context waarin het tot stand werd gebracht. Het negentiende-eeuwse melodrama en de historische parades speelden bijvoorbeeld een belangrijke rol in het consolideren van jonge natiestaten. In het wetenschappelijk theater van de moderniteit werd het spektakel dan weer ingezet om innovaties in technologie en wetenschap aan een breed publiek bekend te maken. Ander onderzoek binnen dit domein focust op de praktijk van re-enactment in hedendaagse dans en performancekunst als een manier om zich tot de eigen efemere canon te verhouden. In een project rond kunsthistoricus Aby Warburg staat de cyclische herhaling van gebaren (gestus) in beeldende kunst, theater en dans centraal.
WOORD EN BEELD In de jaren '90 introduceerde Mitchell de term 'pictorial turn' of 'picturale wende'.6 Hiermee typeerde hij de fundamentele verschuiving van een tekstcultuur naar een beeldcultuur. In de westerse samenleving heeft de tekst altijd een centrale plaats ingenomen. Niet alleen in zijn concrete vorm als het geschreven woord, maar ook in de manier waarop we cultuur benaderen en analyseren: als een tekst. De toenemende mediatisering van onze samenleving kent echter zo'n proliferatie aan beelden dat de tekst zijn geprivilegieerde status verliest. Niet dat tekst als betekenisgevend principe verdwijnt, hij krijgt een ander statuut. Niet toevallig is binnen het veld van textual poetics de rol van het narratief een belangrijke onderzoeksfocus. Op welke manier veranderen nieuwe media en technologie onze manier van verhalen vertellen? Welke verteltechnieken gebruikt vroege cinema en in welke mate treden ze in wisselwerking met het theater en de beeldende kunst? Wat is de rol van tekst in de artistieke praktijk, zoals bijvoorbeeld bij een adaptatie van literaire teksten in film en theater? Bij Visual Poetics gaan we net als Mitchell uit van een uitgesproken interesse in het visuele. Tegelijkertijd zijn we er ook van overtuigd dat er een talige logica werkzaam blijft in het beeld, en dat omgekeerd het tekstuele misschien zelfs uitgedaagd en uitgebreid wordt door de beeldende aspecten van onze cultuur. Op het vlak van vertelstructuren, bijvoorbeeld, blijkt het interessant wanneer traditionele, rechtlijnige narratieven verlaten worden ten voordele van meer gefragmenteerde vertelvormen die we associëren met de opeenvolging van afzonderlijke beelden. Deze filmische logica herkennen we steeds meer in andere kunstvormen, zoals in het zogenoemde 'postdramatische theater'.7 Tekst blijft voorts een belangrijke component in deze multimediale theaterpraktijken. Alleen blijkt de aard van de tekst te veranderen. Er gaat meer aandacht naar de materiële, poëtische en picturale kwaliteiten ervan. Ook in het onderzoek krijgt de tekst een ander statuut. Die evolutie wordt in de hand gewerkt door de huidige opgang van digital humanities. Kunstenaars en onderzoekers krijgen toenemend toegang tot een veelheid aan digitale corpora, die op een geheel nieuwe wijze informatie verschaffen over teksten, voorstellingen en hun receptie. Onderzoek van de (recente) kunst- en theatergeschiedenis steunt bijgevolg meer en meer ook op visuele archiefbronnen zoals affiches, foto's, regie- en schetsboeken, scenografische ontwerpen, plannen enzovoort. Maar ook kunstenaars maken handig gebruik van deze archieven. Niet zelden integreren ze visueel en tekstueel archiefmateriaal in re-enactments van dans en performance. Binnen textual poetics is daarom de wisselwerking tussen woord en beeld – tussen het semiotische en esthetische – van cruciaal belang. Van bij aanvang streefde Visual Poetics ernaar een forum te creëren voor een brede waaier aan onderzoek. Dit onderzoek vindt bovendien een internationaal klankbord via intense samenwerkingen met onderzoekers uit het buitenland en andere wetenschapsdisciplines. Op gezette tijden organiseert Visual Poetics studiedagen, symposia en seminaries, maar ook kleinschalige onderzoeksfora waarbinnen lopende projecten in een informele context gepresenteerd en besproken worden. Deze fora staan open voor belangstellenden. Wie op de hoogte wil blijven van deze en andere activiteiten kan intekenen op de zesmaandelijkse nieuwsbrief via de website van de onderzoeksgroep. Daar kan de geïnteresseerde lezer ook meer details en informatie vinden over lopende onderzoeksprojecten: www.visualpoetics.be.
NOTEN 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
34
Deze publicatie verwerkt tekstmateriaal van Timmy De Laet, Tom Paulus en Kurt Vanhoutte, zie website Visual Poetics: www.visualpoetics.be. W.J.T. Mitchell, What do pictures want? The lives and loves of images. Chicago 2005. M. Schuman & R. Schechner, Ritual, play and performance: readings in the social sciences/theatre. New York 1978. In theater heeft het lichaam een 'dubbel tekenstatuut' aangezien de acteur een rol of personage representeert en tegelijkertijd lijfelijk aanwezig is. Dit valt samen met twee dominante posities binnen het discours over lichamelijkheid in culturele theorie. Zie hierover K. Vanhoutte, 'Het lichaam als inzet. De theoretische weddenschap van het theater.' In L. Van den Dries e.a.. (red.), Verspeelde werkelijkheid. Verkenningen van theatraliteit. Leuven 2002, p. 39-54. Over het charisma van de acteur nemen enkele onderzoekers van Visual Poetics een reeks interviews af van theaterdocenten, makers en acteurs. Een eerste interview met theatermaker en docent Jan Steen is verschenen in het decembernummer van Etcetera, Performing Arts Magazine: www.e-tcetera.be. W.J.T. Mitchell, Picture theory. Chicago 1995. H.T. Lehmann, Postdramatic theatre. New York 2007.