenties bij jezelf te ontwikkelen, uitgaande van de drie contexten: omgaan met kinderen, omgaan met collega’s en omgaan met ouders.

De basis voor een goed leraarschap is een goed contact met de leerlingen, collega’s en ouders. Daarbij staat de relatie met de leerlingen op de eerste plaats. Een kind kan alleen maar leren en zich ontwikkelen in een veilige omgeving waar het zich thuis voelt. Vandaar dat in dit boek de interpersoonlijke en pedagogische competenties van de leraar veel aandacht krijgen. Hoe laat je een kind zich thuis voelen op school? Hoe creëer je een veilig en goed klimaat in je groep?

Een belangrijk aspect van je werk is het contact met je collega’s. Een goede samenwerking binnen het team werkt stimulerend en ondersteunend. Zo gaat de kwaliteit van je werk omhoog en het plezier dat je erin hebt. Bij de omgang met collega’s besteden we aandacht aan kernkwaliteiten. Waarom kun je prettig samenwerken met een bepaalde collega?

Welke collega roept irritatie op? Dat zijn vragen die aan bod komen bij kernkwaliteiten. Ook de persoonlijke vaardigheden communiceren, feedback geven, kritiek hanteren en assertief zijn, zijn onmisbaar bij het contact maken en onderhouden met je collega’s.

Steeds belangrijker wordt het contact met ouders. Ouders hebben een belangrijke stem in de school, zijn steeds mondiger en assertiever, stellen hogere eisen dan vroeger. Soms stellen ze zich op als een klant of consument. Hoe ga je daar mee om? Bij de omgang met ouders wordt aandacht besteed aan zelfkennis, komen verschillende gespreksstijlen aan de orde, maar ook de tien-minutengesprekken en kun je oefeningen doen om het contact met ouders te verbeteren.

Ook hierbij kun je de vaardigheden communiceren, kritiek hanteren en assertief zijn, inzetten.

Je hebt natuurlijk ook contact met jezelf. Dat lijkt een rare uitspraak, maar je praat dan over de vaardigheid reflecteren.

Met deze vaardigheid kun je het contact met kinderen, ouders en collega’s onder de loep nemen. Daardoor ben je in staat om je eigen kwaliteit te verbeteren.

Een analyse van je eigen leerproces en een schema leerprocessen geven je handige informatie als je keuzes moet maken in je ontwikkelingsproces.

4

Dit handboek is bedoeld als een praktisch doeboek met theorie en achtergrond direct gekoppeld aan oefeningen voor de praktijk. Als je de oefeningen uitvoert, kun je zelf nieuwe ervaringen opdoen. De opgedane ervaringen kun je verdiepen door te evalueren, te reflecteren en te koppelen aan de theorie en achtergronden. Bij elk onderdeel uit deel II staan daarom ook de nodige verwijzingen naar de theorie en achtergrond of een praktische oefening uit het eerste deel.

Als je het prettig vindt om eerst de achtergrondinformatie te lezen, dan start je met deel I. In de inhoudsopgave van deel I kun je de informatie die jij het meest denkt nodig te hebben snel vinden.

Als je liever eerst de praktische oefeningen doet, dan start je met deel II. In de inhoudsopgave van deel II kun je jouw vragen over de omgang met leerlingen, ouders of collega’s snel opzoeken.

Sommige leraren leren het liefst alleen. Dan kun je de oefeningen zelf doen. Anderen vinden het juist prettig om ervaringen te delen met een collega, een maatje of de intern begeleider. Als je een ervaring hebt opgedaan, deel deze dan met iemand door bijvoorbeeld feedback te vragen of samen te reflecteren op de ervaring. De ervaring, de blik en de uitspraken van een ander kunnen verhelderend en verfrissend werken.

Handleiding leraren en… competenties

Weet hoe je leert Deze uitgave is dus een doe-het-zelf handboek. Alle vormen van leren komen aan bod. Daar is bewust voor gekozen, omdat het leren dan het beste beklijft en de kans op succes wordt vergroot.

De vormen van leren vind je terug in het achtergrond- en praktijkgedeelte: 1. Leren door ervaring/doen: gewoon maar proberen en van je fouten leren. Deze manier van leren komt het meeste voor in de beroepspraktijk. Je leert gewoon door dingen te doen, ze uit te proberen. Soms werkt iets en dan ga je ermee door. Soms werkt iets niet en dan probeer je iets anders. Leren door ervaring is vaak leren op onbewust niveau. Pas als je op je leerervaring reflecteert, maak je er een bewuste leerervaring van.

2. Leren door kritische reflectie: bevragen van jezelf en de ander. Deze manier van leren komt uitgebreid aan bod in hoofdstuk 2.2 van deel I. 3. Leren door sociale interactie: met, van en door elkaar leren waarbij interactie tussen mensen een cruciale rol speelt. Als leraar sta je vaak alleen in de groep. Gelukkig heb je in de pauzes en na schooltijd de tijd om met collega’s te overleggen, situaties te bespreken en ervaringen uit te wisselen. Het leereffect van samen leren is groot.

4. Leren door theorie: abstracte, gesystematiseerde en generaliseerbare informatie, bijvoorbeeld leren uit boeken. Vakliteratuur, vakbladen over onderwijs of cursussen volgen zijn vormen waar je theoretisch kunt leren.

Met deze theorie kun je weer de praktijk in en de kennis toepassen. ◗◗ Achter het tabblad ‘Leerproces’ staan informatie en tips voor het bekijken van je eigen leerproces.

5

Inhoudsopgave Leraren en‌competenties

Colofon

2

Handleiding

3-5

Inhoudsopgave

7-9

Deel I. Vaardigheden, kennis en competenties Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Bekwaamheidseisen en competenties 1.2 Wat betekenen de bekwaamheidseisen en competenties voor jou?

3-4 4-5

Hoofstuk 2 Vaardigheden 2.1 Inleiding

7-8

Intrapersoonlijk 2.2 Mijn beroepsidentiteit 2.2.1 Inleiding 2.2.2 Reflecteren: even terug ‌ 2.2.3 Beperkende overtuigingen 2.2.4 De rol die kernkwaliteiten spelen

in je zelfkennis 2.3 Reflecteren 2.3.1 Inleiding 2.3.2 Succesvoorwaarden voor goede reflectie 2.3.3 Reflectie hulpmiddel: reflectiecirkel van Korthagen Interpersoonlijk 2.4 Communiceren 2.5 Feedback geven 2.5.1 Johari-Window 2.5.2 Meer over feedback 2.6 Kritiek hanteren

8-12 8-9 9-10 10-11 12-13 13-18 13 14 15-18

19-22 23-27 23-24 24-27 27-29

7

leraren en… competenties Inhoudsopgave

2.7

Assertief zijn 2.7.1 Wat is assertiviteit?

2.7.2 Stappen in assertief gedrag 2.7.3 De rol van de vier subassertieve mythen

29 30 30-31 31-32

Pedagogisch, vakinhoudelijk en didactisch, en organisatorisch 2.8 Pedagogische competentie 2.8.1 Inleiding 2.8.2 Basiscommunicatie met leerlingen 2.9 Vakinhoudelijke & didactische competentie 2.10 Organisatorische competentie

32 32-33 33-36 37 38

Deel II A. Omgaan met kinderen A0.

Inleiding Ontwikkeling van de competentie: Omgaan met kinderen

3-8

A1.

Het motiveren van kinderen Casus: Motivatieproblemen op ‘De Hoeksteen’

A2.

Het creëren van een goede sfeer in de groep Casus: Groep 3 - enthousiast en gericht op interactie maar oh zo bewerkelijk…

15-22

A3.

Basiscommunicatie met kinderen Casus: Kijken naar manieren van communiceren met kinderen

23-30

A4.

Reflecteren met kinderen Casus: Ze zeggen alleen maar ja of nee

31-40

A5.

Het positief beïnvloeden van het zelfbeeld van kinderen Casus: Een portret van Bas

41-52

A6.

Mediation/conflictbemiddeling bij/door kinderen Casus: Rode oortjes

53-58

A7.

Omgaan met kinderen van verschillende culturele achtergronden in de groep 59-64 Casus: ‘De Wijde Wereld’: hoe leraar en ouders professioneel kunnen samenwerken

A8.

Welke vaardigheden heb je nodig om lessen levensbeschouwing te geven?

Casus: Een les over vertrouwen

65-74

A9.

Jongens en meisjes, zo verschillend maar toch gelijk Casus: ‘Poppen zijn voor meisjes!’

75-82

9-14

A10. Hoe kun je als leraar de sociale competentie van je leerlingen versterken?

Casus: Goed voorbeeld doet goed volgen

83-88

A11. Democratie in de school

Casus: De groepsvergadering

89-94

8

Inhoudsopgave leraren en… competenties

Deel II B. Professioneel omgaan met ouders B0.

Inleiding Ontwikkeling van de competentie: Professioneel omgaan met ouders

3-4

B1.

Zelfkennis hebben Casus: Wat weet ik van mezelf als het gaat om verbale communicatie?

5-8

B2.

Actief kunnen luisteren Casus: In hoeverre ben ik in staat ‘actief te luisteren’?

B3.

10-Minutengesprekken (en andere korte gesprekken) Casus: Een lastig gesprek?

13-20

B4.

Een slecht nieuwsgesprek voeren Casus: Als een steen op je maag…

21-28

B5.

Boze of agressieve ouders Casus: Wat denk je wel?!

29-34

B6.

(Her)Ken de ouder (en ken jezelf) Omgaan met verschillen Casus: Foutje…

35-40

B7.

Een informatieavond Casus: Spanning rond de derde dinsdag van september

41-48

B8.

Mediation bij ouders Casus: In de haren gevlogen

49-54

B9.

Je eigen PR Casus: Een nare droom

55-62

B10. Omgaan met ouders uit een andere cultuur

Casus: Hoge studieverwachtingen

9-11

63-67

Deel II C. Omgaan met collega’s C0.

Inleiding Ontwikkeling van de competentie: Professioneel omgaan met collega’s

3-4

C1.

Werken met je eigen kernkwaliteiten Casus: Uitdaging of valkuil

5-9

C2.

Werken aan weerbaarheid of assertiviteit Casus: Barbara komt niet uit de verf

11-16

C3.

Feedback geven aan collega’s Casus: Manneke Dirk

17-22

C4.

Vergaderen als deelnemer, voorzitten en notulist Casus: Vergaderen is een ramp!

23-34

9

leraren en… competenties Inhoudsopgave

C5.

Collegiale consultatie: van leerling-bespreking tot intervisie Casus: De brutaliteit van Pierre

35-42

C6.

Collegiale consultatie: collegiaal klassenbezoek Casus: Zonde van de tijd…

43-50

C7.

Verschillen tussen teamleden: Je leer- en aanpak stijl Ben je een Doener, een Dromer, een Denker of een Beslisser?

Casus: Voorbereiding, hoezo?

51-60

C8.

Duobanen tot een succes maken Casus: Mijn onbekende collega

61-64

C9.

Samenwerken en Teamrollen Casus: Reacties op verandering

65-70

C10. Collegiale conflicthantering

Casus: Een verhitte discussie

71-75

Leerproces 1.

Analyse van mijn leerproces Inleiding Checklist ‘Analyse van mijn leerproces’

3-4

2.

Invloeden op het leerproces Inleiding Checklist ‘Onder welke omstandigheden leer ik?’

5-6

Bekwaamheidsdossier en lerarenportfolio Inleiding Bekwaamheidsdossier en Lerarenportfolio Format Bekwaamheidsdossier Format Lerarenportfolio

3-4 5 6-7

Persoonlijk Ontwikkelingsplan Inleiding

3-4

Format Persoonlijk Ontwikkelingsplan

5-6

Werken aan je POP

10

7-13

Leraren en… competenties Werken aan je vakbekwaamheid Leraar zijn in het primair onderwijs vraagt heel veel van jezelf. Je hebt te maken met je leerlingen, hun ouders en met je collega’s. Vanuit de gedachte dat leraar zijn een voortdurend leerproces veronderstelt is dit handboek geschreven. En vanuit het besef dat je al een solide basis hebt, maar hier en daar best wat hulp kunt gebruiken.

Auteurs met een uitgebreide praktijkervaring in het onderwijs geven je die nodige steun in de rug. Zij bieden je een soort zelfstudiepakket. Aan de hand van concrete cases, praktijkvoorbeelden, oefeningen, suggesties voor zelfreflectie, zelfevaluatie en handige tips, kun je zélf op een effectieve manier werken aan de verdere ontwikkeling van je eigen competenties.

De uitgave bestaat uit twee delen. Een deel gaat in op de theorie en de achtergronden van de verschillende competenties en vaardigheden. In dat deel zijn ook handige oefeningen opgenomen om specifieke vaardigheden en competenties bij jezelf te ontwikkelen, die je als leraar basisonderwijs heel erg van pas zullen komen.

Een ander deel van deze uitgave gaat heel concreet uit van jouw praktijk van elke dag: 1. Hoe kun je beter omgaan met de verschillen tussen de leerlingen in jouw klas?

Hoe creëer je een veilig pedagogisch klimaat en hoe kun je rekening houden met verschillen in aanleg, kennis, vaardigheden en leerstijlen?

2. Hoe kun je beter omgaan met de ouders?

Hoe voer je oudergesprekken, hoe ga je om met hun gevoelens en hoe ontwikkel je een actieve luisterhouding?

3. Hoe ga je professioneel met elkaar om binnen het schoolteam?

Wat is jouw eigen rol daarbinnen, hoe geef of ontvang je feedback, hoe ga je om met kritiek, hoe maak je gebruik van elkaars kwaliteiten, hoe werk je effectief samen?

De Wet op de beroepen in het onderwijs (Wet BIO) en het Besluit bekwaamheidseisen onderwijspersoneel dat daarop berust, zijn per 1 augustus 2006 in werking getreden.

Als gevolg hiervan zullen scholen voortaan een bekwaamheidsdossier bijhouden van iedere leraar. In dit dossier worden de resultaten opgenomen van de afspraken die de werkgever met de leraar maakt over het ontwikkelen en onderhouden van diens bekwaamheid. Als leidraad hiervoor gelden landelijk vastgestelde bekwaamheidseisen.

Om het bekwaamheidsdossier handen en voeten te geven en een goede ondersteuning te geven aan de leraar om zijn bekwaamheid te kunnen onderhouden zijn wij gestart met de ontwikkeling van de uitgave Leraren en… competenties.

Leraren en… competenties is een uitgave die we elke leraar in het primair onderwijs gunnen.

Auteurs: Lydia van Andel, Sander Galjaard, Erica Verhoog en Pieter de Wit Redactie: Marita Nijenhuis

ISBN 978 90 5788 186 2

Bestelnummer 1375