Το τραγούδι των δέντρων

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 3

ΑΝΤΟΝΙΟ ΜΟΡΕΣΚΟ

ΤΟ τραγουδι των δεντρων c

Μυθιστόρημα ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΙΤΑΛΙΚΑ

ΜΑΡΙΑ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 4

H παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με την οικονομική ενίσχυση του Ινστιτούτου Γκαίτε, που χρηματοδοτείται από το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών Υποθέσεων. ❧ ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Antonio Moresco, Canto degli alberi

Copyright 2013 Arnoldo Mondadori Editore S.p.A., Milano 2015 Mondadori Libri S.p.A., Milano © Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2020 ©

©

1η έκδοση: Νοέμβριος 2020 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-381.63.10 FAX: 210-382.25.30

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6823-9

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 5

Στην Κριστίνα και στα ανεστραμμένα δέντρα

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 6

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 7

Ε

ΙΜΑΙ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΣ ΣΤΗ ΜΑΝΤΟΒΑ, ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΣΤΗΝ Ο-

ποία γεννήθηκα και πέρασα την τρομερή παιδική ηλικία κι εφηβεία μου. Ολόγυρα ερήμωση, σιωπή. Τι συμβαίνει; Συμβαίνει κάτι το καινούργιο ή κάτω από τα μάτια μας εξελίσσεται μια αρχαία μάχη στις χημικές αβύσσους της ζωής; Είμαστε έρμαια των σπασμών του ψυχορραγήματος ή των συσπάσεων της γέννησης;

7

Λίγο καιρό προτού ο κόσμος χτυπηθεί από τη δίνη της πανδημίας, ενώ και η προσωπική μου ζωή είχε μόλις χτυπηθεί από μια δίνη, ένας φίλος μού πρότεινε να επιλέξω κάποιο δέντρο ως πρότυπο και να μιλήσω γι’ αυτό ελεύθερα σ’ ένα βιβλίο. Νόμιζα ότι δεν είχα να πω τίποτε το ιδιαίτερο για τα δέντρα. Δεν θεωρούσα πως υπήρχε κάποιος τύπος δέντρου τον οποίο ένιωθα τόσο κοντινό, ώστε να τον κάνω έμβλημα. Όμως άρχισα να το σκέφτομαι. Αναρωτήθηκα αν υπήρχαν δέντρα που να είχαν αφήσει το σημάδι τους στη μνήμη μου και να είχαν βάλει ρίζες στη σκέψη μου. Εντελώς αναπάντεχα ήρθαν στον νου μου πολλά δέντρα, διότι αρχικά δεν είχα ιδέα για το πόσα υπήρξαν στη ζωή μου, τα οποία με συντρόφεψαν με τη βουβή παρουσία τους και δεν λησμονήθηκαν.

8

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 8

Ένα δέντρο στην αυλή του παλιού μου σπιτιού στη Μάντοβα, που πάνω του σκαρφάλωνα. Έκανε στρογγυλούς μαύρους καρπούς τους οποίους πετούσα, φυσώντας μέσα από ένα καλάμι. Οι μανόλιες στο πάρκο του Παλατιού,1 με τα μεγάλα μαλακά πέταλα που σκούραιναν και στοιβάζονταν ζαρωμένα στο έδαφος, μεταμορφωμένα σε μικρές κόγχες νερού και λάσπης κατά τις θλιμμένες μέρες της βροχής. Η ιπποκαστανιά στο ίδιο πάρκο, πάνω από το παγοφυλάκιο,2 με τα ψευτοκάστανα που έτριβα στα πέτρινα παγκάκια για να βγει ένας πικρός πολτός, με τον οποίο έπλαθα σαπουνάκια, τα έβαζα να ξεραθούν στον ήλιο και πλενόμουν ή καλύτερα λερωνόμουν μ’ αυτά. Η μεγάλη μανόλια στο κέντρο της αυλής του σπιτιού μου στο Μιλάνο, το οποίο μέχρι προ ολίγου ήταν το σπίτι μου, όπου επέστρεψα την προηγούμενη εβδομάδα, κρυφά μέσα στη νύχτα. Απλώθηκε υπερβολικά ανάμεσα στους τέσσερις στενούς τοίχους, προσπαθώντας να φτάσει στο φως. Πέρασα από δίπλα της, καθώς διέσχιζα την αυλή για να πάω να κοιμηθώ στο ράντζο της σοφίτας μου, κοίταξα από κάτω προς τα παράθυρα του σπιτιού όπου έζησα για πάνω από σαράντα χρόνια και είδα το φως να περνάει μέσα από τα πηχάκια των παντζουριών. Οι λιάνες στο πάρκο του Παλατιού, από τις οποίες κρεμιόταν ο Μασίστας, ο γιος της Δίρκης,3 κι έπειτα όλες όσες συνάντησα αργότερα, που δεν καταλαβαίνεις ποτέ τι πράγμα είναι, από πού ξεκινούν, αν είναι νηματοειδείς κορμοί, ψευτοκλαδιά ή εναέριες ρίζες, σαν εκείνες απ’ όπου αρπαζόταν ο Ταρζάν της παιδικής μου ηλικίας˙ ήταν ο Τζόνι (αμερικανοποίηση του Γιάνος) Βαϊσμίλερ, γεννημένος στην τότε αυστροουγγρική αυτοκρατορία, μετανάστης στις Ηνωμένες Πολιτείες, πρωταθλητής κολύμβησης, ο πρώτος άνδρας που έσπασε το ρεκόρ του ενός λεπτού στα εκατό μέ-

τρα ελεύθερο, πέθανε πριν από πολλά χρόνια, άρρωστος από Αλτσχάιμερ, ο οποίος τη νύχτα στο γηροκομείο –έτσι τουλάχιστον διάβασα κάπου– τρομοκρατούσε τους άλλους νοσηλευόμενους με την κραυγή του, αυτή που πριν από πολλά χρόνια έβγαζε όταν άρπαζε μια λιάνα και άρχιζε να πετάει μέσα στη ζούγκλα, με το μαχαίρι στο πλάι, τα μαλλιά με μπριγιαντίνη κι εκείνο το σώβρακο από δέρμα ζαρκαδιού... Ένα δέντρο –μάλλον γιαπωνέζικο σφενδάμι– που μια συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου το σκεπάζει ένα σύννεφο από βαθυκόκκινα φυλλαράκια, ώστε να μοιάζει σαν φυτική πυρκαγιά, κοντά στο οποίο καθόμουν, κοιτάζοντας και θαυμάζοντάς το επί ώρες, στο εσωτερικό της Ροτόντας της βία Μπεσάνα,4 στο Μιλάνο, ενός πρώην λεπροκομείου που χτίστηκε κατά τη διάρκεια της πανώλης του δέκατου έβδομου αιώνα και κάτω από το οποίο πιθανώς είναι θαμμένα πολλά από τα θύματά της. Μια μεγάλη οξιά στην άκρη της βία Γκουαστάλα,5 μπροστά από τη Συναγωγή, στο πάρκο όπου ένα βράδυ κλείστηκα μέσα, γιατί ήμουν τόσο απορροφημένος στις σκέψεις μου, ώστε δεν άκουσα ένα ανθρωπάκι σε ποδήλατο, που ειδοποιούσε ότι κλείνει μ’ ένα είδος άφωνης τρομπέτας, η οποία έμοιαζε με ακροβυστία, και που λίγο μετά κατέληξε στα Άσματα του χάους.6 Μια φουντουκιά στο πέτρινο σπίτι απ’ όπου είδα για πρώτη φορά το μακρινό φωτάκι, την ιστορία του οποίου μου διηγήθηκαν: ήταν ένα γδαρμένο μπαστούνι, το οποίο ο προηγούμενος κάτοχος χρησιμοποιούσε για να περπατάει στο βουνό· μια μέρα το έχωσε αφηρημένα στο έδαφος, το ξέχασε και μετά αντιλήφθηκε ότι είχε βγάλει φύλλα. Σ’ ένα σημείο του κορμού όντως υπήρχε, για πολύ καιρό, μια μικρή σχισμή, μια πληγή απ’ όπου ξεμύτιζε η άκρη του παλιού μπαστουνιού. Είναι κάποιος καιρός που δεν πάω πια εκεί, δεν ξέρω τι να

9

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 9

10

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 10

κάνει το ανθισμένο μπαστούνι μου, το οποίο φρόντιζα, το προστάτευα και το ελευθέρωνα από τις παραφυάδες και τον δολοφονικό κισσό που ανέβαινε πάνω του, προσπαθώντας να ζώσει τον κορμό του και να το στραγγαλίσει. Το δέντρο που μου χάρισε η κόρη μου μια από τις τελευταίες φορές που βρεθήκαμε – νομίζω ότι είναι κόκκινος κέδρος. Είχε φυτευτεί στην Αφρική, θα μπορούσα να το βλέπω σταδιακά όσο αναπτύσσεται, να δυναμώνει, να ψηλώνει, αν μου έστελναν φωτογραφίες για να τις δω στην οθόνη του υπολογιστή που κουβαλάω από το ένα μέρος στο άλλο, στα τρένα, στα σπίτια όπου ζω αυτή τη στιγμή, πλάνης, εντελώς το αντίθετο από τα δέντρα που είναι ακίνητα, μοιάζουν ακίνητα μα στην πραγματικότητα μετακινούνται, τρέχουν, πετούν, διαμέσου των ριζών, των φύλλων, των σπόρων, των σπορίων˙ ίσως λοιπόν κι εγώ είμαι ακίνητος, νομίζω πως μετακινούμαι και αντιθέτως είμαι ακίνητος, μετακινούμαι με τα σπόρια, τους σπόρους μου, τις διάστικτες λέξεις μου. Ωστόσο, όπως η ζωή του αφρικανικού βλαστού, πρέπει να επανακτήσουμε τις δικές μας ζωές και όλα όσα συνδέουν μεταξύ τους τα σώματα, τα μυαλά, τους ανθρώπους, τις γενιές. Έπειτα υπάρχουν τα ανεμοδαρμένα δέντρα τα οποία έτυχε να δω στη ζωή μου ή ανάμεσα από τα οποία περπάτησα κάτω από ραγδαία βροχή και χαλάζι, μαζί με άλλους περιπατητές, ο ένας πίσω από τον άλλον σαν Ινδιάνοι, σε μια εντυπωσιακή σιωπή, με την κουκούλα κατεβασμένη ως τα μάτια, τους βόλους χαλαζιού να μας χτυπούν σαν βλήματα τα κεφάλια, ενώ οι κεραυνοί ξεσπούσαν κοντά με ξαφνική βοή και κρότο. «Κάθε δέντρο έχει τη φωνή του» γράφει ο Μπέκετ. Ναι, τη φωνή και το πρόσωπό του, γιατί κάθε δέντρο υιοθετεί σπαρακτικές ανθρώπινες συστροφές, όσο η πλούσια φυλλωσιά του βασανίζεται από τον άνεμο, μοιάζει πάντα έτοιμο να σπάσει ή να ξεριζωθεί, βγάζει την ξεχωριστή φωνή του, που έρχεται ποιος ξέρει από πού, τον

τόσο διαφορετικό θρήνο του, την κραυγή του. «Από πού να ’ρχεται αυτή η κραυγή;» αναρωτιόμουν καμιά φορά, ενώ κοιτούσα τα δέντρα απέναντι από τη σοφίτα, μέσα από το υδάτινο πέπλο που κυλούσε στα τζάμια. Συχνά στεκόμουν να παρατηρήσω και ν’ ακούσω, με σεβασμό και συγκίνηση, τον αγώνα που έδιναν τα αναστατωμένα και μαστιγωμένα από τον άνεμο δέντρα, τον ήχο που έβγαινε από τα γιγαντιαία, γεμάτα φύλλα σώματά τους όσο αντιστέκονταν στον στρόβιλο, τις συστροφές και τις εκφράσεις τους όσο οι φυλλωσιές χτυπιούνταν από αντίθετες ριπές ανέμου. Ναι, κάθε δέντρο έχει τη φωνή του και το πρόσωπό του, αλλά και την ψυχή του, διότι αν παρατηρήσουμε με θάρρος τα δέντρα για αρκετό χρόνο, κάποτε κατορθώνουμε να συλλάβουμε τη μυστική φύση και την ψυχή τους, η οποία αποκαλύπτεται αιφνίδια τη στιγμή τούτης της ύψιστης δοκιμασίας που υφίστανται και για χάρη μας, κάνοντας για μια στιγμή κομμάτια την απαθή φυτική μάσκα. Επίσης, τα δάση με ζωντανά και νεκρά δέντρα που είδα στη Γη του Πυρός, κατεστραμμένα από τους κάστορες, γεμάτα με αποφλοιωμένα μελανά δέντρα, απ’ όπου κρέμονται πάλλευκα σάβανα και διάφανοι φυτικοί ιστοί αράχνης, κοντά στον νότιο πόλο του πλανήτη μας. Έπειτα είναι η συκιά... Τι δέντρο είναι η συκιά; Είναι δέντρο ή ζώο; Μερικές φορές σκέφτομαι ότι εμπεριέχει και τις δύο φύσεις, φυτική και ζωική. Είναι ισχυρό δέντρο, φυτρώνει παντού, κυριεύει τα πάντα, γεμάτο μικρά, ζουμερά εξογκώματα που ανοίγουν σαν υγρές γυναικείες σχισμές, γύρω από τις οποίες πετούν, μένοντας σταθερά, μυριάδες σφήκες και άλλα έντομα σε ντελίριο, με τα κλαδιά γεμάτα από ένα σπερματικό λευκό αίμα που κολλάει στο δέρμα και το καίει. Λες και στο εσωτερικό του υπάρχει ένα φυλακισμένο θηρίο. Ύστερα είναι η συκιά του Ιησού,7 εκείνη που την κατα-

11

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 11

12

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 12

ράστηκε. Κάποια στιγμή σκέφτηκα να γράψω όλο το βιβλίο γι’ αυτό το δέντρο. Γιατί ο Ιησούς το καταριέται και το κάνει να ξεραθεί; Φυσικά το ξέρω, το καταλαβαίνω, πρόκειται για μεταφορά, μια έντονη, συνταρακτική μεταφορά. Η σημασία της είναι αντισυμβατική και οδυνηρή. Όμως παραμένει γεγονός ότι το δέντρο σκοτώθηκε από μια μεταφορά, από μια μεταφορική αιτία, ενώ ο θάνατός του ήταν πραγματικός. Μετά υπάρχουν τα δέντρα του επίγειου παράδεισου. Τι δέντρα ήταν; Τι δέντρα είναι; Άραγε υπάρχουν ακόμη κάπου; Μήπως πρόκειται για το μπιγκ μπανγκ των δέντρων; Εμπεριέχουν και αυτά μια διπλή φύση; Και τι είδους φύση; Φυτική και αγγελική; Παραδείσια και φυτική; Ή είναι απλώς οι πετρωμένοι μάρτυρες της πτώσης; Συνένοχοι; Μα τότε δεν έπρεπε και αυτά να τα καταραστούν και να τα σκοτώσουν; Επειδή είδαν το ανοσιούργημα που συνέβαινε και δεν κούνησαν ούτε ένα φύλλο, ένα κλαδί, έναν παραδείσιο φυτικό μυ. Παρευρέθηκαν σιωπηλά στην πτώση, με το αγγελικό, φυτικό, χλευαστικό τους μειδίαμα. Και η περίφημη μηλιά με τους απαγορευμένους καρπούς; Τι δέντρο ήταν; Τι δέντρο είναι; Γιατί έχει τόσο προνομιούχα σχέση με το ερπετό και το ερπετό μ’ αυτήν; Μήπως και αυτό το δέντρο εμπεριέχει δύο φύσεις, φυτική κι ερπετοειδή, δαιμονική και φυτική; Μάλλον τρεις, διότι ο άνδρας και η γυναίκα αλληλοσυνδέονται μαζί του με την πτώση και την ενοχή τους, είναι ενωμένοι μ’ αυτό σε μιαν αξεδιάλυτη αγκαλιά. Μήπως το ερπετό αποτελεί μέρος του δέντρου; Μήπως είναι ένα ερπετοειδές κλαδί του; Μήπως είναι εκείνο που κατάφερε ν’ αναδείξει στιγμιαία την κοινή φυτική και ζωική φύση, την οποία επανένωσε με την ανθρώπινη, καθώς και με τη μοναδική κακόμοιρη ρίζα τους; Ύστερα είναι η δική μου συκιά, η εγκλωβισμένη συκιά μου. Φύτρωσε σ’ έναν τοίχο όπου πρώτα υπήρχε ένα ερείπιο,

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 13

Ορίστε, ίσως τελικά βρήκα το πρότυπό μου. Ίσως είναι αυτά τα δέντρα που μπορώ να επιλέξω ως εμβλήματά μου, ως εμβλήματά μας: τα εγκλωβισμένα δέντρα. Τα εγκλωβισμένα δέντρα, τι σόι δέντρα είναι; Σε ποιο είδος ανήκουν; Είναι δέντρα που εκτείνονται μέσα στους τοίχους ή είναι τοίχοι που εκτείνονται μέσα στα δέντρα; Στις φυτικές ταξινομήσεις δεν έχει προβλεφθεί η ύπαρξη παρόμοιων δέντρων. Τα εγκλωβισμένα δέντρα δεν έχουν το ωραίο

13

το οποίο γκρεμίστηκε κι έγινε μια πέτρινη ταράτσα με θέα ένα απόκρημνο φυτικό φαράγγι. Ξεπετάγεται από ένα ψηλό σημείο του τοίχου, σε μεγάλη απόσταση από το έδαφος, γι’ αυτό δεν καταλαβαίνεις από πού αντλεί την τροφή της˙ πιστεύω ότι οι ρίζες δεν κατορθώνουν να διασχίσουν τις σκληρές πέτρες και να ενωθούν με το χώμα, βουτώντας εκεί μέσα με τα χημικά χνούδια και τα ξέφρενα ριζίδιά τους. Ωστόσο μεγαλώνει, μεγαλώνει διαρκώς, ανεξέλεγκτα, παρότι συχνά την υποβάλλω σε σκληρά κλαδέματα με τις ψαλίδες και το μακρύ κλαδευτήρι, έτσι όπως κρέμεται στο κενό, γιατί αλλιώς θα κυρίευε τα πάντα, θα τύλιγε σαν τρούλος όλο τον μεγάλο πέτρινο κύβο που ορθώνεται κατακόρυφα στην αρχέγονη πράσινη θάλασσα, ώστε δεν θα φαινόταν πια τίποτα. Την έκαψε κάποιος που έχει ένα περιβόλι ακριβώς από κάτω, ίσως μάλιστα να τη δηλητηρίασε, αλλά από τα απανθρακωμένα κλαδιά άρχισαν σύντομα να φυτρώνουν δυνατές ελαστικές παραφυάδες, μετά κλαδιά, φύλλα και φουσκωμένοι, σπασμένοι, αισθησιακοί καρποί, με νέφη αφηνιασμένων εντόμων γύρω τους. Είμαι κι εγώ σαν αυτό το εγκλωβισμένο δέντρο κι εγώ δηλητηριάστηκα και κάηκα, ακόμη και ο μικρός σπόρος απ’ όπου γεννήθηκα ρίζωσε στις σκληρές πέτρες ενός τοίχου. Κι εγώ, όπως η εγκλωβισμένη συκιά μου, παρ’ όλα αυτά συνεχίζω ν’ ανθίζω εκρηκτικά και να δίνω καρπούς.

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 14

λατινικό όνομα που προσδιορίζει το είδος τους. Δεν είναι δέντρα όπως τα υπόλοιπα, κανείς δεν τα σκέφτηκε ποτέ ως ένα ξεχωριστό είδος δέντρων. Ίσως γι’ αυτό δεν μου ήρθαν αμέσως στο μυαλό. Έπειτα υπάρχουν πολλοί τύποι εγκλωβισμένων δέντρων: υπάρχουν εκείνα, οι σπόροι των οποίων ριζώνουν στους τοίχους, στον ασβέστη, στα διάκενα ανάμεσα στα τούβλα ή στις πέτρες˙ εκείνα που σχεδόν καταλήγουν να είναι μόνο φλοιός, γεμισμένα με τούβλα και τσιμέντο στις κοιλότητές τους, τα οποία όμως την άνοιξη σκεπάζονται με νέα φύλλα˙ εκείνα που σφηνώνουν με τις ρίζες στα πεζοδρόμια, τα ανυψώνουν και τα σκίζουν με τις σκληρές μαύρες φλέβες τους, τόσο που πρέπει να περπατάς σηκώνοντας αρκετά τα πόδια κι εκτείνοντας τα χέρια σαν ισορροπιστής σε σχοινί...

Δεν ξέρω γιατί μ’ εντυπωσιάζουν τόσο πολύ τα δέντρα που ριζώνουν και αναπτύσσονται σε τέτοιο δύσκολο και σχεδόν αδύνατο περιβάλλον. Τώρα που το σκέφτομαι, αυτό συμβαίνει όχι μόνο σήμερα, αλλά εδώ και πολύ καιρό, αφότου ήμουν έφηβος κι έγραφα τα ταπεινά μου ποιήματα, στα οποία ήταν ήδη παρόντα αυτά τα ασύλληπτα δέντρα σε μιαν έσχατη κορυφογραμμή. Για παράδειγμα, βρήκα ένα που γλίτωσε από τις άγριες καταστροφές όταν ήμουν είκοσι ετών: εκεί το εγκλωβισμένο δέντρο είναι μάλιστα η διασταύρωση απ’ όπου αναβλύζει η ποίηση, το σημείο ακτινοβολίας, η πληγή της. Αντιγράφω τις τελευταίες αράδες:

14

Μπορείς να σκεφτείς όλα αυτά ν’ ακουμπούν σ’ ένα εγκλωβισμένο δέντρο στο σημείο τομής των ευθειών.

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 15

Αλλά και αργότερα, στις Απαρχές, όταν ο σπουδαστής της ιερατικής σχολής επιστρέφει στο Παλάτι και περιφέρεται στη βίλα και στο πάρκο, παρατηρώντας σαν υπνωτισμένος το καθετί: τη Ροδακινιά που ξαίνει τα μαλλιά της κάνοντάς τα να τρίζουν σαν ηλεκτρικός ασσυρο-βαβυλωνιακός πύργος, μετακινεί τον κρεμασμένο στον τοίχο καθρέφτη για να τα δει καλύτερα, ενώ συνεχίζουν ν’ ανυψώνονται υπερβολικά, και, με τη μετακίνηση του καθρέφτη, συμβαίνει μια ταυτόχρονη μετατόπιση και ολίσθηση όλου του πάρκου, των γραμμών και των προοπτικών του· οι αλέες γέρνουν με τον ίδιο τρόπο, όποιος βαδίζει εκεί πρέπει επίσης να γείρει για ν’ αντισταθεί στις ξαφνικές αλλαγές κλίσης... Κι εδώ εγκλωβισμένα δέντρα, πληγές, βουβοί μάρτυρες ή αγγελιαφόροι που βρίσκονται στο κέντρο της σκηνής και του κόσμου, ενώ παρακολουθούμε απευθείας το χτίσιμό τους, τον εγκλωβισμό τους. Υπάρχουν ο Λενίν, ο φύλακας της βίλας και του πάρκου, και ο Μπορτολάνα, εργάτης για βαριές δουλειές και ημίβλακας, μ’ ένα απανθρακωμένο αυτί λόγω της συνήθειας να σβήνει εκεί μέσα γόπες τσιγάρων. «Έχτιζαν επίσης μερικές φλαμουριές, γεμίζοντας με τσιμέντο τις κοιλότητες που με τον καιρό είχαν σχηματιστεί στους κορμούς. Το μετέφερε ο Μπορτολάνα μ’ ένα καροτσάκι, ενώ ο Λενίν έχτιζε το φυτό, γέρνοντας τελείως το κεφάλι του από τη μια μεριά. Άπλωνε σχολαστικά το τσιμέ-

15

Ίσως λοιπόν γι’ αυτό πρόκειται, ίσως λοιπόν για μένα το εγκλωβισμένο δέντρο είναι το σημείο τομής των ευθειών. Ποιων ευθειών όμως; Τι μου λέει, τι λέει σε όλους εμάς το εγκλωβισμένο δέντρο με τη βουβή γλώσσα του; Είναι ένα είδος αγγελιαφόρου; Αγγελιαφόρος τίνος πράγματος; Κι εγώ ποιος είμαι; Μήπως είμαι κι εγώ ένας αγγελιαφόρος;

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 16

16

ντο, προσέχοντας ιδιαίτερα να το ισιώσει καλά στον κορμό, και χάραζε πάνω μικρά σημάδια με την άκρη του μυστριού, για να μιμηθεί τον φλοιό. Ο Μπορτολάνα πλησίαζε πολύ κοντά το κεφάλι για να δει, ο Λενίν μάζευε με τη μύτη του μυστριού μια τόση δα ποσότητα τσιμέντου που κάθε φορά φοβόμουν ότι ήθελε να την εκτοξεύσει ξαφνικά στο αυτί, για να το χτίσει κι εκείνο. Πολλοί πλησίαζαν για να θαυμάσουν τη νωπή τσιμεντένια πλάκα, με τα κεφάλια τόσο κοντά της, ώστε κάποτε μια τουφίτσα μαλλιών κόλλησε σε μια χτισμένη μεγάλη φλαμουριά, σε κάποια γωνιά του πάρκου. Ανυψωνόταν με κάθε φύσημα του ανέμου, διέκρινες κάθε τρίχα με τη διάφανη μικροσκοπική ρίζα της».8

Τα εγκλωβισμένα δέντρα υπήρχαν εκεί από την αρχή κιόλας, να με περιμένουν. Πώς λοιπόν μου ήρθαν στον νου τώρα; Και όμως, αυτά μ’ εντυπωσίαζαν από παιδί και αργότερα ως νεαρό: το εγκλωβισμένο δέντρο του ποιήματος που γλίτωσε από τις καταστροφές των χειρογράφων, εκείνα στο πάρκο του Παλατιού, και αυτά επίσης σημείο τομής των ευθειών. Μέσω αυτών των δέντρων συμβαίνουν μεταβάσεις επιπέδων και υπερβάσεις των φραγμάτων όχι μόνο του ορυκτού και του φυτικού βασιλείου, αλλά και του ανθρώπινου, διότι στο εγκλωβισμένο δέντρο ξεφυτρώνουν ως και μαλλιά, με ανεστραμμένες ρίζες που συστρέφονται στον αέρα, στον χώρο... «Άραγε υπάρχουν ακόμη τα χτισμένα δέντρα στο πάρκο που περιέβαλλε την έπαυλη του Παλατιού, σ’ εκείνο το ξένο μέρος όπου πήγαινα συχνά κατά τις πρώτες δύο δεκαετίες της ζωής μου, από το οποίο επινόησα το όνομα του Παλατιού;» αναρωτιέμαι. «Ή δεν υπάρχει πια τίποτε απ’ όλα εκείνα, η βίλα θα είναι ακατοίκητη, ένα χάλασμα, τα δά-

πεδα και οι οροφές των δωματίων θα έχουν υποχωρήσει, το θερμοκήπιο με σπασμένα τζάμια, τα ντιβανάκια ξεκοιλιασμένα και σάπια, το σπίτι του φύλακα γκρεμισμένο, η σκαλίτσα ξεχαρβαλωμένη, το πελώριο κρεβάτι γεμάτο σοβάδες και κομματιασμένα κεραμίδια, η ξυλαποθήκη πια χωρίς στέγη, τα ιπποστάσια ανατιναγμένα, ο περιστερεώνας με σπασμένο τον κιονίσκο στα δύο δίλοβα παράθυρα, το πάρκο κατεστραμμένο με φράχτες και δέντρα ξερά, σκουριασμένα ή μπλεγμένα αξεδιάλυτα το ένα με το άλλο, σαν κουβάρια αγκαθωτού συρματοπλέγματος, το παγοφυλάκιο θα έχει υποχωρήσει κάτω από το βάρος της ιπποκαστανιάς και της αυξανόμενης μάζας των ριζών, η σπηλιά9 βουλιαγμένη, τα παγκάκια που υπήρχαν από πάνω θα έχουν εκσφενδονιστεί μέσα στη σκοτεινή στοά της σπηλιάς με την έντονη οσμή στάσιμων ούρων, η δεξαμενή γεμάτη σάπιο νερό και λυσσασμένα βατράχια, τα χτισμένα δέντρα πλέον χωρίς φλοιό, μόνο το τσιμεντένιο τους αποτύπωμα θα έχει απαλλαγεί από το φυτικό περίβλημα και θα υψωθεί πάνω σε τούτη την ερήμωση σαν ένα πρωτόγνωρο βοτανικό και προφητικό είδος...» Το σπίτι μου στη Μάντοβα, μπροστά από το οποίο τυχαίνει να περπατάω τη νύχτα, τώρα που ανατράπηκε η πορεία της ζωής μου και χρειάστηκε να επιστρέψω στην ετρουσκική πόλη μου, στο μαύρο κουτί μου, στον τόπο όπου με ρίξανε μέσα στον κόσμο. Περιπλανιέμαι στα φιδωτά μαύρα λιθόστρωτα που ανεβοκατεβαίνουν, ακόμη πιο έρημα λόγω της πανδημίας. Είναι όλοι κλειδαμπαρωμένοι στα σπίτια τους, μοιάζει σαν να περπατάω σε μια πόλη νεκρών. Άραγε να προέρχεται από τη γενέθλια πόλη μου η ιδέα της πόλης των νεκρών, που καταλάμβανε όλο και περισσότερο χώρο στα τελευταία βιβλία μου; Να έρχεται τάχα από τόσο μακριά; Αναπτυσσόταν κρυφά μέσα μου τόσο πολύ καιρό; Η πρόσοψη εκείνου που υπήρξε το σπίτι μου είναι κατα-

2 – Το τραγούδι των δέντρων

17

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 17

MORESCO_CANTO SKLHRO sel_Final.qxp_Layout 1 30/10/20 1:32 PM Page 18

18

σκότεινη κι έρημη, δεν πρέπει να έχει γίνει καμιά επισκευή αφότου φύγαμε αποκεί, πάνω από πενήντα χρόνια πριν, και μπήκαν οι κληρονόμοι. Υπάρχουν τα ίδια διπλά εξωτερικά τζάμια όπως άλλοτε, χωρίς καν παντζούρια, οι τοίχοι καταρρέουν, οι καμινάδες χωρίς σοβά, διακρίνω τη σχάρα της ξυλαποθήκης στην άκρη του πεζοδρομίου, εκεί όπου υπήρχε ο σωρός κάρβουνου πάνω στον οποίο κάθισαν και μίλησαν για έρωτα το αγόρι στους Αδημιούργητους10 και η Ροδακινιά κοριτσάκι, που έφτασε από το Παλάτι μ’ έναν χρυσό φασιανό στα μικρά λευκά της χέρια... Τι να έχει απογίνει η μνημειακή σκάλα, η κρεβατοκάμαρα με το κυνηγετικό κόρνο και το σπαθί, το μπλε δωμάτιο11 όπου ήταν απομονωμένη η τυφλή γριά που μου χάιδευε τα μακριά μαλλιά με τα ανάλαφρα χέρια της, παραμορφωμένα από την αρθρίτιδα, ενώ ήμουν γονατισμένος πλάι στο κρεβάτι της, με κλειστά τα μάτια και το μέτωπο ακουμπισμένο στο διπλωμένο σεντόνι; Τώρα είναι το πιο ετοιμόρροπο και απόκοσμο σπίτι ολόκληρης της Μάντοβας, μοιάζει με τον ζοφερό οίκο του Ντίκενς.

Έπειτα στο Φωτάκι,12 όπου ένας άνδρας ολομόναχος περιφέρεται σ’ έναν εγκαταλελειμμένο έρημο οικισμό, μετακινούμενος στα δρομάκια ανάμεσα στα πέτρινα σπίτια, πάνω στα οποία δεν σταματάει ούτε για μια στιγμή, νυχθημερόν, το φυτικό βασανιστήριο των αναρριχητικών. Κι εδώ υπάρχουν εγκλωβισμένα δέντρα, που ξεπηδούν από σπίτια κι ερείπια, δέντρα μισοζώντανα και μισοπεθαμένα, όπως μια καστανιά που υψώνεται στο κέντρο ενός φυτικού γκρεμού, μ’ ένα μέρος πράσινο, φορτωμένο με φύλλα κι εχίνους, και το άλλο λευκό, στο χρώμα του μαρμάρου. Διότι και τα δέντρα μπορούν να πάθουν εγκεφαλικό, ν’ αυτοκτονήσουν ή να αποπειραθούν ν’ αυτοκτονήσουν.