Kilka refleksji o dynamice i porządku dyskursu pamięcioznawczego
25
mięci” (termin Aby’ego Warburga), a indywiduum wprowadzane jest do wspólnoty. Pytanie „Czego nie wolno nam zapomnieć?” staje się fundamentem tożsamości takiej wspólnoty, podzielającej ten sam obraz przeszłości77. A dzieje się tak dzięki wspólnej „przestrzeni narracyjnej”, w ramach której wspólnota interpretuje podobnie przeszłość, wykorzystując to do konstruowania własnej tożsamości78. W pamięci kulturowej wspomniane treści stają się kulturą obiektywną. Zawiera ona kanon wspomnień, które stanowią fundament tożsamości grupy79. Kolejne kryterium rozróżnienia obu modi stanowi partycypacja. Jak wskazuje Assmann, udział członków społeczności w pamięci komunikatywnej jest nieokreślony i niezorganizowany, w przypadku pamięci kulturowej mamy zaś do czynienia ze zróżnicowanymi formami, m.in. ze „strażnikami pamięci” (termin M. Halbwachsa), do których należą np. szamani, bardowie, pisarze i uczeni80. Aleida Assmann podjęła natomiast próbę uporządkowania zagadnień związanych z pamięcią pod względem jej funkcji, mediów/nośników (Medien / Träger) i magazynów (Speicher). Funkcje pamięci określiła metaforycznie jako przestrzeń rozpiętą na osi pomiędzy ars a vis. Po stronie ars wyszła od starożytnej sztuki mnemotechniki, której patronem jest Cycero. Natomiast punktem wyjścia dla pamięci jako vis określiła Nietzscheański paradygmat pamięci tworzącej tożsamość. Przeciwstawiając sobie te dwie koncepcje, twierdzi, że podczas gdy w mnemotechnice decydująca jest ścisła zgodność między input i output, w przypadku pamięci dochodzi do ich zróżnicowania81. Pamięci jako vis nie należy, zdaniem Assmann, postrzegać jako chroniący pojemnik, lecz jako siłę immanentną, energię kierującą się własnymi prawami. Kontynuując myśl, badaczka pisze: ta energia może z jednej strony utrudniać przywołanie treści, jak w przypadku zapomnienia, albo zablokować, jak przy wyparciu. Może być również kierowana rozsądkiem, wolą czy zapotrzebowaniem i prowadzić do nowego określenia wspomnień. Akt magazynowania dzieje się wbrew czasowi i zapomnieniu, których oddziaływanie jest wyłączane za pomocą określonych technik. Akt pamiętania dzieje się w czasie, który aktywnie uczestniczy w tym procesie82.
Systematyzując zasługi Aleidy i Jana Assmannów dla badań nad zagadnieniami pamięci i jej medialności, warto podkreślić, że podjęli oni kwestię specy Ibidem, s. 30. A. Musioł, Pomiędzy albumem a leksykonem pamięci – refleksje na temat niemieckiego dyskursu upamiętnienia, http://wiedzaiedukacja.pl/archives/1232 [25.02.2009]. 79 J. Assmann, Das kulturelle Gedächtnis, s. 330. 80 J. Assmann, Kultura pamięci..., s. 91. 81 „Während bei der Mnemotechnik die exakte Übereinstimmung von input und output entscheidend war, kommt es bei der Erinnerung zu ihrer Differenz”. Zob. A. Assmann, Erinnerungsräume, s. 28. 82 Ibidem, s. 29. 77 78