ԱԶԱՏՈՒԹԵԱՆ ԱՍՊԵՏՆ ՈՒ ՆԱՀԱՏԱԿԸ

Կարէն Կիմոնեանը խրոխտ, անկախ, բուռն, ազատութեան ձայն մըն է, հազուադէպ` բայց գոյ, Սփիւռքի մտաւորական հրապարակի վրայ ներկայիս. ան աւելի ուժեղ, ազդու հնչած է Հայաստանի մշակութային ու քաղաքական կրկէսներուն մէջ, 60-ականներէն մինչեւ 90ական տարիները: Ճակատագրի տարօրինակ խաղով մը, Միքայէլ Նալբանդեանի երկը, կեանքն ու նկարագիրը ծնունդ տուած են 20-րդ դարու Կարէն Սիմոնեանի տիպարին եւ իմաստաւորած են անոր կեանքը… Զիրար փրկած են այս երկուքը: Այս «սիմբիոզ»ին ամենէն ցայտուն նկարագիրը անոնց երկուսի կատաղի հայրենասիրութիւնն է, հայրենիքին ու հայ հողին ճակատագրին հետ նոյնանալը: Քաջութիւն, յարատեւութիւն ու քիչ մըն ալ բախտ կը մաղթենք յախուռն մտաւորականին որ մարտահրաւէր կը կարդայ ոչ միայն մտաւորական սերունդի մը, այլ իրական առասպելի մէը որ 70 տարուայ շինուած մշակութային վերնակառոյցին է՛ն տոկուն քարերէն մին է… Բացայայտ է որ միայն ընդհանուր համազարկ մը, գրոհ մը զանազան կողմերէ` կրնայ համոզել հին սերունդին, որ յանուն մտաւորական պարկեշտութեան ու հայ մշակոյթի գերագոյն շահերուն` պարտաւոր են վերագնահատել իրենց ամբողջ վաստակը, նոր ճշմարտութիւններու լոյսին տակ: Կարէն Սիմոնեան այս յարձակողականին առաջին զինուորներէն է, ըստ երեւոյթին: Վահէ ՕՇԱԿԱՆ

Ազգային ազատագրութեան եւ քաղաքացիական հասարակութիւն ստեղծելու համար իր գործունեութեամբ միշտ այժմէական Միքայէլ Նալբանդեանի մասին սոյն վարքագրութեան ատաղձը հեղինակի բանասիրական եւ պատմագրական հետազօտութիւններն են, ինչպէս նաեւ արդէն յայտնի ու հրապարակուած, սակայն դասակարգային պատմութեան ու սոցռեալիզմի գրականագիտութեան մեթոդի միջամտութիւններից զտուած վավերագրերը: Հայ գրականութիւն ներմուծուած վիպագրութեան սոյն տեսակը հեղինակը անուանել է վարքագրութիւն, որի նախապայմանն է պատումի իւրաքանչիւր դրուագի փաստական ու պատմական ճշգրտութեան հետ գեղարուեստական խօսքի լիակատար ներդաշնակութիւնը:

© Kaðýí À. ÑÈÌÎÍßÍ, «Ìèêàåë Íàëáàíäÿí», ñåðèÿ «Æèçíü çàìå÷àòåëüíûõ ëþäåé». иçä-âî «Ìîëîäàÿ Ãâàðäèÿ». Ìîñêâà, 1984 © Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ, «Ազատութեան Ասպետն Ու Նահատակը», Էդիթ Պրինտ. Երեւան, 2004. © Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ, «Ազատութեան Ասպետն Ու Նահատակը», Ազատ Խօսք. Երեւան, 2011։ Վերապահուած են բոլոր իրաւունքները: Արտատպելիս կամ մէջբերումներ կատարելիս հեղինակի Ս. Սահակ-Մեսրոպեան նախադերետային ուղղագրութիւնն ու կետադրութիւնը պահպանելը հեղինակային իրաւունքի մասն է կազմում :

Բովանդակություն ԽՕՍՔ ԸՆԹԵՐՑՈՂԻՍ ՆԱԽԱԲԱՆ Ապրում են նրանք, ովքեր պայքարում են ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ Արմատներ Մանկութիւն Պատկանեան քահանայի դպրոցը Ըմբոստութեան առաջին դասերը Հաշուեյարդար ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ Լազարեան ճեմարանի մէջ Ազատ ունկնդիրը Յիսունվեցին «Հիւսիսափայլ» Նժդեհը Առաջին հայ քաղաքացին Յիշատակարանի էջերով Անհաւասար պայքար ՄԱՍՆ ԵՐՐՈՐԴ Գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդիկ Կասկածները իմաստութեան նախագուշակ Մեծ նախապատրաստութիւններ Նախնիների երկիրը Բոսփորի ափին Ուխտեալ ճանապարհի վրայ Օրսեթ-Հաուզի հիւրերը Հնդկաստան Համազգային գործիչը

«Նախիջեիանցի հայ վաճառականը» Նամականի Շրջանը փակւում է ՄԱՍՆ ՉՈՐՐՈՐԴ Ռավելին. Ա տարի Ռավելին. Բ տարի Ռավելին. Գ տարի ՎԵՐՋԱԲԱՆ Մի աստղ մարեց Հայաստանի տխուր հորիզոնի վրայ... Յիշատակարան Միքայէլ Նալբանդեանի կեանքի ու գործունէութեան տարեգրութիւնը Ծանօթագրութիւններ եւ մեկնաբանութիւններ Ամփոփ մատենագրութիւն

ԽՕՍՔ ԸՆԹԵՐՑՈՂԻՍ «Գրել` նշանակում է ձեռնարկել մի շատ համարձակ ճամբորդութիւն»,— ասում է իմ հոգեհարազատ գրողներից մէկը : Անշուշտ, նա իրաւացի է : ...Հերթական այդ համարձակ ճամբորդութիւնը ձեռնարկելիս չեմ սիրում քայլել միեւնոյն եւ քաջ յայտնի ճանապարհով : Ուստի իմ առաջ տեսնում եմ չհանդուրժուելու սպառնալիքը եւ ապրում եմ մի նոր բան յայտնագործելու բերկրանքն ու գոհունակութիւնը : Այս գիրքը գրելիս, ինձ շարունակ բռնում էի մի տարօրինակ զգացողութեան մէջ : Կարծես ոչ թէ սոսկ հաղորդակցւում էի Միքայէլ Նալբանդեանի կեանքին ու գործին եւ փորձում էի գեղարուեստօրէն մարմնաւորել այն, փորձելով սովետահայ մարքսիստական գրականագիտութեան կեղծիքից ու բամբասանքից մաքրել Ազգային Տուն կառուցելու գործը ձեռնարկելու ելած Առաջին Հայ Քաղաքացուն: ՍէնԲէովը* գրել է. «Չգիտես ինչո'ւ, կենսագիրները կարծում են, թէ գրողի ամբողջ պատմութիւնը նրա ստեղծագործութիւնն է: Եւ այդ ստեղծագործութեան մակերեսային քննադատութիւնը չի կարողանում գրողի մէջ տեսնել մարդուն»: Միքայէլ Նալբանդեանի պարագային գրողի մէջ վերացուել էր ոչ միայն մարդը, այլեւ ազգային յարատեւութեան ու ազգային ազատագրութեան գործին նուիրուած բացառիկ կազմակերպիչն ու առաջնորդը: Հէնց այս կրկնակի կորուստը նկատի ունենալով, ասես հաշիւ եմ տալիս այն հայորդիներին, ովքեր ծնւում են եւ ծնուելու են իրենց պապենական երկիրը Քրիստոսի ծնունդից յետոյ երրորդ հազարամեակի մէջ բնակեցնելու համար: Այդ սերունդները մեզ դիտելու են ո'չ թէ որպէս նախորդ դարաշրջանի, այլեւ նախորդ հազարամեակի մէջ ապրածների: Ուրեմն, շատ տխուր բան կը լինէր, եթէ շարունակէինք սովետահայ «լուրջ ու ծանրակշիռ» մարքսլենինեան պատմա-գրականագիտութեան աշխատութիւններով մեզնից կտրուած ու հեռացուած պահել ազգային եւ քաղաքական հզօր ու կըրքոտ այդ գործիչին. եթէ մեր սերունդներին ներկայանայինք առանց Միքայէլ Նալբանդեանի*: Իմ ընտրած նիւթն այնպիսին է որ անհրաժեշտ էր մանրակրկիտ ուսումնասիրել 19րդ դարի 60ական թւականներին նախորդող պատմական դէպքերն ու դէմքերը, իւրացնել այդ ամէնի զարգացման եւ հասունացման տրամաբանութիւնը եւ, ի հարկէ, խորքից ու համակողմանի ծանօթանալ սովետական «նալբանդեանագիտութեան»ը: Հէնց այստեղ էլ պարզուեց, որ գոյութիւն ունեն ոչ միայն չբացայայտուած ու չյայտնաբերուած դրուագներ, այլեւ եղած փաստերը, պատմական իրադարձութիւնները, նոյնիսկ հէնց իր` Նալբանդեանի ձեռամբ հաստատուող վաւերագրերը ենթարկուել են քմահաճ խմբագրումների, կամայական ու մտացածին եզրահանգումների, որոնք, ըստ էութեան, վարկաբեկում են նրան: Այսպիսով հարկ եղաւ զբաղուել նաեւ հետազօտական աշխատանքով` հաւատ ընծայելով միայն սկզբնաղբիւրներին: Սա հետաքրքիր ու արդիւնաւէտ մի գործ էր, որի շնորհիւ հնարաւոր եղաւ կատարել բազմաթիւ յայտնագործութիւններ: Այդ յայտնագործութիւններն ու բացայայտումները հասկանալի շփոթմունք եւ, մեղմ ասած, անհանգստութիւն պատճառեցին սովետական գրականագէտներին: Ի'նչ խօսք, ես հնարաւորութիւն ունէի իմ հետազօտական աշխատանքը շարադրել որպէս ճշմարիտ, այսինքն կոմունիստական գաղափարաբանութեան թելադրանքից ազատագրւած նալբանդեանագիտութիւն: Ունենալով այդ հնարաւորութիւնը, սակայն չեմ տրուել նման գայթակղութեան:

Որովհետեւ իմ նպատակն էր ոգեկոչել Նալբանդեանին: Իմ նպատակն էր ճշմարիտ վէպ գրել նրա մասին: Ուրեմն, ես գրեցի այդ վէպը: Եւ Միքայէլ Նալբանդեանը իմ վէպի գլխաւոր դերակատարն է: Իսկ դա նշանակում է որ ամբողջ փաստական նիւթը շարադրուել է գեղարուեստական իմաստաւորումով: Եւ ամէնից կարեւորը` ես հնարաւորութիւն ունեցայ նորովի, սեփական ու անկաշկանդ հայեացքով դիտել եւ տեսնել 1857-62, այնուհետեւ մինչեւ 1866 թուականը ընդգրկող ժամանակաշրջանի մէջ նրա գործունէութեան էութիւնն ու բովանդակութիւնը: Մի գործունէութիւն, որի նպատակն էր ազատագրուած, ամբողջական եւ ինքնուրոյն Հայաստան ստեղծելը: Թէեւ մեր գրողներից շատերն են գրել կենսագրական վէպեր, սակայն վիպասանութեան այս տեսակը, որ անուանել եմ վարքագրութիւն, դեռեւս չէր իւրացրել մեր գրականութիւնը: Դուրսն այն մշակել են Անդրէ Մորուան*, Ստեֆան Ցվէյգը*, Իրվինգ Սթոունը* եւ այլոք: Ընդ որում, իւրաքանչիւրը հաւատարիմ մնալով ի'ր ազգային գրականութեան աւանդներին: Նրանց փորձի ուսումնասիրութիւնը եւս օգտակար եղաւ վիպասանութեան այս տեսակը մեր գրականութեան մէջ իւրովի մշակելու համար: Վարքագրութեան իմ իսկ սահմանած կանոնների շրջանակից դուրս չգալով, վէպը գրել եմ միայն ու միայն փաստական նիւթի հիման վրայ: Դա նշանակում է, որ չնայած իր գեղարուեստական մտածողութեան, կառոյցին ու արտայայտութեան ձեւին, իմ այս աշխատանքը ունի գիտական ճշգրտութիւն եւ անաչառ հետազօտողի համար կարող է ծառայել որպէս մշակուած նիւթ: Ի դէպ, ինչպէս երեւաց մամուլի մէջ յայտնուած հրապարակումներից, որոնք անմիջապէս հետեւեցին ռուսերէն թարգմանութեամբ հրատարակութեանը, արդէն իսկ սկսել է մեծ յաջողութեամբ ծառայել: Դժուա՞ր աշխատանք է գիտական աշխատասիրութեան ճշգրիտ նիւթը ներկայացնել գեղարուեստական մարմնաւորումով... Անշո'ւշտ: Բայց չէ՞ որ, ինչպէս քիչ առաջ արդէն ասացի, գրելը ինձ համար միշտ էլ համարձակ ու նոր ճամբորդութիւն է եղել: Ուրեմն, քանի որ գրել եմ վէպ, եւ ոչ թէ գիտական աշխատասիրութիւն, ապա անհրաժեշտաբար մասնակիօրէն խմբագրել եմ Միքայէլ Նալբանդեանի (եւ ո'չ միայն նրա) գրաւոր խօսքը` մէջբերումներ կատարելիս: Այդ իրաւունքը ստացել եմ իմ վէպի գլխաւոր դերակատար Միքայէլից, որ զգուշացնում էր, թէ` «Ես շատ լաւ գիտեմ, որ իմ խօսակցութեան ձեւը ունի պակասութիւններ», թէ` «Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ է. դեռ շատ ու շատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով գեղեցիկ եւ յաջող խօսելու. այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ նոր լեզուն հեղինակների գրչի տակ ճախարակուելով, կը ստանայ իւր այրական հասակը»: Նա հրաշալի տիրապատում էր դասական ոսկեղէնիկ հայերէնին, որ արդէն ցաւօք` կիրառական չէր ազգի լուսաւորութեան համար: Եւ «հին լեզու»ից հարկ էր հրաժարուել ո՛չ թէ այն պատճառով, որ այսպէս կոչուող նոր լեզու»ն կամ «աշխարհաբար»ը պատրաստ էր փոխարինելու տասնեւհինգ դարերի խորքերի մէջ ստեղծուած Սուրբ Գրքի լեզուին` գրաբարին: Ո՜չ... Սուրբ Գրքի լեզուն, որ հայ ազգի ընդհանրութեան գըլխաւոր ու հիմնական ուժն է նաեւ այսօր, քանզի ազգային անեղծ մշակոյթի մեր արմն է, տէրութեան կորուստից յետոյ ենթարկուել էր բարբարոս ազդեցութիւնների: Հայրերի երկրի մասնատուելու հետեւանքով բաժան-բաժան էր եղել նաեւ ինքը` Ազգը: Դարերի ընթացքին նահանջել էր գրական լեզուն` իր տեղը զիջելով խօսակցական լեզուներին` բարբառներին եւ, ի վերջոյ, դարձել

էր ժողովրդին անհասկանալի: Ազգային միաւորութեան համար անհրաժեշտ էր նոր գրական լեզու, որպիսին այն ժամանակ, հաւատարիմ մնալով դասական կատարեալ ուղղագրութեանը, Հայաստանի թուրքապատկան եւ ռուսապատկան հատուածների մէջ ջանասիրաբար վերստին կերտում էր ազգային ոգեմիտ մշակների իսկական մի բազմաստեղք, որովհետեւ վերակենդանացնել երբեմնի ոսկեղէնիկ հայերէնը այլեւս անհնար էր: Այն ժամանակների գրաւոր խօսքի տարբեր նմուշները ոճական խմբագրութեան ենթարկելու միտքը ծագեց վէպն աւարտելուց յետոյ, երբ պարզուեց, որ օտարախօս ընթերցողը վէպիս ռուսերէն թարգմանութեամբ ասուածը իւրացնում է ամբողջ խորքով, իսկ հայ ընթերցողը, բնականաբար, «դժուարանում է դեռեւս մանուկ լեզուն» հասկանալ*: Ես այդ զգացի, երբ 1982-ին գրական մամուլի մէջ մի քանի հատուած լոյս տեսաւ իմ վէպից, որտեղ մէջբերումների նկատմամբ ունեցել էի ոչ թէ գրողի, այլ հետազօտողի մօտեցում: Ես որդեգրել եմ մէջբերումները ոճական խմբագրութեան ենթարկելու սկզբունքը մէկ նպատակով միայն. Միքայէլ Նալբանդեանին մօտեցնել մեզ, նրան աւելի՛ զգալ մեր իրականութեան մէջ, նրա հետ ապրել մեր այս բարդ ու հակասական ժամանակները: Եւ այն վստահութեամբ, որ նա անպայման կ’օգնի, զօրաւիգ կը լինի, որպէսզի չկորցնենք մեր կապը ազգային կենսագրութեան, պատմութեան, նախնիների հետ, որպէսզի չկորցնենք ամէնից կարեւորը` մեր բարոյական կողմնորոշումը: Ահաւասիկ այն ամէնը, ինչ կ’ուզենայի ասել, Ընթերցո՛ղ, որ գիրքս վերցրել եւ պատրաստւում ես գնալ դէպի ազգային պատմութեան ամէնափառաւոր շրջաններից մէկը, երբ խմորւում էր ազատագրութիւնը որպէս Գերագոյն Նպատակ, պատրաստւում ես հանդիպել ազգային քաղաքական Քո գործիչին, եւ պատրաստւում ես խորասուզուել հէնց Քո էութեան խորքերը: Բարի՛ ճանապարհ... 26 Մայիս, 1985 Երեւան

ՆԱԽԱԲԱՆ ԱՊՐՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱՆՔ, ՈՎՔԵՐ ՊԱՅՔԱՐՈՒՄ ԵՆ Սկսենք վերջից... Էդգար ՊՈ* 1866 թւականի Յունիս 15ին գաղտնի ոստիկանութեան զօրամարմնի սպայակոյտի սպայ, փոխգնդապետ Եանովը մի զեկուցագիր ուղարկեց ժանդարմների պարոն շեֆին: «Այս տարուայ մարտին,— հաղորդում էր նա,— Սարատով նահանգի Կամիշին քաղաքի մէջ վախճանուեց նախիջեւանցի Միքայէլ Նալբանդեանը, որ գտնւում էր ոստիկանութեան հսկողութեան ներքոյ: Իշխանութիւնների թոյլտուութեամբ նրա աճիւնը երկաթուղով փոխադրել են Դոն, եւ ապա «Կոզակ» շոգենաւով հասցրել Նախիջեւան, որտեղ դիմաւորել են արտակարգ հանդիսաւորութեամբ ու յարգանքի տուրքով՝ քաղաքի գրեթէ ամբողջ ազգաբնակչութեամբ»: Փոխգնդապետը չէր չափազանցում: ...Գարնան այն հրաշալի օրերից մէկն էր, երբ Դոնի ափերին արդէն բողբոջել էին ծառերը: Հարթավայրով դէպի հեռու հորիզոն էր ձգուել նուրբ, մատղաշ կանաչի գորգը, իսկ երկնքի մէջ ճախրում էին թռչունները, որոնց ճռուողիւնը աւելի էր թանձրացնում քաղաքի վրայ իջած լռութիւնը: Լռութիւն, որ յագեցած էր եկեղեցիների զանգերի տխուր ղօղանջներով: Գետի ոլորանից երեւաց Կոզակ, նաւը եւ դանդաղ մօտենալով, կառանեց նաւահանգստի մօտ, որտեղ խռնուել էր մարդկանց մի հոծ բազմութիւն... Քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանն* ու քաղաքի միւս պատուարժան մարդիկ, որոնք կազմակերպել էին այս տխուր եւ հանդիսաւոր արարողութիւնը, մօտեցան կամրջակին: Նաւահանգստից մինչեւ քաղաքի կենտրոնական հրապարակ, մինչեւ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցի, փռուած էր շքեղ ուղեգորգը, որի վրայով քայլեց Նալբանդեանի աճիւնը տանողների թափօրը: Յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցաւ յաջորդ օրը: Նախիջեւանցիք հանգուցեալի աճիւնը որոշել էին ամփոփել քաղաքից մօտ եօթը վերստ հեռաւորութեան վրայ գտնուող Սուրբ Խաչ վանքի բակը: Քաղաքով մէկ տարածուող զանգերի ղօղանջների ներքոյ թափօրը հրապարակից շարժւեց դէպի վանք, եւ այդ ամբողջ ճանապարհին մարդիկ իրենց ուսերին տարան դագաղը: «Վանքի վարդապետը իր դամբանականի մէջ հանգուցեալին անուանել է անմեղ նահատակ,—շարունակում էր փոխգնդապետը:Նախիջեւանի նախկին

քաղաքագլուխ ծերունի Խալիբեանի* կարծիքով, Նալբանդեանի աճիւնին մատուցուած մեծարանքը ցոյց է կառավարութեան դէմ»:

Սուրբ Խաչ վանքը, որի գաւիթի մէջ Միքայէլ ամփոփուած է Նալբանդեանի աճիւնը։

Փոխգնդապետի այս հակիրճ զեկուցագրից զատ, ամենատարբեր հասցէներով ուղարկուեցին բազմաթիւ մատնագրեր, որոնց հեղինակները կամենում էին պարզապէս ոչնչացնել իրենց հակառակորդի բոլոր բարեկամներին, եւ այդ գործը գլուխ բերել գաղտնի ոստիկանութեան ամենազօր ձեռքով: Ովքե՞ր էին մատնագրերի հեղինակները: Այդ նրա՛նք էին, ովքեր յափշտակում էին եկեղեցական գումարները... Ովքեր իւրացնում էին ապօրինի գլխահարկը... Ովքեր մարդասպաններ էին վարձում անցանկալի մարդկանց վերացնելու համար... Այդ նրա՛նք էին, ովքեր վարժուել էին «ազ գասիրական»իրենց պարապ ճառերով հանդէս գալ որպէս ժողովըրդի շահերի պաշտպան: Նրա՛նք, ովքեր մի ամբողջ հնադարեան ժողովրդի ուզում էին առաջնորդել դէպի ձուլարան, եւ նրա՛նք, որոնց իրական դէմքը ոչ հեռաւոր անցեալին յաճախ էր բացայայտել Միքայէլ Նալբանդեանը: Բայց ի՞նչ մեղքերի մէջ կարող էին ամբաստանուել հանգուցեալի բարեկամներն ու համախոհները: Չէ՞ որ յափշտակութիւնների եւ սպանութիւնների հեղինակները շատ լաւ գիտէին, որ իշխանութիւնները հազիւ թէ ուշադրութիւն դարձնեն նման մեղադրանքների, որովհետեւ ամենազօր կաշառքը վաղուց ի վեր վարժեցրել էր ընդհանրապէս մատների արանքով նայել «քաղաքի հզօրների» գործերին: Ուստի, անհրաժեշտ էր մէկ այլ յատկանիշ ունեցող մեղադրանք, որի կողքով ոչ ոք չհամարձակուէր անտարբեր անցնել: Եւ քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանն ու նրա կողմնակիցները ամբաստանուեցին հակառուսական տրամադրութիւններ ունենալու մէջ: Փոխգնդապետին ինչինչ ճանապարհներով յաջողուեց նաեւ համոզել, թէ

Կարապետ Հայրապետեանի գործունէութիւնը վնասակար է տէրութեան համար: Փոխգնդապետը մի ընդարձակ զեկուցագիր շարադրեց, որտեղ առաջարկում էր քաղաքային վարչութեան գլուխ կանգնած, ազգաբնակչութեան վրայ վնասակար ազդեցութիւն ունեցող եւ ամենայն ռուսականի նկատմամբ ժողովըրդին ատելութիւն ներշնչող մարդկանց աքսորել քաղաքից: Այս ամէնը անհետեւանք չմնաց: Գաղտնի ոստիկանութիւնը լրջօրէն զբաղուեց հակառուսական տրամադրութիւնները բացայայտելու գործով: Ծայր առան հարցաքննութիւնները, պահանջուեցին բացատրագրեր... Կարապետ Հայրապետեանը ենթարկուեց տնային կալանքի, իսկ Մագիստրատի նախագահ Դանիէլ Գարագաշը, պաշտօնեայ Սաղաթէլ Քայալեանը, ատենակալ Բախչիսարայցեւն եւ իրաւաբան Խլտճեանը մինչեւ Նալբանդեանի յուղարկաւորութեան առիթով սկսուած ոստիկանական գործն աւարտուելը հեռացուեցին իրենց պաշտօններից: Իշխանութիւնները մտադիր էին այս գործին այնպիսի մի ընթացք տալ, որ հիմնաւորուէր Հայկական Շրջանին շնորհուած մասնակի արտօնութիւնները սրբագրելու ծրագիրը: Վաղուց ի վեր նրանց գրգռում էր այն հանգամանքը որ Նոր Նախիջեւանը կառավարում է սեփական Մագիստրատը. որ հայերն ունեն իրենց սեփական դատաստանագիրքը. որ քաղաքի մէջ երբէ՛ք չեն եղել ռուս ոստիկաններ եւ, ընդհանրապէս, Նոր Նախիջեւանին արտօնուած է իւրօրինակ մի ինքնավարութիւն: Իսկ որ ժամանակին խաբուած հայերը կարող են դժգոհել, կարող են ըմբոստանալ՝ իշխանութիւններին ընդհանրապէս չէր անհանգստացնում, քանի որ ուժը նրանց ձեռքին էր, իսկ բանսարկուներն ու մատնիչները հէնց նոյն հայերից էին: Բայց գտնուեց մի տրամաբանական պատասխան որ «անմեղօրէն» հերքում էր այն մատնութիւնը, թէ Նալբանդեանի համաժողովրդական յուղարկաւորութիւնը կաղմակերպուած հակառուսական ցոյց է եղել կառավարութեան դէմ:

Ստեփանոս Նազարեանը՝ Գրիգոր Սալթիկեանին*, 1866թ., Հոկտեմբեր. «Տէրութեան հարցմանը, թէ նախիջեւանցի հայերը ինչո՞ւ նման պատուաւոր հանդէսով ընդունեցին Նալբանդեանի դին ու թաղեցին, կարծում եմ, նախիջեւանցիք, ինչպէս եւ ճշմարտութիւնն է, կարող են պատասխանել, թէ հանգուցեալ Նալբանդեանի տառապալից ջանքերով ստացուել եւ Կալկաթայից բերուել է Նախիջեւանին կտակած մի մեծ արծաթ գումար, իսկ քաղաքն էլ, երախտապարտ ճանաչելով իւր անձը դէպի Նալբանդեանը, նրան ցուցաբերել է վերջին մեծարանքը»:

Մ. Նալբանդեանի մահարձանը։

Քանդակագործ՝ Անդրէաս Տէր Մարուքեան։ 20րդ դարասկիզբ։

Այսպիսի բացատրութիւնը զսպեց գաղտնի ոստիկանութեանը, որ դեռեւս անտեղեակ էր, թէ Միքայէլ Նալբանդեանի մահը սգում է ոչ միայն Նախիջեւանի՝ «իւր անձը երախտապարտ ճանաչող հասարակութիւնը», այլեւ բովանդակ հայութիւնը: Հայկական լրագրերն ու հանդէսները իրարից արտատպում էին Նալբանդեանի մահուան գոյժը եւ գնահատում նրա կեանքըն ու գործը.

«Գրեթէ բոլոր հայ հասարակութեանց ծանօթ աշխոյժ եւ եռանդուն Միքայէլ Նալբանդեանը ամէնքի համակրութիւնը, յարգը եւ սէրը գրաւած ունէր իր գրութիւններովը»: «Մի մարդ պակսեցաւ Հայկական աշխարհից... Ամենեքեանս պիտի միշտ մտաբերենք, որ մեր առաջ դրուած է որպէս գեղեցիկ յիշատակ, նրա ազնիւ եւ արթուն գրական աշխատութիւնը եւ անդադար գործունէութիւնը»: «Աշխարհիս երեսին ամէն տեղ հազուագիւտ են լինում այնպիսի մարդիկ, որոնք իրենց քանքարով, աշխատութեամբ եւ այլ հոգեւոր յատկութիւններով ծառայած լինեն իրենց հասարակութեանց օգտին»: «Բայց Նալբանդեանը չպիտի մեռնի հայոց համար: “Հիւսիսափայլ”երն ողջ պիտի պահեն զանի, որոնց էջերը լեցուցած էր: Իր գործերը պիտի յիշատակուին, ու պիտի արձանագրեն զինք մեր պատմութեան ազգասիրաց ցանկին մէջ»:

Այնուհետեւ արագօրէն տարածուեց այն լուրը, թէ Միքայէլ Նալբանդեանը մեռած չէ, թէ նա դեռ գալու եւ վերականգնելու է հայոց թագաւորութիւնը եւ իր

արքայական հրամանով հողը բաժանելու է գիւղացիներին: Նրա մահուան բօթն առնելով, հակառակորդները թեթեւացած շունչ քաշեցին: Չգիտես ինչո՛ւ, բոլոր նրանք, որ տարիներ շարունակ կռիւ էին մղել Նալբանդեանի դէմ, հիմա համոզուած էին, թէ իր իսկ մահով նա պարտուել է արդէն: Ուստի, փորձելով անաչառ երեւալ, նրանք տողերի միջեւ նշում էին, թէ Նալբանդ եանը «քանքարի տէր ուսումնական երիտասարդ մ¥էր», որպէսզի այնուհետեւ քմծիծաղով աւելացնէին. «Մոլորեալ մը՝ իր պատիժը գտաւ»: Լազարեան ճեմարանի ուսուցիչ Մսեր Մսերեանը*, ում հանդիպելու առիթը դեռ կ’ունենանք, երբ լսել էր Նալբանդեանի մահուան լուրը, նոթատետրի մէջ այսպէս էր գրել. «Մեռաւ Միքայէլ Նալբանդեան, խռովայոյզ երիտասարդն, ի Սարաթով գաւառի՝ ուր աքսորեալ էր ի պատիժ յանցաւորութեանն ընդդէմ պետութեան»: «Արշալոյս Արարատեան» թերթն իր էջերի մէջ գրեց, թէ Նալբանդեանը «ռուսիաբնակ հայ ազգը խռովութեան եւ երկպառակութեան մէջ ձգեց ոչ միայն իւր կենդանութեան, այլեւ՝ իւր մահուան հետեւ»:

Բալթազարեանը՝* Մսերեանին. «Խնդրում եմ համառօտիւ ինձ յայտնել, թէ ինչպիսին է ձեր կարծիքը հանգուցեալ Միքայէլ Նալբանդեանի մասին, քանզի այն դէպքում, երբ ոմանք նրա ազգասիրութիւնը փառաբանում են առ երկինք, միւսները, որպէս անհաւատ ու ինքնահաւան երիտասարդ մի խառնակիչ՝ դժոխքի բաժին են համարում նրան: Թիֆլիսից նրա մասին ինձ են ուղարկել խստագոյնս դատապարտող տեղեկութիւններ»: Մսերեանը՝ Բալթազարեանին. «Նալբանդեանին դուք եւս, անշուշտ, դատապարտելով կը դատապարտէիք, եթէ գիտենայիք գէթ մէկը կամ երկուսը այն ապիկարութիւններից, որ նա բացայայտ կամ գաղտնի կատարել է ի վնաս ժողովրդի»... Ոմանք էլ Նալբանդեանի յորդորը, թէ պէտք է հեռու մնալ ռուս յեղափոխականներից, փորձում էին ներկայացնել որպէս մոլորութիւն, եւ ոչ թէ հաւատամք, ոչ թէ որպէս կտակ՝ ապագայ սերունդներին: ...Հիմա, երբ տարիների, տասնեակ տարիների հեռուներից փորձում ենք դիտել ու գնահատել այս ամէնը, մեզ հասկանալի է դառնում ինքը՝ Միքայէլ Նալբանդեանը, որպէս բացառիկ խառնուածքի տէր մի անհատականութիւն: Նա իր ամբողջ կեանքն ապրել էր առանց կենսական այն դիւանագիտութեան, երբ շրջապատի հետ փոխյարաբերութիւնները չսրելու համար մարդիկ ջանում են «բաց դռներ թողնել»: Հետեւանքը եղել էր այն, որ նրան սիրում էին բարեկամները՝ անվերապահօրէն, եւ ծայրայեղօրէն ատում էին հակառակորդները: Միջին գոյութիւն չունէր: Նման խառնուածքի տէր մարդիկ ամէնից առաջ դժուարացնում են իրենց իսկ կեանքը: Եւ ինչպիսի՛ դժուարութեամբ նրանք պահում են բարեկամներին,

նոյնքան հեշտութեամբ ձեռք են բերում ոխակալ թշնամիներ, որոնց թիւը յաճախ համալրւում է երբեմնի բարեկամներով: Շա՛տ-շատերն էին համոզուած, թէ Միքայէլ Նալբանդեանը խորամանկ ու դիւանագէտ մարդ է: Իրականութեան մէջ, սակայն, նա պարզ էր ու մատչելի, սիրում էր կատակել եւ ընկերական հաւաքոյթների ոգին էր: Միեւնոյն ժամանակ, նա միշտ հաւատարիմ էր իր սկզբունքներին, արդարամիտ էր ու անաչառ: Եւ քանի որ խառնուածքի այս գծերը դժուար էին համադրւում եւ գրեթէ անըմբռնելի էին յարմարուողական գետնաքարշ յարաբերութիւնների սովոր մարդկանց, ուստի բնական էին նրա մասին գոյութիւն ունեցող ծայրայեղօրէն տարբեր կարծիքները: Նրա հակառակորդներից շատերն էլ այն «ազգասէրներն ու հայրենասէրներն» էին, ովքեր բացառիկ էին համարում ամենայն հայկականը՝ բնաւ չընդունելով որեւէ թերութիւն կամ քննադատական խօսք, որ կարող էր նշմարուել ու ասուել հայերի մասին: Նալբանդեանը լաւ գիտէր այդպիսիների արժէքը, հասկանում էր, որ նրանք գործնական որեւէ քայլ չեն կատարի յանուն ազգի, եթէ անմիջական շահ չունենան: Ուստի սիրում էր կրկնել, թէ «անարգելով ազգի պակասութիւնները, ո՛չ միայն չես անարգում ազգը, ո՛չ միայն չես դառնում նրան թշնամի, այլ մնում ես որպէս իսկական բարեկամ, քանզի քո ցանկութիւնն է եղել ազատուած տեսնել նրան բոլոր պակասութիւններից»: Իր պարզութեան մէջ նրա բարդ անհատականութիւնը նկատի ունենալով, Նալբանդեանի զինակիցներից մէկը գրում էր. «Ո՞ր հայը կը զգայ այսօր այս մեծ մարդու արժէքը, ո՞վ պիտի նկարագրէ անոր կեանքը, գործը եւ մահը, ո՞վ պիտի վերցնէ այն վարագոյրը, որով ծածկուած են անշուշտ Նալբանդեանի կենաց վերջին տարիներուն տանջանքը, ո՞վ պիտի պահանջէ անոր դատապարտութեան պարագաները գիտնալ, եւ քննել այն վճիռը, որով աքսոր գնաց»: Մենք, այնուհանդերձ, կարողացանք տեսնել ու գնահատել Նալբանդեանի դերը ազգային ու հանրային կեանքի մէջ, թէեւ նրա ազգային ազատագրութեան ու միջազգային գործունէութիւնը ծածկող վարագոյրը հնարաւոր եղաւ բարձրացնել հիմա՝ 20րդ դարի 80-ականների սկզբին, երբ շարագրում էինք նրա վարքագրութիւնը: Նալբանդեանի մահից հազիւ մէկ տարի անց նրա բանաստեղծութիւններն ու յօդուածները ձեռքից ձեռք էին անցնում, բայց զգուշութեան համար անպայման ջնջուած էր լինում հեղինակի անունը: 1847 թւականին Երեւանի նահանգային գաղտնի ոստիկանութեան պետը անհանգիստ օրեր ունեցաւ, որովհետեւ չգիտես որտեղից՝ երիտասարդութեան ձեռքը յայտնուել էր Նալբանդեանի լուսանկարը՝ «Հայրենիքի փրկարար մակագրութեամբ»: Իսկ մի քանի տարի անց քննութիւն սկսւեց «հայ քաղաքական յանցագործ Նալբանդեանի դիմանկարը տարածելու առթիւ, որ բանտարկուած է եղել

Պետերբուրգի ամրոցի մէջ՝ Գերցէնի* հետ կապեր ունենալու համար» (գնդապետ Օրլովսկու ծածկագիր հեռագրից): Մեղադրւում էր Թիֆլիսի հայոց հոգեւոր դպրոցի սան Տիգրան Նաւասարդեանը: Ոստիկանութեան քննութեամբ պարզուել էր, որ այս Տիգրան Նաւասարդեանը Թիֆլիսի վիմագրական արհեստանոցներից մէկին ուսուցիչ Մարկոզովի լուսանկարը հինգ հարիւր օրինակ բազմացնելու պատուէր է տուել: Մի քանի օրից նա ստացել էր իր պատուէրը: Բայց վիմագրական արհեստանոցի բանուորը կռահել էր, որ պատկերուածը ուսուցիչ Մարկոզովը չէ, եւ «հայրենասիրաբար կատարելով իւր պարտքը, յայտնել էր ուր հարկն է»: Քննութեամբ հաստատուել էր, որ իսկապէս, նկարները «ներկայացնում են նախկին քաղաքական յանցագործ Միքայէլ Նալբանդեանին, որ մասնակից է եղել Լոնդոնի քարոզիչների մեղադրական գործին»:

«Ազատութիւն» բանաստեղծութիւնը Մ. Նալբանդեանի դիմանկարով:

Նկատի ունենալով, որ Նաւասարդեանը տասնութ տարեկան էր եւ ազատագրութեան գործիչի լուսանկարները բազմացնելն էլ վնասակար հետեւանքներ առայժմ չէր ունեցել, Կովկասի փոխարքան բարեհաճել էր այդ գործին դատական կարգով ընթացք չտալ եւ Նաւասարդեանին բանտարկել էր վեց ամսով, իսկ այնուհետեւ, երեք տարի ժամանակով նրան յանձնել ոստիկանութեան հսկողութեան: Նալբանդեանի լուսանկարները բազմացւում էին նրա «Ազատութիւն բանաստեղծութեան հետ նաեւ 20րդ դարի սկզբին:

«Գրեթէ չկայ մի հայ, որ տիրապետելով հայերէնին, անգիր չիմանայ այդ բանաստեղծութիւնը,— յիշում է Ականատեսը:— Բայց ես հանդիպել եմ իմ

սերնդակից բազմաթիւ հայերի, ովքեր ծնուած ու մեծացած լինելով Մոսկուա, ուստի եւ չիմանալով մայրենի լեզուն, այնուհանդերձ մեծ յուզմունքով, ասես մայրական պատգամ, արտասանում էին այդ սքանչելի ստեղծագործութիւնը, վերապրելով իւրաքանչիւր հնչիւնն իսկ. Ազատ Աստուածն այն օրից...»

«Չէ՛, մարդ մը չպակսեցաւ, տերեւ մը չընկաւ Հայոց աշխարհէն, մոլորեալ մը՝ իր պատիժը չգտաւ, այլ Հայաստանի տխուր հորիզոնին՝ փայլող աստղ մը մարեցաւ»: «Նալբանդեանը հաւատքին համար, ճշմարտութեան եւ ազատութեան հաւատքին համար զոհ ընկաւ»: «Ինչպէս կենդանութեան ատեն, նոյնպէս մահուանէ ետեւ պիտի գործէ ազգին մէջ, քանի որ շղթան եւ սուրը չեն կրնար կաշկանդել եւ սպանել լուսաւոր գաղափարները»:

Յիրաւի, այդ Ըմբոստ Մարդը, Ազատութեան Ասպետը եւ Ճշմարիտ Հայրենասէրը ապրում էր սերունդների ո՛չ միայն յիշողութեան, այլեւ հոգու մէջ: Եւ, ուրեմն, շարունակում էր պայքարել: Որովհետեւ՝ «Vivare... militare est»— «Ապրել... նշանակում է պայքարել*»: Թէկուզ եւ մահից յետոյ...

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ ԱՐՄԱՏՆԵՐ Սիրում եմ հին բաներ... Ամենայն մարդ ունի իւր համար սիրական բան. իմ սիրականն է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւանդ, որ այդ բանը ունենայ պատմական արժանաւորութիւն: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ղրիմից ելած հայ գաղթականների կարաւանը Ռուսաստան հասաւ խորը աշունքին եւ շարունակեց իր ճամբան դէպի Դնեպրեան հարթավայր, որտեղ կայսրուհի Եկատերինա Երկրորդի* խոստումի համաձայն հիմնադրուելու էր հայկական մի նոր գաղութ: ...Բանն այն է, որ շահելով 1768-1774 թւականների ռուս-թուրքական առաջին պատերազմը, Ռուսաստանը Քիւչուկ-Կայնարջիի հաշտութեամբ ո՛չ միայն ընդարձակեց հարաւային իր սահմանները, այլեւ Թուրքիայից անջատելով, «անկախ յայտարարեց Ղրիմի խանութիւնը: Նոր նուաճումների հետ ծնուեցին նոր հոգսեր: Կայսրուհին որոշեց տեղահանել Ղրիմի հայերին, որոնք պատերազմի տարիներին, աւա՜ղ, զօրաւիգ էին եղել ռուսական բանակին: Հայերից շատերը, ինչպէս, օրինակ, «գեղեցկատես ու բարձրահասակ երիտասարդ Յովհաննէս Աբրահամեանը, Մանուէլ Շահինեանը, Մանուկ Դերջանեանը եւ ուրիշներ ռուսաց զինուորական պաշտօն մտան,— գրում է Ականատեսը,— եւ իրենց հաւատարիմ ծառայութեամբ սպայութեան կոչումն ստացան*»: Հաւատարմութիւնը որպէս բարոյականութիւն՝ ամենուրէք եւ միշտ գնահատելի է, անշուշտ: Անհասկանալի եւ նոյնիսկ տարօրինակ է այս «հպարտութիւն»ը, որ ամենուրէք եւ միշտ մոլորեցրել է հայերին, որոնք հիմա էլ, Թուրքիայի դէմ ռուսական զէնքի յաղթանակից յետոյ, դարձեալ չկռահեցին, թէ իրենց իսկ գոյութեամբ խանգարելու են Ղրիմի նկատմամբ կայսրութեան հետագայ ծրագրերն իրականացնելու գործին: Քրիստոնեայ Ռուսաստանի հովանաւորութեամբ մի տէրութիւն ունենալու՝ հայ եկեղեցական ու աշխարհական գործիչներից ոմանց ձգտումը յայտնի էր արքունիքին: Ռուսաստանի ինքնակալները անցեալի եւ ներկայի հայ խնդրամատոյցների աղաչանքներին ականջալուր էին դառնում այն ժամանակ միայն, երբ մէջտեղ էին գալիս կայսրութեան գերագոյն շահերը*: Այդպիսի մի հերթական պահ էր վրայ հասել: Կայսրութեան գերագոյն շահը պահանջում էր թուլացնել «անկախ» յայտարարուած Ղրիմի խանութիւնը: Եւ թուլացնելու միջոցներից մէկն էր հայերին տեղահանելը, որոնց ձեռքին էր արդիւ-

նահանութիւնը, այգեգործութիւնը եւ առեւտուրը: Հաւատարմութեան եւ հաւատակից բարեկամութեան մասին շողոքորթելով, յիշեցնելով, թէ հէնց իրենք՝ հայերն են ժամանակին խնդրամատոյց եղել Պետրոս Առաջին* ինքնակալին, այնուհետեւ ահաբեկելով պարտուած խանութեան հնարաւոր վրէժխնդրութեամբ, կայսրուհուն յաջողուեց նաեւ այլ եւ այլ նենգութիւններով գաղթի ճանապարհ դուրս բերել հայերին: Եկատերինա Երկրորդ կայսրուհին իր այս նպատակն իրագործելու համար նոյնիսկ խոստումներ տուեց, որոնք բաւարարելու էին ղրիմահայոց պահանջները: Աւելի՛ն. կայսրուհին հաւաստիացրեց, թէ ռուսական սահմանն անցնելուն պէս գաղթականները ապահովուած կը լինեն շէներ եւ նոյնիսկ քաղաք հիմնելու հողատարածութեամբ, իսկ սննդամթերքի եւ տուն ու տեղ դնելու համար արքունական նպաստ ունենալու մասին էլ՝ խօսք անգամ լինել չի կարող: «Եթէ ձախորդութիւնն է բախում, ապա դռներդ լայն բաց»,— ասում է Իմաստուն Հայը: «Եւ քիչ հաւատայ բարեբաստիկ կեանքի խոստումների, երբ քո դիւրահաւատութիւնը շահարկելով, քեզ ուզում են օգտագործել հզօր մի կայսրութեան քաղաքականութեան խոհանոցի մէջ»,— կը գայ ժամանակը եւ այս եզրակացութիւնը կենսական նշանակութիւն կ’ունենայ հայի ճակատագրի համար՝ ընդհանրապէս: Ինչեւէ... Շուրջ տասներկու հազար գաղթողներին խոստացուած վեց հազար սայլի փոխարէն, նրանց սպասում էր ընդամէնը երկու հազար սայլ: Միւս անակնկալը ցրտաշունչ քամիներն էին եւ աշնանային անձրեւները: Իսկ գաղթականները, անծանօթ լինելով Ռուսաստանի օդեղանակներին, ամարնային թեթեւ հագուստով էին դուրս եկել Ղրիմից: Փորձեցին արքունի ծախքով տաք հագուստներ բաժանել: Բայց անհնար էր բոլորի կարիքը հոգալ: ...Վերջապէս, երբ տեղ հասան՝ պարզուեց որ կայսերական խոստումների փոխարէն նրանց դարանակալել է մի նոր անակնկալ: Հողատարածութիւնները, որոնք իբրեւ յատկացուել էին տեղահանուած ղրիմահայերին, արդէն բնակեցուած էին Ռուսաստանի տարբեր շրջաններից եկած եւ այս նոր վայրերի վրայ ապրուստի դիւրին միջոցներ ակնկալող զանազան բախտախնդիրներով: Նահանգային վարչութիւնը հայերին փորձեց տեղաւորել զանազան գիւղերի մէջ: Բայց դատարկուած տները քիչ էին, եւ ստիպուած՝ երկուերեք ընտանիք տեղաւորւում էին մի յարկի տակ, իսկ գաղթողների մի մասն էլ վրաններն առած թափառում էին տեղից տեղ: Ոմանք էլ գետնափոր կացարաններ էին շինել, որպէսզի կարողանան գոնէ մի կերպ անցկացնել ձմեռը՝ քրիստոնեայ Ռուսաստանի բարեհաճ հովանաւորութեան ներքոյ: Գարնանը նորից սկսուեցին թափառումները ռուսական ամայի տափաստաններով մէկ: Ձախորդութեան ու արհաւիրքի մէջ յայտնուելիս հայերը սովորաբար դառնում են զարմանալի միաւորուած: Բայց եթէ այսպէս շարունակուէր, միաւորուածութիւնը բնաւ չէր փրկելու հայերին, քանի որ կարաւանը

քայքայուելով՝ կորչելու էր. կորչելու էր ինչպէս անապատային մի գետ, որ ներծծւում է աւազուտի մէջ: Ուտելիք չկար, օթեւան չունէին, աւազակներն էլ միւս կողմից էին յարձակումներ գործում: Մարդիկ, յատկապէս երեխաներն ու ծերերը, չէին դիմանում ցրտին ու քաղցին: Եւ կարաւանի հետեւից ձգւում էին թարմ գերեզմանաթմբերը, որոնց սկիզբն ու վերջը չէր երեւում: Տնաւեր գաղթականները իրենց աղերսագրերով, բողոքներով ու գանգատներով դիմում էին իշխանութիւններին: Յիշեցնում էին որ զանգուածային այս տեղահանութեան տասնչորս պայմաններից զատ, արքունիքը խոստացել էր Ղրիմ թողած տների փոխարէն տալ նորերը, խոստացել էր բնակութեան համար տրամադրել այնպիսի տարածքներ, որպիսիք ընտրելու էին իրենք` հայերը, խոստացել էր թոշակ ու սննդամթերք, որ մարդիկ ստանալու էին գաղթի ճանապարհին: Բայց միայն տեղահանութեամբ շահագրգռուած արքունիքը այլեւս լուծուած էր համարում ղրիմահայոց խնդիրը` նրանց լքելով ճակատագրի քմահաճոյքներին: Այսպիսի խաբէութեան հնարաւորութիւնն իսկ մտքի ծայրով չանցկացնող հայերի կարծիքով ինչինչ ուժեր խանգարում էին, որպէսզի իրենց ձայնը հասնի մայրաքաղաք: Ուստի գաղթականները մի խումբ ընտրեցին, որ առաջ էր անցնելու նօսրացող ու նօսրացող կարաւանից` յարմար մի բնակավայր գտնելու նպատակով: Պատուիրակութեան առաքելութիւնը հազիւ թէ յաջողութեամբ աւարտուէր, եթէ այս մոլորուած հայերին իր աջակցութիւնը չբերէր Ռուսաստանի Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու թեմական առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ-Արղութեանը* եւ նրա յորդորով նաեւ Յովհաննէս Լազարեանը*, որ արքունիքի մերձաւորներից էր: Հրովարտակը վաւերացուեց 1779 թւականի Նոյեմբեր 14-ին: Պատուիրակները, որ մի քանի ամիս շարունակ լռուել մնացել էին մայրաքաղաքի մէջ, Հրովարտակը ստանալով, շտապեցին օր առաջ տեղ հասցնել ուրախ լուրը:

«Մենք... ընդունելով ձեզ համայն ռուսաց պետութեան մշտնջենաւոր հպատակութեան ներքոյ, բարեհաճում ենք ոչ միայն բոլորիդ ընդունել Մեր գթառատ հովանաւորութեան տակ, այլեւ թոյլ ենք տալիս Մեր թագաւորութեան մէջ վա յելել բոլոր իրաւունքներն ու առաւելութիւնները, որպիսիք Մեզնից եւ Մեր նախնիներից հնուց ի վեր վայելում են մեր հպատակները»:

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Ռուսաց Երկրի Հայոց՝ Իշխան ԵրկայնաբազուկԱրղութեան

:

Հայերը նաեւ տասը տարով ազատուում էին պետական հարկերից, իսկ չունեւորները առաջին տարուայ համար արքունական գանձարանից ստանալու էին ապրուստի միջոց, սերմնացու եւ անասուններ: Պայմանաւորուածութեան համաձայն, Հրովարտակը մեծապետական դիւանագիտութեան շրջանակի մէջ, հայերին շնորհում էր նաեւ ինքնավարութիւն: Քաղաքը հիմնելուց ու բնակեցնելուց յետոյ կայսրուհին հրամայում էր ստեղծել Մագիստրատ եւ Հայկական Շրջանի դատն ու վճիռները կատարել հայկական օրէնքների եւ սովորութիւնների համաձայն` ազգաբնակչութեան ընտրած մեծաւորների տնօրինութեամբ: Կայսրուհին խրախուսում էր իր նոր հպատակներին, եթէ նրանք նախաձեռնէին անհրաժեշտ ու օգտակար գործարաններ ու արհեստանոցներ հիմնել: Նաեւ թոյլատրում էր պտղատու այգիներ տնկել, որոնց բերքից քաշած ամէն տեսակի գինին կարելի էր վաճառել ինչպէս հայկական բնակավայրերի, նոյնպէս եւ Ռուսաստանի այլ եւ այլ քաղաքների մէջ: Խրախուսւում էր առեւտրական տորմիղ ունենալ ծովային առեւտրի համար:

«Մի խօսքով,— թոյլատրում էր կայսրուհին,— ամէն տեսակի արդիւնահանութեամբ զբաղուել իւրաքանչիւրի կամքի ու կարողութեան համեմատ, եւ այս ամէնը Մեր ինքնակալ գայիսոնի եւ օրէնքի հովանաւորութեան ներքոյ: Հասարակութեանը մշտնջենաւոր ժամանակով ու ժառանգաբար տալով այս բոլոր արտօնութիւնները, Մենք հանդիսաւորութեամբ առաւել հաստատման համար Մեր սեփական ձեռքով ստորագրեցինք եւ Մեր պետական կնիքով հրամայեցինք վաւերացնել:

Տրուած է Մեր Սանկտ Պետերբուրգ մայրաքաղաքի մէջ, Քրիստոսի ծննդեան 1779 տարուայ Նոյեմբեր 14-ին, եւ Մեր Թագաւորութեան տասնութերորդ տարին: ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ»

Կայսերական Հրովարտակի ընթերցումն աւարտուելուն պէս, ապագայ քաղաքի տարածքով մէկ, որ առայժմ ամայի հարթավայր էր, արձագանգուեցին գաղթականների ուրախութեան բացագանչութիւնները, որոնք անմիջապէս էլ խեղդուեցին Սուրբ Դմիտրի Ռոստովսկու ամրոցից ուղարկուած զինւորական նուագախմբի թնդիւնների մէջ: ...Կ’անցնեն տարիներ, եւ Միքայէլ Նալբանդեանը իր «Յիշատակարան»ի մէջ նախիջեւանցիներին դարձեալ կը ներկայացնի Հրովարտակի բնագիրն ու նոր թարգմանութիւնը», յատկապէս նշելով, թէ «նախիջեւանցի հայերից շատերը միայն անունով գիտեն այդ Հրովարտակը»: Որովհետեւ կարճ ժամանակ անց մոռացութեան էին տրուել հայերին շնորհուած արտօնութիւնները: Նախ` որովհետեւ Ռուսաստանի հարաւային սահմանները վաղուց անցել էին Կովկասից էլ անդին եւ դարձեալ պաշտպանուած էին դիւրահաւատ հայերով: Այնուհետեւ, հրովարտակով երաշխաւորուած արտօնութիւնները մոռանալը ձեռնտու էր Հայկական Շրջանի իշխանութիւնն ստանձնած խմբակին, որ ձգտում էր քաղաքական, հասարակական ու կեցութեան բոլոր հանգամանքներով նոյնա նալ ռուսականին: Իսկ երբեմնի տեղահանուած ու գաղթած հայերի նոր սերունդի անտեղեակութիւնը եւ ծերերի մոռացկոտութիւնը լաւագոյն պայմաններն էին ստեղծել իրաւունքները ոտնահարելու, կայսերական դրածոների ապօրինութիւնների ու բարբարոս կամայականութիւնների, ինչպէս նաեւ ազգային արժանապատուութիւնը, լեզուն ու աւանդութիւնները համապարփակ ինքնակալութեան եւ Ռուսական գաղութարար կայսրութեան զոհասեղանին «երախտագիտօրէն» նուիրաբերելու համար: ...Քաղաքի ու շրջակայ գիւղերի շինարարութիւնը գլխաւորում էր Յովսէփ արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ-Արղութեանը: Նրա ջանքերով ապագայ քաղաքի յատակագիծը պատուիրուել ու հաստատուել էր Պետերբուրգի մէջ: Թէեւ ապագան առայժմ ուրուագծւում էր շատ աղօտ, բայց զգալի էր ինչ որ նորութիւն, թարմութեան շունչ, ինչը թերեւս հէնց այն Յոյսն է, որ Հայի միակ հաւատարիմ ուղեկիցն է եղել նրա բոլոր մոլորութիւնների ընթացքին: Այս Յոյսը նաեւ պայ մանաւորուած է եղել անցեալի, պատմութեան, նախնիներից ժառանգած հոգեւոր եւ նիւթական մշակոյթի նկատմամբ հայերի անվերապահ նուիրուածութեամբ: Յանուն նոր հեռանկարների Հայը երբէք չի հրաժարուել իր անցեալից եւ անցեալի արժէքներն էլ չի վատնել, չի մանրել յանուն խոստացուող եւ ոչ իրական ապագայի: Թերեւս հէնց այստեղ էլ պէտք է որոնել հայի կենսունակութեան խորհուրդը... Ուստի, բնաւ էլ տարօրինակ չէր որ տնաւեր

եղած գաղթականները, որ կորցրել էին իրենց ունեցուածքը, գաղթի երկարուձիգ ճանապարհներին էլ թողել էին հարիւրաւոր շիրիմներ, ուրեմն, այս սոսկալի կորուստներն ունենալով հանդերձ, աչքի լոյսի պէս պահպանել ու իրենց հետ բերել էին հինաւուրց ձեռագրերի մատեանները, վանքերի ըսպասքը, նկարիչների ստեղծած կտաւները, նոյնիսկ խաչքարերն ու եկեղեցիների փայտաքանդակ դռները: Կառուցելով քաղաքը` նրանք վերսկսում էին իրենց կեանքը ներդաշնակ մի համերաշխութեամբ: Եւ պիտի անցնէին տարիներ, որպէսզի նորակառոյց քաղաքի հասարակութեան մէջ ընդգծուէին ու առանձնանային ճորտատիրական կայսրութեան բարքերով թելադրուած որոշակի շերտաւորումներ եւ ծայր առնէին անողօք հակամարտութիւններ: Իսկ առայժմ, երբ կեանքն արդէն ընկնում էր բնական հունի մէջ, պարզուեց որ ամէն տեսակի փորձութիւններով անցած գաղթականները չեն մոռացել, թէ իրենք Ղրիմ ապրելիս են եղել տարբեր քաղաքների ու գիւղերի մէջ: Գիւղացիների խնդիրը դիւրին էր: Նրանք առանձին, իրարից հեռու գիւղեր հիմնեցին եւ փառք տուեցին Աստծուն: Դժուարը քաղաքաբնակների բանն էր: Պատմական Հայաստանի նոյնքան պատմական Նախիջեւան քաղաքի անունով, որ գտնւում էր հեռու-հեռաւոր Արաքսի ափին, այստեղ, Դոնի գետաբերանին նրանք կառուցում էին մի նոր քաղաք: Գաղթելով Ղրիմի տարբեր քաղաքներից, նրանք իրենց հետ բերել էին իւրայատուկ սովորութիւններ, ծէսեր, տարազ, խոհանոց, նաեւ բարբառ: Այո՛, քաղաքը պէտք է կառուցուէր հրաշալի մի յատակագծով: Այո՛, նրանք եկել, այս կողմերը հաստատուել էին վիթխարի կորուստների գնով, բայց հոգու խորքերի մէջ պահպանելով իւրաքանչիւր հայի յաւիտենական ուղեկիցը` Կարօտը, որ կապում, հարազատութեան ազնիւ մի զգացում է հաղորդում բոլորին: Այո՛, նրանք դեռ պէ՛տք է ընտելանային տափաստանային չոր տապին, պէ՛տք է վարժուէին իրենց մօտակայ ու հեռաւոր դրացիներին եւ, ի հարկէ, համատեղ ջանքերով, արիւն-քրտինքով պէ՛տք է շէնացնէին այս ամայի տափաստանները: Յետո՞յ ինչ... Այս ամէնը նրանք անպայմա՛ն գլուխ կը բերէին: Եւ բնաւ չէր խանգարի, որ տարբեր քաղաքներից եկածները հաստատուէին տարբեր թաղամասերի մէջ: Վատ չէր լինի նաեւ, եթէ ամէն մի թաղամաս իր եկեղեցին ունենար եւ նոյնիսկ իր առանձին... գերեզմանոցը: Եւ Նոր Նախիջեւանի մէջ կառուցուեց վեց եկեղեցի, որոնք կոչուեցին Ղրիմ մնացած եկեղեցիների անուններով: Անհրաժեշտ էր նաեւ պաշտօնապէս հիմնադրել քաղաքը: Այս նպատակով գլխաւոր հրապարակի վրայ 1781թւականին հապճեպօրէն փայտաշէն մի եկեղեցի կառուցեցին եւ հէնց այս փոքրիկ, անշուք շինութեան մէջ էլ Ապրիլ 21ին Յովսէփ արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ-Արղութեանը կատարեց Նոր Նախիջեւանի հիմնադրումի հանդիսաւոր ծիսակատարութիւնը: Քաղաքի չորս

ծայրամասերին հանդիսաւոր թափօրի ուղեկցութեամբ դրուեցին չորս անկիւնաքարերը: ...Հզօր արմատներ էին մխրճւում այս նոր գաղութի մէջ: Եւ ի սկզբանէ յայտնի էր, որ հերթական տեղահանութիւնից յետոյ ժողովուրդը մտադիր չէ չորացնել իր կենսական ակունքները: ՄԱՆԿՈՒԹԻՒՆ Մանկութեա՛ն օրե՛ր երազի նման Անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու... Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Գաղթականների մէջ էր դարբին Գրիգորը... Պատմում էին որ նրա պապերը հնագոյն ժամանակներից ի վեր եղել են Ղրիմի խանական երամակների պետերը եւ ժառանգաբար ստացել են պայտարապետի պաշտօնը, որ բաւականին բարձր դիրք էր խանութեան մէջ: Նոր հիմնադրուած քաղաքի մէջ առաջին ծնունդներից մէկը վարպետ Գրիգորի որդին էր` Ղազարը, որ մեծացաւ հօր դարբնոցի մէջ, կապտաւուն բոցով վառւող քուրայի կողքին: Երբ նրա ուժը պատեց այնքան որ գետնից կտրի ամէնափոքր կռանը, Ղազարը կանգնեց հօր դիմաց, զնդանի առաջ: Այսուհետեւ հօր եւ որդու համաչափ հարուածներից ծնուած կայծերի խրձերն էին սփռւում չորս բոլոր: Տարիներ անցան եւ տարիների հետ էլ աշխարհից անցաւ գնաց վարպետ Գրիգորը` որդուն ժառանգութիւն թողնելով պապենական արհեստն ու դարբնոցը: Երկաթագործ Ղազարը կամ, ինչպէս ինքն էր ներկայանում` Ղազար Դեմիրճեանը1, քաղաքի այն արհեստաւորներից էր, որոնց մասին Իմաստուն Հայն ասում է, թէ` «Զուտ ոսկով ու արծաթով գուցէ հարուստ չէին, բայց արհեստը նրանց ձեռքի ոսկէ ապարանջանն էր»: Ի դէպ, արհեստները Նոր Նախիջեւանի մէջ բազ մազան էին, իսկ արհեստաւորները բարի համբաւ էին վայելում: Նրանք բարեխիղճ էին, ազնիւ ու մեղուի պէս ժրաջան: Եւ պատահական չէր, որ Նոր Նախիջեւանի վահանաձեւ զինանշանը անկիւնագծով երկու մասի բաժանուելով, ձախ կողմը պատկերում էր արծաթաւուն դաշտի հենքի վրայ ոսկեգոյն մեղուներ, իսկ աջին` փեթակ, որ տեղահանուած մի բուռ տարագիր հայերի նոր բնակատեղին էր խորհրդանշում: Այս կողմերը յայտնուած օտարերկրացի ճանապարհորդները հիացմունքով էին նկարագրում քաղաքն ու բնակիչներին.

«Յանկարծ քո դիմաց յայտնւում է Նախիջեւանը` հայերի ճերմակ քաղաքը, որ երկրամասի լաւագոյն քաղաքներից է...

1

Դ ե մ ի ր ճ ի (թ ո ւ ր ք .) — ե ր կ աթ ագ ո ր ծ , դ ար բ ի ն :

Բնակիչները զբաղուած են արդիւնահանութեան բոլոր տեսակներով: Ամբողջ Հարաւային Ռուսիայի մէջ չի լինում մի տօնավաճառ, որ նախիջեւանցին իր ապրանքը վաճառքի չհանի: Կովկասեան բնակիչների տարազն ու սպառազինութիւնը նոյնպէս հայերի արհեստագործութեան գլխաւոր ճիւղերից են»: Նոր Նախիջեւանի զինանշանը

...Երիտասարդ դարբին Ղազարը 1814 թւականին խնդրեց նախիջեւանցի արհեստաւոր Պետրոս Գիւմուշեանի դստեր` Տիրուհու ձեռքը: Երբ լրացաւ ժամանակը, նրանք մի զաւակ ունեցան, որի անունը ի յիշատակ պապի` դրեցին Գրիգոր: Ղազարի կեանքի մէջ ամուսնութիւնն ու նորածինը մեծ փոփոխութիւններ էին: Հոգսերն էլ, անշուշտ, աւելացան: Բայց նրա տանիքի տակ էլ յայտնուեց մարդկային պարզ երջանկութիւնը: Երջանիկ այդ օրերը շուտ վերջացան: Վարպետ Ղազար Դեմիրճեանը կորցրեց կնոջը` Տիրուհուն, եւ երեք տարեկան երեխան գրկին` աւելի ճիշտ ելք, քան երկրորդ անգամ ամուսնանալն էր, չկարողացաւ գտնել: 1818 թւականին նա ամուսնացաւ Յարութիւն Ջեւելեկեանի դստեր` Գեղեցիկի հետ: Եւ ծնուեցին Լուսեղէնն ու Յակոբը: Սակայն այս ամուսնութիւնը նոյնպէս կարճ տեւեց: Ընդամէնը երկու տարի: Հիմա, արդէն երեք երեխայ գրկին, վարպետ Ղազարը ամուսնացաւ երրորդ անգամ: Ընտրութիւնը եղաւ հանգուցեալ Միսերեանի այրի` Աննան: Աննան բարի կին էր եւ հիանալի մայրութիւն կ’աներ Ղազարի որբերին: Բայց երրորդ անգամ Ղազարի ամուսնական կեանքը աղէտալի կերպով կարճատեւ եղաւ: Ընդամէնը տասն ամիս: Ծննդաբերութիւնից յետոյ Աննան վախճանուեց, Ղազարի որբերի թիւն աւելացնելով նորածին երեխայով, որ առաջին աղջիկն էր դարբնի երեխաների մէջ, անունն էլ` Գայիանէ: Հիմա առաւել եւս կասկած չէր կարող լինել որ երեք տարբեր մայրերից ծնուած

չորս զաւակներին բաւական չէր միայն հօր վաստակը: Անհրաժեշտ էր մայրական խնամք եւ հոգատարութիւն: Չորրորդ ամուսնութիւնը անխուսափելի էր: Այս անգամ վարպետ Ղազարը ընտրեց Յովակիմ Չերչենեանի դուստր Մարիանէին, որ ամուսնացած էր եղել Անանիա Սուլուլեանի հետ: Ամուսնու մահից յետոյ Մարիանէն մնացել էր մենակ ու մոլորուած ճիշտ այնպէս, ինչպէս Ղազար Դեմիրճեանը: Ուստի նա սիրով համաձայնեց մայրութիւն անել Ղազարի չորս զաւակներին: Ղազարն էլ իր հերթին պատրաստակամութիւն յայտնեց հայրութիւն անել Մարիանէի... չորս որբերին: Քահանաները չհամաձայնեցին պսակել Ղազարին, որովհետեւ չորրորդ ամուսնութիւնը արդէն չափազանց էր: Բացի այդ, ժողովրդի մէջ էլ տարածուած էր, թէ չորրորդ եւ աւելի ամուսնութիւններից ոչ մի բարի բան չի կարելի սպասել, եթէ չխօսենք ընդհանրապէս չարիքի մասին: Ղազարը դիմեց թեմի առաջնորդին, խնդրելով ապօրինի համարուող չորրորդ ամուսնութեան թոյլտուութիւն: Առաջնորդը մտաւ բազմազաւակ հօր եւ նրա որբերի վիճակի մէջ եւ, նկատի ունենալով որ նա ժամանակի սովորութեան համաձայն կանուխ ամուսնանալով, դեռեւս երիտասարդ է, հրամայեց պսակել վարպետ Ղազարին: Եւ պարզուեց, որ չորս զաւակ պիտի ունենային Ղազարն ու Մարիանէն այս նոր ամուսնութիւնից: Այս չորսից երկուսը, փոքրիկ Գաբրիէլն ու Շահզադէն, դժբախտաբար, վախճանուեցին: Միքայէլը` Ղազարի եւ Մարիանէի վեցերորդ, իսկ ընտանիքի տասներորդ զաւակը, ծնուեց Նոր Նախիջեւանի 31-րդ գծի թիւ 39 փայտաշէն մէկ յարկանի տանը, 1829 թւականի Նոյեմբեր 2-ին: Դժուար չէ պատկերացնել, թէ որպիսի իմաստութիւն, համբերութիւն եւ արդարամտութիւն էր պէտք հաշտ ու համերաշխ ապրելու համար մի ընտանիքի մէջ, որտեղ ճակատագրի բերումով մեծանում էին իրարու խորթ տասը զաւակներ: Ծնողների ու զաւակաների փոխյարաբերութիւնները, ինչպէս նաեւ տարբեր հայրերից ու մայրերից ծնուած երեխաների կեանքը բաւականին հեշտանում էր Ղազար Դեմիրճեանի շիտակութեան շնորհիւ: Մի յատկանիշ, որ բնորոշ էր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանի խառնուածքին: Շիտակութիւնը մի առանձին հմայք էր տալիս նրան: Նաեւ այդ շիտակութեան շնորհիւ էր, որ սիրում ու գնահատում էին Նալբանդեանին` նրա հետ շփուող ու համագործակցող մարդիկ: Բայց չմոռանանք, որ նոյն շիտակութիւնը նրա թշնամիների բանակը շարունակ համալրող հիմնական պատճառներից մէկն էր: Բազմանդամ ընտանիքի հօր գործը գնալով դժուարանում էր: Թէեւ նա առայժմ կարողանում էր ծայրը ծայրին հասցնել, բայց ժամանակներն էլ փոխւում էին: Լինելով աշխարհագրական մի այնպիսի յարմար վայր, որտեղից հնարաւոր էր

աշխոյժ առեւտուրը ոչ միայն Ռուսիայի խորքերը գտնուող քաղաքների, այլեւ հեռաւոր երկրների հետ, տնտեսական երբեմնի հզօրութիւնը վերականգնելու նպատակով` նախիջեւանցիները ընտրել էին հնագոյն, ճիշտ ու ազնիւ գործունէութիւն` վաճառականութիւնը: Թերեւս այս դէպքում տուժել էին արհեստներն ու սեփական արդիւնահանութիւնը: Բայց դա անխուսափելի անհրաժեշտութիւն էր սկզբի համար: Ցաւալի էր, ի հարկէ, որ արհեստաւորները սկսեցին մշակութիւնանել նաւահանգստում` նաւամբարներըբեռնելով Ռուսիայի խորքերից բերուած ու նաեւ տեղի վրայ ստեղծուած բարիքներով: Այնուհետեւ նախիջեւանցի վաճառականների նաւերը ելնում էին հեռաւոր ճամբորդութեան, նաւարկում էին դէպի Ղրիմ ու Օդեսա, դէպի Պոլիս եւ Յունաստան, դէպի Իտալիա, Ֆրանսա, Անգլիա...

Դոնի Նախիջեւանի քաղաքապետարանը: 19րդ դարավերջի լուսանկար:

Արհեստաւորներից շատերի պէս վարպետ Ղազարն էլ արդէն որոշել էր վաղ թէ ուշ առեւտրի մի փոքր գործ սկսել, ուստի Միքայէլին բնաւ թոյլ չտուեց մօտենալ դարբնոցի քուրային ու զնդանին, յատկապէս, որ տղան էլ վտիտ էր ու թուլակազմ: Ի՞նչ ապագայ կարող էր երազել որդու համար նախիջեւանցի հայրը, եթէ ոչ վաճառականութիւն: Բայց վաճառականութեամբ զբաղուելու համար էլ, յայտնի բան է, անհրաժեշտ էր մի քիչ տառաճանաչ լինել, ապա` թւաբանութիւն ու մէկ էլ աշխար հագրութիւն իմանալ: Քաղաքը դպրոցներ չունէր: Վաճառականութեամբ ոգեւորուած նախիջեւանցիները բաւարարւում էին տնային վարժարաններով, որպիսիք բացում էր այս կամ այն քահանան, կամ սարկաւագը` երեխաներին գրաճանաչութիւն եւ կրօն սովորեցնելու համար: Վարպետ Ղազարը որդուն ուղարկեց Օգսենթ Եղիշէի վարժարանը, որ ոչ մի բանով չէր տարբերւում միւս տնային վարժարաններից: Եւ ինչպէս միւս վարժապետները, այնպէս էլ Օգսենթ Եղիշէն պահանջում էր, որ աշակերտները թէկուզ եւ առանց հասկանալու անգիր անեն Սաղմոսը, Ժամագիրքը կամ

Նարեկը: Իսկ այն աշակերտների համար, որոնք զլանում էին դասերը սերտել, գոյութիւն ունէին միեւնոյն մշակուած պատիժները: Նրանց կամ ծեծում էին ճիպոտով, կամ էլ ստիպում էին մերկ ոտքերով ծնկի գալ գետնին փռած խճաքարերի վրայ: Այս պատիժներից ոչ ոք չէր կարողանում խուսափել, որովհետեւ վարժապետները օգտակար էին համարում ճիպոտահարել նաեւ նրանց, ովքեր ցուցաբերում էին հետաքրքրասիրութիւն կամ էլ պարզապէս ընդունակ երեխաներ էին: Իզուր չէր, որ ծնողները երեխաների անկարգութիւնները սաստելու համար սպառնում էին, թէ կ’ուղարկեն վարժապետի մօտ` դաս սերտելու: Այնպէս որ, բացառիկ ընդունակութիւններն ու լաւ սովորելը Միքայէլին չէին փրկում աւանդական պատիժներից: Յատկապէս որ նա սիրում էր նաեւ պատեհանպատեհ հարցեր տալ: Ասենք, նա արդէն քանիքանի՛ անգամ տեսել էր տների պատերին կախած նկարներ, որոնք պատկերում էին Սուրբ Էջմիածինը, կամ Արարատն ու Արագածը` իրենց ձիւնածածկ գագաթներով: Նրա ուշադրութիւնը վաղուց էր գրաւել, որ Արարատի գլխին միշտ նկարուած էր լինում տարօրինակ մի շինուածք` Նոյեան տապանը, իսկ Արագածի գլխին` օդի մէջ կախուած մի կանթեղ: Թէ ի՞նչ կանթեղ էր, ինչո՞ւ էր կախուած Արագածի գագաթին` ոչ ոք չէր կարողանում պատասխանել: Ուստի մի օր էլ Միքայէլի հերթական հարցը հէնց այդ տարօրինակ կանթեղի մասին էր: — Երբ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը* գնում էր այդ սարի գլուխը գիշերային առանձնութեան մէջ Նարեկ քաղելու,— պատասխանեց վարժապետը,— հրամայում էր, եւ իսկոյն օդի մէջ յայտնւում էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ: Միքայէլը չգիտէր, որ ուսուցիչը ամէն բան շփոթել է, որ Գրիգոր Լուսաւորիչը չէր կարող մի քանի հարիւրամեակ յետոյ գրուելիք Նարեկացու «Աղօթագիրք*»ը կարդալ, ուստի, երբ հարցրեց. — Խալֆա2, ո՞ւմ էր հրամայում,— պատասխանը եղաւ ճիպոտը: Օգսենթ Եղիշէն հաճոյքով էր պատժում ուշիմ ու խելացի աշակերտին: Քաղաքի միւս վարժապետների պէս, նա եւս վաղ օրօք վրէժ էր առնում Միքայէլից, թէեւ գիտէր, որ վարպետ Ղազարը որդուն նախապատրաստում է վաճառականի աշկերտ տալու: Իսկ վաղօրօք վրէժ առնելու պատճառն էլ այն էր որ Օգսենթ Եղիշէի սիրտն արդէն «սատանայական կասկած էր մտել, թէ այդ մանուկը մի օր էլ կարող է իր փոխարէն վարժապետութիւն անել»: «Այսպիսի մտավախութիւն էին ապրում գրեթէ բոլոր վարժապետները, երբ հանդիպում էին շնորհալի երեխաների: Եւ փորձում էին հէնց մանկութեան տարիներին “կոտրել” նրանց»,— գրում է Ականատեսը: Օգսենթ Եղիշէն չհասցրեց Միքայէլի մէջ խեղդել հետաքըրքրասէր, ուշիմ երեխային, որովհետեւ եօթը տարեկան մանչուկը մէկ ամսւայ ընթացքին 2

Խալֆա — Վարժապետ (արաբ.) :

աւարտելով այբբենարանը, հեգարանը եւ Սաղմոսը, վարժ կարդում էր մէկերկու տարի ուսանած աշակերտներից ոչ պակաս: Վարպետ Ղազարը, տեսնելով որդու ընդունակութիւնները, առաջադիմութիւնը եւ ուսումի սէրը, միւս կողմից էլ` վարժապետի տգիտութիւնը, երեխային հանեց Օգսենթ Եղիշէի դպրոցից եւ «տուեց նրան Տէր Գաբրիէլ Պատկանեան* քաջ հայկաբան քահանային, որ այն ժամանակ Նախիջեւան էր եւ վարժապետութիւն էր անում»,— գրում է Ականատեսը: Տուեց նրան ու, ինչպէս այն ժամանակ ընդունուած էր, ասաց. — Ես որդուս մարմին տուի, իսկ դու նրա մէջ հոգի դիր: ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԻ ԴՊՐՈՑԸ Ստոյգ եւ Աստուածադիր դաստիարակութիւնը այն է, որ ամենայն ծնող կրթէ իւր որդին ազգային սեփական դպոցի մէջ: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը դեռեւս դարասկզբին Նոր Նախիջեւան հրաւիրուած Սերովբէ* վարժապետի որդին էր: Ուսումը ստացել էր հօր դպրոցի մէջ: Տիրապետում էր մի քանի լեզուների: Սիրում էր երեխաներին կրթելու եւ դաստիարակելու գործը: Մանկավարժութեան ասպարէզի մէջ շատ բան իւրացրել էր հօրից` Սերովբէ վարժապետից, որ ժամանակին Վենետիկ եւ Թրիէստ քաղաքների մէջ ուսումնասիրել էր եւրոպական վարժարանների ուսուցումի առաջաւոր ձեւերը: Ի դէպ, նրա աշակերտներից շատերը հետագային իրենց ուսումը շարունակել էին Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանի մէջ, ոմանք էլ, վերադառնալով Նոր Նախիջեւան, նուիրուել էին կրթութիւնն ու դաստիարակութիւնը կազմակերպելու, դպրոցներ բանալու, լուսաւորութիւն տարածելու գործին: Բայց այդ խանդավառ երիտասարդները մի քանիսն էին միայն, իսկ նախիջեւանցիներն էլ, ինչպէս արդէն գիտենք, առանձնապէս ոգեւորուած չէին «դրամը քամուն տալու եւ դպրոցներ բանալու» գործով: Ի հարկէ, կային ունեւոր հայեր, որոնք ուզում էին իրենց զաւակներին կրթութեան տալ, բայց ո՛չ այն պատճառով, որ հասկացել էին կրթութեան անհրաժեշտութիւնն ու արժէքը, այլ որպէսզի ընդօրինակած լինեն իրենց հարեւանին: Ինքը` Տէր Գաբրիէլը դառնութեամբ էր մտածում, որ արագօրէն հարստացող, բայց խաւարամիտ նախիջեւանցի հայերը, անշուշտ, կարող են անել իրենց խելքին փչածը` ընդօրինակելով ուրիշներին, «կապիկի նման ռուսաց, անգլիացոց, ֆրանսացոց, գերմանացոց արտաքին արարմունքից օրինակ առնելով, բայց առանց գիտակցութեան»: Ահաւասիկ, այսպիսի մտաւոր թշուառութեան պայմանների մէջ յայտնւում էին

ուսուցիչներ, որոնք արտաքին արարմունքներ` նիստուկաց, պար եւ քաղաքավարութեան ձեւեր էին սովորեցնում նախիջեւանցի ունեւոր ընտանիքների պատանիներին ու աղջիկներին: Կրթութեան ու դաստիարակութեան այս տեսակը անվնաս էր ու զերծ` անցանկալի հետեւանքներից: Երեխաները հեռու էին մնում ազատական գաղափարներից, որոնք գնալով աւելի ու աւելի էին տարածւում Եւրոպայով եւ հասնում Ռուսաստան: Միեւնոյն ժամանակ, վարուեցողութեան ձեւեր եւ կանոններ սովորեցնելը կրթութեան ու դաստիարակութեան պատրանք էր ստեղծում: Եւ հայերն էլ, որոնք յաջողութեամբ ոտք էին մեկնում դրսի աշխարհի հետ, գերադասում էին հէնց այդ պատրանքները: Բազմաթիւ ազդեցիկ մարդիկ, որպիսիք էին Մըկըր աղա Պոպովը, կամ երբեմնի քաղաքագլուխ Վարդերես Հալաջեանը, կամ էլ Ղազարոս աղա Ղազարեանը եւ շատ ուրիշներ, պաշտպանում եւ զօրաւիգ էին այդ ուսուցիչներին: Ուրեմն, դժուար չէ պատկերացնել, թէ Նոր Նախիջեւանի մէջ որպիսի՛ արգելքներ յաղթահարելու գնով էր հնարաւոր դպրոց բանալ: Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը յամառ, ըմբոստ եւ հետեւողական մարդ էր: Նոյնիսկ կարելի է ասել որ ուժեղ մարդ էր: Կարիքն էլ միւս կողմից էր նրան ստիպում լինել յամառ ու հետեւողական: Ոչ միայն ընտանիքն էր մեծացել, այլեւ նուազել էր քահանայութեան եկամուտը, որովհետեւ ընդհանրապէս անարդարութիւն չհանդուրժող իր խառնուածքի պատճառով հալածւում էր քաղաքի իշխանաւոր մարդկանց կողմից: Նա մեկնեց Դոնի Ռոստով եւ քննութիւններ յանձնեց գաւառական վարժարանի մէջ, որպէսզի մասնաւոր դպրոց բանալու վկայական եւ իրաւունք ստանայ:

Դոնի Նախիջեւան քաղաքի կենտրոնական հրապարակը, որտեղ գտնւում էր Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին եւ Եկատերինա Բ արձանը:

Շուտով Պատկանեան քահանայի դպրոցի համբաւը տարածւեց քաղաքով մէկ, իսկ աշակերտների թիւն արագօրէն աւելացաւ, հասնելով շուրջ երեք հարիւրի: Տէր Գաբրիէլը դասաւանդում էր տանը, որտեղ չկային ո՛չ դասասենեակներ ու

ո՛չ էլ աշակերտական նստարաններ: Բայց գրենական պիտոյքների եւ ցուցադրական գործիքների պակաս չէր զգացւում: Նա, օրինակ, հէնց իր ձեռքով մի գլոբուս էր սարքել: Հասարակածային պղնձէ օղագօտին եւ միջօրէական ները խնդրել էր, որ պատրաստեն դարբինները, իսկ փորագրութիւնները կատարել էին ոսկերիչները, որոնց զաւակները սովորում էին իր դպրոցի մէջ: Անհրաժեշտ պիտոյքներ պատրաստում էին նաեւ աշակերտները` իւրացնելով թէ՛ առարկան եւ թէ՛ վարժուելով ձեռքի հմտութեան: Տէր հօրն յաջողուեց մի քանիսին համոզել, թէ դպրոցի շէնք կառուցելն անհրաժեշտ է: Նոր Նախիջեւանի հատուկենտ մտաւոր գործի տէր մարդկանց յորդորներով ու թելադրանքով նոյնիսկ մեկենասներ գտնուեցին, որոնք յանձն առան շինարարութեան ծախքի մի մասը, եթէ, ի հարկէ, այդ նպատակին տրամադրուէին նաեւ հասարակական սեփականութիւն հանդիսացող եկեղեցական գումարները, որոնք սովորաբար յանձնում էին այս կամ այն մեծահարուստի տնօրինութեան: Բանն այն է, որ հասարակական սեփականութեան համար ո՛չ հաշւեկշռի մատեաններ կային, ո՛չ կանոնաւոր հաշուետուութիւն էր կատարւում եւ ո՛չ էլ օրինաւոր շահողութիւն կար: Եկեղեցու սպասաւորները տնաւարի կամ իրենք էին շրջանառութեան մէջ դնում այդ գումարները, կամ էլ առանց ստացական թղթերի բաժանում էին զանազան կարիքներ հոգալու, եւ հետեւանքը լինում էր այն, որ գումարները յաճախ կորչում էին չգիտես, թէ` ո՛ւր... Այս չարիքի առաջն առնելու նպատակով կաթողիկոսը սովորաբար գումարները կենտրոնացնում էր անուանի եւ հարուստ մարդկանց ձեռքը, որպէսզի ոչ միայն ապահովուած լինի ճիշտ հաշիւը, այլեւ երաշխաւորուի դրանց անկորուստ պահպանութիւնը: Բայց գոյութիւն ունէր նաեւ մի օրինաչափութիւն որ միշտ ուղեկցում էր աղէտալի ժամանակներից յետոյ ոտքի կանգնող հայ հասարակութեանը: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս տնտեսական աղէտից յետոյ (իսկ ամէն մի բռնագաղթ ոչ միայն տնտեսական, նաեւ բարոյական աղէտ է ժողովրդի համար) կարելի է արագօրէն ոտքի կանգնել առեւտուրի ու վաճառականութեան շնորհիւ, նոյնպէս եւ «ոտքի կանգնողներ»ին դեռեւս տասնամեակներ են անհրաժեշտ գայթակղութիւններ յաղթահարելու, ազնիւ գործարարութեամբ զբաղուելու եւ արժանապատիւ կեանքով ապրելու համար: Հետեւաբար, վաճառաշահութեամբ զբաղուողներից շատերն էին իրենց վստահուած գումարները օգտագործում սեփական առեւտուրը եւ գործարքները է՛լ աւելի ծաւալելու նպատակով: Երբեմն մարդկանց աչքին փոշի փչելու եւ համբաւ ունենալու համար հասարակաց փողերով նրանք բարերարութիւն էին անում, իսկ ժողովուրդն էլ չէր համարձակւում հաշուետուութիւն պահանջել գումարները տնօրինողից: Ահա թէ ինչո՛ւ բաւական էր, որ մէկերկու ձայն լսուէր ազգային դպրոց կառուցելու մասին, որպէսզի եկեղեցական գումարները տնօրինող Մըկըր աղա Պոպովը տեղնուտեղն ընդվզէր ու դիմադրէր այդ գաղափարի դէմ: Մըկըր աղա Պոպովը Նոր Նախիջեւանի մէջ յայտնի էր որպէս «ռուսական

նիստուկաց»ի երկրպագու: Հարկադրուած լինելով փոխել ազգանունը, որ տէրութեան պահանջն էր իր բոլոր օտարազգի հպատակներից, նա անշուշտ ռուս չէր դարձել: Բայց այդ կերպարանափոխութիւնը նպաստել էր որ նա վերջնականապէս կորցնի ազգային դէմքը եւ հեռանայ արմատներից: Աւելին հարկաւոր էլ չէր նրան: Հէնց այսքանն էլ բաւական էր հեշտ ապրելու, առանց խղճի խայթի ապրելու, համաքաղաքացիների նկատմամբ առանց ամօթի զգացումի ապրելու համար: «Ես ձեզնից չեմ, ես օտար եմ եւ ո՛չ մի պատասխանատուութիւն չունեմ ձեր նկատմամբ»,— իր ամէն մի գործողութեամբ ա՛յս էր պնդում Մըկըր աղա Պոպովը:

Գաբրիէլ Քահանայ ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ

Ոչ միայն նա, այլեւ քաղաքի մեծահարուստներից ոմանք զգում էին որ իրենց դրամագլուխը խոշորացնելու եւ Հայկական Շրջանի բնակչութեանը շարունակական կախեալ վիճակի մէջ պահելու գործին խանգարում է ազգային աւանդութիւնների ու սովորութիւնների նկատմամբ այն հաւատարմութիւնը, որ գոյութիւն ունէր հայերի մէջ: Պատկանեան քահանայի դըպրոցն էլ ի՛ր հերթին էր նպաստում, որ ո՛չ միայն մոռացութեան չտրուեն, այլեւ նոր սերնդի մանուկների ու պատանիների հոգիների եւ գիտակցութեան մէջ աւելի ամրանան ազգային ինքնաճանաչումի ընձիւղները: Մանաւանդ, որ կրթական ու դաստիարակութեան գործը մեծ հեռանկարներ ունէր, որովհետեւ» եթէ Տէր Գաբրիէլի դպրոցի

մէջ երեխաները հայերէնը սովորում էին գրական լեզուով3, մնացեալ առարկաների դասաւանդումը կատարւում էր նախիջեւանցոց խօսակցական ու հասկանալի լեզուով: Մըկըր աղա Պոպովը շարունակ ուզում էր ապացուցել, թէ քահանայի ջանքերը զուր են: «Եթէ Նախիջեւանից դուրս գաս, Չալթր գիւղն անցնես` հայերէն խօսողն ո՞վ է»,— խորիմաստ դատողութիւններ էր անում հասարակական դրամագլխի պահապանը: Եւ շատերին էր կարողանում համոզել: Ռուսներին հօ չե՞ս ստիպի, որ հայերէն սովորեն: Ուրեմն, աւելի ճիշտ չի՞ լինի, եթէ նախիջեւանցիք հէնց իրենք հրաժարուեն իրենց լեզուից, որ միայն դժուարութիւններ ու անյարմարութիւններ է ստեղծում ամէն քայլափոխի: Ի դէպ, տէրութեանն էլ այդ բանը դիւր կը գայ... Ինչո՞ւ, ուրեմն, չթեթեւանայ թագաւորկայսեր գործը թէկուզ նրանով, որ հայերը ի զուր յամառութիւն չանեն, չփչացնեն իրենց բարեկամութիւնը ու չդառնան աւելորդ մի հոգս: Ի դէպ, կը պակասէր ոչ միայն թագաւորկայսեր հոգսերից մէկը, այլ եւ կը վերանար Նոր Նախիջեւանի մէջ ազգային դպրոց կառուցելու խնդիրը: Գաբրիէլ քահանան զգաց այն վտանգի ամբողջ խորքը որ գալիս էր Մըկըր աղա Պոպովից: Հարցը ոչ միայն դպրոցական շէնք կառուցելու գործը խափանելն էր, այլեւ սպառնալիքը, թէ կարող է փակուել նաեւ տընային դպրոցը: Անհրաժեշտ էր յարձակման անցնել... Յարձակման անցնել... Բայց ինչպէ՞ս: Ի՞նչը կարող էր խոցել Մըկըր աղա Պոպովին եւ նրա հզօր համախոհներին... Հնարամիտ ու յամառ քահանան երկար մտմտուքներից յետոյ որոշեց փորձել միակ միջոցը` Մըկըր աղա Պոպովից պահանջել հասարակական գումարների հաշուետուութիւնը: Տէր Գաբրիէլի ականջին լուրեր էին հասել, թէ Մըկըր աղա Պոպովը աւազան է սարքել իր պարտէզի մէջ ու նաեւ ինչ որ խոշոր գործարքներ է կնքել: Հնարաւո՞ր բան է միթէ, որ նա օգտագործած չլինի հասարակաց գումարները: Եւ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը պահանջեց, որպէսզի Մըկըր աղա Պոպովը հաշուետուութիւն ներկայացնի հասարակութեանը: Եւ իր այս պահանջով նա խփեց ճիշտ նշանակէտին: Տեսնելով, որ գտել է հակառակորդի թոյլ տեղը, Տէր Գաբրիէլը մի այնպիսի 3

Գրական լեզուն կամ «գրաբար», այսինքն «գրի համաձայն» լեզուն գե-րազանց տիրապետողներն էին, որ մօտ ապագային, արդէն 1850-60-ական թւականներին ստեղծելու էին մի նոր գրական լեզու: Եւ քանի որ երկու բռնա-տիրական կայսրութիւնների կողմից մասնատուած հայութեան եւ Հայաստանի արեւմտեան հատուածում նոյնպէս թարմացւում էր գրական լեզուն, ուստի հայերէնը ունեցաւ երկու համարժէք գրական լեզու: Այդ երկու գրական լեզուները 21-րդ դարասկզբին սկսեցին փոխադարձաբար անհասկանալի դառնալ ոչ թէ այն պատճառով որ դրանք տարբեր լեզուներ են եւ համատարած թերու-սութեան պայմանների մէջ ոմանք նոյնիսկ սկսել են զբաղուել հայերէնից հայերէն թարգմանական անհեթեթ աշխատանքով, այլ այն պատճառով որ, ինչ-պէս ասացի, լեզուի տիրակալներ են իրենց պատկերացնում նոյն համատարած թերուսները:

աղմուկ բարձրացրեց որ ձայնը հասաւ մինչեւ թեմի առաջնորդին ու Էջմիածին: Շուտով Նոր Նախիջեւան եկաւ Թադէոս վարդապետ Բեկնազարեանցը` ստուգումներ կատարելու յանձնարարութեամբ: Բայց Մըկըր աղա Պոպովը ոչ միայն հաշուետուութիւն չներկայացրեց, այլեւ կարողացաւ առանց դժուարութեան Տէր Գաբրիէլի դէմ տրամադրել Բեկնազարեանցին: Այնուհանդերձ, ուսուցչի հաշիւները ճիշտ էին: Եկեղեցական գումարների հարցը Մըկըր աղա Պոպովին անմիջապէս շեղեց Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի դէմ կազմակերպած հալածանքից, եւ նրա դպրոցը շարունակեց գործել` ուսուցչի ձեռք բերած հեղինակութեան շնորհիւ աւելի ու աւելի համբաւ ստանալով քաղաքի մէջ: Տէր Գաբրիէլ քահանայի աշակերտների մէջ առանձնապէս աչքի էր ընկնում, եթէ չասենք` ամէնից տարբերւում էր Միքայէլը` իր խելացի դատողութիւններով ու սրախօսութեամբ: Նա ընդունակ էր ու աշխատասէր, սիրում էր նոր խաղեր յօրինել, խաղալիքներ շինել... Զբաղւում էր մետաղների վրայ փորագրութիւններ անելով: Մի հին, յղկուած հինգ կոպեկանոցի վրայ, օրինակ, նա փորագրել էր գինու շիշը դիմացը դրած մի քահանայի պատկեր: Իսկ երբ ուսուցիչը պատմեց շոգեքարշի մասին եւ ցոյց տուեց այդ զարմանալի մեքենայի գծագիրը, Միքայէլը որոշեց գործող մի խաղալիք սարքել, որ, ինչպէս նրա Գայիանէ քոյրն էր պատմում, շարժւում էր առաջ, բայց մի քիչ գնալուց յետոյ, չգիտես ինչո՛ւ, կորցնում էր հաւասարակշռութիւնն ու ընկնում կողքի: Ամէն տարի Զատկուայ տօնակատարութիւնների համար Միքայէլը փայտէ ճռճռաններ էր սարքում եւ բաժանում ընկերներին: Այդ օրերը բացառիկ էին թէկուզ այնքանով, որ նախիջեւանցիները առիթ էին ունենում հանդիպել իրարու, զրուցել, ունենալ մարդկային անհրաժեշտ շփումներ, որոնք հազուադէպ էին Նոր Նախիջեւանի մէջ: Ընդունուած չէին փոխայցելութիւնները, ընկերական ու մտերիմ յարաբերութիւններ պահպանելը: Տղամարդիկ իրար հանդիպում էին կամ փողոցը, կամ խանութների, եւ կամ էլ սրճարանների մէջ, իսկ կանանց միջավայրը եկեղեցին էր ու մէկ էլ բաղնիսը: Տօնական այդ օրերին քաղաքի բազմութիւնը հաւաքւում էր Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մօտ, որտեղ տօնավաճառ էր լինում: Իսկ երեխաների համար ուրախութիւնը կրկնապատիկ էր: Նախ` միայն այդ օրերին էր, որ իրենց ճռճռաններով նրանք յագեցնում էին տօնավաճառի ընդհանուր ժխորը: Եւ ապա` հէնց այդ օրերին էին հեռուհեռաւոր երկրներից Նախիջեւան բերած լի նում փոքրիկ, կարմիր արեւների պէս նարինջ, ու վիթխարի շեղջերով կիտում խանութների առաջ: Բայց երբ տօնակատարութիւնն աւարտւում էր, մինչեւ յաջորդ տարի այլեւս ո՛չ այդքան ժողովուրդ էր մի տեղ հաւաքւում, ո՛չ այդքան ընդհանուր ուրախութիւն էր լինում, ո՛չ երիտասարդներն էին իրենց մեղաւոր մտքերով մոլորուած` աղջիկ որոնում, ո՛չ այլեւս ճըռճըռանների ձայնն էր լսւում եւ ոչ էլ կարմի՜ր կարմի՛ր նարինջների շեղջերն էին լինում:

...Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը «տեսնելով աշակերտի աշխոյժ բնաւորութիւնը, ուշիմութիւնը եւ բանաստեղծական շնորհքը, առանձին ուշադրութիւն դարձրեց նրա վրայ եւ ամենայն ջերմեռանդութեամբ ու սիրով պարապեց հետը»,— գրում է Ականատեսը: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻ տնային աշխատանքը:

Ուսուցիչը նոյնիսկ ուսման վարձից հրաժարուեց: Այս պարագան նուազ կարեւորութիւն չունէր վարպետ Ղազարի համար, որ հազիւ էր ծայրը ծայրին հասցնում եւ ի վիճակի չէր վճարելու պետական հարկերը: Տէր Գաբրիէլը աշակերտներին շարունակ ներշնչում էր այն ճշմարտութիւն, թէ լաւ է բոլորովին ուսում չունենալը, քան թերուս լինելը, որովհետեւ, բացատրում էր նա, «ուսում չունեցողը գիտէ, որ չունի, վասնորոյ պահանջ էլ չունի եւ իւր վիճակին հպատակ է, իսկ թերուսը իրեն էլ է խաբում, ուրիշներին էլ»: Եւ նա աշխատասիրութեան էր վարժեցնում աշակերտներին, որոնց ծնողները զաւակներին դպրոց տալով եւ վարձը վճարելով` իրենց գործը աւարտուած էին համարում եւ «անասունների նախիր գնալուգալու վրայ աւելի հսկողութիւն էին ունենում, քան իրենց որդիների` դպրոց յաճախելու»: Աշակերտները սիրով էին ուսանում, քանի որ ուսուցիչը կարողանում էր հետաքրքիր դարձնել դասերը, չէր պահանջում անգիր անել եւ, ընդհակառակը, խրախուսում էր նրանց ինքնուրոյն մտածելու, տրամաբանելու փորձերը, ամէն կերպ ջանում էր, որ պատանիներն զգան գիտելիքների պահանջը, չբաւարարուեն միայն դասաւանդուածով եւ զբաղուեն ինքնազարգացումով: Տէր Գաբրիէլի դպրոցի մէջ ընդունուած էին տնային յանձնարարութիւնները, որոնք, անտարակոյս, նպաստում էին աշակերտներին ինքնուրոյնութիւն ներարկելու ուսուցչի ծրագրին: Միքայէլը մի առանձին սիրով էր կատարում այդ յանձնարարութիւնները: Պահպանուել են նրա տնային աշխատանքներից մէկերկուսը: Ուսուցիչը յանձնարարել էր բոլորագրով արտագրել հայերէնի այբուբենը: Հազիւ տասը տարեկան Միքայէլը արդէն կարողանում էր աշխատել քանոնով ու կարկինով: Նա մատիտով աննշմարելի գծեր էր քաշում, որպէսզի դրանց միջեւ տառերը համաչափ եւ ուղիղ լինեն, յետոյ երկու տողի վրայ արտագրում էր այբուբենը: Ինչպէս պատուիրել էր ուսուցիչը, նոյն բոլորագիր տառերով նա գրել էր

Իմաստուն Հայի` իրեն առաւել սրտամօտ խօսքերից մէկը. «Ոչ ոք առանց պակասութեան ծնանի, Բարի է նա որ ունի զպակասութիւնս սակաւ»: Ու, քանի որ սիրում էր նկարել, այս ամէնի տակ գծագրել էր մի սափոր` մէջը ծաղիկներ, եւ ներկել գունաւոր մատիտներով: Գիտութեան նորագոյն յայտնագործութիւնների մասին Մի քայէլը առաջին անգամ լսեց Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանից: Ուսուցիչը իր սաներին պատմում էր այն ամէնը, ինչ կատարւում էր աշխարհի մէջ եւ ինչ հասնում էր իրեն: Նա մատչելի ու պատկերաւոր բացատրում էր, թէ ինչ բան է մագնիսական դաշտը եւ էլեկտրական հոսանքը, ինչպէ՛ս կարելի է այդ զարմանալի երեւոյթների օգնութեամբ ստեղծել հեռագրական սարքեր, որոնց շնորհիւ հազարաւոր վերստ հեռաւորութիւնից մարդկանց յաջողւում է կարեւոր ու անյապաղ լուրեր հաղորդել իրար: Յաճախ էլ, եթէ նախորդ դասը չիւրացրած աշակերտը որեւէ հարց էր տալիս, Գաբրիէլ քահանան անմիջապէս մի աշխոյժ զրոյց էր սկսում` պատրաստի պատասխան տալու փոխարէն: Ասենք, աշակերտը հարցնում էր. — Խնձորը գետնին ընկնելու պատճառով Իսահակ Նիւտոն* իմաստասէրը մի գիւտ արեց... Բայց զարմանալի ի՞նչ բան կար խնձորը ընկնելու մէջ: — Զարմանալի ոչինչ չկար,— ասում էր ուսուցիչը:— Բայց այդ դիպուածը պատճառ եղաւ, որ նա մտածելիս, կենտրոնացնի ուշադրութինը: — Ի՞նչ կայ այդտեղ մտածելու: — Հէնց թէկուզ այն, թէ ո՞րն է խնձորը գետնին ընկնելու պատճառը: — Ի՞նչ դժուար բան է որ...— ասում էր աշակերտը:— Պատճառը շատ հասարակ է... Կոթուկը կտրւում է, եւ քանի որ ուրիշ բռնուելու բան չի լինում, խնձորն ընկնում է ցած: Եւ այսպէս, դասն անցնում էր հարց ու պատասխանով: Ուսուցիչը շարունակ օգնում էր, որ աշակերտն ի՛նքը կատարի եզրակացութիւնը: Եւ խօսքը գալիս հասնում էր Երկրի գնդաձեւութեան, որ գրեթէ հազար երկու հարիւր տարի առաջ կռահել էր հայ թւաբան Անանիա Շիրակացին*... Յետոյ անցնում էր հակոտնեաներին, որոնք գնդաձեւ Երկրի «վարն» ապրելով, այնուհանդերձ, «ցած չէին ընկնում» եւ, վերջապէս, հասկանալի էր դառնում ձգողական ուժը, որի յայտնագործելու առիթը եղել էր ծառից ընկած խնձորը: Միքայէլը Տէր Գաբրիէլ Պատկանեանի դպրոցի մէջ սովորեց աշխարհագրութիւն, քիմիա, ֆիզիկա, թւաբանութիւն, լեզուներ ու գրականութիւն: Հետաքրքրութիւնների այն շրջանակը որ ունէր Նալբանդեանը, սաղմնաւորուել էր իր այս ուսումնառութեան եօթըութ տարիների ընթացքին: «Երբէք ես չեմ պատահել այդպիսի հռետոր ուսուցչի, որ կարողանար գրաւել այդքան աշակերտների ուշադրութիւնը, առանց շինծու արտիստական միջոցների»,— Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի մասին իր յուշերի մէջ գրել է

նրա երբեմնի աշա կերտներից մէկը: Երբ Տէր Գաբրիէլ վարժապետը, ասենք, պատմում էր տրոյեցոց պատերազմի դրուագները, ապա աշակերտները կարծես տեղափոխւում էին այդ հին, անցած գնացած առասպելական ժամանակները: «Մեզ զգում էինք այն հեռաւոր աշխարհի մէջ,— շարունակում է աշակերտը,— Միջերկրականի ափին, հելլենական ցեղերի մէջ: Ապրում էինք նրանց կեանքով, տխրում էինք կամ ուրախանում, նայած թէ յատկապէս ի՛նչ անցուդարձ էր պատմում մեր ճարտար հռետորը»: Միքայէլը դասերից յետոյ էլ յաճախ լինում էր ուսուցչի հետ, օգնում էր նրան եկեղեցու մէջ քահանայութիւն անելիս, երաժշտական լսողութիւն ունենալով` գիտէր շարականներ երգել... Եւ այս շփումների ժամանակ ուսուցիչը շարունակում էր զրոյցները, որոնք զարմանալի կենսունակ հատիկներ էին եւ կարճ ժամանակ անց հրաշալի ընձիւղներ արձակեցին: Գիտելիքներ իւրացնելը, գիտակ մարդ լինելը դեռեւս չի՛ նշանակում լինել կրթուած մարդ, առաւել եւս չի՛ նշանակում հասու լինել բարոյական մնայուն արժէքների: Դրա համար անհրաժեշտ է, որ մարդ ինքն իրեն ճանաչելու ցանկութիւն, ձգտո՛ւմ ունենայ, որովհետեւ ինքն իրեն ճանաչելու հետ միաժամանակ ճանաչելու է ի՛ր ցեղն ու նրա պատմութիւնը, որ մարդկային Պատմութեան անբաժանելի մասն է: Միքայէլը կլանուած լսում էր Տէր հօր զրոյցները հայ ժողովրդի պատմութիւնից: «Մենք մեզ Հայ ենք անուանում Հայկ Նահապետի* անունով,— պատմում էր Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը:— Բայց օտարները մեզ կոչում են Արմէն: Իր պատմութիւնը մեր ժողովուրդը իմացել է սերունդէ սերունդ բանաւոր փոխանցուած վիպասանութիւններից եւ երգերից... Մինչեւ որ Մեսրոպ Մաշտոցը* յօրինել է հայոց այբուբենը եւ այնուհետեւ պատմահայր Մովսէս Խորենացին* գրի է առել հայոց պատմութիւնը` սկսած Հայկ Նահապետի ժամանակներից, երբ նա կենաց եւ մահու կռուի մէջ մտաւ Բէլի4 հետ»: Մեսրոպ Մաշտոց եւ Մովսէս Խորենացի... Միքայէլի համար նրանք դարձան ոչ միայն անձնազոհ սխրանքի ընդունակ ոգեմիտների բացառիկ օրինակ, այլեւ ազգի ճշմարիտ նուիրեալների տիպարներ: Ինչպէ՞ս կարելի է հասու լինել անցեալի այն հարուստ ժառանգութեանը, որ ստեղծուած էր գրաբարով: Մէկ ուղի կար միայն` դասական գրական այդ լեզուին տիրապետելը: Եւ Միքայէլը արտակարգ ջանասիրութեամբ սովորեց հարերէնի առաջին գրական լեզուն` գրաբարը: ...Այնուհետեւ, Գաբրիէլ քահանան հասնելով այնտեղ, թէ ինչպէս է Հայկ Նահապետը մարտնչել Բէլի դէմ, անպայման բացատրում էր մի շատ էական 4

Գերագոյն Տէր (աքքադ.) Բաբելոնի տիրակալ Նոբրովթն է՝ Նոյ Նահա-պետի Քամ որդու թոռը:

հանգամանք: «Պատերազմները մեծ մասամբ եղել են սին փառասիրութեան կամ աշխարհը եւ ժո ղովուրդները տիրապետելու համար,— ասում էր նա:— Բայց ո՛չ թէ Հայկը յարձակուեց այլոց վրայ, այլ, երբ օտար բռնակալ Բէլը փորձեց ստրկութեան մէջ պահել հայերին, Հայկ Նահապետը ելաւ նրա դէմ, որպէսզի պաշտպանի իւր անձը, իւր ազգը, իւր երկիրը,— եւ խօսքն աւարտում էր, ասելով, թէ ինքը «այս ամէնը պատմում է ոչ թէ Հայկին գովաբանելու համար, այլ որովհետեւ պէտք է քա՛ջ գիտենալ ճշմարտութիւնը»: Բացի պատմութիւն լինելուց, այս ամէնը նաեւ հայեցի մտածողութիւն ունենալու դասեր էին, որոնց ընթացքին, առայժմ, անշուշտ, որպէս այբուբեն, Միքայէլն ընկալում էր հայրենասիրութիւն կոչուող զգացումը իր վերացականութեամբ, որ իրականի արժէք է ստանում Ազգային Տէրութիւն ունենալու, Ազգային Շահին անձնազոհ նուիրուածութիւն դրսեւորելու եւ Ազատութեան համար մարտնչելու դէպքում միայն: Վարպետ Ղազարը ուրախանում էր, տեսնելով որդու յաջողութիւնները, յատկապէս որ հիմա Գաբրիէլ քահանայի դպրոցի մէջ ուսանելիս, Միքայէլի համար հեռանկարի մէջ ուրուագըծւում էր ոչ թէ վաճառականի, այլ հոգեւորականի ապագան: Ուստի հայրը պատրաստ էր ձեռքից եկածն անել որդու համար: Բայց նա շուարեց, երբ Միքայէլը խնդրեց, որ հայրն իր համար գտնի Մովսէս Խորենացու «Հայոց Պատմութիւն»ը: Այդ գիրքը գտնելը վարպետ Ղազարին նախ թւաց ուղղակի անհնարին: Բայց յետոյ յիշեց որ ժամանակին, երբ Պետրոս աղա Պապասինեանի տան սանդուղքների երկաթէ բազրիքներն ու պատուհանների ճաղերն էր կռում, սենեակներից մէկի մէջ տեսել էր գրքերով լիքը մի պահարան: Ասում էին, թէ Պապասինեանը այդ կաշեկազմ ու խոշոր հայերէն գրքերը բերել է դեռեւս Ղրիմից գաղթելիս: Որդու ձեռքը բռնած` վարպետ Ղազարը քայլեց դէպի Պետրոս աղա Պապասինեանի տուն: Բակի մէջ խաղում էր Պետրոս աղայի` Միքայէլից մի քանի տարով կրտսեր թոռնիկը, որն էլ տասնամեակներ անց իր յուշերի մէջ գրի էր առնելու այս դէպքը: — Մեծ հայրդ ո՞ւր է, մա՛նչ, — հարցրեց վարպետ Ղազարը: — Պատշգամբ նստած է,— հայեացքը Միքայէլից չկտրելով, պատասխանեց թոռնիկը: Վարպետ Ղազարը, չգիտես ինչո՛ւ, աւելի ամուր սեղմելով որդու ձեռքը, ելաւ պատշգամբ: Պետրոս աղայի թոռնիկը, խաղն ընդհատելով, հետեւեց հիւրերին: — Բարո՛վ, Պետրոս աղա,— գլուխ տալով, ասաց վարպետ Ղազարը: Պապասինեանը շատ էր ծերացել, կը լինէր արդէն ութսուն տարեկան, եւ աչքերն էլ տկարացել ու վատ էին տեսնում: — Ղազար, դո՞ւ ես,— ձայնից ճանաչեց նա:— Բարով եկար... Նստի՛ր: Ի՞նչ կայ... Ինչի՞ կարիք ունես,— շարունակեց ծերունին, որովհետեւ վարպետ Ղազարը, Աստուած գիտէ, թէ ե՛րբ էր վերջին անգամ այցելել նրան:

— Տղայիս բերել եմ, որ ձեռքդ համբուրի,— ասաց վարպետ Ղազարը, ինչպէս որ կարգն էր, եւ Միքայէլին մղեց առաջ:— Դու հայերէն գրքեր շատ ունես... Տղաս ուզեց, որ քովդ բերեմ: Ես էլ բերի, որ աչքի անցկացնի պահարանիդ գրքերը: — Լա՛ւ,— ասաց ծերունի Պապասինեանը,— գնա՛ սենեակ, որդիս: Բայց տե՛ս, որ չխառնես իրար... Նայածներդ նորից տեղը դիր: Միքայէլը սրահ մտաւ, պահարանը բացեց ու երկար ժամա նակ զննում էր գրքերը: Յետոյ մէկն ընտրեց ու ելաւ պատշգամբ: Երբ Պետրոս աղա Պապասինեանը տեսաւ Միքայէլի ձեռքի գիրքը, վարպետ Ղազարին ասաց. — Մանչդ շատ խրթին գիրք է ընտրել... Կը հասկանա՞յ որ... Գրաբար է գրուած: Է՜հ, թող տանի,— հոգոց հանեց նա ու դարձաւ Միքայէլին.— Տե՛ս, որդիս, յանկարծ չպատռես, չկորցնես... Այդ գիրքը մեր հայերիս պատմութիւնն է: Գին չունեցող գիրք է... Շա՜տ ապրիս, տղաս, կարդա՛ եւ հասկացի՛ր... Խորենացիից յետոյ Միքայէլը կարդաց նաեւ Կորիւն*, Եղիշէ*, Փաւստոս*, Փարպեցի*: Ուսուցիչը խրախուսում էր նրան, միաժամանակ ընդարձակելով ընթերցանութեան շրջանակը: Ինչո՞ւ չկարդալ, օրինակ, մի այնպիսի հրաշալի գիրք, ինչպիսին էր Դանիէլ Դէֆոյի* «Ռոբինզոն Կրուզո» վէպը որ տարիներ առաջ հայերէն թարգմանուել եւ լոյս էր տեսել Վենետիկ... Ուսուցիչը ոչ միայն ուղղութիւն էր տալիս Միքայէլի ընթերցասիրութեանը, այլեւ առիթները չէր կորցնում, որպէսզի նրան առաջադրի բարոյական այնպիսի խնդիրներ, որոնք լուծելիս, որոնց պատասխանը որոնելիս տղան պէտք է ինքնուրոյն իւրացնէր ապրելու եւ գործելու ճշմարիտ կերպը: Հէնց թէկուզ այն հարցը, թէ ի՛նչ բան է Հաւատարմութիւնը... Արդեօք տարբերութիւն կա՞յ հաւատարմութեան եւ կամակատարութեան միջեւ: Իսկ եթէ խօսքը վերաբերում է տիրոջն ու ծառայի՞ն... Կամ` աւագին ու կրտսերի՞ն... «Կամակատարը միշտ կատարում է տիրոջ կամքը, թէկուզ եւ այն դէմ լինի բանականութեանը: Իսկ հաւատարիմն ընդունակ է նաեւ ընտրութիւն անել` արդեօք հրամանը իրաւացի՞ է, արդեօք վայելո՞ւչ է կամ օգտակար: Չէ՞ որ հրաման տուողը որքան էլ մեծ ոմն լինի, որպէս մարդ` կարող է սխալուել»: Իսկ ի՞նչ տարբերութիւն կայ հաւատարիմի եւ կամակա տարի միջեւ: Ուսուցիչը փորձում էր ձեւակերպել այդ տարբերութիւնը: «Հաւատարիմ մարդու երեսին չկայ այն անամօթ ծիծաղը, այն յանդուգն պատրաստակամութիւնը որ սովորաբար ունենում է կամակատարը: Հաւատարմութիւնը մի այնպիսի առաքինութիւն է որ եթէ նոյնիսկ ոստը կամ ամբողջ ծառն այրուի` արմատը միշտ կը մնայ»: Բարոյական այս դասը Միքայէլի համար դառնալու էր ճշմարիտ մի ուղեցոյց, երբ տարիներ անց, արդէն որպէս ազգային ազատագրութեան մունետիկ, փորձէր ոտքի հանել իր ժողովըրդին: Կամակատար չլինել` նշանակում է ստրկութիւնը չհամարել ազատութիւն: Կամակատար չլինել` նշանակում է ստրկացնողին

չխնկարկել որպէս փրկարարի: ...Միքայէլին յուզում էին արդարութեան ու ճշմարտութեան հարցերը: Յուզում էին Չարի ու Բարու մշտնջենաւոր պայքարի խորհուրդն ու իրական հետեւանքները: Նա արդէն փոքր չէր եւ կարողանում էր զանազանել այն, ինչը կարդում էր գրքերի մէջ, եւ այն, ինչը տեսնում էր նախիջեւանեան իրականութեան մէջ, որտեղ, որպէս օրինաչափութիւն Արդարութեան ու Բարու յաղ թանակը շա՜տ էր ուշանում: Ուսուցիչն ինքն էլ ըմբոստ, անարդարութիւնը չհանդուրժող, միշտ խեղճերի կողմը պահող, թշւառներին օգնութեան հասնող եւ ճշմարտութեան համար մինչեւ վերջ ու անձնուրացութեամբ պայքարող մարդ լինելով, ջանում էր աշակերտներին, յատկապէս Միքայէլին ներարկել հաւատ Բարու նկատմամբ եւ ինքնավստահութիւն, երբ խօսքը վերաբերում է Ճշմարիտի հաստատումին: «Եթէ տեսնէք, որ ճշմարտութիւնը մի քանի անգամ տկարացել է, յանկարծ չկարծէք, թէ միշտ այդպէս պիտի լինի: Ո՜չ... Ճշմարտութիւնը թէպէտ փոքրինչ նեղութիւն կը քաշի, բայց արագօրէն ու բազմապատիկ պայծառութեամբ իւր լուսափայլ երեսը ցոյց կը տայ,— ասում էր Տէր Գաբրիէլը:— Ճշմարտութեան դափնին անթառամ է: Բայց մի տարբերութիւն կայ: Ոմանց ճշմարտութիւնը շուտ է յայտնւում, ոմանց` ուշ, իսկ ոմանց էլ` նոյնիսկ մահից յետոյ... Սակայն չի եղել մի դէպք, որ ճշմարտութիւնը մինչեւ վերջ կորած լինի: Չկայ մի այնպիսի զօրութիւն ո՛չ երկրի վրայ, ո՛չ էլ դժոխքի մէջ, որ կարողանայ իսպառ խափանել ճշմարտութիւնը... Ինչպէս եւ չկայ մի ճշմարտութիւն որ բազում հակառակորդներ չունենայ: Բայց ի՛նչ էլ որ լինի, ի վերջոյ միայն ճշմարտութիւնն է յաղթում»: Առայժմ, սակայն, Նախիջեւանի մէջ յաղթում էր տգիտութիւնը` մի կողմից, խաւարամոլութիւնը` միւս կողմից, ուսման նկատմամբ անտարբերութիւնը` երրորդ կողմից, եւ չորրորդ կողմից` օտարներին կապկելը, այն էլ մի այնպիսի ինքնաբաւ կեցուածքով, թէ ահաւասիկ` ա՛յս է լուսաւորութիւնը: Չէ՛, ապրուստի ճանապարհներ իմանալը կամ գտնելը, զանազան հնարանքներ ու խորամանկութիւններ բանեցնելը, վերջապէս փող ունենալու ձգտումից առաւել կեանքի նպատակն ու իմաստն էլ փողի ու միայն փողի մէջ տեսնելը, երբէք ճշմարիտ ու մարդավայել լուսաւորութիւններ չեն, համոզուած էր Գաբրիէլ քահանան, տեսնելով, թէ ինչպէս կուշտուկուռ հոգեզրկութեան ախտը տարածւում է Նոր Նախիջեւանով մէկ: Ու թէեւ միշտ էլ դիւանագիտօրէն ճշտում էր, որ իր մտքով իսկ չի անցնում ակնկալել, «թէ դուք բոլորդ յիմար էք, ես եմ միայն ձեր մէջ խելօքը, եկէք ես ձեզ սովորեցնեմ», այնուհանդերձ, չէր կարողանում կանխել այն հարուածները, որոնք նրա վրայ տեղում էին ամէն կողմից: Յիրաւի, դէպքերը գնալով հասունանում էին: Եւ դրան ինչ որ չափով նպաստում էր ինքը` Տէր Գաբրիէլը: Այդ ժամանակ էր, օրինակ, որ քաղաքով սկսեցին լուրեր պտտուել, թէ երաշտ է

սպասւում: Հետեւաբար հացի թանկութիւն է լինելու: Գաբրիէլ քահանան կռահեց, որ նախիջեւանցի մեծահարուստների մի խումբ` Յարութիւն Խալիբեանի գլխաւորութեամբ, պարզապէս ուզում է արհեստականօրէն բարձրացնել հացի գինը: Այն եկեղեցու ունեցած փողերով, որտեղ նա քահանայութիւն էր անում, Տէր Գաբրիէլը շտապեց ցորեն գնել, որպէսզի գները բարձրացնելու փորձի դէպքում աւելի ցածր գնով անմիջապէս շուկայ հանէր ու խափանէր Խալիբեանի ծրագիրը: Աշխոյժ ու եռանդուն, նաեւ անհանգիստ եւ հասարակութեան ցաւերով ու հոգսերով տառապող այդ զարմանալի մարդուն յաջողուեց կանխել թանկութիւն ստեղծելու գործը: Բայց եւ ինչպէս պէտք էր սպասել` փոխարէնը ձեռք բերեց թշնամիների մի նոր ու զօրաւոր խումբ, թէեւ հասարակական գումարների շուրջ նրա բարձրացրած աղմուկն էլ իր հերթին անհետեւանք չանցաւ Մըկըր աղա Պոպովի համար: Մըկըր աղա Պոպովը ոչ միայն մերժել էր հաշուետուութիւն ներկայացնել, այլեւ արդէն վստահ էր ու համոզուած, թէ իրեն անհանգստացնող չի լինի: Բայց դէպքերը զարգացան բոլորովին անսպասելի մի ուղղութեամբ: Առիթից որոշեց օգտուել Յարութիւն Խալիբեանը, որ իր խմբով արդէն բաւականին հզօրացել եւ պատրաստուում էր Հայկական Շրջանի ամբողջ իշխանութիւնը հաւաքել իր բռունցքի մէջ: Մըկըր աղա Պոպովը չդիմացաւ Յարութիւն Խալիբեանի ուժին եւ յամառութեանը: Նա ստիպուած եղաւ իր խոշոր կալուածը շատ աժան վաճառել Խալիբեանին, որպէսզի այդ գումարը մուծի հասարակական գանձանակ` իւրացրած փողերի դիմաց: Իսկ հասարակութեան գանձանակն էլ Ներսէս արքեպիսկոպոսը* հսկողութեան ու պահպանութեան յանձնեց... Յարութիւն Խալիբեանին: Ուրեմն, դպրոցի շէնք կառուցելու հարցը նորից մնում էր առկախ: Յամենայն դէպս, Պատկանեան քահանան վստահ էր, որ եկեղեցական գումարներին տիրացած Խալիբեանը մի լումայ անգամ չի տալու «ազգի լուսաւորութեան» եւ նման «դատարկ բաներ»ի համար: Աւելին. նա լսել չէր ուզում Տէր Գաբրիէլի անունը, որովհետեւ հացի թանկութեան առաջն առնելու նրա ճարպիկ գործողութիւնների հետեւանքները դեռեւս չէին կարողացել մարսել քաղաքի «հայրեր»ը: Ուստի, հիմա էլ Խալիբեանն էր ձեռքերը տարածելով, շարունակ կրկնում. «Չալթր գիւղը որ անցնես` հայերէն խօսողն ո՞վ է»: Գաբրիէլ քահանայի դպրոցը դարձեալ յայտնուեց փակուելու վտանգի դիմաց: Ի՞նչ պիտի անէր ամբարիշտ ու խիզախ քահանան որ, անշուշտ, կարող էր ապրել հանգիստ ու ապահով, եթէ միայն հաճոյանալով արդէն օտարացած իր ազգակիցներին, ինքն էլ իր հերթին բռնէր մատղաշ երեխաների պորտալարը նախնիներից կտրելու աղէտալի ուղին: Բայց նա իր յանդգնութեամբ ու կորովով ամենուրեք` եկեղեցին լինէր կամ փողոցը, դպրոցի մէջ կամ շուկան, ռուսացած նախիջեւանցիների երեսին էր

շրխկացնում ճշմարտութիւնը: Արտօնութիւններ ունենալը դեռեւս չի նշանակում ազատ լինել: Արտօնութիւններով ապրել նշանակում է կամովին տրուել ինքնախաբէութեան, թէ իբր ազատ ես, որովհետեւ թագաւորկայսրը քեզ բարի աչքով է նայում: Արտօնութիւններով ապրելը նշանակում է գիտակցօրէն ընտրել գերութեան մէջ ապրելու պարտադրութիւնը: Այո՛, արտօնութիւնները խաբկանք են: Արտօնութիւնները թմրեցնում են մարդկանց ուղեղները, որոնք վաղ թէ ուշ մոռանալու են ազատութեան իրենց երազները, իրենց մայրենի լեզուի, իրենց պատմութեան, իրենց բարոյական կողմնորոշումների հետ: ...Եւ այսպէս, դպրոցը փակուելու վտանգի տակ Գաբրիէլ քահանան աշակերտներին սովորեցնում էր գրական հայերէնը ամբողջ կատարելութեամբ, գիտելիքներ էր հաղորդում եւ միաժա մանակ սաների հոգիների մէջ սերմանում էր ազգային պատկանելութեան զգացումը, առանց որի անհնար է լինել հասարակութեանը օգտակար, բարոյական դիմագիծ ունեցող լիարժէք անհատականութիւն:

Միքայէլ Նալբանդեանի քոյրը՝ Գայիանէն:

Միքայէլ Նալբանդեանի քոյրը՝ Վարվարէն:

ԸՄԲՈՍՏՈՒԹԵԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ԴԱՍԵՐԸ Ուրուագծերը նշմարւում են... Հերման ՄԷԼՎԻԼ*

Նա, ով ենթակայ չէ պատահականութիւնների եւ դժուարութիւնների, չի կարող նաեւ ակնկալել համարձակ արարքին տրիտուր պատիւն ու բերկրանքը: Միշէլ դը ՄՈՆԹԷՅՆ* Հազիւ տասը տարին բոլորած, Միքայէլը դարձաւ լուրջ իրադարձութիւնների անմիջական մասնակից: Ի հարկէ, նա չէր հասկանում, թէ ինչո՛ւ եւ ո՛ւմ դէմ է ելնում ուսուցչի հետ ձեռք ձեռքի տուած: Առ այժմ տասնամեայ աշխոյժ, խելացի, սուր միտք եւ կազմակերպելու, ընկերներին շուրջը համամխմբելու, նրանց իր հետեւից տանելու բացառիկ շնորհք ունեցող մանչուկը Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի վստահելի օգնականն էր այն պայքարի մէջ, որ ուսուցիչը քանի՜քանի՛ տարի մղում էր ի սկզբանէ Մըկըր աղա Պոպովի, իսկ հիմա` Յարութիւն Խալիբեանի ու նրա հզօր խմբի դէմ: Մի պայքար, որ իւրօրինակ մէկ այլ դպրոց էր եւ այդ դպրոցի ուսումնառութիւնից դուրս մնացին միւս աշակերտները: Նոյնիսկ Ռափայէլը` Տէր Գաբրիէլի քանքարաւոր որդին*, որ Միքայէլի տարեկիցն էր եւ մինչեւ Լազարեան ճեմարան ընդունուելը սովորում էր հօր դպրոցի մէջ, հեռու մնաց այն ամէնից, ինչը շատ շուտով կեանքի իմաստ ու պայքարի նպատակ էր դառնալու Նալբանդեանի համար: Ի դէպ, դպրոցական հէնց այս օրերից էլ Ռափայէլի ու Միքայէլի միջեւ ստեղծուելու էր մի պատնէշ, որ թոյլ չէր տալու այս երկու ոգեմիտներին երբեւէ քով քովի յայտնուել` ներդաշնակ ու համերաշխ գործելու համար ազգային լուսաւորութեան եւ հայերին լիարժէքութիւն ու ազատութիւն պահանջ դաստիարակելու դժուարին ասպարէզների մէջ: Այդ պայքարի մէջ էր, որ Միքայէլը սկսեց ճանաչել ահեղ ու անողօք թշնամուն. այն թշնամուն, որ վաղ թէ ուշ դառնալու էր նրա կեանքի ու գործի ճակատագրական ուղեկիցը: Յարութիւն Խալիբեանը... Նրա մասին ընդհանրապէս շշուկով էին խօսում քաղաքի մէջ: ...Պատմում էին որ նոյնիսկ երիտասարդ որդուն` Պօղոսին, թաղելուց յետոյ մի քանի օր էլ չանցած, նա նորից սկսել է սիրահետել կնոջ` Կատարինէի նաժիշտներին, որոնց այնուհետեւ բռնութեամբ ամուսնացնում էր կալուածքի ծառաների հետ: Եւ իւրաքանչիւր հերթական դէպքը դառնում էր քաղաքի բնակիչների քննարկումի նիւթ... Միայն այդքան: Քննարկում էին շշուկով, զայրանում էին շշուկով եւ շշուկով էլ, ի վերջոյ, հաշտուում էին իրենց անօգնական վիճակի հետ: Երբեմն պատահում էր, որ յանցագործը ասես հրաշքով ազատուում էր դատ ու

դատաստանից: Բայց ո՞վ չգիտէր, թէ հրաշագործը Խալիբեանն է, ո՞ւմ յայտնի չէր, որ հարկ եղած դէպքում նա, առանց աչքն իսկ թարթելու, դատն էլ կը գնի, դատաստանն էլ... Կամ, մէկ էլ տեսար, քաղաքից մարդիկ անհետանում էին... Ոչ ոք չէր կասկածում, որ Խալիբեանի յանձնարարութեամբ են վերացրել այդ մարդկանց, եւ ոչ ոքի համար գաղտնիք չէր, թէ յատկապէս ո՛ր հարցի շուրջ են նրանք խանգարել Խալիբեանին եւ, ուրեմն, դարձել աւելորդ: Երբ Խալիբեանը նոյնիսկ օգնութեան ձեռք էր պարզում կամ հովանաւորում էր որեւէ մէկին, ապա կարելի էր վստահ լինել, թէ շուտով, շա՛տ շուտով հերթական մի ողբերգութիւն է տեղի ունենալու Հայկական Շրջանի մէջ: Ու երբ այս անգամ էլ քաղաքի մէջ յայտնուեց Սերեոժկա անունով մի երիտասարդ եւ սկսեց վայելել Յարութիւն Խալիբեանի մեծահոգի հովանաւորութիւնը, նախիջեւանցիները շատ չանցած կռահեցին որ այդ վերաբերմունքի դրդապատճառը Սերեոժկայի գեղեցկուհի կինն է: Ու թէեւ Սերեոժկան էլ անփորձ էր ու երիտասարդ, բայց հասկացաւ, որ այս հոգատարութիւնը ո՛չ թէ մարդասիրական մի վերաբերմունք է, այլ կնոջը գայթակղելու եւ անկողին տանելու փորձուած միջոց: Այնուհանդերձ, երիտասարդութիւնն ու անփորձութիւնը իրենց զգացնել տուեցին այնքանով, որքանով Սերեոժկան չհասկացաւ, թէ երբ հովանաւորւում ես ուժեղ ու բռնակալ մարդու կողմից, ապա շատ բան պետք չէ տեսնես, յատկապես, երբ կինդ էլ գեղեցկուհի է: Տղամարդկային պատուախնդրութեան փո՞րձ արեց արդեօք Սերեոժկան, թէ՞ միայն վեհերոտութեամբ ուզեց կնոջն առնել ու հեռանալ այս կողմերից... Այդ մասին նախիջեւանցիք ոչինչ չիմացան, որովհետեւ մի օր էլ յանկարծ Սերեոժկան չքացաւ: Այնպէս չքացաւ, որ կարծես երբեւէ գոյութիւն էլ չէր ունեցել: Այս ամէնի եւ շատ ուրիշ բաների մասին էին պատմում շուկայի կամ վարսավիր Յովհաննէսի խանութի մէջ, որտեղ մարդիկ հաւաքւում էին չգիտես` սափրուելո՞ւ, թէ՞ տզրուկ փակցնելու եւ արիւն թողնելու համար: Յամենայն դէպս, Միքայէլն արդէն նկատել էր որ խանութի ետեւի փոսը յատկապես Մայիս ամսին լիքը լցւում է արիւնով: Յետոյ հանդիպումները նուազում էին, շշուկները հանդարտում, երբեմն նոյնիսկ դադարում ամրան տաք ու գաղջ օրերին: Բայց բնաւ չէին մոռացւում: Ի հարկէ, չմոռանալը նոյնպէս նուազ մխիթարութիւն չէր: Չմոռանալ` նշանակում էր միշտ պատրաստ լինել ելնելու հերթական անարդարութեան դէմ: Բայց ի՞նչ արժէք ունէր չմոռանալը այն գլխիկոր յուսաբեկութեան պայմանների մէջ, որ յատուկ էր խեղճ ու կրակ նախիջեւանցիներին: Եւ Գաբրիէլ քահանան ամէնից առաջ սրտնեղում էր համաքաղաքացիների լուռ յուսալքուածութիւնից, որից օգտուելով, Հայկական Շրջանի հզօրները ոչ միայն իրենք էին ապօրինութիւններ անում, այլեւ յաճախ էլ նպաստում էին, որպէսզի ռուսական իշխանութիւնները անտեսեն այն իրաւունքներն ու արտօնութիւնների մասունքները, որպիսիք ժամանակին ստացել էին հայերը: Հէնց թէկուզ գլխահարկի պատմութիւնը...

Մի քանի տարի առաջ կառավարութիւնը կիրառել էր ընդհանուր հարկային համակարգ, որ մեքենաբար տարածել էին նաեւ հայերի վրայ: Ի սկզբանէ բողոքներ էին ուղարկուել մայրաքաղաք, եւ այդ բողոքները, ի հարկէ, մնացել էին անպատասխան: Յետոյ քաղաքի տէրերը, այնուհանդերձ, նպատակայարմար էին գտել հարկը հաւաքել ու պահել գանձարանը այնքան ժամանակ, մինչեւ մայրաքաղաքից որեւէ պատասխան կը գար: Ունեւորները որպէս մարդասիրական գործ` մուծումներ էին կատարել չունեւորների փոխարէն: Չէ՞ որ Հայկական Շրջանի մէջ դեռեւս չէին մոռացուել նեղ օրերին իրար հասնելու, իրար օգնելու երբեմնի աւանդութիւնները: Ի՞նչ կայ որ... Պարտքի դիմաց չքաւորները տարուայ մէջ մի որոշ ժամանակ կը գային աշխատելու իրենց բարերարների քաղաքամերձ կալուածներում: Դա էլ կը լինէր նրանց երախտագիտութեան արտայայտութիւնը: Ի վերջոյ, փառք Աստծոյ, ուրիշի համար հո չէի՞ն բանելու: Էլի՛ Հայկական համայնքն էր եւ նոյն հայերը: Թէեւ տարէ ց’տարի կալուածների տնտեսութեան մէջ ձրի աշխատելու «որոշ ժամանակ»ը գնալով աւելանում էր, որովհետեւ տարէ ց’տարի չքաւորների ուսերին էր աւելանում իրենց փոխարէն հողատէրերի մուծած գլխահարկի պարտքը: Տարիներն անցնում էին, բայց բողոքների պատասխանները այնպէս էլ չէին գալիս մայրաքաղաքից: Քաղաքի «հայրեր»ը պարտաճանաչօրէն հաւաքում էին գլխահարկը, որին վարժուել էին նաեւ չունեւորները, եւ առանց հասկանալու, թէ ի՛նչ է կա տարւում իրենց հետ եւ ի՛նչ է լինելու մօտալուտ վախճանը, աստիճանաբար դառնում էին ճորտեր: Իսկ ճորտեր ունենալը ձեռնտու բան էր: «Ռուսական նիստուկաց»ին հետեւող հայ ջոջերը սիրով էին ճորտատիրութիւնը ներմուծում Հայկական Շրջան, որովհետեւ այդ պարագային ռուս կալուածատէրերին ընդօրինակելը նրանց տալիս էր նաեւ կամայական իշխանութեան հնարաւորութիւն համայնքի վրայ: Հասկանալի է, ուրեմն, որ գանձարանի մէջ կուտակուած պատկառելի գումարի անորոշ վիճակը պէտք չէ հանգիստ տար իշխանաւորներին: Ինչքա՞ն կարելի էր սպասել պատասխանի: Եւ ընդհանրապէս, ինչո՞ւ սպասել, երբ բոլորն արդէն վարժուել են գլխահարկին: Եւ, երբ լուր եկաւ, թէ կոմս Միխայիլ Վորոնցովը* դուրս է եկել շրջագայելու իր իշխանութեան ներքոյ գտնուող Նոր Ռուսիոյ երկրի քաղաքները, նախիջեւանցի մեծամեծները որոշեցին օգտագործել յարմար առիթը: Նրանք մտադիր էին հաճոյանալով առաջարկել, որ կոմսը գլխահարկը քաղաքային գանձարանից ընդունելով, տեղափոխի արքունական գանձարան: Գաբրիէլը քահանան կռահելով այս նոր ծրագիրը, որոշեց ինքն էլ ի՛ր հերթին օգտագործել կոմսի շրջագայութիւնը... Մի քանի տարի առաջ հացի թանկացումը կանխած, եւ ընդհանրապէս արդարութեան համար միշտ կռուող, հետեւաբար նաեւ` շարունակ հալածանքների ենթարկուող Տէր Գաբրիէլը վստահութիւն էր վայելում համաքաղաքացիների մէջ, իսկ հեղինակութեան պակասից երբէք չէր դժգոհել

«հմուտ, ճարտար, հայկաբան քահանան»: Հէնց այդ վստահութեան ու հեղինակութեան շնորհիւ էլ նրան յաջողուեց կազմակերպել քաղաքի բնակիչներին` իր համարձակ մտադրութիւնը իրականացնելու նպատակով: Այդ գործի մէջ ուսուցչի հաւատարիմ օգնականներն էին նրա ոգեւորութեամբ վարակուած աշակերտները: Երբ յայտնի դարձաւ Միխայիլ Վորոնցովի՝ Նոր Նախիջեւան ժամանելու օրը, դէպքերը զարգացան բոլորովին տարբեր երկու հիմնական ուղղութիւններով: Յարութիւն Խալիբեանը շտապեց Տագանրոգ, որպէսզի տեղի քաղաքագլուխ բարոն Օտտո Ֆրանկին հրաւիրի Նոր Նախիջեւան` կոմսին դիմաւորելու արարողութեանը մասնակցելու համար: Կոմսի եւ Օտտո Ֆրանկի մտերմութիւնը յայտնի էր բոլորին: Ուստի Խալիբեանը յոյս ունէր, թէ Տագանրոգի քաղաքագլխի ներկայութիւնը աւելի ջերմ ու անկաշկանդ մթնոլորտ կը ստեղծի բարձրաստիճան հիւրի եւ քաղաքի «հայրեր»ի միջեւ: Գաբրիէլ քահանան էլ ի՛ր հերթին սկսեց ծաւալել ծրագրած գործողութիւնները: Նա համաքաղաքացիներին յորդորեց թաք նուել Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու մօտակայքի տների մէջ եւ գրաւել փողոցները այն հաշուով, որպէսզի քաղաքագլխի տուն գնալու ճանապարհին կոմսն ուզածչուզած անցնի եկեղեցու մօտով: Քահանայի այս նախապատրաստութիւնների լուրը հասաւ Յարութիւն Խալիբեանին: Քաղաքապետարանի ոստիկաններին, որոնք մի քանի հոգի էին եւ կոչւում էին հնգապետեր, նա ուղարկեց ժողովրդին ցրելու եւ փողոցները մաքրելու յանձնարարութեամբ: Բայց, տեղ հասնելով, հնգապետերը իրենք եւս միացան փողոց կանգնած ժողովրդին եւ, արգելք լինելու փոխարէն, սկսեցին ջանասիրաբար օգնել Պատկանեան քահանային: Քաղաքի «հայրեր»ի ծրագիրը տապալման եզրին էր: Ուստի Խալիբեանը Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ Խռմաջեանի հետ շտապեց Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցի եւ պահանջեց, որ ժողովուրդը ցրուի տները: «Տէր Գաբրիէլ Պատկանեանը գլուխն առանց բարձրացնելու գրակալից,— գրում է Ականատեսը,— արժանապատուութեամբ պատասխանեց, թէ եկեղեցու մէջ իշխանութիւնը պատկանում է միայն իրեն, եւ ինքը որեւէ մէկի հրամանը չի կատարի»: Իրադրութիւնը աւելի սրուեց: Մթնոլորտը այնպէս էր յագեցած որ ամէն րոպէ կարող էր լիցքաթափուել շանթ ու որոտով, աւերումով ու ողբերգութեամբ... Հէնց այս գերագոյն լարուածութեան պահերին էլ քաղաքը լցուեց զանգերի ղօղանջներով: Գաբրիէլ քահանայի համախոհները, վաղօրօք պայմանաւորուած լինելով, զանգահարութեամբ լուր էին տալիս, թէ կոմս Վորոնցովն արդէն դուրս է եկել Սուրբ Դմիտրի Ռոստովսկու ամրոցի դարպասից եւ շուտով կը մտնի Նախիջեւան... Քիչ յետոյ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու հրապարակը արդէն լեփլեցուն էր նախիջեւանցիներով: Երբ քաղաքի փողոցի հեռաւոր ծայրին երեւաց

կոմսի շքախումբը, Տէր Գաբրիէլը, հոգեւորական դասի գլուխն անցած, շուրջառն ու խաչը ձեռքին, ելաւ ընդառաջ: Յարութիւն Խալիբեանը կատարեց իր վերջին ճիգը: Նրա ծառան` Ստեփանը, որի ձեռքով բազմաթիւ հաշուէհարդարներ էին կատարուել, հետեւաբար եւ բազմաթիւ անլուծելի համարուող հարցեր ստացել էին իրենց կատարեալ լուծումը, իրեն նետեց դէպի կոմսի կառքը: Կառչելով ձիերի սանձից` նա փորձեց ընթացքը շեղել դէպի քաղաքապետի տուն: Այս ճիգը իզուր չէր անցնի եւ Տէր Գաբրիէլի ծրագիրը կը ձախողուէր, եթէ նախիջեւանցիները կոմսին ողջունելու պատրուակովառաջ չնետուէին ու չխափանէին ծառայի մտադրութիւնը: Իրեն դիմաւորող բազմութեան խանդավառ ընդունելութիւնից յուզուած կոմսը նոյնիսկ չնկատեց միջադէպը, եւ նրա կառքը շարունակեց ընթացքը դէպի եկեղեցի: Տեսնելով զգեստաւորուած հոգեւորականներին եւ ընդառաջ եկող քահանային` կոմսը, ինչպէս որ պատշաճ էր, իջաւ կառքից, խաչը համբուրեց ու եկեղեցի մտաւ: Առանց ժամանակ կորցնելու, Գաբրիէլ քահանան գլխահարկը վերացնելու մասին խնդրագիրը բարձրաձայն կարդաց եւ յանձնեց կոմսին: Յետոյ ծնկի իջաւ նրա առաջ: Տէր Գաբրիէլի օրինակին հետեւեց եկեղեցու մէջ հաւաքուած ժողովուրդը: «Կոմս Միխայիլ Վորոնցովը,— գրում է Ականատեսը,— կռացաւ, երկու ձեռքով բռնեց Գաբրիէլ քահանայի ուսերից, ոտքի բարձրացրեց եւ ապա խոստացաւ մեկնել ուղիղ Պետերբուրգ ու չվերադառնալ, մինչեւ վերացնել չտայ գլխահարկն ու չվերականգնի հայերին տրուած արտօնութիւնները»: Յաղթանակը կատարեալ էր: Բայց հատուցումը, ինչպիսին էլ լինէր` չէր ուշանալու: Տէր Գաբրիէլը բաւականին փորձ ունէր, որպէսզի պատասխան հարուածից անակնկալի չգար: Բայց նա մտադիր էլ չէր ձեռքերը ծալած` հաշուեհարդարի սպասել: Իր ուշիմ եւ հաւատարիմ աշակերտից նա չթաքցրեց այս դառը ճշմարտութիւնը, որովհետեւ Միքայէլը ինքն էլ պէտք է դասեր առնէր շուրջը կատարուող անցուդարձից, որովհետեւ նա՛ եւս պէտք է պատրաստ լինէր հակառակորդի շատ հնարաւոր հա կագրոհին: ...Այսպէս անցնում էին Միքայէլի մանկութեան տարիները: Անցնում էին, տղային ներս քաշելով զանազան մեծ ու փոքր իրադարձութիւնների մէջ: Անցնում էին... Եւ անցնող ամէն մի տարին ոչ թէ անհոգ մանկութիւն էր, այլ փորձութիւններով յագեցած կեանք ու հասունացում: Հասունացումը` հասունացում, բայց տասնչորս տարեկանն էլ դեռեւս քսանչորս, առաւել եւս` երեսունչորս տարեկանը չէ: Ուստի, բնական է, որ թէ՛ հանրութեան օգտակար գործունէութեան, թէ՛ արդարութեան համար անհաշտ կռիւ մղելու, եւ թէ՛ գիտելիքների հնարաւոր մակարդակի սահմանը, վերջին հաշւով, քահանայ դառնալն էր: Թերեւս, աւելին նա չէր էլ պատկերացնում:

Հետեւաբար, նոյնքան բնական էր, որ հազիւ տասնհինգ տարին բոլորած պատանին, ուսումը շարունակելով հանդերձ, սկսեց տիրացութիւն անել Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու մէջ: Վարպետ Ղազարն էլ վերջնականպէս հաշտուեց որդու` հոգեւորականի ապագայի հետ: Նրա հարազատ ու խորթ միւս բոլոր զաւակները այս կամ այն չափով արդէն իրենց առաջին քայլերն էին կատարում առեւտրի մէջ: Բայց վարպետ Ղազարը համոզւել էր, որ շիտակ, ազնիւ, կարեկից ու գթասիրտ Միքայէլը երբէք վաճառականի գործակատար դառնալ չի կարողանալու: Բայց ո՞վ կը մտածէր, որ մէկ տարի էլ հազիւ անցած` պատանու գլխին մէկը միւսի հետեւից ծանր փորձութիւններ են պայթելու: Ո՞ւմ մտքով կ’անցնէր, որ այն ժամանակ, երբ միւս տարեկիցները վայելում ու դեռ պէտք է վայելէին պատանեկան անհոգութիւնն ու ծնողների հովանաւորութիւնը, պատանի Միքայէլը ստիպուած էր լինելու մենմենակ ճակատամարտի ելնել` պաշտպանելու համար ի՛ր ճշմարտութիւնը, բարոյական ի՛ր ըմբըռնումները, նաեւ իր տգէտ ու խաւարամիտ համաքաղաքացիների շահերը: Առաւել եւս, հազիւ թէ որեւէ մէկը կռահած լինէր, որ ժամանակի ու տարածութեան մէջ հասունանալու է ճակատագրական մի հանդիպում Միքայէլի եւ ծերունազարդ Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսի միջեւ: 1843 թւականին Ներսէս արքեպիսկոպոսը կաթողիկոս նշանակուեց* եւ Նիկոլայ Առաջին* կայսեր հրաւէրով մեկնեց մայրաքաղաք: Այնուհետեւ, Էջմիածին դառնալու ճանապարհին կաթողիկոսը Մոսկուայից անցաւ Քիշնեւ, շուրջ մէկ տարի մնաց այնտեղ, յետոյ տասն ամսով մեկնեց Ղրիմ: Իսկ 1845 թւականի Նոյեմբերին ժամանեց Նոր Նախիջեւան: Քաղաքի «հայրեր»ը մեծ շքախմբով ընդառաջ ելան կաթողիկոսին եւ նրան դիմաւորեցին Տագանրոգի եւ Մարիապոլի միջեւ գտնուող իջեւանատանը, որտեղ պէտք է փոխէին Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսի կառքի ձիերը: Հէնց այս իջեւանի սրահի մէջ էլ կաթողիկոսն ու Յարութիւն Խալիբեանը գաղտնի զրոյց ունեցան*, որի բովանդակութիւնը այնպէս էլ անյայտ կը մնար, եթէ... Եթէ մի քանի օր անց Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը չանցնէր վճռական ու կտրուկ գործողութիւնների: Երբեմնի սովորութեան համաձայն կաթողիկոսը Նոր Նախիջեւան հիւրընկալուեց Զէնգին Կարապետի տանը: Այստեղ էլ վճռում էր քաղաքային ու հոգեւոր կառավարումի հարցերը, ի հարկէ, խորհրդակցելով աւագանու հետ, որպիսին ներկայացնում էին խոշոր վաճառականներն ու գործատէրերը: Վճիռ աղերսող գլխաւոր հարցերից մէկն էլ Գաբրիէլ քա հանայի գոյութիւնն էր Նոր Նախիջեւան քաղաքի մէջ: Նա վաղուց էր մնացել քաղաքի «հայրեր»ի կոկորդին, որոնք չունենալով ազգային ու հասարակական ընթացքի որեւէ ծրագիր, միշտ ղեկավարւում էին անձնական համակրանքներով ու հակակրանքներով, անձնական շահերով ու քմահաճութեամբ: Իշխանութիւն նուաճած հայերի այս յատկանիշը իր հեռաւոր արմատներն ունի եւ մնում է միայն կռա-

հումներ անել, թէ ինչպե՛ս է որ երկար ու ձիգ դարեր քաղաքական ինքնուրոյնութիւնից զուրկ եւ գաղութացուած ժողովուրդը վաղուց ի վեր չի անհետացել պատմութեան հողմերի պոռթկումների տակ: ...Հէնց Զէնգին Կարապետի տանն էլ կաթողիկոսը դատեց Գաբրիէլ քահանային, եւ խռովարար ու անհանգիստ այդ մարդուց քաղաքի իշխանաւորներին ազատելու նպատակով, վճռեց գոցել նրա դպրոցը ու հրամայեց «իւր ընտանեօք գնալ Թիֆլիս, որտեղ գուցէ յաջողւէր գտնել հոգու խաղաղութիւն»: Բայց ո՞վ էր փոխարինելու բազմահմուտ եւ գիտուն ուսուցչին: Չէ՞ որ նոյն այդ օրերին, երբ դատապարտուած Տէր Գաբրիէլը պատրաստւում էր բռնել աքսորի ճամբան, Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը կատարեց յուսահատեցնող մի «յայտնագործութիւն»: ...Սովորութեան համաձայն, նա գանգատաւոր այցելուներ էր ընդունում համայնքի ամենատարբեր խաւերից: Այնպէս պատահեց, որ ոմն գանգատաւոր կաթողիկոսին յանձնեց քաղաքի քահանաներից մէկի կազմած օժիտի ցուցակը: Բանն այն է, որ քահանան դարձել էր հարսնախօսութեան միջնորդ, իր իսկ ձեռքով էլ օժիտի ցուցակ էր կազմել, բայց չգիտես ինչո՛ւ, յանձն առած գործը մինչեւ վերջ չէր հասցրել: Կաթողիկոսը գլուխ չհանելով այդ ցուցակից, կանչեց Տէր հօրը, հարցուփորձ արեց, եւ յան կարծ մի կասկած ասես շանթահարեց նրան: «Դողացող ձայնով եւ իւր կասկածը փարատելու համար,— գրում է Ականատեսը,— Ներսէս կաթողիկոսը պահանջեց, որ քահանան բարձրաձայն կարդայ իր գրածը»: Եւ այն, ինչ պարզւեց, ահաւոր մի հարուած էր, աներեւակայելի մի իրողութիւն: Տէր հայրը չկարողացաւ կարդալ իր իսկ ձեռքով գրած չարաբաստիկ ցուցակը: Օժիտի պատմութիւնը այլեւս երկրորդական դարձաւ: Կաթողիկոսը որոշեց մի քննութիւն կատարել: Կանչեց քաղաքի բոլոր քահանաներին ու սարկաւագներին, հարցուփորձ արեց նրանց եւ բացայայտեց աւելի դառը մի իրողութիւն: Գաբրիէլ քահանայից զատ, բոլորն էլ կատարելապէս անգրագէտ էին, անտեղեակ էին քերականական ամենատարրական օրէնքներից անգամ: Կարելի է ենթադրել, թէ այսքանից յետոյ Տէր Գաբրիէլին պէտք է ներումն շնորհուէր, վերստին պէտք է բացուէր նրա դպրոցը եւ նոյնիսկ աւելին` պէտք է, վերջապէս, սկսուէր նաեւ դպրոցական շէնքի կառուցումը: Թերեւս այսպիսի մի վիպական շարունակութիւն էլ կ’ունենար մեր պատմութիւնը, եթէ միայն, ինչպէս արդէն ասացի, ազգային ու հասարակական ընթացքի մի ծրագիր իր գոյութեամբ աւելի վեր կանգնած լինէր մանրիկ կրքերից, քինախնդրութիւնից եւ սեփական նուազ կամ թէկուզ առաւել կարեւորութիւն ունեցող համոզումը ի՛նչ գնով էլ լինի ուրիշներին պարտադրելու ինքնավստահութիւնից: Այո՛, քանի որ Գաբրիէլ քահանան բացառւում էր, ուստի կաթողիկոսի ընտրութիւնը (թէեւ ընտրութիւն էլ չկար) կանգ առաւ այդ տարիներին Ղրիմից Նոր Նախիջեւան եկած Մկրտիչ վարժապետ Եկենեանի վրայ, որ ուսանել էր Վենետիկի Մխի թարեաններին, հետեւաբար, հրաշալի լեզու գիտէր եւ մասնաւոր

դպրոց էր բացել: Նա յայտնի էր նաեւ որպէս գեղագրութեան հմուտ ուսուցիչ, որ զբաղւում էր ոչ միայն հնագոյն ձեռագիր մատեաններ արտագրելով, այլեւ վայելչագրական օրինակներ էր պատրաստում աշակերտների համար: Ներսէս կաթողիկոսը հէնց նրան էլ ուսուցիչ կարգեց քաղաքի հոգեւորականների վրայ, որոնց մէջ էր նաեւ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու տիրացու Միքայէլը: Նրան նոյնպէս հրամայւեց Մկրտիչ Եկենեանի դպրոցի մէջ ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն եւ քերականութիւն սովորել: Իսկ Իջեւանի սրահի մէջ տեղի ունեցած գաղտնի զրոյցի խնդիրներից մէկն էլ բացայայտուեց այն օրը, երբ կաթողիկոսը Յարութիւն Խալիբեանին նշանակեց հասարակական գումարների եւ բովանդակ եկեղեցական գոյքը տնօրինող, որ հաշուետու էր լինելու ոչ թէ հասարակութեանը, այլ միայն կաթողիկոսին: Այս անցուդարձից մէկ ամիս էլ չանցած, 1846ի Յունուարին Տէր Գաբրիէլը ընտանիքն առած ելաւ Նոր Նախիջեւանից եւ ճամբայ ընկաւ դէպի Թիֆլիս: Նրան ուղեկցում էին ընդամէնը երեք հոգի, որոնց մէջ երկուսը մերձաւոր ազգականներ էին, իսկ երրորդը` Միքայէլն էր: Հասնելով առաջին իջեւանատանը, որտեղ փոխելու էին ձիերը, Գաբրիէլ քահանային ուղեկցողները` հրաժեշտ տալով, դարձան Նոր Նախիջեւան: Իսկ աքսորական ուսուցիչը շարունակեց ճամբան դէպի Ստավրոպոլ, մեծ դժուարութիւններով ու տառապանքներով անցաւ կովկասեան լեռները եւ Փետրուարին, վերջապէս, հասաւ Թիֆլիս: Պատանի Միքայէլը մնաց մենակ... Դժուար չէ պատկերացնել մենակութեան ահաւոր զգացումը, որ պարուրել էր նրան: Անշուշտ, նա դեռ շատ առիթներ կ’ունենայ վերապրելու անսահման ցաւ եւ յուսահատութիւն պատճառող այդ զգացումը: Բայց չէ՞ որ հետագային նրա հետ կը լինի գոնէ անցած օրերի կենսափորձը: Իսկ հիմա Միքայէլը առաջին անգամ, պատկերացնո՞ւմ էք, կեանքի մէջ առաջին անգամ բոլորովին միայնակ էր զգում իրեն, չնայած շուրջը ընտանիքն էր. մայրը, որ տղայի նկատմամբ լեցուն էր բացառիկ քնքշութեամբ եւ բնաւ չէր թաքցնում իր այդ թուլութիւնը. հայրը, որ ոչ միայն սիրում էր իր միւս զաւակներից ամէն ինչով, նոյնիսկ թոյլ առողջութեամբ տարբերուող որդուն, այլեւ ընդգծուած յարգանք ունէր նրա նկատմամբ: Վերջապէս, ընկերներն էին, որոնք ոչ մի պահ չէին հեռանում իրենց խիզախ, սրամիտ եւ զարմանալի կորով ունեցող պարագլուխից: Այնուհանդերձ, նա մենակ էր իր աչքի առաջ կատարուած եւ աշխարհի ամէնամեծ անարդարութեան դէմ յանդիման: Ի՞նչ կարող էր անել Միքայէլը: Նա կարող էր լուռ ընդվզել, օրեր ու շաբաթներ տառապել... Մինչեւ որ հաշտւէր եղածի հետ, ինչպէս սովորաբար լինում էր Հայկական Շրջանի մէջ: Կարող էր նաեւ խօսել, համոզել, բողոքել... Բայց եթէ հետեւողներ էլ ունենար, միեւնոյն է, խօսքով ու բողոքով արդարութիւնը չէր

վերականգնուելու: Ուսուցչի հետ անցկացրած տարիներին նա բազմիցս համոզուել էր այս ճշմարտութեան մէջ: Եւ այսպէս` ինքնամփոփ, նա այդ օրերին կանոնաւոր յաճախում էր Մկրտիչ վարժապետ Եկենեանի դպրոց: Միայնութեան զգացումն ամոքողը նրա համար ուսանելն էր, կարդալը, գիտելիքի նոր պաշարներ կուտակելը: Ի հարկէ, տասնվեցամեայ տիրացուն առայժմ միայն ենթագիտակցօրէն էր զգում այդ, բայց նոյնիսկ երկու տասնամեակ էլ չի անցնի, որ նա Պետրոպաւլովեան բերդի մենախցի մէջ, իր մենակութիւնը դարձեա՛լ կը սփոփի գրելով, կարդալով ու սովորելով... Հակառակի պէս, սակայն, մի քանի պարապմունքի մասնակցելով, Միքայէլը համոզուեց, որ հմուտ վարժապետից սովորելու ոչինչ չունի: Եւ այսքանն էլ արդէն բաւական էր, որպէսզի նա վճռէր իր անելիքը: Ո՛չ թէ լռէր, ո՛չ թէ խօսէր ու բողոքէր, այլ` գործէր: Եւ դա այնքա՜ն բնական, այնքա՜ն նման էր նրան: — Ես ձեր սովորեցրածը արդէն վաղուց սովորել եմ, եւ աւելի մանրամասնաբար, քան դուք էք դաս տալիս,— բոլորի ն երկայութեան յայտարարեց Միքայէլը վարժապետ Եկենեանին:— Թէ նոր բան ունիք սովորեցնելու, ես պատրաստ եմ ուրախութեամբ սովորելու, բայց եթէ չունիք` ապա խնդրեմ արձակէ՛ք ինձ: Պատանու այս յանդգնութեան մասին Մկրտիչ Եկենեանը իրազեկ պահեց կաթողիկոսին, որ դեռեւս Նոր Նախիջեւան էր: Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը կարգադրեց շարագրութեան յանձնարարութիւն տալ Միքայէլին: Պահպանուել է Միքայէլ Նալբանդեանի այդ շարագրութիւնը, որտեղ նա պատմում է, թէ ինչպէս Համաշխարհային Ջրհեղեղի յետոյ Նոյ նահապետը դուրս ելաւ տապանից ու Արարատ լերան ստորոտին տնկած այն հովիտը, որտեղ իջեւանեց, անուանեց Նախիջեւան, այսինքն` «Նախնիների իջեւան»... Յետոյ նա պատմում էր, թէ ինչպէս Նոյը նախապէս հետը վերցրած Ադամի գանգն ու ոսկորները տարել ու թաղել է մի բլրի վրայ, որ հետագային կոչուել է Գողգոթա, այսինքն` գանգի կամ կառափի տեղ, ուր հրեաները այնուհետեւ գլխատելու, իսկ հռոմայեցիները խաչելու էին մահապարտերին... Միով բանիւ, իր այս շարագրութեամբ Միքայէլը ապացուցեց ոչ միայն իր փայլուն լեզուաիմացութիւնը, ոչ միայն պատմելու շնորհքը, այլեւ գիտելիքները: ...Արդէն իսկ վաղ պատանեկութիւնից Միքայէլը սիրում էր գրել, ստեղծագործել: Քոյրը` Գայիանէն պատմում է. «Թէ նա ինչ էր գրում` չգիտէինք, միայն թէ միշտ գրում էր, յաճախ, մինչեւ անգամ գիշերները եւս քանիցս զարթնելով, ստիպում էր, որ ճրագ վառէինք եւ միտքը եկած բաները գրում էր թղթի վրայ»: Շարագրութիւնը բարձրացրեց Միքայէլի հեղինակութիւնը Եկենեանի դպրոցի մէջ քերականութիւն սերտող ու վայելչագրութեան վարժութիւններ անող հոգեւորականների աչքին, որոնց մեծ մասը պատանու հօր կամ նոյնիսկ պապի տարիքին կը լինէին: Եւ, բնական է, որ նրանք սկսեցին ակնածել գիտուն ու

համարձակ տիրացուից: Աւելին. սկսեցին սիրել նրան: Բայց այդ նոյն շարագրութիւնը Միքայէլին չազատեց Եկենեանի դպրոց յաճախելու պարտադրանքից: Պատանին առանձնապէս չվշտացաւ: Ընդհակառակը: Բացայայտ մարտահրաւէր նետելով Եկենեանին` նա բնաւ մտադիր չէր հէնց այդքանով բաւարարուել: Որովհետեւ, այդ պարագային` արդէն սկսած, բայց թերի թողած գործը դադարում էր գործողութիւն լինել, դառնում էր սոսկ պարապ մի յայտարարութիւն, որ շատ շուտով մոռացութեան կը տրուէր: Նա արդէն ծրագիր ունէր եւ ունէր նպատակ: Նա պէտք է հասարակական կարծիք ստեղծեր իր ուսուցչին փոխարինող Մկրտիչ Եկենեանի դէմ եւ նոյն այդ հասարակական կարծիքի թելադրանքով աքսորից պէտք է ետ բերէր Գաբրիէլ քահանային: Կարելի է կարծել, թէ այս ամէնը պատանեկան տարիքին յատուկ երազանքներ էին միայն, որոնք երբէ՛ք չեն իրականանայ: Բայց նաեւ չմոռանանք, որ նրա բոլոր գործողութիւնները պայմանաւորուած էին բարոյական մի այնպիսի արժէքով, որպիսին հաւատարմութիւնն էր: Հաւատարմութիւնը հարազատ մարդու, ուսուցչի, նաեւ, ինչո՞ւ չէ, ընկերոջ նկատմամբ, քանի որ Տէր Գաբրիէլը ընկեր էր եղել Միքայէլին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` տիրացու Սարգսին. «Վեհափառ կաթողիկոսի հրամանով Տէր Գաբրիէլ Պատկանեանը մեկնեց Թիֆլիս եւ ես բոլորովին որբ մնացի` առանց իմ բարեկամի... Արդեօք կարո՞ղ եմ նկարագրել մեր համաքաղաքացիների բացառիկ յիմարութիւնը, որոնք լինելով անուսում, իրենց զաւակներին տգիտութեան են դատապարտում, նրանց ուղարկելով աշակերտելու ոմն Մկրտիչին, որին կոչում էին վարժապետ: Ո՜վ Հայոց յիմարութիւն... Հիմա բոլոր հոգեւորականները ուսանում են նրա դպրոցում, բայց ես այլեւս չեմ հանդուրժում: Քանզի լինելով Տէր Գաբրիէլի աշակերտը, ինչպէ՞ս համբերեմ»: ...Եւ չհամբերեց: Նոր Նախիջեւանի Հոգեւոր կառավարութիւնը, բոլորովին անսպասելի, մի գանգատագիր ստացաւ ութ տիրացուներից, ովքեր գրում էին, թէ երեք ամսուայ ընթացքին ոչինչ չեն սովորել: Եւ շարունակում էին, որ «այդ դպրոցի բազմաթիւ մանր երեխաներն իրենց աղմուկաղաղակով անհնար են դարձնում սովորել»: Յատկապէս այն պատճառով նաեւ, որ նստելու տեղ էլ չկայ: «Բացի այդ,— գրում էին տիրացուները,— վարժապետը մեզ չի ուսուցանում քերականութիւն եւ ճարտասանութիւն, ասելով, թէ մեր գիտցածն իսկ բաւական է: Եւ չկամենալով սովորեցնել մեզ, ստիպում է, որ դպրոց յաճախենք: Իսկ մենք, տեսնելով, որ մեր ջանքերը ապարդիւն են, ետ կանգնեցինք այդպիսի ուսումնառութիւնից»: Հոգեւոր կառավարութիւնը լրջօրէն անհանգստացաւ: Այս ամէնից իսկական ըմբոստութեան հոտ էր գալիս: Ուստի կազմակերպիչին հեղինակազրկելու նպատակով, նրանք որոշեցին հրապարակային մրցութիւն կազմակերպել:

Մկրտիչ Եկենեանի համար այդ մրցութիւնը ծանր փորձութիւն էր լինելու: Թէեւ բոլորը համոզուած էին, որ Միքայէլի պարտութիւնը կասկածից դուրս է: Բոլո՛րը, բացի Եկենեանից, որ նահանջի ճանապարհ չունէր: Նա ինքն էր Հոգեւոր կառավարութեանը ներշնչել, թէ յանդուգն պատանին նաեւ անգէտ է: Մրցութեանը որպէս վկաներ հրաւիրուեցին բժիշկ Սարգիս Տիգրանեանը, ճեմարանաւարտ Դաւիթ Օդաբաշեանը, Թէոդորոս Խադամեանը, Յարութիւն Արամեանը, իսկ դատաւորներ նշանակուեցին Մարտիրոս եւ Աստուածատուր քահանաները: Վարժապետ Մկրտիչ Եկենեանին եւ խռովարար տիրացու Միքայէլին տալով միեւնոյն գաղափարը, պահանջեցին, որ նրանցից ամէն մէկը գրի առնի շարադրանքը: «Մինչեւ Եկենեանը երկու տող գրեց,— յիշում է Ականատեսը,— Նալբանդեանը աւարտեց մի ոտանաւոր»: Նիւթ ժանգահար, որ ըստ ինքեան զիւր ո՛չ պահէ մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անխախտ պահել զքեզ յասպարէզ կենցաղոյս. Այլ գիտութեան անշամանդաղ ճառագայթից զօրութիւն Խաւար բանտէդ զոգիդ կարէ լուսաւորաց բերել կոյս: Օ՜ն սիգաճեմ ընդ պատանւոյն ի լոյս փութայ գիտութեան, Յաջող ի քայլ զճեմ առնուլ ի լուսեղէն ի կամար. Ի բա՛ց ընկեա զախտ արծաթին եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք զքեզ յանել ի գուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար... Արդեօք յատկապէս ա՞յս տողերն էր գրել Միքայէլը մրցութեան ժամանակ: Դժբախտաբար Ականատեսը չի ճշտում: Բայց մի բան անկասկած է, որ նոյն այդ օրերին Միքայէլը գրել է նաեւ ա՛յս բանաստեղծութիւնը: Եւ ո՞վ գիտէ, եթէ ոչ գրատախտակին եւ վկաների ու դատաւորների ներկայութեան, ապա, անտարակոյս, մի այնպիսի գիշեր, երբ տնեցիներին խնդրել էր վառել ճրագը, որպէսզի «միտքը եկած բաներ»ը գրի առնի թղթի վրայ: Ինչ վերաբերում է մրցութեանը, ապա յաղթանակը համոզիչ էր ու կատարեալ: Թէեւ... թէեւ պայքարը խոստանում էր մի նոր ծաւալ ու նոր բովանդակութիւն ստանալ: Եթէ Միքայէլը որեւէ բան շահեց մրցութիւնից, ապա այն էր, որ թէ բարեկամները եւ թէ հակառակորդները համոզուեցին, որ յանդուգն, շիտակ, ծաղրող ու կծու պատանին շատ հեռու է պարծենկոտութիւնից: Համոզւեցին, որ եթէ նա որեւէ խնդրով ասպարէզ է ելնում, ապա իր ճշմարտութիւնը կարող է առանց դժուարութեան ապացուցել, թէկուզեւ հետեւանքը լինի տհաճ ու ծանր: Նրանք նաեւ համոզւեցին, որ պատանու խօսքի ու գործի մէջ գոյութիւն ունի զարմանալի մի ներդաշնակութիւն: Յիրաւի, այդ ներդաշնակութիւնը անյարիր էր նախիջեւանեան ապազգայնացւող, երեսպաշտ միջավայրին: Եւ հէնց այս յատկանիշն էլ` խօսքի ու գործի կատարեալ ներդաշնակութիւնը,

Միքայէլ Նալբանդեանի ապրած կեանքի մշտական ուղեկիցն էր, նրա անբաժան ստուէրը, նրա բարոյական ուժի խորհուրդը եւ այն մեծ հաւատի ակունքը, որ Միքայէլի նկատմամբ ունէին նրան շրջապատող մարդիկ, նրան հետեւող համախոհները, նրա հետ իր լուսաւոր երազների ճակատագիրը կապող մի ամբողջ ժողովուրդ: Հասկանո՞ւմ էր արդեօք Միքայէլը, որ պայքարի այս բացայայտ ու շիտակ ձեւը այնուհետեւ իրեն դնելու է հակառակորդի հետ ոչ շահեկան, անհաւասար վիճակի մէջ: Հասկանո՞ւմ էր արդեօք, որ հակառակորդը միշտ տեղեակ լինելով նրա գործողութիւնների ընթացքին, ինքը գործելու է, սակայն, ծածուկ, դէմքին` շողոքորթ ժպիտով, գործելու է թիկունքից եւ առիթ ունենալիս` հէնց թիկունքից էլ հարուածելու է: Հասկանո՞ւմ էր արդեօք, որ պատանեկան այդ տարիներից էլ վաստակում էր ոչ թէ շիտակ ու արդարամիտ մարդու համբաւ, որին նոյնիսկ «փըշոտ» անուանելը բարի երանգ ունի, այլ որակուելու էր որպէս «ամբարիշտ», «խռովարար», «կռուազան» ու «խառնակիչ»: Հազի՜ւ թէ... Եւ երբ տարիներ անց հասկանար, ապա որեւէ կարեւորութիւն չէր տալու դրան եւ միայն դառնութեամբ պէտք է հաշտուէր չհասկացուած մարդու իր ճակատագրի հետ: ...Մկրտիչ Եկենեանը բացայայտ պարտութիւնից յետոյ էլ շարունակում էր պնդել, որ Միքայէլի շարագրութիւնները արտագրուած են, թէ` պէտք չէ նրան հաւատ ընծայել, եթէ նոյնիսկ գրում է վկաների ներկայութեան, որովհետեւ նախապէս անգիր արած է լինում: Վաղուց ի վեր կռահած լինելով, որ պատանի Միքայէլի անսահման ատելութիւնը իր նկատմամբ ծնուել է ամէնից առաջ սիրելի ուսուցչին ու մտերիմ մարդուն` Գաբրիէլ քահանային կորցնելուց, Մկրտիչ Եկենեանը շարունակ լարուած էր պահում մթնոլորտը, շարունակ բորբոքում էր Յարութիւն Խալիբեանի զայրոյթը: Միքայէլն զգում էր, որ իր շուրջ նոր որոգայթներ են հիւսւում: Առայժմ որեւէ փաստ չունէր, բայց վստահ էր, որ թէկուզեւ տարտամ զգացողութիւնը իրեն չի խաբում: Ի՞նչ կարող էր անել... Սպասե՞լ... Սպասել, մինչեւ որ խճճուի հմտօրէն հիւսուած սարդոստայնի մէ՞ջ: Երբ յետոյ արդէն իւրաքանչիւր շարժումը, ամէն մի գործողութիւնը փաստօրէն կը մօտեցնի միայն պարտութեան... Նա դարձեալ ընտրեց պայքարի թէկուզ բարդ ու դժուարին, բայց կտրուկ ու բացայայտ ձեւը, եւ մի յայտարարութիւն ուղարկեց Նոր Նախիջեւանի հոգեւոր կառավարութեանը: Մանրամասնօրէն պատմելով Եկենեանի մանրախնդիր գործողութիւնների մասին` Միքայէլը խօսքն աւարտում էր իր վիրաւորուած ինքնասիրութեանը արժանապատուօրէն բաւարարում տալու պահանջով.

«Ես ամենայն համբերութեամբ նրան էի ներկայացնում իմ շարագրութիւնները: Մի անգամ էլ, երբ ներկայ էր արժանապատիւ քահանայ Չոլախեանը, վարժապետը վերցնելով շարագրութիւնը, բազում նախատինքներ տուեց, արհամարհելով ու նուաստացնելով ինձ:

Խոնարհաբար խնդրում եմ պահանջել շարագրութիւնը եւ պարզել քննութեամբ, թէ ի՞նչ թերացումներ կային իմ աշխատանքի մէջ, որի համար ինձ այդպէս նախատեց»: Միքայէլ Նալբանդեանի եղբայր՝ Սերովբէն

Միքայէլ Նալբանդեանի եղբայր՝ Լուսեղենը

Պայքարը, որ ամենայն լրջութեամբ ու հետեւողականութեամբ մղում էր Միքայէլը, անշուշտ, իր խորքի մէջ շատ միամիտ էր: Բայց թէկուզեւ միամիտ` այդ պայքարի ամբողջ հմայքն ու իմաստն էլ կենսափորձով հարստանալն էր, մարդկանց ճանաչելը, նրանց եսասիրութեան սահմանները գիտենալը եւ, վերջապէս, մի շատ կարեւոր եզրակացութիւն կատարելը, որ, այո՛, «այնտեղ, ուր չկայ կրթութիւն ու դաստիարակութիւն, չի կարող լինել ընկերային կեանք, իսկ ուր չկայ ընկերային կեանք, այնտեղ թագաւորում են միմեանց բաժանող ու հեռացնող եսական սկզբունքը, որի հիմքերի վրայ ոչ թէ միայն բան չի շինւում, այլ յառաջուց շինուածները եւս քանդւում են»: Կենսափորձը` կենսափորձ, եւ դրա արժէքը նա հետագային էր գնահատելու, բայց ըմբոստութեան այդ շաբաթներին ու ամիսներին նա փաստօրէն մենակ էր,

քանի որ համախոհները, ինչպէս պարզուեց, թէ՛ խեղճ ու կրակ մարդիկ էին, եւ թէ՛ հեշտութեամբ կաշառւում էին: Հայկական համայնքի մէջ տիրում էր աղէտալի մի վիճակ, որ, սակայն, առայժմ բացայայտ չէր, եւ հետեւանքները տարիներ, գուցէ եւ տասնամեակներ անց միայն պէտք է երեւային: Բանն այն է, որ քաղաքական ու հոգեւոր իշխանութիւնները եւ հա րըստութիւնը (հարստութի՛ւնը եւ ոչ թէ ունեւորութիւնը) Նոր Նախիջեւանի մէջ հանդիպել ու իրար էին գտել տգէտ, ինքնավստահ եւ ինքնագոհ մարդկանց ձեռքերին` Հայկական Շրջանի մէջ ստեղծելով իւրօրինակ մի ջոջապետութիւն: Նրանք արդէն յայտնագործել էին կերպը եւ խօսում էին ազգի ու ժողովրդի անունից, որ դեռեւս չունէր եւ յայտնի էլ չէր, թէ արդեօք երբեւէ կ’ունենա՞յ համահաւաք արժանապատւութիւն: Հանդէս էին գալիս որպէս «ազգային բարերարներ», հովանաւորում էին իրենց քծնող ու հացկատակ մի քանիսին: Իսկ այս «ընտրեալներ»ն էլ իրենց հերթին ծառայամտօրէն շեփորում էին կառավարողների իբր ազգաշէն գործերը: Կարելի էր պատկերացնել տասնեօթնամեայ Միքայէլի վիճակը, երբ արդէն հասկանում էր, որ քաղաքի տէրերը կաշառելով անողնաշար ուսեալներին, նրանց օգնութեամբ ձգտում են հասարակութեան յիշողութիւնից մաքրել, մոռացութեան մատնել իրենց ստորին անցեալը եւ առաւել եւս քօղարկել, թաքցնել բարոյազուրկ ներկան: Ի հարկէ՛, նա մենակ էր... Մենակ էր իր վշտի ու վիրաւորանքի հետ, որ պատճառել էր Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցին: Զայրացած լինելով Գաբրիէլ քահանայի նկատմամբ Միքայէլի ունեցած համակրանքից եւ այն պատմութիւններից, որ պատանին բերում էր Եկենեանի գլխին, կաթողիկոսը նկատել էր, որ նա չորրորդ ամուսնութեան ծնունդ լինելով, ոչ միայն պէտք չէ համարձակուէր դառնալ եկեղեցու սպասաւոր, այլեւ «դպիր» ստորագրել: Այնպէս որ, նա մենակ էր նաեւ իր անորոշ ապագայի հետ, որովհետեւ վերանում էր հոգեւորական դառնալու հեռանկարը: Զգո՞ւմ էր արդեօք, որ ջանքերն ու թափը չեն համապատասխանում իր դիմաց ծառացած խնդրի ծանրութեանն ու ծաւալին: Մի «անհամապատասխանութիւն», որ այսուհետեւ պէտք է լինէր Միքայելի անբաժան ուղեկիցը, քանի որ նա իր տեղը միշտ գտնելու էր իրադարձութիւնների կենտրոնի վրայ, եւ դէպի այնտեղ էր նետուելու անձնազոհ ինքնամոռացութեամբ: «Անհամապատասխանութիւն»ը պայմանաւորուած էր նաեւ նրա անսահման, անմնացորդ նուիրումով: Նա չէր հանդուրժում թերի ատելութիւն, թերի սէր եւ թերի տառապանք... Անշուշտ, նա մենակ էր: Եւ ըմբոստ պատանին, խռովարար այդ տիրացուն ամէնից առաջ մենակ էր իր սիրոյ հետ: ...Վարդուհին նրա տարեկիցն էր: Հայրը յանկարծամահ էր եղել, աշխարհի վրայ թողնելով երկու անօգնական արարածի` կնոջն ու մանկամարդ աղջկան:

Նրանք ապրում էին «մի աննշան փողոցի մէջ, քաղաքի ծայրումը,— մի քանի տարի անց յիշելու էր Միքայէլը,— շինուածքը փայտից էր, երեք պատուհանով, որ նայում էին ցեխոտ փողոցին... Սենեակը կահաւորուած էր շատ հասարակ եւ աղքատիկ կարասիներով»: Ամէն անգամ Վարդուհուն հանդիպելու առիթ ունենալը իսկական երջանկութիւն էր Միքայէլի համար, որովհետեւ նախիջեւանեան բարքերը «պատշաճից դուրս էին համարում աղջիկների խօսելը երիտասարդների հետ»: Ծածուկ հանդիպումները բացառւում էին, որովհետեւ «Նախիջեւանի պէս մի տեղ եթէ գիշերով մի տան վրայ չղջիկ անգամ նստի` ամբողջ քաղաքը կ’իմանայ»: Բնակիչները առանձնապէս շփումներ չունէին իրար հետ: Միայն ազգականներն էին, որ երբեմն փոխայցելութիւններ էին անում: Ջահել աղջիկներին կարելի էր հանդիպել տարին մէկ անգամ միայն, այն էլ եկեղեցու մէջ: Երիտասարդները ամիսներով սպասում էին, որպէսզի գոնէ Զատկուայ տօներին հարսնացու ընտրեն իրենց համար: Բայց հարսնացու գտնելուց յետոյ էլ խնդիրը հեշտ ու հանգիստ չէր լուծւում: Իրենց փափագին հասնելու, իրենց հաւանած աղջկայ հետ ամուսնանալու համար երիտասարդները ուխտ էին անում գնալ հասնել Մուշ` Սուրբ Կարապետի գերեզմանին այցելութեան: Մի ուղեւորութիւն, որ Նոր Նախիջեւանից մինչեւ Թուրքահայաստան տեւում էր երկու-երեք ամիս: Եւ այս ամէնը որքա՜ն հեռու էր եւրոպացի հեղինակների նկարագրած կեանքից: Միքայէլը կարող էր միայն արթմնի երազել, թէ իր սիրած աղջիկը սեղանի գզրոցից կապոյտ թուղթ հանելով եւ կարօտի արցունք թափելով, երբեւէ կը նստի ու սիրած տղային նամակ կը գրի... Յետոյ մկրատով ծրար կը սարքի, նամակը կը դնի մէջն ու կը կնքի... Այնուհետեւ գեղեցիկ, աղջկական ձեռագրով ծրարի վրայ կը գրի Միքայէլի հասցէն: Սիրահարուած Միքայէլը պատկերացնում էր նաեւ, թէ Վարդուհին, արհամարհելով ամէն տեսակի պայմանականութիւնները, վերջապէս, ամօթխածութիւնը, ինչպէ՛ս է շտապում իր հետ ժամադրութեան` մութ ու մառախուղին, «երբ փողոցից լսւում էր միայն գիշերապահի ձայնը, որ քնաթաթախ գոչում էր երբեմն, մեքենաբար մէկը միւսին զարկելով ձեռքի փայտերը»: Այս ամէնը որպէս պատրանք անէանում, հալւում էին իրականութեան մէջ, ուր Միքայէլը պէտք է գոհանար Վարդուհուն գոնէ մի քանի րոպէ տեսնելով ու երկու խօսք փոխանակելով: Իսկ ինչքա՜ն բան ունէր նա աղջկան ասելու, որն ո՞վ գիտէ, գուցէ ունեւոր մի փեսացուի գերապատուութիւն տար, հրաժարւելով սիրելի, բայց աւելի քան համեստ կարողութեամբ տիրացուից: «Ամուսնութիւն սուրբ բան է... Վա՜յ այն ամուսնութեանը, եթէ ամուսինները չեն սիրում իրարու, եթէ նրանք պատրաստ չեն կեանքները զոհել մէկը միւսի համար»,— մօտ ապագային գրելու էր Միքայէլը, սրտի խորքին զգալով այն ցաւը, որ կանանց ու օրիորդների համար Նախիջեւանի մէջ գոյութիւն ունեցող վիճակը շատ հեռու է ընտանեկան երջանկութեան երաշխիք լինելուց: Իսկ ընտանեկան երջանկութիւնը, Միքայէլի համոզմամբ, ամէնից առաջ նշանակում է կուռ

ընտանիք, որ իր ամրութեամբ «ոչ միայն արտացոլւում է կառավարութեան վրայ, այլեւ մեծագոյն պատճառն է նրա ապահովութեան կամ կործանումի»: Կարելի էր այսպէս անվերջ մտորել, խելացի ու նաեւ ճշմարիտ դատողութիւններ անել, որոնք նուազ մխիթարական էին սիրահարուած պատանու համար... Այնպէս որ, մարդկային այդ ամէնավեհ զգացմունքը նոյնիսկ նրան թեւեր չէր տալիս, չէր թեթեւացնում միայնակ տղայի վիճակը, լուսաւոր մի շերտ չէր բացում նրա դիմաց: Որովհետեւ Վարդուհին երբէ՛ք նամակ չէր գրի նրան, երբէ՛ք մտքի ծայրով իսկ չէր անցկացնի ուշ գիշերին ժամադրութեան գալ եւ երբէ՛ք չէր հասկանայ, թէ ո՛րն է իսկական, լիարժէք երջանկութիւնը: Եւ ոչ թէ այն պատճառով, որ աղջիկը նուազ էր սիրում Միքայէլին: Եթէ սիրահարուած տղան առայժմ դժուարանում էր երեւոյթները կոչել իրենց անուններով, ապա կ’անցնեն տարիներ եւ ազգի վիճակը ընդհանրապէս ցաւալի համարելով, Միքայէլ Նալբանդեանը կը գրի, որ «մասնաւոր արտասուքի են արժանի հայ կանայք: Խեղճերը բոլորովին անկիրթ ու անդաստիարակ, գրեթէ ապրում են միայն բուսական եւ շնչաւոր կեանքով, իսկ իմացականի մասին նոյնիսկ գաղափար չունեն: Կարդալ ու գրել ընդհանրապէս չգիտեն, շատ չնչին բացառութեամբ»: ...Յիրաւի, ծանր էին փորձութիւնները Միքայէլի համար: Անարդարութիւնը, կեղծիքը, բիրտ ուժը` մի կողմից, մարդկանց թշւառութիւնն ու խեղճութիւնը` միւս: Եւ այս ամէնի հետ սիրոյ առաջին թրթիռները, որոնք ոչ մի ուրախութիւն չէին բերում նրան: ՀԱՇՈՒԵՅԱՐԴԱՐ Իմ ամէն բանը այսպէս պատերազմով պիտի լինի: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ես ոչ մի տեղ չեմ տեսնում ազատ մարդկանց եւ գոչում եմ` կա՛ց, սկսենք ինքներս մեզ ազատելուց: Ալեքսանդր ԳԵՐՑԷՆ Գարնանը լուր եկաւ, թէ Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ է նշանակուել Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանը*, որ, ինչպէս յայտնի էր Միքայէլին, բարեկամական յարաբերութիւնների մէջ էր եղել Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի հետ: Թէեւ կաթողիկոսի չարամիտ ակնարկը «ապօրինի ծնունդ»ի մասին դեռեւս թարմ էր հոգեւոր կառավարութեան յիշողութեան մէջ, այնուհանդերձ, Միքայէլը յոյս ունէր, թէ թեմական նոր առաջնորդը գուցէ զօրաւիգ լինի հոգեւոր կոչում ստանալու համար:

Նա շտապեց դիմում ներկայացնել քաղաքի հասարակական ժողովին` խնդրելով, որ իրեն ազատեն քաղաքացիական դասից: Նկատի ունենալով նրա նիւթական ծանր վիճակը, ժողովը արձակման վկայական տուեց, միաժամանակ յանձն առնելով մինչեւ նոր մարդահամարը նրա փոխարէն վճարել տէրունական բոլոր տուրքերը: Հէնց այդ օրերին Նոր Նախիջեւան էր ժամանելու արքեպիսկոպոս Վեհապետեանը: Քաղաքի հոգեւոր կառավարութիւնը ողջոյնի ուղերձ գրելու եւ ընթերցելու գործը յանձնարարեց Միքայէլին: Եւ երբ 1848 թւականի Ապրիլ 7-ին արքեպիսկոպոսին դիմաւորելու հանդիսաւոր արարողութեան ընթացքին երիտասարդ Նալբանդեանը ընթերցում էր հակիրճ, գրական գեղեցիկ հայերէնով խելացի իր ուղերձը, ապա նրա մտքով հազիւ թէ անցնէր այն կտրուկ շրջադարձը, որ շուտով տեղի էր ունենալու իր կեանքի մէջ: Հակառակ պարագային նա երկուերեք օր յետոյ քաղաքի հոգեւոր կառավարութեանը բնաւ չէր անհանգստացնի իրեն հոգեւոր կոչում տալու գործը արագացնելու խնդրով: Մինչ Միքայէլը զբաղուած էր ոտքերի տակ փոքր ի շատէ ամուր հող ապահովելով, Մատթէոս արքեպիսկոպոսն էլ հարցուփորձ էր անում խելացի տիրացուի մասին, որի ոչ միայն ուղերձը, այլեւ անձն էլ հաճելի տպաւորութիւն էր թողել սրբազանի վրայ: Նա նոյնիսկ մտաբերեց ու ճանաչեց ոչ հեռաւոր անցեալի այն մանչուկին, որին Տէր Գաբրիէլը մի առիթով ներկայացրել էր որպէս ուշիմ ու հաւատարիմ աշակերտի: Միքայէլի քոյր Գայիանէն պատմում է.

«Հայրիկին հրաւիրեցին առաջնորդարան: Սրբազանը հետաքրքրուել էր մեր նիւթական ապահովութեամբ եւ առհասարակ ընտանեկան որպիսութիւնից: Յետոյ, արդէն զրոյցի վերջին, հայրիկի համաձայնութիւնն էր առել եղբօրս` տիրացու Միքայէլին, առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնին վերցնելու մասին»: Մատթէոս սրբազանի առաջարկութիւնը ուրախութեամբ ընդունելով, Միքայէլը, սակայն, դեռեւս իր պարտականութիւններին չանցած, վարակուեց խոլերայով: Արդէն երրորդ անգամ էր այդ համաճարակը սկսւել Ռուսաստանի մէջ, որ տեւելու էր տասնչորս երկար ու ձիգ տարիներ եւ գերեզման էր տանելու մօտ մէկուկէս միլիոն կեանք: Նալբանդեանը հրաշքով ապաքինուեց եւ առաջին գործը, որ եղաւ, սրբազանին ոչ այնքան իր առողջութեան մասին տեղեկացնելը, որքան հոգեւոր կոչումից հրաժարուելու որոշումի մասին յայտնելն էր:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Մատթէոս արքեպիսկոպոսին, 1848 թ., Օգոստոս 9. «Մահաբեր խոլերան իր ճանկերի մէջ առաւ ինձ ու թէեւ Աստծոյ

ողորմածութեամբ ազատեցայ մահից, սակայն անագորոյն ախտի ճանկերի հետքերը մնացին վրաս ուշաթափութիւնների եւ նոյնիսկ սրտի նուաղումների նոպաներով: Առ այսօր բժիշկների ու դեղորայքի վրայ կատարած բազմաթիւ ծախսերից յետոյ, այդ հետեւանքները վերջնականապէս հաստատուեցին վրաս` որպէս չապաքինուող, ուստի այլեւս անհնարին է հոգեւորական կոչման մէջ մնալս եւ կամենում եմ դարձեալ լինել թագաւորկայսրին հարկատու անձանց դասի մէջ: Ուրեմն, յոյսով դիմելով Ձերդ բարձր սրբազնութեանը, թախանձագին խնդրում եմ առաջարկել Էջմիածնի Հայոց լուսաւորչական Սինոդին այսուհետեւ արձակելու ինձ հոգեւոր կոչումից, եթէ արդէն տրուած է, իսկ եթէ չի հաստատուած, ոչնչացնել իմ առաջին գործը եւ ետ ուղարկել արձակման վկայականը»: Սրբազանը լրջօրէն զբաղուեց Միքայէլին ապաքինելու խնդրով: Յայտնի բժիշկների էր հրաւիրում, իսկ երբ անհրաժեշտ եղաւ աւելի բծախնդիր քննութիւն, նա Միքայէլին ուղարկեց Քիշնեւի ու Օդեսայի լաւագոյն մասնագէտների մօտ: Ինչ վերաբերում է հոգեւոր կոչումից հրաժարուելուն, ապա Միքայէլը դեռ շատ էր տառապելու, մինչեւ որ Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը մեքենաբար, առանց կռահելու, ուրիշ թղթերի հետ ստորագրէր նաեւ խնդրագիրը: ...Գրագիր-քարտուղարի պարտականութիւնները Միքայէլի համար ստեղծել էին մարդկանց հետ շփւելու, նրանց կեանքին, կենցաղին, տագնապներին ու ցաւերին մօտից ծանօթանալու հնարաւորութիւններ: Հազիւ քսան տարին լրացրած երիտասարդը աչքի էր ընկնում գործնականութեամբ, զարմանալի կուռ տրամաբանութեամբ, երեւոյթները խորքից դիտելու կարողութեամբ, որոնց շնորհիւ նա ոչ միայն անթերի կատարում էր իր պարտականութիւնները, այլեւ բոլորովին անակնկալ մի երանգ, բացառիկ մի ուղղութիւն էր տալիս գործերին: Եւ շատ ժամանակ չէր անցել, որ նրա համբաւը տարածւեց Ղրիմի, Բեսարաբիայի բոլոր հայաբնակ վայրերը, իսկ Հայկական Շրջանի մէջ նա արդէն հեղինակութիւն էր: «Վա՜յ, ան սեկրետար5 Նալբանդեանը, ան ամէն բան կրնայ ընել»,— ասում էին նրա մասին: Ամէն բան անելու գաղտնիքը հետեւողականութիւնն էր, որ նա դրսեւորում էր գործի նկատմամբ: Բնորոշ օրինակ է Սուրբ Համբարձման եկեղեցու Կարապետ քահանայ Չոլախեանի որդուն Լազարեան ճեմարան ընդունել տալու պատմութիւնը: Բայց առաւել բնորոշը մի քանի տողանոց նամակի մէջ արտայայտւած նրա վճռականութիւնն է ու յամառութիւնը:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ քահանայ Չոլախեանին, 1851 թ., Դեկտեմբեր 2. «Իմանալով ձեր անհանգստութիւնը, բարւոք համարեցի այս համառօտ գրութեամբ վստահեցնել որ սրբազան հայրը դարձեալ գրեց, 5

Քարտուղար (ռուս.):

միջնորդելով որ անպատճառ ընդունեն ձեր որդեակին: Եւ եթէ հիմա էլ չընդունեն, քսան անգամ եւս կը գրենք, թոյլ չենք տայ, որ դուրս մնայ: Սրբազան հօր շնորհքը միշտ ձեր վրայ լինի, իսկ ես, նւաստս, ուժերս ներածին չափ կը ջանամ, վստահ եղէ՛ք, եւ եթէ մի որեւէ անհրաժեշտութիւն կ’ունենաք, առանց քաշուելու` գրէ՛ք ինձ»: Իսկ երբ, վերջապէս, ընդունելութեան հարցը լուծուել էր, Միքայէլը առանց յապաղելու շտապեց այդ մասին լուր տալ Տէր Կարապետին. «Ահաւասիկ, հասաւ ժամը ձեզ յայտնելու բարի եւ ուրախ լուրն այն մասին, որ, վերջապէս, հասաք ձեր բաղձանքի երանելի գագաթին, քանզի Լազարեանները ճեմարանի կառավարութեանը հրամայել են ձեր որդի Յարութիւնին ընդունել ի թիւս ձրիավարժ սաների»: Գրեթէ մէկ ամիս անց Միքայէլը նոյն խնդրի մասին առանց զլանալու նորից գրում էր. «Ուղարկում եմ Լազարեան ճեմարանի տնօրէնի նամակը` ձեր որդու ընդունելութեան մասին»: Երախտագիտութեան ազնուացնող զգացումը նրա համար բարոյական ճշմարիտ արժէք էր: Հալածուած ուսուցչի ոտնահարուած իրաւունքները վերականգնելու մտահոգութիւնից զատ, նա հնարաւորութեան սահմանների մէջ ջանում էր օգտակար լինել, ինչ որ բանով դոյզն իսկ թեթեւացնել Գաբրիէլ քահանայի ուսերի բեռը: Ու թէեւ ուսուցչի որդու` Ռափայէլի հետ նրանք, ցաւօք, այնպէս էլ «հարազատ եղբայրներ» չեղան, այնուհանդերձ, առաջնորդարանի քարտուղարը չէր զլանում հարկ եղած օգնութիւնը հեռուից հեռու նրան հասցնել:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Պետերբուրգի հոգեւոր կառա վարութեան նախանդամ Եփրեմ վարդապետ Ալթունեանին, 1851 թ., Սեպտեմբեր 15. «Լազարեան ճեմարանի աշակերտ Ռափայէլ Պատկանեանը գտնւում է այդտեղ` ճեմարան ընդունուելու նպատակով: Ես, իբրեւ նրա հարազատ եղբայրը եւ նրա հօր` իմ բարեգործի զաւակ, սոյն փոքրիկ նամակով խնդրում եմ Ձերդ գերապատուութեանը` ջանք չխնայել ներգործելու Պատկանեանի նպատակի իրականացումի վրայ, որով եւ անչափ պարտաւորեցրած կը լինէք ինձ»:

Բացառիկ էր նրա ուշադրութիւնը ընտանիքի նկատմամբ: Խորթութեան տարատեսակները, որպիսիք գոյութիւն ունէին վարպետ Ղազարի տանը եւ որոնք ոչ շատ հեռու ապագային պէտք է անպայման երեւան գային, Միքայէլի կեանքի ամենածանր պահերին նոյնիսկ չխնայելով նրան, բնաւ նշանակութիւն չունեցան «ապօրինի ծնունդ» համարուող Նալբանդեանի հա մար: Պարտականութիւնների թելադրանքով իր ուղեւորութիւնների ժամանակ նա սիրով էր կատարում տնեցիների յանձնարարութիւնները: Ասենք, եթէ խնդիրը վերաբերում էր Սերովբէ եղբօրը, որ դեղորայքի խանութ ունէր եւ ամէն տարի Խարկով էր մեկնում տօնավաճառից ապրանք բերելու: Այդ ուղեւորութեան հետ կապուած ծախսերը կարող էին նուազել, եթէ ստոյգ լուրեր լինէին շուկաներից:

Ծախսեր կարող էին նաեւ բոլորովին վերանալ, եթէ տեղի վրայ հաւատարիմ մէկը լինէր... Միքայէլը ոչ մի հարցի մէջ չէր զլանում եւ ջանում էր ամէն կերպ օգտակար լինել եղբայրների առեւտրական գործերին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր եւ Ղազարոս եղբայրներին, 1849 թ., Օդեսա. «Շատ ուրախացայ, որ Սերովբէն Խարկով չի մեկնել: Քանի որ Խարկովի մէջ հեսանը թանկ է: Գրեթէ մէկ ամիս կը տեւի մինչեւ աժանանան հեսանն ու հոռչիկը, սպեղանին, անգլիական աղը, հալուէն ու հոգնան: Տեղի վաճառականները ամէն օր գնում են նաւահանգիստ: Նայում են Ստամբուլի կողմը, թէ արդեօք ե՞րբ կը գան նաւերը: Հէնց որ նաւերը գան` անմիջապէս փոստով լուր կը տամ, իսկ ինքս կը գնամ առեւտրական գրասենեակ, ամբողջ նաւը կապալով կը վերցնեմ, որպէսզի ուրիշ մէկը յանկարծ առաջ չընկնի: Ղազարոս եղբայր, քո ուզածներից շատ լաւ բաներ կան այստեղ: Ինչ անհրաժեշտ է` կը գնեմ ու հետս կը տանեմ Քիշնեւ, որպէսզի փոստով այնտեղից ուղարկեմ: Որովհետեւ այստեղ պորտոֆրանկո6 է, իսկ փոստն էլ, եթէ ծանրոցի վրայ մաքսատան կնիքը չլինի` չի ընդունում»: Անշուշտ, գործարար մարդու նամակ է: Եւ կարելի է կարծել, թէ այս զբաղմունքը Միքայէլի սրտովն էր, քանի որ ինչպիսի մանրամասնութեամբ ու բանիմաց մարդու գործնականութեամբ է գրում նա... Բայց բոլորովին ուրիշ լոյսի տակ է երեւում Միքայէլը, երբ նամակի լուսանցքին կարդում ենք նրա զգուշացումը. «Ծածուկ կարդացէք: Ամօթ է: Օտար մարդու մօտ չկարդաք»: Ո՛չ Ստամբուլից սպասուող ապրանքը, ո՛չ առեւտուրը եւ ո՛չ էլ «առեւտրական գրասենեակ»ի հետ ունենալիք յարաբերութիւնները նրա սրտովը չէին: Բայց զբաղւում էր, որովհետեւ չէր կարող օգտակար չլինել իր եղբայրներին, ընտանիքին: Եւ այս խաչը նա կրելու էր ամբողջ կեանքի ընթացքին: Միշտ պատրաստակամօրէն օգնելով հարազատներին, մտերիմներին եւ բոլորովին օտար մարդկանց, Միքայէլը երբէք նոյնպիսի ուշադրութեան չէր արժանանում նրանց կողմից: Շրջապատն արդէն համոզուած էր, թէ նա ամենակարող է, եւ վարժուել էր, որ բոլորին Միքայէլն է պարտաւոր զօրաւիգ լինել, որ պէտք է նա՛ կռուի յանուն արդարութեան... Եւ ոչ ոքի մտքով չէր անցնում ինչ որ չափով հոգալ նրան, թեթեւացնել այն բեռը որ նա կրում էր լուռ ու մունջ: Հարազատներից ու մտերիմներից ոչ մէկի մտքով բնաւ չանցաւ, թէ նա եւս կարիք ունէր օգնութեան, հարցեր ունէր, որոնց համար խնդրատու լինելը թոյլ չէր տալիս ոչ միայն 6

Porto-franco (լատ.) — Ազատ նաւահանգիստ որ օգտւում է ապրանքն առանց մաքսի ներմուծելու եւ արտահանելու իրաւունքից:

արժանապատուութիւնը, այլեւ հասարակական գործիչի ինքնասիրութիւնը: Այդ իմաստով նա մինչեւ կեանքի վերջ չափազանց յարմար ընկեր ու բարեկամ էր շրջապատի համար: Այո', հէնց այդ տարիներին էր, որ Միքայէլ Նալբանդեանը, իր համար էլ աննկատելի, դարձաւ հեղինակաւոր գործիչ: Առաջնորդարանի մէջ պաշտօնավարելու հէնց առաջին ամիսներին նա աւելի մօտից ծանօթացաւ ու բծախնդիր կերպով ուսումնասիրեց Նոր Նախիջեւանի շրջակայ գիւղերին յատկացուած հասարակական այն հողատարածութիւնների խնդիրը, որոնք յարմար առիթով զաւթել էին քաղաքի մի քանի ջոջեր: Միքայէլը գիտէր, որ գիւղացիք բողոքել եւ յետ են պահանջել զաւթած հողերը: Բայց ապարդիւն: Խալիբեանի թելադրանքով դատարանը քննել էր այդ բողոքը եւ բանտարկութեամբ պատժել էր... բողոքաւորներին: Իսկ մի քանիսին էլ, որոնք հանդէս էին եկել որպէս կազմակերպիչներ, քշել էին Սիբիր: Չնայած այս դաժան պատիժներին, կատարուած անարդարութեան դէմ յուզումները չէին դադարել: Խալիբեանը Տագան րոգի քաղաքապետին խնդրել էր պատժող խմբեր ուղարկել Հայկական Շրջանի գիւղերը` բողոքաւորներին զսպելու: Թէեւ արդէն բաւականին ժամանակ էր անցել, բայց գիւղացիները դեռ յիշում էին, թէ զինուորները ինչպէս էին անողոքաբար մտրակածեծ արել իրենց: Այս ապօրինութիւնների մասին Չալթր, Թոփտի, Մեծ Սալայ եւ Սուլթան Սալայ գիւղերի համայնքների անունից Միքայէլը մի նամակ շարադրեց Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, որտեղ մանրամասնօրէն նկարագրել էր անցուդարձը եւ խնդրել կաթողիկոսին, որպէսզի նա բարեխօսի փոխարքայ Միխայիլ Վորոնցովին: ...Միքայէլ Նալբանդեանը ամենուրէք եւ ամէն քայլափոխի տեսնում էր եւ գրեթէ «շօշափելիօրէն զգում ժողովրդի անիրաւուած» վիճակը: Օգտուելով մարդկանց անգիտութիւնից եւ հետամնացութիւնից, կալուածատէրերը նրանց տրորում, արհամարհում, զանց էին առնում նոյնիսկ այն իրաւունքները, որ գոնէ ձեւի համար սահմանել էին իշխանութիւնները: Ո՞ւմ կարող էր օգնութեան հասնել առաջնորդարանի քարտուղարը, ո՞ր մէկին... Ինքը` մենակ, իսկ օգնութեան կարօտեալները` մի ամբողջ ժողովուրդ, որ ոչ միայն անտեղեակ էր իր խղճուկ իրաւունքներից, այլեւ բնաւ չէր ճանաչում ինքն իրեն: Ուրեմն, ամէնից առաջ անհրաժեշտ էր օգնել, որ հայերը ճա նաչէին իրենք իրենց: Դարեր շարունակ ապրած լինելով թուրքերի եւ թաթարների հետ, ենթարկուելով ռուսների ճզմող ազդեցութեանը եւ հետ զհետէ մոռանալով սեփականը, հայերը իւրացրել էին օտարի կենցաղը, սովորութիւնները, տարազը եւ գրեթէ հրաժարուել էին լեզուից: Եւ հիմա հեռաւոր ցանկութիւն իսկ չունէին վերագտնելու իրենց բուն ազգային նկարագիրը: Եթէ ժամանակին նրանք բացատրւում էին թուրքերէն ու թաթարերէն լեզուախառնուրդով, ապա հիմա իրենց միտքը բացատրելու համար օգտագործում էին ռուսաց լեզուի անդէմ բայերը` թուրքական վերջաւորութիւններով, կամ թաթարական բայերը` հայերէնի վերջաւորութիւններով: Կարող ենք մտածել` ի՞նչ կայ որ... Կարեւորն, ի

վերջոյ, բացատրուելն է, միտք յայտնելը, հաղորդակցուելը: Եւ թէ ո՛ր լեզուով կամ լեզուների ինչպիսի՛ խառնուրդներով` ոչ մի էական նշանակութիւն չունի: Բայց հնարաւո՞ր է արդեօք այդպիսի «լեզու»ով որեւէ ազնուացնող միտք յայտնել, որեւէ ազնուացնող զգացմունք արտայայտել, որեւէ ճշմարիտ գաղափար մշակել: Եւ հնարաւո՞ր է արդեօք որ այսպիսի «լեզուն» ժողովրդի ընդհանրութեան միջոցը լինել: Ո'չ: Հազար անգամ` ո՛չ: Ժողովրդի համար բարոյական արժէքների ու հոգեւոր հարըստութեան անհրաժեշտութիւնը աւելորդ շքեղութիւն էին համարում Հայկական Շրջանի կառավարողները, իսկ այն գիտակցութիւնը, թէ լեզուն է որ գլխաւորապէս պահում է ազգութիւնը, պարզապէս վտանգաւոր էր, որովհետեւ ազգային ինքնագիտակցութիւնից մինչեւ ազատագրութեան գաղափարը մէկ քայլ է միայն: Խաւարի ու տգիտութեան այս վիճակի հետեւանքները տեսնելու բազմաթիւ առիթներ էր ունեցել Միքայէլը: Եթէ մի տեղ իրար գլխի հաւաքուէին ասենք իննսուն հոգի եւ ծայր առնէր մի զրոյց հասարակական ու մասնաւոր հարցերի շուրջ, ապա կարելի էր վստահ լինել, որ առնուազն երեսունը` ձկան պէս մունջ են մնալու: Սրանք թշուառներն են, որ օրուայ ապրուստը մի կերպ հոգալով, այն համոզումն ունեն, թէ քաղաքի պիտոյքները հոգում են ջոջերը եւ դժգոհելու հարկ չկայ, քանի որ նրանք խելացի են ու գիտակ: Այլապէս ո՞նց կը լինէին ջոջ... Մի յիսուն հոգի էլ ամօթ էին համարում ունեւորների ներկայութեան կարծիք յայտնել, քանի որ «կարծիք յայտնելու իրաւունքը պատկանում էր միայն նրանց, ովքեր շատ արծաթ ունեն»: Մնացեալներն էլ թէեւ խօսում, բայց չէին կարողանում մի ընդհանուր եզրակացութեան հանգել, որովհետեւ «ծերերը պահանջում էին ամէն բան համբերութեամբ անել, իսկ երիտասարդները պնդում էին, որ ամենայն վճռականութեամբ կատարուի ամէն գործ»: Բայց այսքանով էլ խնդիրը չէր լուծւում: Որովհետեւ մէջտեղ էին գալիս երկուերեք հոգի, ովքեր դատապարտում էին երկու կողմերին էլ, ձեւանալով, թէ իրենք չէզոք են: Բայց թէ՛ լռողները, թէ՛ խօսողները եւ թէ՛ չէզոքները իսկական աղէտ էին բոլոր այն դէպքերին, երբ որեւէ քայլ կատարելու փորձ անելիս, անհրաժեշտ էր լինում հասարակական կարծիք: Այս անդիմութեան, զգուշաւորութեան ու տգիտութեան մէջ Միքայէլը, այնուհանդերձ, իւրացրեց մի ճշմարտութիւն, թէ իրական կեանքից պէտք չէ վախենալ, պէտք չէ յուսահատուել, առաւել եւս պէտք չէ զայրանալ: Սեփական ճշմարտութեանը վստահ լինելով, կեանքը պէտք է ընդունել ինչպէս որ կայ: Եւ այս դէպքում միայն քո ազնիւ ծրագրերն ու ճշմարիտ գաղափարները մարդկանց հասցնելու կերպը կը գտնես: Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանը հետ զհետէ աւելի էր համոզւում, թէ ի'նչ ճիշտ ընտրութիւն է կատարել` առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնին վերցնելով Միքայէլ Նալբանդեանին: Թեմի առաջնորդի հաւատն ու վստահութիւնը իր քարտուղարի նկատմամբ աւելի էր խորանում ու ամրապընդւում իւրաքանչիւր հերթական մի հարց վճռելիս:

Սրբազանը Միքայէլին վստահում էր նաեւ... գրաքննիչի իր պարտականութիւնները: Բանն այն է, որ Մոսկուա հրատարակուելիք աշխատանքները երբեմն ուղարկում էին արքեպիսկոպոսին` գրաքննելու: Եւ նրա քարտուղարը սիրով էր օգնում թեմի առաջնորդին` այդ պարտականութիւնը կատարելիս, յատկապէս, երբ խօսքը վերաբերում էր Լազարեան ճեմարանի ուսուցիչ Ստեփանոս Նազարեանի գրքերին: Առաջին անգամ Նալբանդեանը այդ անունը կարդաց մի աշխատութեան տիտղոսաթերթին, որ վերնագրուած էր «Յաղագս փորձական հոգեբանութեան ճառ» — «Աշխատութիւն փորձնական հոգեբանութեան մասին» — եւ բացւում էր մի նախաբանով, որի առաջին իսկ տողերը կարդալով, այլեւս անհնար էր կտրուել: Գրքի մէջ իրենց որոշակի ձեւակերպութիւններն էին ստացել այնպիսի մտքեր, որոնք արդէն հանգիստ չէին տալիս Միքայէլին: Ամուլ եւ սնոտի շատախօսութեամբ չէ՛, որ պէտք է սիրել հայրենիքը, գրում էր անծանօթ ու հեռաւոր համախոհը, այլ «խուզողական մտօք քննելով զպիտոյս իւրոյ ազգի եւ փութոյ պնդութեամբ դարմանին նմին մատուցանելով» — «քննախուզաբար բացայայտելով ազգային կարիքները եւ եռանդագին ջանասիրութեամբ բալասան տալով նրան»: Հեղինակը մտահոգւած էր, որ հայոց լեզուով չկան տարբեր գիտութիւնների մասին դասագրքեր, իսկ օտար լեզուով դասագրքերը երեխաներին դեռ փոքրուց օտարացնում են ժողովրդից, որովհետեւ «յորոյ ազգի լեզու մտածէ եւ խօսի ոք, ի համարի ասի լինել նորին իսկ ազգի, եւ լեզու է` որ զատանէ ազգ յազգէ, որպէս դարձեալ նա է, որ կապակցէ զմարդիկ յազգ» — «ո՛ր ազգի լեզուով խօսում եւ մտածում է մարդը, նոյն այդ ազգին էլ նա պատկանում է. Յատկապէս լեզուն է, որ զատում է ազգը` ազգից, եւ դարձեալ լեզուն է, որ մարդկանց կապում է իրար հետ, միացնում նրանց որպէս ամբողջական ազգ»: Ստեփանոս Նազարեանը աններելի անփութութիւն էր համարում ազգային լեզուի ու գրականութեան մասին չհոգալը, որովհետեւ «ի բառնալ բանի եւ գրոյ` ազգն եւս` որոյ իմանալի կենդանութիւն սերտ եւ կուռ կապեալ է ի դպրութիւն հարազատ` չմարթի կալ հակաստանի, այլ գլորեալ կործանի կործանումն անկանգնելի» — «եթէ վերանայ լեզուն եւ գիրը, ապա ազգը, որի գոյութիւնը սերտօրէն կապւած է դրանց, չի կարող պինդ մնալ եւ կը գահավիժի դէպի անդունդն ու կը կործանուի»: Իսկ ամէնից անսպասելին այն էր, որ աշխատութիւնը դասական հայերէնով շարադրած այդ զարմանալի մարդը առաջարկում էր հրաժարուել գրական, կատարեալ լեզուից` գրաբարից, եւ լուսաւորութիւն տարածել, գրականութիւն ստեղծել խօսակցական լեզուով: Մի բան, որ տարիներ առաջ իր դպրոցի մէջ անում էր Գաբրիէլ քահանան: Խօսքն ու գրականութիւնը հազարների համար են, իսկ դասական գրականը, ցաւօք, արդէն անհասկանալի էր հազարներին, ուստի ազգը պահպանելու եւ լուսաւորելու նպատակին հին լեզուն չի կարող ծառայել, որովհետեւ «հեշտին եւս իցէ զմեռեալս յարուցանել ի գերեզմանաց քան զբոլոր հայոց ի հնութիւն անդր վերածել» — «դիւրին է մեռելին յարութիւն տալ եւ հանել

գերեզմանից, քան ամբողջ հայ ժողովրդին յետ դարձնել դէպի հեռաւոր անցեալը»: Լայնախոհ հեղինակը համբերութեամբ բացատրում էր, թէ մարդկութեան ընթացքի օրէնքն ընդհանուր է աշխարհի բոլոր ազգերի համար, ուրեմն եւ հայերը բացառութիւն չեն ընդհանուր կանոնից, այլ իբրեւ մարդկային ազգի հարազատ անդամներ, պարտաւոր են նոյն ճանապարհով գնալ, որով ընթացել են ամէնքը: ...Կա՞յ արդեօք սեփական ուժի, սեփական մտածողութեան եւ սեփական ճշմարիտ եզրակացութիւնների նկատմամբ վստահութիւն ունենալու աւելի կատարեալ միջոց, քան այն, երբ ինքնուրոյն կատարած յայտնագործութիւններդ յանկարծ հաստատւում են մէկի կողմից, որի գոյութեան մասին մինչ այդ գաղափար նոյնիսկ չունէիր: Եւ կա՞յ արդեօք ափսոսանքի եւ քո՛նը, մինչ այդ միա՛յն քո սեփականը կորցրածի մէկ այլ զգացողութիւն, քան այն, որ ունենում ես նման դէպքերում: Կորուստի եւ ափսոսանքի, բայց նաեւ սեփական մտաւոր ուժի նկատմամբ վստահութիւն ձեռք բերելու հակասական ու ծանր ապրումներ ունեցաւ Միքայէլ Նալբանդեանը` կարդալով Ստեփանոս Նազարեանի այն անողոք տողերը, որոնք վերաբերում էին վաճառական ու մեծահարուստ խաւին: Նրանց խաւարամտութիւնը եւ այդ խաւարամտութեան հետեւանքով ռուսականին կապկելու մոլուցքը բանն այնտեղ էր հասցրել, որ երեխաների հետ տանը քիչ ու միչ հայերէն խօսելը բաւարար էին համարում իրենց ազգային պարտականութիւնը կատարուած տեսնելու մէջ: «Քանի դեռ հայերը անկարող են իրենց բուն լեզուով մտածել, խօսել ու գրել, ուրեմն չի կարող լինել նաեւ ո՛չ հայկական ուսում եւ լուսաւորութիւն, ո՛չ էլ նոյնիսկ հայութիւն,— այսպէս, բոլոր ժամանակների ձեւախախտուած հոգեբանութեամբ հայերի երեսին զարկում էր Նազարեանը,— եւ հայութիւնն առանց հայաբար մտածելու եւ խօսելու` բարբարոսութիւն է մեր աչքին, որովհետեւ ազգն ու լեզուն մի են. առանց լեզուի չկայ ազգ, ինչպէս եւ լեզուն` առանց ազգի մի անհեթեթ բան է»: Միքայէլի համար յանկարծ նաեւ պարզուեց, որ մինչ այդ ձեռք բերած իր գիտելիքները սոսկ փխրուն հիմք են իսկական, բազմակողմանի ու խորը զարգացումի համար: Մի բան, որ Հետաքրքիր մի զուգադիպութեամբ հէնց «Արարատ» շաբաթա թերթի մէջ էլ Միքայէլ Նալբանդեանը իր երկրորդ հեռակայ «հանդիպումն» ունեցաւ Ստեփանոս Նազարեանի հետ, որի մասին Գաբրիել քահանան գրել էր.

«Տարիներ առաջ Ստեփանոս Նազարեանը տեսնելով, որ Ռուսաստանի կողմաց հայոց ազգը չի կամենում լսել եւ հասականալ աշխարհաբարի բարեկարգութեան ու հասարակաց լեզու դառնալու օգուտը, իւր բարի խորհուրդը տուեց օրինակ վերցնել Եւրոպայից: Սա մէկ բողոք էր այն եռանդամոլութեան դէմ, որ ոմանք ցուցաբերում են գրաբար լեզուի պահպանութեան համար, պնդելով, որ եթէ աշխարհաբարը կանոններ

ստանալով, մաքրուելով ու հրահանգուելով դառնայ հասարակաց լեզու, ապա գրաբար լեզուին վնաս կը լինի»: «Արարատ», 1851, թիւ 18 Ի դէպ, հէնց «Արարատ» շաբաթաթերթի մէջ էլ տպագրուեցին Միքայէլի առաջին բանաստեղծութիւնները, որոնք նա ստորագրել էր այսպէս. «Միքայէլ Նալբանդեանց, աշակերտ Տեառն Գաբրիէլ Պատկանեանի, Նոր Նախիջեւան»: Այն փաստը, որ նա շարունակում էր գրեթէ բոլոր իր գործերը, հոգսերը եւ տագնապները հեռուից հեռու քննարկել երբեմնի ուսուցչի հետ, հաստատում է թէկուզ ազգանուան առիթով պահպանուած նամակագրութիւնը:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գաբրիել քահանայ Պատկանեանին. «Ես ուստայ Ղազարի որդին եմ եւ ո'չ Ուստայեան, որովհետեւ հայրս Դեմիրճեան է: Ես թարգմանեցի Դարբինեան: Բայց երբ Առաջնորդի հետ Ղրիմ գնացինք ու այնտեղ ծանօթացանք Նալբանդեան կաթոլիկին, ինչպէս երբեւէ Սողոսն է արել Պօղոս փոխելով իր անունը, ես էլ Դարբինը թողի ու Նալբանդեան ընտրեցի»: Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը` Միքայէլ Նալբանդեանին. «Ի զուր ես Նալբանդեան ազգանունն առել: Դարբինեանը իր հնչումով աւելի մօտ է Դարվինեան կոչումին»: Հասկանալով ուսուցչի քօղարկուած ծաղրը, Միքայէլը, այնուամենայնիւ, ամենայն լրջութեամբ գրեց, թէ դա հրաշալի միտք է, եւ ինքը այսուհետեւ ստորագրելու է «Դարվինեան»: Եւ կարելի է պատկերացնել նրա լիաթոք ծիծաղը, երբ փորձուած ուսուցիչը, չկռահելով Միքայէլի «հակայարձակում»ը, շտապել էր հաղորդել, թէ յանկարծ նման մի բան չանի եւ, որպէս փաստարկ` զգուշացրել էր, որ ազգանունը փոխելն ընդհանրապէս վատ նշան է: Տէր Գաբրիէլի շաբաթաթերթը կարճ կեանք ունեցաւ, բայց իր վրայ բեւեռեց մտաւորականութեան ուշադրութիւնը: Ահաւասիկ, թէ հետագային ի՛նչ գրեց «Սովրեմեննիկ»*ը.

«1845 թւականին ռուսահայերը հրատարակեցին “Կովկաս“ անունով իրենց առաջին լրագիրը, որ գրաբար էր խօսում, ո՛չ բոլոր հայերին էր մատչելի, ուստի չկարողանալով ամուր յենարան գտնել, շուտով դադարեցրեց իր գոյութիւնը: 1851 թւականին սկսեց հրատարակուել ռուսահայոց երկրորդ լրագիրը` “Արարատ“, արդէն աշխարհաբար լեզուով: Այս յանգամանքը, թւում է, լրագրի հաստատուն լինելու գրաւականն էր, բայց խմբագրի չնախատեսւած մեկնումի պատճառով դադարեց լոյս տեսնել»: Յիրաւի, Գաբրիէլ քահանայի համար Թիֆլիսից մեկնելը իսկական անակնկալ

էր: Յատկապէս, որ նա իրաւունք էր ստացել վերադառնալ... Նոր Նախիջեւան: Ի հարկէ, նրան յայտնի էր Միքայէլի ծաւալած գործողութիւնները, բայց մտքի ծայրով իսկ չէր անցնում, թէ հնարաւոր կը լինի այդքան փայլուն մի յաղթանակ: Այո՛, քահանան խորապէս համոզուած էր, որ դա կատարեալ յաղթանակ է: Իրականութեան մէջ, սակայն, Նոր Նախիջեւանի մէջ սկսւել էր կենաց եւ մահու սոսկալի մի պայքար, որի ընթացքին Տէր Գաբրիէլի` Նոր Նախիջեւան վերադառնալու իրաւունք ստանալը սովորական մի դրուագ էր միայն, որ շուտով, շատ շուտով պէտք է հասունանար ու դառնար իսկական ողբերգութիւն: Բանն այն է, որ Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանի մօտ ծառայութեան անցնելուց կարճ ժամանակ անց Միքայէլը փորձեց թեմի առաջնորդի ուշադրութիւնը հրաւիրել եկեղեցական գումարների վրայ, որոնք ժամանակին Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը յանձնել էր Յարութիւն Խալիբեանին ի պահ: Այս հարցը նորից թարմացնելու փորձը բնաւ էլ ինքնանպատակ չէր: Միքայէլը ուսուցչից իւրացրել էր մարտավարական հմուտ միջոցը: Քաղաքի ամբարտաւաններին թուլացնելու, գոնէ ժամանակաւորապէս նրանց անախորժութիւն պատճառելու եւ ուշադրութիւն շեղելու նպատակով Գաբրիէլ քահանան արդէն մի քանի անգամ մէջտեղ էր բերել եկեղեցական գումարների հաշուետուութեան խնդիրը: Միքայէլ Նալբանդեանը որոշեց հետեւել այդ փորձուած օրինակին: Ի դէպ, հետագային եւս, անհրաժեշտութեան թելադրանքով, նա օգտագործում էր այս միջոցը, թէեւ շատ լաւ գիտէր, որ երբէք ու երբէք հաշւետըւութեան, առաւել եւս գումարները բուն նպատակին ծառայեցնելու հարցը չի լուծուելու: Ուրեմն, մենք դեռ բազմիցս կը համոզուենք, որ այդ գումարների առիթով ամէն անգամ բարձրացուած աղմուկը Նալբանդեանի համար կարեւոր մի ոլորտի մէջ յաջողութեան հասնելու անուղղակի միջոց է եղել: Իսկ առայժմ նրա առաջ ծառացած խնդիրը ուսուցչին` Տէր Գաբրիէլին, Թիֆլիսից յետ բերելն էր: Այնպէս զուգադիպեց, որ հասարակական գումարների խնդիրը, դարձեալ որպէս պայքարի անուղղակի միջոց, շահագրգռեց նաեւ Մատթէոս արքեպիսկոպոսին, որի յարաբերութիւնները Ներսէս կաթողիկոսի հետ լարուած էին: Հետեւաբար, հաշուե տուութիւն պահանջել կաթողիկոսի հովանաւորեալ Յարութիւն Խալիբեանից, նշանակում էր ինչ որ չափով թուլացնել հակառակորդին կամ գոնէ սրտնեղութիւն պատճառել նրան: Ներսէս կաթողիկոսի եւ Մատթէոս սրբազանի յարաբերութիւնները լարուել էին ոչ հեռաւոր անցեալին: Պատճառը մայրաքաղաք հաստատուած, մեծ համբաւ ու հարստութիւն ունեցող եւ կառավարական շրջանների հետ մտերիմ յարաբերութիւնների մէջ գտնուող Լազարեանների պատմութիւնն էր: Խաչատուր Լազարեանը մտահոգւած էր, որ տոհմական կալւածներն ու հարստութիւնը յանկարծ քամու բերան չընկնեն: Նրա մտահոգութիւնը, ի հարկէ, անհիմն չէր: Բանն այն է, որ նա արու զաւակ չունէր: Եւ ուրեմն, երկու աղջիկներին որոշել էր ամուսնացնել իր երկու քրոջորդիների` Սիմոն

Աբամելիքեանի եւ Յովհաննէս Դելանեանի հետ: Այս վերջինս հետագային յայտնի դարձաւ որպէս Ռուսաստանի լուսաւորութեան նախարար` կոմս Իվան Դելեանով*: «Ներսէս սրբազանը, որ այն ժամանակ թեմի առաջնորդ էր,— գրում է Ականատեսը,— մի ընդարձակ, խրատական նամակով փորձել էր Խաչատուր Լազարեանին համոզել, որ հրաժարուի այդ մտքից: Նախ այն պատճառով, որ արեան մերձաւորութեան առումով զարմիկների ամուսնութիւնը հակառակ է Հայաստանեայց Եկեղեցու կանոններին, եւ յետոյ` նման բացառութիւնը կարող էր անցանկալի գայթակղութեան տեղի տալ, դառնալ վատ օրինակ»: Բայց Խաչատուր Լազարեանը տոհմական ունեցուածքը փրկելու ուրիշ ելք չէր տեսնում, ուստի նոյն խնդրով դիմեց Մատթեոս արքեպիսկոպոսին, որն էլ չմերժեց եւ թոյլատրեց այդ պսակը: Եւ դա` հակառակ ո՛չ միայն այժմ արդէն կաթողիկոս Ներսէս Աշտարակեցու կամքի, այլեւ եկեղեցու կանոնների: Այս հակառակութիւնը յայտնի էր բոլորին, եւ Մատթէոս սրբազանը Նոր Նախիջեւանի մէջ բազմաթիւ հակառակորդներ ունէր յանձին բոլոր նրանց, ում հովանաւորում կամ ում հետ մտերիմ էր կաթողիկոսը: Եւ, ուրեմն, հէնց նրանց էլ փոքրինչ նեղութիւն պատճառելու նպատակով, արքեպիսկոպոսը, անսալով Միքայէլի յորդորներին, մանրամասն հաշուետուութիւն պահանջեց Յարութիւն Խալիբեանից: Եւ Յարութիւն Խալիբեանը ծառս եղաւ ճիշտ այնպէս, ինչպէս տարիներ առաջ Մըկըր աղա Պոպովը: Վկայակոչելով կաթողիկոսից ստացած իրաւունքը` նա կտրա կանապէս հրաժարուեց հաշուետուութիւն ներկայացնել: Սրբազանը նոյնպէս մտադիր չէր նահանջել սկսած յարձակումից: Եւ դիմեց կառավարութեան օգնութեանը: Քիչ ժամանակ անց պատասխան եկաւ, որ թեմի առաջնորդը իրաւունք ունի ոչ միայն Յարութիւն Խալիբեանին չյանձնել 1848 թւականից յետոյ հաւաքւած եկամուտը, այլեւ յետ պահանջել նախկինը: Յարութիւն Խալիբեանը զգաց, որ իր վիճակը ծանրանում է: Նրա երկիւղը Մատթէոս սրբազանից չէր, որ բնաւորութեամբ խաղաղ ու բարեհոգի մարդ էր: Ոչ էլ քարտուղար Նալբանդեանից էր նա երկիւղում, որ դարձել էր առաջնորդի վստահելի խորհրդատուն եւ, ինչպէս ենթադրում էին, արքեպիսկոպոսին վճռական քայլեր դրդողը: Խալիբեանը բաւականին փորձ ունէր ու նաեւ վստահ էր, որ նրանք ծայրայեղ դէպքում ի վիճակի են միայն կսմիթների: Նրա իսկական երկիւղը այն հեռանկարից էր, որ կարող էր իր դիմաց ուրուագծուել ճիշտ այնպէս, ինչպէս տարիներ առաջ, որպէս անողորմ ճակատագիր, պայթեց Մըկըր աղա Պոպովի գլխին: Յարութիւն Խալիբեանը, ի հարկէ, չէր մոռացել, թէ եկեղեցական գումարների հարցը փորփրելու հետեւանքով շահողը ոչ թէ խեղճ ու ճրագ Գաբրիէլ քահանան եղաւ, այլ ինքը` հզօր Խալիբը, որ Մըկըր աղա Պոպովի ողնաշարը փշրելով, փաստօրէն իւրացրեց նրա կալուածները: Խալիբեանի վախը բաւականին հիմնաւոր էր, որովհետեւ արդէն ոտքի էր կանգնել երիտասարդ

վաճառականների մի նոր սերունդ, որը եւ բնաւ դէմ չէր լինի, եթէ յաջողուէր նուաճել ոչ միայն Խալիբեանի ու նրա համախոհների ունեցուածքը, այլեւ քաղաքի ու ընդհանրապէս Հայկական Շրջանի իշխանութիւնը: Շուտով յայտնի դարձաւ, որ, իսկապէս, Նալբանդեանին է միացել մեծահարուստ վաճառականների այդ երիտասարդ խումբը: Ճիշտ գնահատելով հասունացած իրադրութիւնը` երիտասարդները նետուեցին ասպարէզ, քսանչորսամեայ վաճառական Կարապետ Հայրապետեանին` հրամանատար, եւ առաջնորդ ընտրելով քսանամեայ Նալբանդեանին: Կարապետ Հայրապետեանը նախիջեւանեան վաճառականների սերնդի առաւել յարգւած, խելացի եւ ուժեղ ներկայացուցիչներից մէկն էր: Ականատեսը գրում է. «Նրանք գնում էին Սիբիր` իւղ բերելու, որ այնտեղ շատ էր, ընտիր ու աժան: Մեծաքանակ գնած իւղը լցնում էին տակառները եւ նետում արագահոս Կամա գետը: Ջրի հոսանքը այդ տակառները քշում տանում էր մինչեւ Վոլգա: Այնուհետեւ ապրանքը Վոլգայով լողում, հասնում էր Ցարիցին: Այստեղ տակառները հանում էին ջրից, ցամաքով հասցնում մինչեւ Կալաչ, եւ հիմա էլ տալիս Դոն գետին, որ բերի ու հասցնի Նախիջեւան: Այնուհետեւ ապրանքը Հայրապետեանի նաւահանգստից շարունակում էր ճանապարհը դէպի Պոլիս, Արեւմտեան Եւրոպա, մինչեւ Անգլիա: Ի հարկէ, միայն իւղը չէր, որ արտահանւում էր Ռուսաստանից: Նախիջեւանեան վաճառականները եւրոպական երկրներին մատակարարում էին նաեւ բուրդ, կաշի եւ թանկարժէք մորթիներ»: Միքայէլը վայելում էր երիտասարդ վաճառականների հաւատն ու վստահութիւնը ո՛չ միայն իր սկզբունքայնութեան ու մարտունակութեան պատճառով: Բանն այն է որ նրա ինչպէս հարազատ, նոյնպէս եւ խորթ եղբայրները գործում էին վա ճառականների այդ նոյն շրջանակի մէջ: Քոյրերն ամուսնացել էին նոյնպէս վաճառականների հետ: Մի խօսքով, թէեւ նրանք համեմատաբար համեստ կարողութիւնների տէր մարդիկ էին, բայց իւրային էին, ուստի Կարապետ Հայրապետեանի ու նրա համախոհների համար իւրային էր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանը: Ի դէպ, Միքայէլի եղբայրներից մէկը` Սերովբէն, որ դեղորայքի խանութ ունէր, այնուամենայնիւ կարողացաւ հարըստանալ եւ, բնականաբար, դարձաւ Սերաֆիմ Կուզնեցով: Այնպէս որ, նիւթապէս հարըստացած, սակայն հոգեւոր թերարժէքութեան հետեւանքով իր ազգային պատկանելութիւնը ուրացող հայի փայլուն օրինակը Միքայէլն ունեցաւ իր սեփական գերդաստանի մէջ: Այդ տարիներին Նոր Նախիջեւանի մէջ արդէն գոյութիւն ունէր «հին»երի ու «նոր»երի հակամարտութիւնը, որ սակայն զօրաւոր մի առիթ չլինելու պատճառով չէր բացայայտուել եւ թւում էր սովորական մրցակցութեան հետեւանք: «Զօրաւոր մի առիթ»ը քիչ հաւանական էր թւում, քանի որ ռուսական ինքնակալութիւնը բնաւ մտադիր չէր դոյզն իսկ թոյլատրել ազատ մտքի որեւէ շարժում, իսկ Հայկական Շրջանին տրուած երբեմնի արտօնութիւններն էլ բաւականին վատ օրինակ էին ռուսների համար, ինչպէս նաեւ` վտանգաւոր: Երիտասարդ

վաճառականները արդէն հասկանում էին, որ ունեցւածքը, հարստութիւնը ինքնանպատակ լինել չեն կարող: Քաղաքական ու տնտեսական տարօրինակ խմորումներ ապրող եւրոպական բազմաթիւ տէրութիւնների հետ շփումները յուշում էին, որ ոչինչ հաստատուն չի կարող լինել օտարի հողի վրայ, ոչինչ ապահով լինել չի կարող, եթէ այդ ապահովութիւնը սեփական տանը չէ: Բայց... բայց նրանք առայժմ չունենալով ուրիշ ելք ու չպատկերացնելով ուրիշ իրականութիւն, պատրաստ էին ամրացնել իրենց ոտքի տակի թէկուզեւ անհաստատ հողը եւ սեփական տան պատրանք ունենալ Հայկական Շրջանի մէջ իշխանութիւնն իրենց ձեռքը վերցնելով: Ինչեւէ... Երբ Մատթէոս սրբազանը հասարակական գումարների ստուգումների համար մի յանձնախումբ կազմեց Կարապետ Հայրապետեանի գլխաւորութեամբ, Նոր Նախիջեւանը իսկոյն երկու բանակի բաժանուեց: «Նոյնիսկ հարսանիքների, խնջոյքների, տօնախմբութիւնների ժամանակ եւ առհասարակ ամէն տեղ, ուր խմբւում էին քաղաքացիները, անպայման ծայր էին առնում զրոյցներ հայրապետեանականների ու խալիբեանականների հակամարտութեան մասին,— գրում է Ականատեսը:— Զրոյցները փոխւում էին վիճաբանութեան, վիճաբանութիւնն էլ ծեծ ու կռիւ էր դառնում, եւ մէկ էլ տեսար` հարսանիքը դառնում էր տուրուդմփոցի ասպարէզ»: Միքայէլը ամէն առիթ ստեղծում էր, որպէսզի համաքաղաքացիներին յիշեցնի բարի համբաւ ու հեղինակութիւն վայելող Տէր Գաբրիէլի մասին: Խօսք բացուելիս միշտ նկատում էր, որ հասարակական սեփականութիւն հանդիսացող եկեղեցական գումարների խնդիրը առաջին անգամ մէջտեղ է բերել Գաբրիէլ քահանան, ու հէնց այդ պատճառով էլ աքսորեցին նրան: Համոզում էր, որ արդար բան կը լինի, եթէ նախիջեւանցիները հմուտ ուսուցչին Թիֆլիսից ետ կանչելու պահանջ ներկայացնեն հոգեւոր կառավարութեանը, իսկ Խալիբեանի իւրացրած գումարներն էլ գանձելով, վերջապէս կառուցեն դպրոցը: Այս յորդորները անհետեւանք չմնացին: Նոյն նախիջեւանցիները, որոնք ոչ միայն ծպտուն չէին հանել, երբ մի քանի տարի առաջ Զենգին Կարապետի տանը դատաստան էին տեսնում Տէր Գաբրիէլի հետ, այլեւ մտքի ծայրով իսկ չէին անցկացրել մի ջերմ խօսքով հրաժեշտ տալ աքսորի ճամբան բռնած ուսուցչին, հիմա մի համախօսական ստորագրեցին ու ներկայացրեցին Մագիստրատ: Քաղաքագլուխը Խալիբեանի կողմնակիցն էր, ուստի այդ համախօսականին որեւէ ընթացք տալը վճռելու էր ինքը` Խալիբեանը: Երիտասարդ Հայրապետեանի ու նրա կողմնակիցների վճռականութիւնն ու հետեւողականութիւնը անսպասելի էր վաթսուն տարին բոլորած Յարութիւն Խալիբեանի համար: Եւ, ուրեմն, յանձին «կողմնակի ժողովրդականաց», իր դէմ երկրորդ մի ճակատ ունենալը առաւել եւս ձեռնտու չէր: Ռազմավարական այս նկատառումներով էլ նա խոստացաւ բաւարարել նախիջեւանցիների ներկայացրած խնդիրը` Գաբրիէլ քահանային յետ բերելու մասին: Եւ երբ, հէնց այնպէս, ձեւականօրէն, դիմեց Ներսէս կաթողիկոս Աշտարա-

կեցուն, երբէք չէր կարծում, թէ կաթողիկոսը այդքան արագ կը վճռի հարցը: Մի հանգամանք, որ նրան բնաւ դիւր չեկաւ: ...Ահաւասիկ, թէ ինչո՛ւ էր Գաբրիէլ քահանայի Թիֆլիսից մեկնելը «չնախատեսւած» համարուելու «Սովրեմեննիկ»ի էջերի մէջ: Ժամանելով Նոր Նախիջեւան, Տէր Գաբրիէլը անմիջապէս մի դպրոց բացեց, որտեղ դասաւանդում էր հայերէն, ռուսերէն, պատմութիւն եւ թւաբանութիւն եւ, միեւնոյն ժամանակ սկսեց բանակցութիւններ վարել թեմի առաջնորդի հետ, որպէսզի քաղաքի մէջ մի տպարան հիմնի: Կասկած չկար, որ շաբաթաթերթի հրատարակութիւնը Նոր Նախիջեւանի մէջ շարունակելու միտքը հետապնդում էր անհանգիստ քահանային: Միեւնոյն ժամանակ, իրեն հասած պատիժից համապատասխան «դաս առնելով», նա շտապեց հաւաստել, թէ զղջում է իր արարքները: Յարութիւն Խալիբեանը նախ բաւականին շփոթւեց Գաբրիէլ քահանայի այս անակնկալ ժամանումից, բայց երբ լուրեր հասան ականջին, թէ քահանան զղջում է եւ այսուհետեւ վճռել է չխառնուել ոչ մէկի գործին ու զբաղուել միայն ուսուցչութեամբ, ինչպէս նաեւ, եթէ յաջողուէր տպարան բացել` շաբաթաթերթի հրատարակութեամբ, փոքրինչ հանգստացաւ: Տէր Գաբրիէլը, իսկապէս, «խելքի էր եկել»: Նա այլեւս բնաւ միտք չունէր միջամտել ուրիշների գործերին, առաւել եւս, եթէ դրանց ծայրն էլ հասնում էր կամ Խալիբեանին, կամ կաթողիկոսին: Նա շատ էր տառապել եւ հիմա ուզում էր մի քիչ էլ հանգիստ ապրել: Նա վստահ էր իր վրայ եւ համոզուած, որ հէնց այդպէս էլ լինելու է: Բայց Տէր Գաբրիէլը, հաւանաբար, դեռ չունէր այն փորձառութիւնը, որպէսզի գիտենար, թէ մարդու բնոյթը բնաւ չի փոխւում նրա ընդունած կտրական որոշումներով, թէ մարդն ապրում եւ գործում է միայն ու միայն իր նման, եւ մէկ ուրիշին ընդօրինակելով` լաւագոյն պարագային կարող է յայտնուել ծիծաղելի դրութեան մէջ: Եւ նա ծիծաղելի դրութեան մէջ ընկաւ միայն մէկ անգամ: Բարեբախտաբար այդ մասին ոչ ոք չիմացաւ, եւ հիմա մենք եւս ոչինչ չէինք իմանայ, եթէ տարիներ անց Տէր Գաբրիէլն ինքը խոստովանած չլինէր իր «Յիշատակարան»ի մէջ: ...Մի երեկոյ Միքայէլը եկաւ Տէր հօր հետեւից, լուր բերելով, թէ Մատթէոս արքեպիսկոպոսն է հրաւիրում: Առաջնորդարանի սրահի կիսախաւարի մէջ, պատուհանի մօտ նստած, արքեպիսկոպոսը սպասում էր նրանց: Ճրագը դիտաւորեալ չէին վառել: Ամառային գաղջ երեկոյ էր, քամու նշոյլ անգամ չկար եւ մոծակներն էլ ամէն վայրկեան պատրաստ էին գրոհելու: — Տէր Գաբրիէլ, քո հին սովորութիւնը չես մոռացել,— կէս կատակկէս լուրջ կշտամբեց սրբազանը,— մինչեւ յատուկ հրաւէր չուղարկեն քո հետեւից` չես մտածի այցելութեան գալ...— Յետոյ նա անցաւ գործարար խօսակցութեան.— Մի

շատ կարե ւոր գրութիւն կայ... Որքան կարողացայ` շարադրեցի: Միքայէլը թարգմանեց: Մնում է, որ դու էլ անցնես վրայով, որպէսզի գիշերը տանք մաքրագրելու, իսկ վաղը հասցնենք թղթատարին: Միքայէլը գրութիւնը բերեց: Դա Ներքին գործոց նախարարին հղուած բողոքն էր Յարութիւն Խալիբեանի շարունակուող ապօրինի գործողութիւնների եւ կամայականութիւնների մասին: Աչքի անցկացնելով թղթերը` խեղճ մարդը շուարեց... Ի՞նչ կարող է անել: Եթէ հրաժարուէր, ապա գուցէ կորցնէր առաջնորդի հովանաւորութիւնն ու բարեկամութիւնը, որի կարիքը յատկապէս հիմա Տէր Գաբրիէլը շատ էր զգում: Բայց հակառակ դէպքում էլ Յարութիւն Խալիբեանը երբէք չէր հաւատայ, թէ քահանան ոչ թէ դրդող է եղել կամ գանատագրի հեղինակ, այլ ընդամէնը` «վրայով անցնող»: Ինչպէ՞ս վարուել... Եւ ինչո՞ւ այդ Միքայէլը եկաւ ու կանչեց իրեն: Գոնէ նա գիտէ՛ր, շա՛տ լաւ գիտէր, որ Տէր Գաբրիէլը ոչնչի չի խառնուելու, գլուխը քարշ արած` դաս է տալու, եւ եթէ Աստուած յաջողի` նաեւ թերթ է հրատարակելու: Սա հէնց այն պահն էր, երբ Գաբրիէլ քահանան դաւաճանեց ինքն իրեն: Նա մի ամօթալի ու ստորացնող ծրագիր յղացաւ: Ձեւանալով, թէ աղիների ցաւից հիմա կը մեռնի, սրբազանին եւ Միքայէլին միամտացնելու համար գլխարկն էլ աթոռին թողնելով, արտաքնոց գնալու պատրւակով, նա ելաւ բակ, իսկ այնտեղից էլ փողոց: Մութն արդէն ընկել էր եւ ոչ ոք չնկատեց, թէ քահանան ինչպէս գնաց Խալիբեանի տուն, որպէսզի տեղնուտեղը պատ մի, որ իրեն ստիպում են «անցնել գանգատագրի վրայով» եւ իր այդ խոստովանութեամբ... Չէ՛, այդ պահին Տէր Գաբրիէլը աշխարհի մէջ ոչ ոք չէր համոզի, թէ արածը ամենապարզ մատնութիւն է... Ուրեմն, իր այդ անկեղծ խոստովանութեամբ ապացուցի իր չէզոքութիւնը: Բայց նրա բախտը բերեց: Թէեւ այն պահին, երբ ծառան, բառերը ծամծմելով, անհամբեր ուսուցչին բացատրում էր, թէ Խալիբեանը տանը չէ ու այսօր չի վերադառնայ, որովհետեւ գործով Տագանրոգ է մեկնել, Գաբրիէլ քահանան համոզուած էր, որ բախտը չի բերում: Ուրեմն, իսկապէս, նրա բախտը բերեց, որ Խալիբեանը քաղաքից մեկնել էր: Անցնելով մութ նրբանցքներով, բակերի միջով, որպէսզի իրեն տեսնողներ չլինեն, քահանան վերադարձաւ առաջնորդարան եւ շարունակելով գանգատուել աղիների ցաւից, հնազանդելով իր ճակատագրին, նստեց գրասեղանի առաջ ու «անցաւ գանգատագրի վրայով»: Թւում էր, թէ առայժմ յաղթանակը Միքայէլի կողմն է: Թւում էր նաեւ, որ հեռու չէ այն ժամը, երբ ծերացած ու յոգնած Խալիբեանը ստիպւած կը լինի զիջել դիրքերը: Յամենայն դէպս, այսպէս կարծելու համար հիմքերը շատ էին: Նախ` հասարակութեան պահանջին ենթարկուելով, Խալիբեանն ու կաթողիկոսը Գաբրիէլ քահանային թոյլ էին տուել վերադառնալ Նոր Նախիջեւան: Մի

բան, որ կատարելապէս անհաւանական էր թւում: Յետոյ` կառավարութիւնը իր հրահանգով խարխլել էր Խալիբեանի հեղինակութիւնը Վերջապէս, հայրապետեանականներն էին ուժեղացել եւ մտադիր չէին նահանջել իշխանութիւնն իրենց ձեռքն առնելու ծրագրից: Սակայն, առաջին այս հարուածներին դիմանալով, Յարութիւն Խալիբեանն ու նրա համախոհները ուշքի եկան եւ որոշեցին հակայարձակման անցնել: Ընդ որում, Կարապետ Հայրապետեանին նրանք անտեսեցին ի սկզբանէ: Եւ սա իմաստուն քայլ էր: Երիտասարդ վաճառականը, որն առանձնապէս կենսափորձ էլ չունէր, առանց Միքայէլի կատարեալ անօգնական մի հակառակորդ էր: Ուժերը նրա վրայ չվատնելով, կարելի էր թոյլ տալ, որպէսզի առայժմ զբաղուի վաճառաշահութեամբ, իսկ ոչ հեռու ապագային, առանց աղմուկի եւ ճիգ ու ջանքի, կարելի էր հասցնել սնանկութեան դուռը եւ նրա հետ հաշիւները մէկ ընդ միշտ փակել: Հիմա կարեւորը Միքայէլ Նալբանդեանին շարքից հանելն էր: Այո՛, բայց դժուար, շա՜տ դժուար գործ էր դա, որովհետեւ Միքայէլին իր իշխանութեամբ, հեղինակութեամբ ու կապերով հովանաւորում էր Մատթէոս սրբազանը: Ընդ որում, արքեպիսկոպոսն էլ բաւականին ուժեղ էր իր վստահելի ու բանիմաց քարտուղարի շնորհիւ: Ուրեմն, ճիշտ կը լինէր նրանց բաժանելը: Բայց դա անհնար էր: Խալիբեանը համոզուած էր, որ անհնար է: Մի՞թէ որեւէ ուրիշ ելք չկայ: Խալիբեանը համոզուած էր, որ ինչո՞ւ չէ, բոլոր վիճակներից էլ ելք լինում է: Իսկ այս դէպքի համար ելքը յստակ էր: Որեւէ անհրաժեշտութիւն չկար, որպէսզի Մատթէոս արքեպիսկոպոսն ու Միքայէլ Նալբանդեանը գժտւէին: Ուղղակի անհրաժեշտ էր ստեղծել մի այնպիսի վիճակ, որ երիտասարդ քարտուղարը ստիպւած լինէր զբաղուել իր հարցերով միայն եւ գոնէ առժամանակ մեկուսանար: Իսկ այդպիսի իրավիճակ ստեղծելու հնարաւորութիւնը գտնւում էր Խալիբեանի ձեռքին: ...Դեռեւս այս անցուդարձից առաջ Ներսէս կաթողիկոսը յատուկ մի կոնդակով Յարութիւն Խալիբեանին յայտնել էր, թէ իր ձեռքն են անցել Միքայէլ Նալբանդեանի նամակները տիրացու Սարգսին: Ուղարկելով նամակների պատճէնները` կաթողիկոսը պահանջել էր, որ Մագիստրատը նրան պատասխանատուութեան կանչի հասարակութեան պատւաւոր անձանց հասցէին այդ «լրբենի գրութիւնների համար»: Բայց գործը գլուխ չէր եկել, որովհետեւ Մատթէոս արքեպիսկոպոսը ամէն կերպ ձգձգում էր նամակների քննութիւնը: Նալբանդեանն էլ իր հերթին էր միամիտ ձեւանում եւ փորձում էր հրաժարուել նամակների հեղինակ համարուելուց: Նա պատճառաբանում էր, թէ դրանք ստորագրուած են «Ուստայեան»` այն պարագային, երբ ինքը «Նալբանդեան»

է: Իհարկէ, ինքնասիրութիւնը վիրաւորող ինչ որ բան կար այս բացայայտ հրաժարումի մէջ: Միքայէլը շիտակ խօսքը միշտ էլ երեսին ասող էր եւ առիթ լինելու դէպքում չէր խնայում ո՛չ անձանց, ո՛չ էլ նոյնիսկ ամբողջ ազգին: Բայց այս պարագային նա միայն սիրտն էր բացել տիրացու Սարգսի առաջ: Իսկ տիրացու Սարգիսը քահանայ օծուելուց յետոյ իր հաւատարմութիւնն ապացուցելու եւ երախտագիտութիւնն արտայայտելու համար մատնութիւն էր արել եւ Միքայէլի նամակները յանձնել էր կաթողիկոսին: «Խոնարհաբար խնդրում եմ քննել իմ եւ Բարսեղ քահանայի հանգամանքը,— Նոր Նախիջեւանի հոգեւոր կառավարութեանը յղած խնդրագրով պահանջում էր Միքայէլը: Իսկ քահանայ Բարսեղը նոյն ինքը երբեմնի տիրացու Սարգիսն էր:— Հոգեւոր կառավարութիւնդ թող բարեհաճ գտնուի Բարսեղ քահանայից իմանալու` արդեօք ստուգապէս Նալբանդեա՞նն է իրեն նամակ գրել, թէ Ուստայեանը: Լինելով այս քաղաքի ծնունդ եւ երկար ժամանակ հոգեւոր ծառայութեան մէջ գտնուելով, մի՞թէ նա չգիտէ, որ քաղաքումս Միքայէլ Ուստայեան անունով դպիր ապրո՞ւմ է արդեօք»: Նամակների հետ կապւած քաշքշուկը բաւականին երկար տեւեց: Յարութիւն Խալիբեանը որոշեց վճռական քայլեր կատարել այս կատակերգութեան վերջ տալու համար:

Նա կաթողիկոսին մի նամակ գրեց, մանրամասնօրէն նկարագրելով քաղաքի մէջ ստեղծուած կացութիւնը: Կարապետ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆ

Էջմիածնից հրաման եկաւ, որ Միքայէլ Ղազարեան Ուստայեանցը, նոյն ինքը` Նալբանդեան, անյապաղ ներկայանայ կաթողիկոսին` անձամբ բացատրութիւն տալու իր «անկարգութիւնների եւ ամբարիշտ գործողութիւնների համար»: Թէեւ Մատթէոս սրբազանը շարունակում էր պաշտպանել առաջնորդարանի քարտուղարին, այնուհանդերձ, դրութիւնը լրջանում էր: Պատճառաբանելով, թէ Էջմիածին գնալու համար ճանապարհածախս չունի, Նալբանդեանը առժամանակ իրեն ապահով էր զգում:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Նալբանդեանին, 1852 թ., Մայիս 14. «Նամակդ ստացայ: Ահա գրում եմ պատասխանը, որպէսզի ինձ համար չմտահոգուէք եւ ամենայն յիմար լուրերից չյուզուէք: Թէպէտ կանչել էին, բայց ես ժամանակ չունէի, որի մասին յայտնեցի` ինչպէս հարկն էր»: Բայց եւ այնպէս, նա փախստականի վիճակի մէջ էր: Որքա՞ն ժամանակ կարող էր լինել փախստական: Թերեւս այնքան, քանի դեռ Մատթէոս սրբազանը պաշտպանում էր Միքայէլին: Հետեւաբար, արդէն ժամանակն էր նաեւ թեմի առաջնորդին իր տեղը ցոյց տալ: Եւ կաթողիկոսի յանձնարարութեամբ Սարգիս եպիսկոպոս Ջալալեանը սկսեց համապատասխան քննութիւններ կատարել առաջնորդարանի մէջ: Միաժամանակ Ներսէս կաթողիկոսը կոմս Միխայիլ Վորոնցովին խնդրեց ձերբակալել ու Էջմիածին ուղարկել Միքայէլ Նալբանդեանին:

Միխայիլ Վորոնցովը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն. «Ձերդ սրբազնութեան կոնդակի բովանդակութիւնը` Նախիջեւանից տիրացու Միքայէլ Նալբանդեանին Էջմիածին առաքելու մասին, ես յայտնեցի Եկատերինոսլաւի նահանգապետին` համապատասխան կարգադրութեան համար»: Օղակը աւելի ու աւելի էր սեղմւում Միքայէլի պարանոցին: Նրա բախտը, սակայն, այնքանով բանեց, որ երբ փոխարքայի հրամանը կատարելու համար Նոր Նախիջեւանի Մագիստրատը գրեց Քիշնեւ, որտեղ այդ օրերին գտնւում էր Նալբանդեանը, եւ ոստիկանութեանը խնդրեց ձերբակալել օրինազանցին, նա արդէն ճամբայ էր ելել դէպի Նոր Նախիջեւան: 1853 թւականի Յունիս 5-ին նա Նոր Նախիջեւան մտաւ, երբ արդէն ուշ երեկոյ էր: Բայց համախոհների շրջանակի մէջ նրա ժամանումի լուրը տարածուեց կայծակի արագութեամբ: «Քահանաները փիլոններով եկան նրան այցելութեան` յարգանքի տուրք տալու համար»,— գրում է Ականատեսը: Իսկ Գաբրիէլ քահանան լուր ուղարկեց, թէ շտապ ուզում է տեսնել Միքայէլին: է «Նրանք միասին դուրս ելան քաղաքից` զբօսնելու,— շարունակում Ականատեսը:— Տէր Գաբրիէլը հետաքրքըրւեց, թէ քաղաք մտնելիս արդեօք նրան տեսնող չի՞ եղել: Միքայէլը յիշեց, որ մի ջրկիրի է հանդիպել: Բայց այդքանն էլ բաւական էր, որ Տէր Գաբրիէլը լրջօրէն անհանգստանար: Նա համոզուած էր, որ ջրկիրն անպայման լուրը հասցրած կը լինի Մագիստրատ: Քաղաքի մէջ ո՞վ չգիտէր, թէ Միքայէլին ինչպիսի՛ անհամբերութեամբ են սպասում Յարութիւն Խալիբեանը, Սարգիս Ջալալեանը եւ Մկրտիչ Եկենեանը... Ուստի շտապ տուն դառնալով, Տէր Գաբրիէլը լծել տուեց իր կառքը, Միքայէլին դուրս բերեց խոհանոցով ու դեռ երկար ժամանակ թանձր խաւարի մէջ կանգնած` ականջ

դրեց, թէ ինչպէս է հեռւում աստիճանաբար մարում սմբակների ձայնը...» Այսպէս աճապարելը շատ տեղին էր, որովհետեւ քիչ յետոյ յայտնուեցին ոստիկանները, որոնց մօտ Գաբրիէլ քահանան չքմեղ ձեւացաւ: Յաջորդ օրը վարպետ Ղազարի տանը սուգ էր, որովհետեւ նախորդ երեկոյ հազիւ երեւալով, Միքայէլը անհետացել էր: Չգիտէին, թէ ո՛ւր է գնացել, եւ յայտնի չէր` արդեօք Դոնի մէ՞ջ է խեղդւել, թէ՞ սպանել էին: Նոր Նախիջեւանի մէջ ոչինչ գաղտնի չէր մնում: Մի քանի օր յետոյ սկսեցին շշուկներ պտտուել, թէ Գաբրիէլ քահանան ինչինչ ճանապարհով իմացել է, որ պատրաստուում են ձերբակալել Միքայէլին, եւ օգնել է նրան փախչել քաղաքից: Յարութիւն Խալիբեանը իր ծրագիրը գոնէ մասամբ իրականացուած համարեց: Մի բանի մէջ նա վստահ էր, որ Միքայէլը ձերբակալութիւնից խուսափելու համար որոշ ժամանակ ասպարէզ չի ելնի: Բացի այդ, նրան յայտնի էր, որ միւս հակառակորդը եւս` Մատթէոս արքեպիսկոպոսը, մօտ ապագային կը դառնայ բոլորովին անվտանգ, որովհետեւ կաթողիկոսը նրան չի ների յանդուգն Նալբանդեանին հովանաւորելը, եկեղեցական գումարների համար կառավարութեանը դիմելը եւ իր արգելած ամուսնութիւնը թոյլատրելը: Յիրաւի, այս «զանցանքներ»ը պատժելու նպատակով կաթողիկոսը նրան մտադիր էր տեղափոխել Աստրախանի թեմ: Մնում էր Պատկանեանը քահանան, որ, չնայած բազմիցս խոստումներին ու զղջումներին, այնուամենայնիւ գործել էր Խալիբեանի դէմ: Տէր Գաբրիէլին քաղաքից հեռացնելն այս անգամ բացառւում էր: Սակայն մինչեւ որեւէ կերպ մեկուսացնելը, վատ չէր լինի նրան մի փոքր նեղել: Գաբրիէլ քահանան տեղնուտեղն զգաց, որ հալածանքները վերսկսւում են, եւ այս անգամ վճռեց ինքը նախայարձակ լինել: Նա սկսեց տենդօրէն նիւթեր հաւաքել, որպէսզի մի հիմնաւոր բողոք ուղարկի կաթողիկոսին` իր դէմ նորից ծայր առած հալա ծանքի ու թշնամանքի մասին: Բայց այս անգամ նրա բախտը չբանեց, որովհետեւ դարձեալ դաւաճանելու էր ինքն իրեն: Մի՞թէ նա իր ճշմարտութիւնը բողոքագրերով հաստատող մարդ էր: Չէ՞ որ նրա պայքարը միշտ էլ եղել էր բացայայտ ու ազնիւ: Ինչ եւ իցէ... Գաբրիէլ քահանան արդէն բաւականին նիւթեր ունէր հաւաքած Յարութիւն Խալիբեանի դէմ ու մնում էր միայն հմուտ եւ բանիմաց օրէնսգէտի օգնութեամբ պատշաճ տեսքի բերել բողոքի շարադրանքը: Ռոստով այդպիսի մէկը կար` փաստաբան Կոր չեւսկին, որ նոյն այդ օրերին զբաղուած էր նախիջեւանցի Իսմայէլեանի փեսայի դատավարական գործով: Փաստաբանը Տէր հօր խոստացած լաւ վարձատրութեան դիմաց համաձայնեց օգնել եւ բարեխղճօրէն շարադրեց ու համապատասխան օրէնք ներով էլ ամրապնդեց բողոքագիրը: Գործն աւարտելով, քանի որ դատավարութեան առիթով շարունակ շփումների մէջ էր Իսմայէլեանի հետ, հէնց նրան էլ խնդրեց ձեռագիրը յանձնել Գաբրիէլ

քահանային: Խոստանալով, որ ձեռագիրը կը յանձնի ըստ պատկանելոյն, Իսմայէլեանը, այնուամենայնիւ, չկարողացաւ զսպել հետաքրքրասիրութիւնը եւ, փաստաբանին հարցուփորձ անելով, ոչ միայն իմացաւ բողոքագրի բովանդակութիւնը, այլեւ ճշտեց, թէ բերուած փաստարկները որքանով են համոզիչ: Ականատեսը գրում է. «Կորչեւսկին պատասխանեց, թէ իր բերած փաստարկներով Պատկանեանը կը սպանի Յարութիւն Խալիբեանին»: Իսկ յետոյ դէպքերը զարգացան մի նոր ուղղութեամբ, ըստ էութեանբաւականին արագ հասունացնելով Խալիբեանի ծրագրերը Տէր Գաբրիէլին մէկ ընդ միշտ մէջտեղից վերացնելու մասին: Իսմայէլեանի կալանաւորուած փեսան, որ ըստ երեւոյթին յիմար մարդ չէր, որոշեց գործի հետ ոչ մի կապ չունեցող Գաբրիէլ քահանայի բողոքագիրը ծառայեցնել իր օգտին: Փաստաբանի յայտնած կարծիքը, թէ` «իր բերած փաստերով Պատկանեանը կը սպանի Յարութիւն Խալիբեանին», Իսմայէլեանի ջանքերով մի քանի օրուայ մէջ տարածուեց քաղաքով մէկ, բայց հակիրճ ու աղաւաղուած ձեւով. «Պատկանեանը սպանելու է Յարութիւն Խալիբեանին»: Ծանր յանցագործութեան մէջ մեղադրուող Իսմայէլեանի փեսան, լաւ գիտենալով Տէր Գաբրիէլի նկատմամբ Խալիբեանի ատելութեան մասին (իսկ Նոր Նախիջեւանի մէջ ո՞ւմ յայտնի չէր դա), առաջարկեց մի գործարք, որ Խալիբեանը շատ հաւանեց: Յարութիւն Խալիբեանը որոշեց հաւատալ, թէ քահանան որոշել է իրեն սպանել: Նա սիրով ստանձնեց «արիւնարբու քահանայ»ի հրեշաւոր դաժանութեան անմեղ զոհի դերը: Նա վայելում էր այն հաճոյքը, որ ստանալու էր համաքաղաքացիների կարեկցանքը իր` «անօգնական ու խեղճ» Խալիբեանի նկատմամբ: Յանցագործ փեսան ու Խալիբեանը համաձայնութեան եկան Իսմայէլեանի միջնորդութեամբ: Արդիւնքը առայժմ այն եղաւ, որ Խալիբեանի միջամտութեամբ յանցագործը առանց դատ ու դատաստանի ազատ արձակուեց եւ սկսեց անձամբ լարել որոգայթը: Դէպքերը այնուհետեւ շատ արագ յաջորդեցին իրար: Իսմայէլեանը փաստաբանի վերաշարադրած բողոքագիրը յանձնելով Գաբրիէլ քահանային, յայտնեց, թէ Կորչեւսկին խոստացուած վարձատրութիւնն ստանալու համար մարդ է ուղարկելու եւ այդ մարդը սպասելու է քաղաքի ծայրամասին գտնուող Փանոսի հողմաղացների մօտ: Բայց երբ հասան հողմաղացներին, պարզուեց որ ոչ ոք չկայ: Գուցէ մարդն է ուշացել կամ իրենք են շուտ եկել, ենթադրեց Իսմայէլեանը, եւ առաջարկեց ընդառաջ գնալ... Եւ այսպէս, Տէր Գաբրիէլին դուրս բերեց քաղաքից: Վերջապէս, նրանց դիմաց երեք ձիաւոր ելան, որոնցից մէկը ներկայացաւ որպէս Կորչեւսկիի ուղարկած մարդը: Քահանան նրան յանձնեց փաստաբանին հասանելիք վարձատրութիւնը,

շնորհակալութիւն յայտնեց ու յետ դարձաւ: Հազիւ էր մի քանի քայլ արել, երբ միւս երկու ձիաւորները, որ ծպտուած ժանդարմներ էին, բռնեցին նրան: Յետոյ, մինչեւ խեղճ Տէր հայրը ուշքի կը գար, դարանակալած Խալիբեանը, ժանդարմների պետ Քլէյսթը, դատաւոր Զէյթունեանը դուրս ելան թաքստոցից ու յայտարարեցին, որ` այո՛, Գաբրիէլ քահանան մարդասպան է վարձել Խալիբեանին սպանել տալու համար: Քիչ անց բոլորն արդէն Մագիստրատ էին: Կէսգիշերին հապճեպօրէն հաւաքեցին դատական ատեանը, առանց րոպէ իսկ կորցնելու համառօտ ցուցմունքներ վերցրեցին եւ որպէս յանցանքի պահին բռնուած մեղապարտի` բանտարկեցին Տէր Գաբրիէլին: Դատավարութիւնը նոյնպէս կարճ տեւեց: Կեղծ վկաների օգնութեամբ յանցանքը բարդւեց քահանայի վրայ: Յարութիւն Խալիբեանի ջանքերով «մահափորձ կազմակերպող յանցագործ»ին տեղափոխեցին Ռոստովի բանտ, որտեղ Տէր Գաբրիէլը մնաց եօթը տարի: ...Եւ Նոր Նախիջեւանի կեանքը դարձեալ սկսեց մտնել իր ճահճացած հունի մէջ: Ազգային հոգսերը մոռացւեցին: Արդարութեան համար երբեմնի պայքարը փոխարինուեց ապազգայնացնող ու ճարպակալող ուղեղներին շատ բնորոշ անիմաստ մրցակցութեամբ: Ո՜չ... Նրանք չէին հրաժարուել ազգասիրութեան մասին ճառեր ասելուց: Նրանք չէին հրաժարուել զարգանալու եւ առաջադիմելու մտքից: Նոյնիսկ ջանում էին: Ջանում էին ընդօրինակել օտարի նիստուկացը, նրա շռայլութիւնն ու ցոփութիւնը: «Նախիջեւանի մէջ սկսեցին շինել այնպիսի տներ, սկսեցին պահել այնպիսի կառքեր ու ձիանք,— գրում է Ականատեսը,— որ վայելուչ էր միայն մայրաքաղաքին... Եւ հէնց այդ նորաձեւութեան մոլուցքը, պճնասիրութիւնը եւ ամբարտաւանութիւնը բարոյապէս կործանման էր տանում հայ հասարակութեանը...» Աշնանը քաղաքի մէջ լուրեր պտտուեցին, պտտուեցին ու հասան Վարդուհուն, թէ Միքայէլը ոչ Դոնի մէջ է խեղդւել եւ ոչ էլ դարձել աւազակների զոհը, այլ մեկնել է Ռոստով, այնտեղից էլ` Մոսկուա: Եթէ մինչ այդ լուրերը աղջիկը ինքն իր մէջ ողբում էր նրան, ապա հիմա մինչեւ սրտի խորքը վիրաւորուած զգաց, որովհետեւ Միքայէլը մեկնել էր առանց գոնէ հրաժեշտ տալու...

ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԼԱԶԱՐԵԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՄԷՋ Ես հայ եմ... Ես որդին եմ մի անբախտ ազգի, որ երբեմնի ունեցել է իւր քաղաքականութիւնը, իւր հողը, օրէնքը, սուրը եւ դրօշակը: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ռուսական հոսանքները իրենց մէջ էին առնում նաեւ մայրաքաղաքային հայ երիտասարդութեանը, որոնց մէջ առաւել գործունեայ ներկայացուցիչներն էին Լազարեան ճեմարանի սաները: Միխայիլ ԼԵՄԿԷ* Թէեւ պատանեկան տարիներից ի վեր Լազարեան ճեմարանը եղել էր Նալբանդեանի երազանքը, բայց նրա մտքով բնաւ չէր անցնի, թէ մայրաքաղաք մեկնելու առիթը կարող է ծնուել այսքան անսպասելի: Ձերբակալութիւնից խոյս տալով` նա գնաց Ռոստով, այնտեղից` Քիշնեւ, որպէսզի Մատթէոս սրբազանի հետ քննարկի ստեղծուած ծանր կացութիւնը: Թեմի առաջնորդն արդէն գիտէր որ ոստիկանութիւնը որոնում է Նալբանդեանին: Քիշնեւի թաղային ոստիկանը մի քանի անգամ եկել էր առաջնորդարանի քարտուղարի յետեւից: Ուրեմն, ամէնից ճիշտը այն կը լինէր, որ Նալբանդեանը առ ժամանակ ընդհանրապէս հեռանար Ներսէս կաթողիկոս Աշտարկեցու իշխանութեան ոլորտից: Հէնց այստեղ էլ ծնուեց Մոսկուա մեկնելու գաղափարը: Կաթողիկոսը հազիւ թէ կարողանար մինչեւ Մոսկուա տարածել իր կամքը Նալբանդեանի նկատմամբ, քանի որ երիտասարդը այնտեղ կը լինէր Լազարեանների հովանաւորութեան տակ: Վեհապետեան սրբազանը երկու յանձնարարական նամակ գրեց, որոնցից առաջինը` Լազարեաններին, իսկ երկրորդը` Մսեր մագիստրոս Մսերեանին, որ պաշտօնավարում էր ճեմարանի մէջ եւ կարող էր օգտակար լինել Նալբանդեանին` որեւէ աշխատանք կամ որ աւելի ցանկալի էր, հայոց լեզուի ուսուցչի պաշտօն ստանալու խնդրի մէջ: Լազարեան ճեմարանի հոգաբարձու Յովհաննէս Լազարեանը սիրով ընդառաջեց Վեհապետեան արքեպիսկոպոսի խնդրանքին եւ վարչութեանը առաջարկեց երիտասարդին ընդունել հայոց լեզուի ուսուցչի պաշտօնի, նախ` նկատի ունենալով, որ ունենալով, որ «լիակատար գիտէ հայ գրականութիւն», լաւ ընդունակութիւններ ունի, այնուհետեւ, որ ինքնին չի կարող չկատարել Լա-

զարեանների տոհմին մեծ ծառայութիւններ մատուցած սրբազանի խնդրանքը: Նոյն այդ օրերին Միքայէլի հակառակորդները աշխոյժ նամակագրութեամբ շտապում էին իրար տեղեակ պահել բոլոր նորալուրերը:

Սարգիս Ջալալեանը` Մսեր Մսերեանին, 1853 թ., Յուլիս 18. Միքայէլ դպիր Նալբանդեանը, որին սրբազան առաջնորդը ուղարկել է Մոսկուա` Ձեզնից ուսման վկայական ստանալու, փախստական է վեհափառ կաթողիկոսից, քանզի իր յանդուգն ու ժպիրհ նամակների համար պէտք է յանձնուէր Կովկասի փոխարքայի ձեռքը: Բայց մինչեւ կը բռնէին նրան եւ կ’ուղարկէին Թիֆլիս, փախաւ Պատկանեանի ջանքերով ու Ձեր քաղաքը հաստատուեց, որի մասին ուղարկում եմ սոյն բարեկամական տեղեկութիւնը: Ուսուցչի պաշտօն ստանալու համար նոյնիսկ Լազարեանների պէս հովանաւորներ ունենալու պարագային էլ անհրաժեշտ էր ներկայացնել վկայական այն դպրոցից, որտեղ սովորել էր: Միքայէլը, հասկանալի է, որ չէր կարող ուսման վկայական ներկայացնել, բայց պատրաստ էր յանձնել պահանջուող քննութիւնները, որոնք պէտք է ընդունէր ոչ այլ ոք, քան նոյն ինքը` Մսեր մագիստրոս Մսերեանը: Այնպէս որ, Մատթէոս արքեպիսկոպոսը նրա անունով եւս յանձնարարական նամակը ուղարկել էր նկատի ունենալով հէնց այս հանգամանքը: Սակայն Մսերեանը արդէն նախազգուշացւած էր, թէ ո՛ւմ հետ է գործ ունենալու: Ջալալեանի նամակը ժամանակին էր հասել նրան: Զանազան պատճառաբանութիւններով նա հրաժարուեց Նալբանդեանից քննութիւն ընդունել եւ վկայական տալ: Միքայէլը մի ելք ունէր միայն. ուսուցչական իրաւունք ստանալու քննութիւն յանձնել Պետերբուրգի համալսարանի հայագիտական ամբիոնին: Եւ նա մեկնեց Պետերբուրգ: Երկու շաբաթուայ ընթացքին Պետերբուրգի համալսարանի հայոց լեզուի դասախօս Մկրտիչ Բերոյեանին* նա գերազանց քննութիւններ յանձնեց հայոց լեզուից, պատմութիւնից, թւաբանութիւնից: Այդ օրերին գիտէ՞ր արդեօք Միքայէլը, կամ ենթադրո՞ւմ էր, որ իրեն շարունակում են հետապնդել, որ շուրջը որոգայթներ են լարում...

Միխայիլ Վորոնցովը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, 1853 թ., Օգոստոս 31. «Ձերդ սրբազնագոյն ողորմած հովուապետ, կարգադրելով Քիշնեւից Էջմիածին վտարել տիրացու Միքայէլ Ուստայեանին` պատիւ ունեմ այդ մասին հաղորդելու Ձերդ սրբութեանը»: Կոմս Վորոնցովը, ի հարկէ, բաւականին ուշացել էր: Բայց այդ ուշացումը հակառակորդները փորձում էին հակակշռել Մոսկուայի մէջ ծաւալած գործողութիւններով:

Մինչեւ Միքայէլը հայոց լեզուի ուսուցչի վկայականով կը վերադառնար Պետերբուրգից, Մսեր Մսերեանը ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինի* միջոցով արդէն լուր էր հասցրել կառավարիչի ականջին, թէ Միքայէլին պաշտօնավարելու թոյլտուութիւն տալը անպատուութիւն կը բերի ճեմարանին: Միաժամանակ, Մսեր Մսերեանը Սարգիս Ջալալեանին շտապեցնում էր, որ արագացնեն Նոր Նախիջեւանի Մագիստրատի որոշումը` Նալբանդեանին ոստիկանութեան միջոցով ետ կանչելու մասին: Աւելորդ չէր համարում նաեւ, որ Ջալալեանն էլ իր հերթին, այսպէս ասած` «քով»ից աշխատէր վերատեսուչին Նալբանդեանի դէմ լարելու նպատակով: «Արագացրէք Ձեր ջանքերը օր առաջ կատարելու Մագիստրատի պահանջը` տեղի ոստիկանութեան կամ զինւորական գաւառապետի օգնութեամբ,— յորդորում էր Մսերեանը:— Անօգուտ չի լինի նաեւ, եթէ Դուք եւս ջանայիք ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինին մանրամասն ծանօթացնել իրավիճակը, քանզի նա խոհեմ եւ խելացի մարդ լինելով, անկասկած, ականջ կը դնի Ձեր խորհրդին»: Եւ միայն Յովհաննէս Լազարեանի հետեւողականութեան շնորհիւ էր, որ ճեմարանի տնօրէն գնդապետ Զելենոյը, այնուհանդերձ, Միքայէլին հայոց լեզուի դասեր յանձնարարեց առաջին եւ երկրորդ դասարանների մէջ: Դարձեալ Յովհաննէս Լազարեանի պնդումով էր, որ նա ճեմարանի փոքրիկ սենեակներից մէկը` ռուս գրականութեան ուսուցիչ Զինովեւի նախկին բնակարանը, տրամադրեց երիտասարդին: Այսպիսով, Միքայէլ Նալբանդեանը Մոսկուա հասնելուց մի քանի ամիս անց արդէն աշխատավարձ ունէր, օթեւան, նոյնիսկ ճեմարանի ճաշարանից օգտուելու թոյլտուութիւն: Հալածւող մարդու համար աւելին անհնար էր նոյնիսկ երազել: Նա կամացկամաց պէտք է մտնէր ուսուցչական աշխատանքի հունի մէջ, եւ առանց աւելորդ խուճապի` մտածելու էր Մոսկուայի համալսարանի մէջ ուսումը շարունակելու հեռանկարի մասին: Այո՛, նա հիմա կարող էր կրկնել Տերենցիոսին. „In me omnis spes est mihi“ — «Իմ ամբողջ յոյսը բացառապէս միայն ինձ վրայ է*»: Նոր ուսուցչի մասին լուրը որպէս մի արտակարգ նորութիւն, անմիջապէս տարածուեց ճեմարանով մէկ: Առաջին եւ երկրորդ դասարանցիները օր առաջ ուզում էին տեսնել Միքայէլ Նալբանդեանին, որի պաշտօնավարութիւնը, ինչպէս արդէն յայտնի էր բոլորին, կատարուել էր Լազարեան եղբայրների բարեհաճութեամբ: Այս հանգամանքը առաւել հետաքրքրութիւն էր ստեղծել նոր ուսուցչի նկատմամբ: Հոկտեմբերեան այն օրը, երբ ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինի ուղեկցութեամբ նա մտաւ դասարան, աշակերտները ծանր հիասթափութիւն ապրեցին, որովհետեւ նիհարակազմ, խստադէմ, այտամօրուսով եւ կարճ ֆրակով ուսուցիչը բնաւ էլ հաճելի տպաւորութիւն չթողեց: Երբ նրան ներկայացնելու պաշտօնական ծէսն աւարտելով, տեսուչը դուրս ելաւ դասարանից, Միքայէլը առանց յապաղելու

բարձրացաւ ամբիոն ու սկսեց իր առաջին դասը: Ու հէնց այդ պահից էլ նա ասես կերպարանափոխուեց: «Նրա առանց այն էլ փայլող աչքերը կրակով լեցուեցան եւ դէմքը մի այնպիսի գեղեցիկ ու գրաւիչ արտայայտութիւն ստացաւ, որ իսկոյն յափշտակեց մեր սիրտը եւ ընդմիշտ կապեց մեզ իւր հետ»,— յիշում է նրա աշակերտներից մէկը: Քիչ յետոյ ամբողջ դասարանը կլանուած լսում էր ուսուցչին, որ խօսում էր հրաշալի աշխարհաբարով, խօսում էր սահուն, անմիջական, առանց կմկմալու եւ առանց գեղեցիկ ու վերամբարձ բառեր գործածելու, որովհետեւ աշակերտներին բան ունէր ասելու, մտքեր ունէր, որ պէտք է հաղորդէր նրանց, գաղափարներ ունէր, որոնցով պէտք է վարակէր պատանիներին: — Տղա՛յք, թողնենք գրաբարը, այսուհետեւ մենք աշխարհաբար պէտք է սովորենք,— այս կտրուկ ու վճռական յայտարարութեամբ սկսեց նա իր առաջին դասը: Մոսկուայի րանը:

Լազարեան

Ճեմա-

Եւ դա այնքա՜ն նման էր Նալբանդեանին. իր համոզմունքի մէջ վստահ, երբէք հաշուի չառնելով շրջապատն ու շրջապատի նախապաշարումները, երբէք ծանրութեթեւ չանելով, թէ իր յայտնած որեւէ կարծիք արդեօք չի՞ ստեղծելու անախորժութիւնների այնպիսի մի շարան ու թշնամիների բանակ, որոնք մօտ ապագային դառնալու են իսկական պատուհաս: Բայց ի՞նչ կարող ես անել... Նա այդպէս էլ ապրեց իր կեանքը` միշտ հաւատարիմ ինքն իրեն, իր բնոյթին, խառնուածքին, սկզբունքին: Նա չէր պատկերացնում, թէ հնարաւոր է ուրիշ կերպ ապրել, թէեւ արդէն բազմիցս հանդիպել ու դեռեւս հանդիպելու էր մարդկանց, ովքեր ապրում են ամէն րոպէ դաւաճանելով իրենց «Ես»ը, շարունակ դիմակներ են փոխում, նրբանկատօրէն հաշ ուի են նստում շրջապատի հետ, բոլոր նրանց հետ, ովքեր վաղուց յարմարուել են իրենց լճացած կեանքին եւ ամէն բան անում են, որպէսզի վճիտ ջրի մի շիթ յանկարծ չխախտի գարշահոտող, բայց առերեւոյթ հանդարտ կեանքի ընթացքը: Իրաւացի՞ էր արդեօք նա իր այդ բացայայտ վարքագծով: Մի՞թէ ճիշտ չէր լինի, եթէ նա հետեւողական համբերութեամբ, օրէ ց’օր, շաբթէ շաբաթ եւ ամսէ ամիս իր աշակերտների մէջ ներարկէր այն ամէնը, ինչով ինքն էր այրւում: Չէ՞ որ նրա ոչ մի խօսքը, ոչ մի արտայայտութիւնը չէր մնալու

դասարանի պատերի մէջ, եւ դուրս գալով, պիտի կատաղի ամպրոպի պէս արձագանգւէր ճեմարանով մէկ: Իհարկէ՛, կարող էր: Բայց մի՞թէ այդ դէպքում նա կը լինէր Միքայէլ Նալբանդեանը, որ ամբողջ կեանքում շտապում էր... Շտապում էր մի քանի տարիների ընթացքին ուշքի բերել, լիարժէքութեան վստահութիւն ներշնչել տէրութիւնը, միասնականութեան բարոյականութիւնը եւ սեփական ուժերի նկատմամբ հաւատը վերջին հարիւրամեակներին կորցրած իր ժողովուրդին: Անիրակա՞ն ծրագիր էր: Եւ նորից` այդ նա էր: Ի՛նքը: Միքայէլ Նալբանդեա՛նը: Այս ամէնի հետ նա այն սիրահարուած երիտասարդն էր, որ իր փոքրիկ սենեակի մէջ, մոմի լոյսի տակ միայնակ նստած, յաճախ էր յիշում Վարդուհուն: Իրեն չէր ներում, որ այն չարաբաստիկ գիշերը առանց նրան հրաժեշտ տալու հեռացաւ Նոր Նախիջեւանից, իսկ այնուհետեւ միջոց չգտաւ որեւէլուր ուղարկել... Մտքով զրուցում էր աղջկայ հետ, բացատրելով, թէ ինքն ինչպէս է պատկերացնում ամուսնու ու կնոջ փոխյարաբերութիւնները... Ամուսնութիւնը նա սրբացած էր յամարում փոխադարձ սիրով... Նա պատրաստ էր իր սիրտը նուիրաբերել սիրած կնոջը եւ փոխարէնը պահանջում էր նոյնը... Նո՛յնը... Եւ ոչ թէ կոյր հպատակութիւն, որ երբէք չի փոխարինի սիրոյն... Նա երդւում էր սիրած կնոջը հաւատարիմ մնալ մինչեւ մահ եւ նոյնը պահանջում էր փոխադարձաբար... Թւում է, թէ հէնց այս օրերին էր Միքայէլ Նալբանդեանը յղանում կամ գուցէ նոյնիսկ արդէ՛ն գրում էր իր սիրոյ պատմութիւնը, որ վերնագրել էր «Մինին խօսք, միւսին` հարսն»: Եւ նա, այդ սիրահարուած ու պատրանքների տրուած երիտասարդը դարձեալ ինքը` Միքայէլ Նալբանդեանն էր: ...«Թողնե՛նք գրաբարը, աշխարհաբար պէտք է սովորենք» խօսքերը ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինի եւ մագիստրոս Մսեր Մսերեանի համար հնչեցին որպէս յանդուգն մարտակոչ: Ուրեմն, կարելի է նոյնիսկ վստահ լինել, թէ Նալբանդեանը ասես բոլորովին չեղած տեղից արիւնահեղ պայքար սկսելու բացառիկ տաղանդ ունէր նաեւ: Հակառակորդները, որ արդէն սպառիչ տեղեկութիւններ ունէին նրա մասին, բաւականին ուժեղ էին թէ՛ իրենց իշխանութեամբ ու հեղինակութեամբ, եւ թէ՛ կենսափորձով: …Մինչեւ Մոսկուա գալը Միքայէլն արդէն հեռուից հեռու ծանօթ էր ոչ միայն Ստեփանոս Նազարեանին, այլեւ անուանի հայագէտ Մկրտիչ Էմինին: Եւ եթէ Մոսկուա ժամանելու հէնց առաջին օրերին նա սիրով այցելեց Նազարեանին, ապա ամէն բան կ’անէր խուսափելու համար Մկրտիչ Էմինից: Մկրտիչ Էմինը ֆենոմէն էր: Թէ՛ որպէս անհատականութիւն եւ թէ՛ որպէս գիտնական: Նա ողբերգական ճակատագրով դատապարտուածներից մէկն էր, որպիսիք քիչ չեն եղել հայերի մէջ: Յանձին այդ մարդու Նալբանդեանը պէտք է տեսնէր այն զարհուրելի հետեւանքը, որ կարող է լինել, միեւնոյն է` անհատի կամ

մի ամբողջ ժողովուրդի հետ` ինքն իրենից օտարանալու, ինքնութիւնը կորցնելու դէպքում: Մկրտիչ Էմինը ծնուել էր Նոր Ջուղայի մէջ, որտեղից, ինը տարին հազիւ լրացրած` ուղարկել էին Կալկաթա` մօրատատի մօտ, որ Հնդկաստանի մեծահարուստ հայ վաճառականներից մէկի կինն էր: Տղային կրթութեան տուեցին Կալկաթայի Հայոց մարդասիրական ճեմարան, որ ժամանակին համարւում էր հընդկահայոց լաւագոյն դպրոցը: 1829 թուականին տասնչորսամեայ պատանուն, որի ընդունակութիւնները բացառիկ էին, ուսուցիչները խորհուրդ տուեցին, քանի դեռ տարիքը ներում է` ուսանելու մեկնել Մոսկուայի Լազարեան ճեմարան: Շուեդացոց առեւտրական նաւով պատանին ճամբայ ելաւ դէպի Եւրոպա: Ճանապարհորդութիւնը երկարատեւ էր ու վտանգաւոր: Շուրջ կէս տարի տեւեց, մինչեւ նա հասաւ Սթոքհոլմ: Յետոյ դարձեալ մէկ ամիս, որպէսզի Ֆինլանդի վրայով մտնի Ռուսաստան: ...Աւարտելով Լազարեան ճեմարանը` նա ընդունուեց Մոսկուայի համալսարան: Եւ քսաներեք տարեկան հասակին Մկրտիչ Էմինը արդէն հայոց լեզուի ուսուցիչ էր Լազարեան ճեմարանի մէջ: Նալբանդեանին տարօրինակ թւաց այն, որ ուսանած լինելով Մոսկուայի համալսարանի մէջ, որտեղ կիրառւում էին դասաւանդումի նորագոյն եղանակները, եւ իր գիտական ուսումնասիրութիւնների մէջ նոյն այդ եղանակները կիրառող Մկրտիչ Էմինը հայոց լեզուի գործնական դասաւանդումը կատարում էր ոչ թէ գոնէ հնացած մեթոդներով, այլ այնպէս, ինչպէս սովորեցնում էին յունարէն ու լատիներէն, այսինքն լեզուներ, որոնք ճեմարանցիներին կատարելապէս օտար էին ու անծանօթ: Միքայէլ Նալբանդեանը, այնուհետեւ կարճ միջոցի կռահեց, որ հարցը սոսկ դասաւանդումի մեթոդը չէ: Ոչ էլ նոյնիսկ այն հանգամանքը, որ Լազարեան ճեմարանի մէջ, որտեղ հիմնական աշակերտները հայ երեխաներ էին եւ այլազգիներն էլ` հատուկենտ, այնուամենայնիւ, դասաւանդումը ռուսաց լեզուով էր: Լազարեան ճեմարանը ռուսակա՜ն ուսումնական հաստատութիւն էր... Գուցէ թէ այս հանգամանքը նորութիւն չէր Նալբանդեանի համար, սակայն կարելի է պատկերացնել այն տագնապը, որ պարուրեց նրան, երբ ձեռքը վերցրեց Մկրտիչ Էմինի կազմած «Ոսկեփորիկ»ները, որոնք վերջին մէկմէկուկէս տասնամեակի ընթացքին հայոց լեզուի եւ գրականութեան դասագրքեր էին ճեմարանի աշակերտութեան համար: «Ոսկեփորիկ»ների մէջ զետեղւած էին հայ մատենագիրներից ընտրուած, բնականաբար, գրաբար հատուածներ, որոնք ունէին համապատասխան բառարաններ ու ծանօթագրութիւներ: Ուրիշ կերպ հնարաւոր էլ չէր, քանի որ դասական գրական լեզուն վաղո՛ւց, շա՜տ վաղուց իր տեղը զիջել էր զանազան բարբառների, որոնք էլ ներկայացնում էին, այսպէս ասած` ժողովուրդական լեզուն: Հետեւաբար, շատ բան անհասկանալի էր ու բացատրութեան կարօտ: Բայց գրաբարը օտար լեզու չէր: Գրաբարը հայերէն էր: Երբեմնի գրական ոսկեղէնիկ հայերէնը: Ուստի, Միքայէլին հէնց առաջին պահից ան-

հասկանալի ու զարմանալի թուաց, որ «Ոսկեփորիկ»ների բառարաններն ու ծանօթագրութիւնները տրուած էին ռուսերէնով: Նոյն տրամաբանութեամբ ռուսաց լեզուն ու գրականութիւնն էլ պէտք է սովորեցնէին, ասենք, ֆրանսերէնով, որ խօսակցական լեզու էր ռուսական ազնուական դասի համար: Առաւել եւս հասկանալի էր երիտասարդ ուսուցչի տարակուսանքը Մկրտիչ Էմինի այս «սկըզբունք»ի նկատմամբ, եթէ նկատի ունենանք, որ ռուսերէնը որպէս հիմնական լեզու եւ հայերէնն էլ որպէս դասընթաց պարտադիր էին ճեմարանի աշակերտութեանը: Ընդ որում այս պարտադրանքը առայժմ «վերեւից» չէր, եւ դեռ աւելի քան քառորդ դար էր բաժանում այն օրերից, երբ իշխան Գոլիցինը* պէտք է բացէ ի բաց յայտարարէր. «Մեր միջնակարգ եւ բարձրագոյն ուսումնարաններից չենք պահանջում ուսուցումն, այլ պահանջում ենք ռուսացումն»... Պարտադրանքը հէնց իրենց` հայերի կողմից էր, եւ առաւել եւս կարելի է հասկանալ Միքայէլ Նալբանդեանի տարակուսանքը, եթէ նկատի ունենանք, որ ճեմարանի այլազգի մի քանի աշակերտներից հայերէնի իմացութիւնը պահանջւում էր նոյնպիսի խըստութեամբ: Եւ այլազգիները ուզածչուզած սովորում էին մի հայերէն, որ երբէք ու երբէք նրանց օգտակար չէր լինելու մարդկանց հետ կենդանի շփումներ ունենալիս: Անհեթեթութիւն չէ՞ր արդեօք, որ զանց առնելով բոլորին հասկանալի ու մատչելի աշխարհաբարը, Մկրտիչ Էմինը գրաբարը սովորեցնում էր ռուսերէնի օգնութեամբ, ստիպելով, որ աշակերտները դասը իւրացնելու համար դասական հայերէնից թարգմանութիւնները կատարեն ոչ թէ աշխարհաբար, այլ ռուսերէն: Եւ մի՞թէ որեւէ օրինաչափութիւն կար այս անխոնջ գիտնականի սկզբունքների մէջ: Նա՛, որ հիմնաւորապէս գիտէր ռուսերէն, ֆրանսերէն, անգլերէն ու գերմաներէն, տիրապետում էր լատիներէնին եւ յունարէնին, քաջատեղեակ էր լեզուների զարգացման պատմութեանը, ինչպէս նաեւ համեմատական լեզուաբանութեան իր ժամանակի արդիւնքներին, նա՛, որ ընդունակ էր իսկոյն եւ եթ ընդունել ու իւրացնել ամէն մի նոր երեւոյթ, ինչո՞ւ էր դառնում ինքն իրեն ժխտող, իր գիտական սկզբունքներից հրաժարուող եւ, հետեւաբար, թշուառ վարժապետի տպաւորութիւն թողնող մի խեղճ մարդ, երբ խօսքը վերաբերում էր հայոց լեզուին... Մայրենի լեզուի նկատմամբ արհամարհական, նոյնիսկ ժխտական վերաբերմունքը նորութիւն չէր Միքայէլի համար: Բայց նրան շփոթեցնում էր այն հանգամանքը, որ գիտելիքների հարուստ պաշարով լայն մտահորիզոնի տէր մարդը չգիտես ինչո՛ւ այդքան անողորմ վերաբերմունք ունէր ոչ միայն մայրենի լեզուի, այլեւ ամենայն առաջաւորի նկատմամբ, ինչը կապ ունէր հայկականի հետ: Ոչ միայն այս խնդիրների, այլեւ ընդհանրապէս կրթութիւնը եւ ուսումնառութիւնը արհեստականօրէն բարդացնելու, դժուարացնելու մասին Նալբանդեանը յաճախ էր զրուցում Ստեփանոս Նազարեանի հետ: Առաջին իսկ հանդիպումներից յետոյ, չհաշւած այն, որ Միքայէլը դեռեւս առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնին եղած ժամանակ Ստեփանոս Նազարեանի աշխատութիւններն

ընթերցելու առիթ էր ունեցել, նրանք մտերմացան: Եւ Ստեփանոս Նազարեանը յանձին իր երիտասարդ բարեկամի տեսնելով համախոհի եւ օգնականի, նորից սկսեց փայփայել աշխարհաբարով ամսագիր հրատարակելու վաղեմի ծրագիրը: Դա լինելու էր մի ամսագիր, որ նպաստելու էր նոր գրական հայերէն ստեղծելու գործին: Կրթութեան եւ լուսաւորութեան վիճակի մասին Ստեփանոս Նազարեանը, հաւանաբար, իր կրտսեր ընկերոջը պէտք է յայտնէր նոյն կարծիքը, ինչ մէկերկու տարի առաջ արդէն առիթ էր ունեցել գրելու իր նամակներից մէկի մէջ.

ՍտեփանոսՆազարեանը` Գրիգոր Սուլթանեանին,1850 թ., Յուլիս 13. «Ի՞նչ կը լինէր, որ մեր հայերի երեխաները նոյնպէս կարողանային զանազան գիտելիքներ ուսանել իւրեանց լեզուով, ինչպէս ստանում են գերմանացւոց, ֆրանսացուոց եւ ռուսաց երեխաները: Լեզուն որպէս լեզու գիտենալը մի բան է, իսկ օտար լեզուով ուսում առնելն ու գիտութիւններ սովորելը` այլ բան: Հայ երեխաները ծնուել են չարչարուելու համար, որովհետեւ հայ ծնողները եւ առհասարակ մեր ազգը ոչինչ չմբռնելով, ոչինչ չի արել ուսումը հեշտացնելու համար: Ասածիս ապացոյցը ամէն օր աչքիս առաջ է, բայց անհնար բան է օգնելը, որովհետեւ մեր հայոց մեծահարուստները աշխատում են ոչ թէ ազգը լուսաւորելու, այլ իւրեանց սին փառքի համար: Մեր հայերի երեխաները, որ Թիֆլիսից, Աստրախանից, Ղզլարից ու Նախիջեւանից գալիս են այստեղ, պարտադրւում են ուսումը ռուսերէնով ստանալու, որովհետեւ Լազարեան ճեմարանի մէջ բոլոր առարկաների ուսուցումը ռուսաց լեզուով եւ ռուսաց ուսուցիչներով է կատարւում: Եւ որքան էլ հայերի երեխաները իրենց գրաբարը լաւ սովորեն, միեւնոյն է, դա մեռեալ ու անպտուղ լեզու է, որով երեխան ո՛չ կարող է մտածել ու ո՛չ էլ խօսել, այդ լեզուն ինչպէ՞ս կարող է լուսաւորութիւն բերել ազգին: Մեր պատուական հայերը ամէն ինչ խառնել ու աղցան են շինել: Բայց ինչքան կ’ուզես` ասա՛, ճանապարհ ցոյց տուր, գրիչ խաղացրու... Այդ ամէնը իզուր ջանքեր են, ապարդիւն աշխատանք»: Շփւելով Մոսկուայի հայ շրջանակին, Միքայէլը նկատեց եւս մի երեւոյթ, որն արդէն խորն արմատներ էր արձակել: Ստեղծուել էր մտաւոր մարդկանց մի խաւ, որը, եթէ ռուսական միջավայրի մէջ ռազնոչինեցներն* էին, ապա հայերի մէջ` ճեմարանաւարտները: Բայց երկու դէպքում էլ երեւոյթը նոյնն էր եւ նորութիւն` ռուսական իրականութեան համար: Շատ արագ յօրինուեց նաեւ այդ տարօրինակ, անհասկանալի խաւին բնորոշ բառեզրը` ինտելիգենցիա, որը եւ հայերը թարգմանեցին «մտաւորական», շըրջանցելով ինտելեկտուալ հասկացութիւնը: Չունենալով ազնուական ծագում, այս ինտելիգենտները ըստ էութեան սովորական ուսեալներ էին եւ, բնականաբար, մերժուած ու արհամարհուած էին իշխանութիւնների կողմից: Իրենց ուսեալութեամբ նրանք յաւակնութիւն ունէին հասարակական

կեանքի մէջ որոշակի մի դեր ստանալ, որ, սակայն բնաւ էլ չունեցան նոյնիսկ մէկերկու տարի անց, Ալեքսանդր Երկրորդ* ինքնակալի «բարենորոգչութիւններ»ից յետոյ: Ի դէպ, այդ դերը պարզամիտ ու, հետեւաբար, բաւականին արտառոց յաւակնութիւն էր` միջնորդ լինել իրենց խաւերի ու իշխանութիւնների համար, ստանալ մի բացառիկ վիճակ, երբ առանց որեւէ անձնական պատասխանատուութեան, իրաւունք ունենան դատել ամէնքին ու ամէն բան*: Հայ ինտելիգենտների խաւը այս ամէնից զատ, թերարժէքութեան մէկ ուրիշ զգացում էլ ունէր: Ո՛չ ռուս էր, եւ ոչ էլ... ոչ էլ ամուր գետնին կանգնած հայ: Թէեւ նրանք մի քիչ կարդում էին դասական հայերէնով, մի քիչ հայ գրականութիւն գիտէին, ծայրայեղ անհրաժեշտութեան բերումով քիչ ու միչ խօսում, առաւել դժուարութեամբ մի կերպ շարադրում էին իրենց մտքերը: Նրանք սիրում էին ամէն առիթով կուրծք ծեծել եւ ապացուցել իրենց սէրն ու նուիրուածութիւնը ազգի ու նրա մշակոյթի նկատմամբ եւ միեւնոյն ժամանակ ընտանիքների մէջ հայերէնխօսելը համարում էին ամօթ ու հետամնացութիւն: Հետեւաբար այն սէրը եւ այն նուիրուածութիւնը, որ իբր ունէին ազգի, նրա գրականութեան, պատմութեան, մշակոյթի ու լեզուի նկատմամբ` պղատոնական էր: Մկրտիչ Էմինը, անտարակոյս, հէնց այդ պղատոնական սիրոյ ասպետներից մէկն էր*: Եւ Միքայէլը, յանձին նրա պէտք է ունենար հայոց համար մի ցաւալի օրինակ եւս, երբ գիտնականը, կտրուած լինելով արմատներից, իր գործունէութեամբ որքան խոչընդոտելու էր ազգային կեանքի առաջադիմութիւնը, նոյնքան էլ, որպէս մի երեւելի հայկաբան` զարդարելու էր գիտութեան երկնակամարը... Բայց չէ՞ որ ազգային յարատեւումի, ազգային առաջադիմութեան եւ ընդհանրապէս ազգային կեանքի խնդիրներն ու հոգսերը այնքան շատ են, որ առնուազն շռայլութիւն է սոսկ երկնակամար զարդարելը: Մոսկովեան կեանքի առաջին օրերն ու ամիսները հարուստ էին ոչ միայն այս յայտնագործութիւններով, որոնք կարող էին, ինչո՞ւ չէ, նաեւ յուսահատեցնել Նալբանդեանին, եթէ նրա դիմաց չբացուէր մի նոր աշխարհ, որ Նիկոլայ Առաջինի թագաւորութեան մռայլ ու դժնդակ տարիներին, այնուամենայնիւ, կարողացել էր ստեղծել ազատականութեամբ տոգորուած ռուս մտածող ազնուականութիւնը: Մէկ կողմից գիւղացիական ապստամբութիւնները եւ միւս կողմից Արեւմուտքի յեղափոխական հզօր շարժումները Նիկոլայ Առաջինի կառավարութեանը այնպէս էին վախեցրել, որ նա ջանք չէր խնայում ազատական միտքը խեղդելու համար: Քաղաքական բացայայտ գործունէութիւն երազելն իսկ անհնար էր: Գրաքննութիւնը խեղդամահ էր անում իմաստասիրութիւնը, հրապարակախօսութիւնը, հասարակական գիտութիւնները: Ուստի, «գրական հարցերը,— գրում էր Ալեքսանդր Գերցէնը,— քաղաքական անկարելիութեան պայմանների մէջ դառնում էին կենսական հարցեր»: Մոսկովեան մթնոլորտի մէջ Նալբանդեանը կլանում էր այն ամէնը, ինչը թէեւ ցրում էր նրա կասկածներն ու տարակուսանքները, բայց եւ ստիպում էր լրջօրէն

մտածել ուսումը շարունակելու մասին, որովհետեւ պարզուեց, որ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի դպրոցի մէջ, այնուհետեւ ինքնակրթութեամբ ձեռք բերած գիտելիքները համեստ են եւ հազիւ թէ կարողանան օգնել մտատանջող հարցերի պատասխաններն ստանալուն: Հէնց այս շրջանին էր, որ նրան հրապուրեցին միանշանակ ու հասարակական խմորումները մակերեսօրէն դիտող այն հրապարակախօսութիւնները, որոնց մէջ առաւել յատկանշականը Վիսարիոն Բելինսկիի* յօդուածներն էին: Աւելի շուտ լրագրող, քան քննադատ այդ «մոլեգնած» երիտասարդը ի սկզբանէ յայտարարելով, թէ` «Մենք գրականութիւն չունենք», դարձել էր հանրայայտ մէկը, որ «գրական ընթացքի մէջ էր խցկւում յարաբերական տգիտութեան կրքոտութեամբ»: Լինելով տաղանդաւոր ընթերցող, Բելինսկին կարողանում էր իրարից զատել գրականութեան արժէքաւորը անարժէքից, բայց իր մատերիալիստական համոզմունքների հետեւանքով նա այնպէս էլ չկարողացաւ գտնել գրականութիւնը գնահատելու չափանիշերը: Գրական ստեղծագործութիւնը քննելիս, նա կարեւորութիւն չտալով գեղագիտութեանը, դատում էր միայն իրականութիւնը: Իսկ այս հանգամանքը, իսկապէս, հետաքրքիր էր շահագրգըռուած ընթերցողին, եթէ նաեւ նկատի ունենանք յօդուածների մատչելի ոճը: Անպայման հետաքրքիր էին նաեւ նրա յեղափոխական ու ժողովրդավարական համոզմունքները, որոնք ոգեւորող նորութիւն էին Նիկոլայ Առաջինի մռայլ ժամանակների մէջ ապրող երիտասարդութեան եւ յատկապէս նրանց համար, ովքեր մօտ ապագային ձեւաւորելու էին ռուսական ինտելիգենցիայի խաւը: Թւում է, թէ այն մթնոլորտը, որտեղ յայտնուել էր Միքայէլը իր կեանքի մոսկովեան շրջանի առաջին մէկերկու տարիներին, կարող էր թափառող ու կասկածելի համոզմունքներով վարակել նրան, ի վերջոյ նաեւ դարձնելով նոյնպիսի մակերեսային հրապարակախօստեսաբան: Բայց անցնելու էր կարճ ժամանակ, եւ մայրաքաղաքային եռուզեռի մէջ նա գտնելուէր ոչ միայն իր կողմնորոշումը, այլեւ գործելու էր սեփական համոզմունքներով: Իսկ առայժմ ռուսական քննախոյզ հրապարակագրութեան շնորհիւ նա ճանաչում եւ համադրում էր կայսրութեան գաղութների իրականութիւնը, որն ընդհանուր էր ու համապարփակ: Թէկուզ եւ Հայկական Շրջանը: Այստեղ նոյնպէս հասարակական ու ընկերային կեանք գոյութիւն չունէր. եւ ամէնից առաջ այն պատճառով, որ չկար հասարակութիւն: Եւ հէնց այդ էլ հիմնական պատճառներից մէկն էր, որ դեռեւս պահպանւում էր դասական գրական լեզուն: Եթէ չկայ հասարակութիւն, ապա չկան նաեւ հասարակական շահեր, որոնց հասկանալի արտայայտութեան համար անհրաժեշտ լինէր մտահոգուել նոյնքան հասկանալի լեզուի մասին: Նալբանդեանի կասկածները ամենայն եւրոպականի մասին նոյնպէս փարատուեցին, որովհետեւ ռուսական իրականութեան մէջ գոյութիւն ունէր ճիշտ նոյն վերա-

բերմունքը եւրոպական ձեւերի ու արտաքինի մասին, որոնք ընկալւում էին որպէս եւրոպականութիւն: Անշուշտ, եւրոպականով հիանալը զուտ այն պատճառով, որ ասիական չէ` վնասակար միտում էր: Սիրել եւրոպականը, ձգտել եւրոպականին ճիշտ է այն պարագային, եթէ այդ եւրոպականը մարդկային է: Հետեւաբար, ամենայն եւրոպականը, որ զուրկ է մարդկայինից, պէտք է մերժուի նոյնպիսի փութաջանութեամբ, ինչպէս եւ մերժւում է ամենայն մարդկայինից զուրկ ասիականը: Սոսկ արտաքին կեանքով, ընդօրինակութեամբ, «հարեւանին կապկելով», այսինքն ազգային դիմագիծը կորցնելու պատրաստ ժողովուրդները չեն կարող քաղաքական ու պետական հաստատուն գոյութիւն պահպանել: Աւելին. առանց ազգութեան` մարդկութիւնը կը լինէր տրամաբանական մեռեալ վերացականութիւն, բառ` առանց բովանդակութեան, հնչիւն` առանց նշանակութեան... Մարդն ուժեղ ու ապահով է միայն հասարակութեան մէջ, բայց որպէսզի հասարակութիւնն էլ իր հերթին ուժեղ ու ապահով լինի, նրան հարկաւոր է ներքին, անմիջական, եթէ կ’ուզէք` մարմնաւոր կապ, որն է ազգութիւնը: Առաջադիմութեան նապապայմանը ազգութիւնն է: Նոյնիսկ այն պարագային, երբ մի ժողովուրդ փոխառութիւններ է անում մէկ ուրիշից, ապա այդ փոխառութիւնները պէտք է լինեն միայն ու միայն ազգայինի հիմքի վրայ: Այլապէս չկայ առաջադիմութիւն: Իսկ եթէ որեւէ բան, այնուամենայնիւ կայ, ապա միայն ազգային դիմագծի եւ անհատականութեան կորուստն է այդ եղածը: Ազգութիւն չունեցող ժողովուրդը նոյնն է թէ անհատականութիւն չունեցող մարդը: Եւ այս պարագան հիմնաւորուած է պատմականօրէն: Բոլոր այն ժողովուրդները, որ պատմութեան մէջ ստացել եւ պահպանել են առաջատարի դեր, ունեցել են անհատականութիւն եւ այդ անհատականութիւնը ամէնից առաջ արտայայտուել է նրանց ազգային դիմագծով: Լուսաւորութեամբ պայմանաւորուած էին շատ աւելի կարեւոր բաներ: Հէնց օրինակ այն, որ լուսաւորութեան շնորհիւ ազգի մէջ աւելի է ընդգծւում ընկերային կեանքը, աւելի անհրաժեշտ է դառնում ընկերային արդարութիւնը, որպիսիք դեռեւս երազային ստորոգութիւններ են հայ իրականութեան համար: ...Եւ որքան Միքայէլը խորանում էր գրականութեան, լեզուի, ազգային ամփոփ, մէկուսացւած վիճակից դուրս գալու եւ, ամէնից գլխաւորը` լուսաւորութեան խնդիրների մէջ, այնքան աւելի էր յստականում գործողութիւնների ծրագիրը: Ուրեմն, նախ եւ առաջ նա պէտք է Մոսկուայի համալսարան ընդունուէր: Առանց, անշուշտ, հրաժարուելու Լազարեան ճեմարանի մէջ ուսուցչի իր պաշտօնից, որ նրան ապահովում էր աշխատավարձ ու կացարան: Սա, ի հարկէ, խելացի ծրագիր էր: Բայց նա կարծես թէ մոռացել էր, որ հանգիստ հունով ընթացող կեանքը իր համար չէ` բոլորովին: ...Քանի որ Նալբանդեանին խանգարելը Մոսկուայի մէջ ձախողուեց, Մսեր Մսերեանը նրան ուսուցիչ նշանակելու նորալուրը առանց յապաղելու յայտնեց

Նոր Նախիջեւան` Սարգիս Ջալալեանին, պահանջելով, որ գոնէ այնտեղ մի գործնական բան ձեռնարկեն: Շուտով եկաւ նրա նամակի պատասխանը.

Սարգիս Ջալալեանը` Մսեր Մսերեանին, 1953 թ., Նոյեմբեր 17. «Տեղւոյս Մագիստրատը Մոսկուայի ոստիկանութիւնից պահանջել է ստահակ Նալբանդեանին ետ ուղարկել այստեղ: Եւ զարմանում եմ, թէ ինչպէ՛ս է որ Լազարեանները այս անարժանին կարգեցին մատղաշ եւ քնքոյշ մանկանց ուսուցիչ, քանզի նա կ’ապականի նրանց բարոյականութիւնը, մի բան, որ մահից աւելի ծանր է»: Իսկ Նալբանդեանը, իր շուրջ կատարւող այդ անցուդարձից անտեղեակ, ոգեւորուած շարունակում էր փշրել Լազարեան ճեմարանի քարացած աւանդութիւնները: Նա ոչ միայն խօսակցական լեզուով էր վարում դասը, այլեւ Մկրտիչ Էմինի «Ոսկեփորիկ»ների մէջ գրաբարով զետեղուած նիւթերը յանձնարարում էր վերաշարադրել նոր մշակուող գրական հայերէնով: «Հին լեզուն անդարձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին»,— սիրում էր կրկնել Նալբանդեանը: Յետո՞յ ինչ... Ուսերը վեր քաշելով իրար էին նայում դասական լեզուի պաշտպանները, որոնք ընդհանրապէս զուրկ էին ժամանակի զգացողութիւնից եւ իրենց տեսակէտները պաշտպանում էին, վկայակոչելով ոչ միայն դասական լեզուի կուռ կառուցուածքը, դարերի ընթացքին մշակուած ու յղկուած քերականութիւնը, այլեւ գեղեցկութիւնը: Ընդ որում, այսպէս էին ներշնչուած նաեւ աշակերտները, որոնց համար տարօրինակ էր ու անակնկալ` նոր ուսուցչի ամէն մի խօսքը: Իսկ ուսուցիչը համբերութեամբ բացատրում էր, որ նոր, կենդանի, խօսակցական լեզուն զարգանում է ժամանակի հետ: Եւ այն, ինչը ժամանակին ներդաշնակ է, երբէք չի կարող տգեղ լինել: Չէ՞ որ, թէեւ առայժմ չունենալով նոյնքան կուռ կառուցուածք եւ նոյնքան մշակուած քերականութիւն, այնուամենայնիւ, նո՛ր լեզուն է, որ համախմբելո՛ւ, միաբանելո՛ւ, ա՛զգ է դարձնելու հայերին եւ հասարակական կեանքի լարուածութիւն է հաղորդելու նրանց: Միեւնոյն ժամանակ լեզո՛ւն է այն հզօր ուժը, որ կարողանում է պաշտպանել եւ մինչեւ հիմա պաշտպանել է ժողովուրդին պատմութեան մէջ անխուսափելի բոլոր կործանարար հողմերից: Լեզուի դէմ տկար ու անօգնական են եղել բարբարոսների սուինները... Բնութեան մէջ գոյութիւն ունեն այնպիսի ահարկու ուժեր, որպիսիք են ջերմութիւնը, էլեկտրականութիւնը, բայց բարոյական աշխարհի համար բնութեան ստեղծած ամենահզօր ուժը մարդկային լեզուն է: Ուրեմն, լեզուն շատ աւելի խորհուրդ ունի, քան սոսկ գեղեցկութիւնն է: Յիրաւի, միայն լեզուի միջոցով է հնարաւոր մարդու առաջ բանալ իմացական աշխարհի փակ դռները, լեզուն է ամենայն առաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան գլխաւոր միջոցը եւ, վերջապէս, լեզուն է բարոյական ըմբռնումների հիմքը: Դասերի ժամանակ աշխոյժ զրոյց սկսելով, Միքայէլ Նալբանդեանը ջանում էր շարժել աշակերտների հետաքրքրասիրութիւնը եւ օգնել, որպէսզի նրանք ոչ

միայն մտածել սովորեն, այլեւ կարողանան տրամաբանել: — Աշխարհիս երեսին չկայ մի բան, որ բնութեան օրէնքներով չկատարուի,— ասում էր նա:— Այն, ինչը այդպէս չէ` սուտ է: Բայց որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնքներին: ...Մկրտիչ Էմինն ու Մսեր Մսերեանը արտաքուստ կարծես նոյնիսկ անտարբեր էին այս «վնասակար» մտքերի նկատմամբ: Բայց դա չէր նշանակում, թէ նրանք լռելայն հանդուրժում են: Նրանց լռութեան տակ թաքնուած էին պայքարի ամենաճղճիմ միջոցները: Մսերեանը, օրինակ, Նալբանդեանին վարկաբեկող նամակներ ու ամբաստանագրեր էր ուղարկում ամէնատարբեր հասցէներով` Սանկտ Պետերբուրգ, Թիֆլիս, Նոր Նախիջեւան, Էջմիածին, եւ ամենատարբեր մարդկանց` Յովհաննէս Լազարեանին, Յովհաննէս Դէլանեանին, Ալթունեան վարդապետին, Կարէնեանին, Մովսէս քահանայ Սայաթնեանին, Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսին, որոնք պէտք է գոնէ փոքրինչ զսպէին ոչ ոքի հաշուի չառնող ուսուցչին, մինչեւ որ իշխանութիւնները, վերջապէս, միջոցներ ձեռնարկէին: Այդ տարիներին Լազարեան ճեմարանի մէջ Միքայէլ Նալբանդեանին ուսանած աշակերտներից մէկը պատմում է. «Խօսում էր ինքը եւ մեզ էր խօսեցնում: Կարդացածներիս պատմական նիւթը նա լրացնում էր հայոց պատմութիւնից ամբողջ գլուխներ պատմելով, շատ անգամ էլ նիւթից հեռանալով, ուրիշ պատմութիւններ էր անում, որոնք եւս հայկական կեանքին վերաբերելով, շարժում էին մեր հետաքրքրութիւնը եւ մեծ բաւականութիւն պատճառում մեզ: Այսպէս անցնում էին օրերն ու շաբաթները, եւ մեր դասերը աւելի շատ նմանում էին ախորժալի եւ հետաքրքիր զրոյցների, քան թէ մեր սովորական պարապմունքներին: Ես, որ արդէն գրաբարի ճաշակը մասամբ առել էի, մի անգամ հարցրեցի. «Ուսուցիչ, հապա մենք ե՞րբ պիտի քերականութիւն եւ գրաբարի ոճեր սովորենք»: Աշակերտի այս միամիտ հարցը առիթ դարձաւ, որպէսզի ճեմարանի պատերից ներս թնդար Միքայէլ Նալբանդեանի յաջորդ մարտահրաւէրը. — Ոճեր սովորելը ապարդիւն աշխատանք է, իսկ քերականութիւնը սոսկ միջոց է եւ ոչ թէ նպատակ,— յայտարարեց նա:— Մենք պէտք է հայերէն մտածե՛լ սովորենք. ահաւասիկ մեր ուսմունքի գլխաւոր նպատակը:— Եւ բնական է, որ դասն աւարտելուն պէս Միքայէլի` այս ոչ մի առարկութիւն չընդունող կարծիքը տարածուեց ճեմարանով մէկ: «Այդ ժամանակ չհասկացանք նրա ասածի միտքը,— շարունակում է պատմել աշակերտը,— նա էլ ժամանակ չունեցաւ մեզ հասկացնելու, որովհետեւ շուտով ստիպուած եղաւ թողնել ճեմարանի դասերը»: 1854 թուականի Յունուար 23-ին, այսինքն Լազարեան ճեմարանի մէջ ուսուցչութեան պարտականութիւններ ստանձնելուց երեք ու կէս ամիս անց, Մոսկուայի ոստիկանութիւնը ձերբակալեց Միքայէլ Նալբանդեանին, այնուհետեւ նրան հար-

կադրաբար Նոր Նախիջեւանի Մագիստրատի տնօրինութեանը ուղարկելու համար: Ուսուցչի ձերբակալութեան լուրը անմիջապէս տարածուեց ճեմարանով մէկ: Ստեփանոս Նազարեանը աճապարեց գտնել իր վաղեմի բարեկամ Մովսէս քահանայ Ալամխանեանին, եւ երկուսով գնացին ոստիկանատուն: Այստեղ Նալբանդեանն արդէն բացատրութիւն էր տուել, թէ ինքը նախ` չի կարող մեկնել Նոր Նախիջեւան, որովհետեւ հիւանդ է, եւ ապա` պարտաւոր չէ ներկայանալ հոգեւոր իշխանութիւններին, որովհետեւ հոգեւորականի կոչում չունի: Այնպէս որ, Ստեփանոս Նազարեանն ու Մովսէս քահանայ Ալամխանեանը ճիշտ ժամանակին հասան ոստիկանատուն եւ համապատասխան փաստաթղթերով ապացուցեցին, որ Միքայէլը, իսկապէս, հիւանդ է եւ վկայեցին, թէ նա հոգեւորական կոչում չունի: Այնուհետեւ, այդ պատուարժան մարդկանց երաշխաւորութեամբ, ոստիկանութիւնը Միքայէլ Նալբանդեանին ազատեց կալանքից: Ճեմարանի տնօրէն գնդապետ Զելենոյը հոգաբարձուներին տեղեակ պահեց ուսուցչի ձերբակալութեան մասին, միաժամանակ հանգստացնելով նրանց, թէ ճեմարանի վարկն ու հեղինակութիւնը բնաւ չի տուժի, որովհետեւ Նալբանդեանը դեռ չի հաստատուել որպէս դաստիարակ: Առիթից օգտուելով, գնդապետը նաեւ յիշեցնում էր, որ ժամանակին ինքը պատիւ է ունեցել զգուշացնելու` ճեմարանի հոգաբարձուներին տեղեակ պահելով այն անբարենպաստ լուրերը, որոնք հասել էին իր ականջին: Եթէ նոր ուսուցիչը հայոց լեզուի իր գիտելիքներով թերեւս կարող էր օգտակար լինել, բացատրում էր գնդապետը, ապա իր բնաւորութեամբ եւ բարոյական յատկութիւններով` դաստիարակ լինել չէր կարող: Այնպէս որ, գնդապետի համոզումով, չարժէր ցաւել մի այնպիսի մարդու պաշտօնազրկելու համար, որ իր արարքներով ու կասկածելի վարքով վնասում էր ճեմարանին: Բայց հոգաբարձուները նոյնիսկ այս միջադէպից յետոյ էլ առանձնապէս չշտապեցին ուսուցչական պաշտօնից զրկել Նալբանդեանին: Զգալով նրանց այս տրամադրութիւնը, Մսեր Մսերեանը աճապարեց լուրը հասցնել Նոր Նախիջեւան:

Մսեր Մսերեանը` Սարգիս Ջալալեանին, 1854 թ., Փետրուար, Գաղտնի նամակ. «Ստեփանոս Նազարեանը երաշխաւորելով Նալբանդեանին, նոյնպէս եւ սուտ վկայութիւն վերցրեց բժշկից` նրա հիւանդութեան մասին, մինչեւ այսօր արգելք հանդիսանալով Կովկասի փոխարքայի հրամանը կատարելուն: Կամենալով այդ ստահակին ճեմարանի մէջ պահել որպէս ուսուցիչ, չգիտեմ ինչպէս, նա ճարել է հոգեւորական կոչումից ազատուած լինելը հաստատող վկայական: Թէեւ Դէլանեանը շարունակում է պնդել, որ Նալբանդեանին վերստին թոյլ տան ուսուցչութիւն անել, սակայն ճեմարանի կառավարիչը չհամաձայնեց, ասելով, թէ «Չեմ կարող այդպիսի բան անել, մինչեւ չունենամ պատրիարքի գրաւոր համաձայնութիւնը»: Հիմա Նալբան-

դեանը անգործ ու անպաշտօն ապրում է ճեմարանի սենեակներից մէկի մէջ, ստանալով, սակայն, ամսական ռոճիկ»: Միքայէլ Նալբանդեանին ձերբակալելու լուրը տարածուեց նաեւ Մոսկուայի հայկական շրջանակի մէջ: Ու թէեւ ուսուցիչը հիմնաւորել էր իր անկախութիւնը կաթողիկոսական իշխանութիւնից, այնուհանդերձ նրա մասին լուրերը բարենպաստ չէին: Մսեր Մսերեանը հասարակական կարծիք էր բորբոքում, որ եթէ երիտասարդը հովանաւորուի ու չվտարուի Մոսկուայից, ապա դա ամօթալի կը լինի թէ՛ Դէլանեանի, թէ՛ Լազարեանների եւ թէ՛ ճեմարանի համար: Յովհաննէս Լազարեանը մտադիր չէր տեղի տալ: Գոյութիւն ունէր մի պարզ տրամաբանութիւն: Քանի որ Լազարեանների գերդաստանի եւ Ներսէս Աշտարակեցու փոխյարաբերութիւնները լարուած էին, որի պատճառը, ինչպէս արդէն գիտենք, Խաչատուր Լազարեանի աղջիկների պսակի թոյլտուութիւնն էր, ապա պաշտպանելով Միքայէլ Նալբանդեանին, նրանք փաստօրէն ցուցադրում էին իրենց արհամարհանքը հակառակորդ կողմի նկատմամբ: Բայց միեւնոյն ժամանակ, անհրաժեշտ էր պահպանել փոխյարաբերութիւնների դիւանագիտական մակարդակը: Ուստի Յովհաննէս Լազարեանը որոշեց տեղեկանալ այն պատճառներին, որոնք կաթողիկոսին դրդել էին դիմել իշխանութիւններին` առաջնորդարանի նախկին քարտուղարին իր դատաստանին յանձնելու համար: Թէեւ Լազարեանը շատ էր ուզում հաւատարիմ մնալ դիւանագիտական վարուեցողութեանը, բայց չկարողացաւ զսպել Ներսէս կաթողիկոսին խայթելու գայթակղութիւնը.

Յովհաննէս Լազարեանը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, 1854 թ., Փետրուար 12. «Եթէ Նալբանդեանը յիրաւի յանցաւոր է, ապա արդարապէս ենթակայ է պատիժի, իսկ եթէ ոչ, ողորմածագոյն Տէր, ճիշտն ասած, անօրէն բան կը լինի այժմեան սաստիկ ցրտերին վռնդել նրան Թիֆլիս եւ դրանով իսկ մեր ազգի հոգեւորականութեան մասին բամբասանքների առիթ տալ: Գրեցէ՛ք, խնդրեմ, Թիֆլիսի քաղաքական իշխանութիւններին, որպէսզի Նալբանդեանի գործը յանձնեն Մոսկուայի քաղաքական իշխանութիւններին: Այստեղ կը քննեն Նալբանդեանի բարքն ու յանցանքները, եւ եթէ հաստատուեն մեղադրանքները, ապա նա անպայման կը պատժուի եւ, գուցէ, կ’ուղարկուի զինւորութեան կամ Սիբիր կ’աքսորուի: Իսկ եթէ ոչ, սրբազնագոյն Տէր, ապա ձեր խնդրանօք Նորին Պայծառափայլութիւն Կովկասի փոխարքայի հրամանի համաձայն Նալբանդեանին Թիֆլիս ուղարկելը, հաւաստում եմ Ձեզ որդիական հաւատարմութեամբ, անպատշաճ է ազգիս հոգեւորականութեան համար եւ ապօրինի ու հակառակ` Ծերակոյտի տուած վկայականին»: Լազարեանի այս նամակը խորապէս վիրաւորեց Ներսէս կաթողիկոսին եւ նա

պատասխան կոնդակի մէջ չկարողացաւ կամ չուզեց թաքցնել ուղղակի Նիկոլայ Առաջինին դիմելու մտադրութիւնը: Միքայէլ Նալբանդեանի անձի շուրջ աշխոյժ նամակագրութիւն էր շարունակւում նաեւ նրա միւս հակառակորդների միջեւ: Անանիա ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ

Յարութիւն Խալիբեանը` Սարգիս Ջալալեանին, 1854 թ., Մայիս 8. «Այդ Միքայէլ Նալբանդեան չեղածը, ինչպէս իմացանք ականատեսներից, ունենալով օթեւան ու ռոճիկ, դեռեւս ազատ շրջում է Մոսկուայի մէջ ու միայն պաշտօնից է արձակուած: Բայց քանի որ արդէն գրել էիք Մոսկուայի հայազգի երեւելի անձանց, ապա ինձ թւում է, որ պէտք չէ տակաւին լռել եւ անհրաժեշտ է նորից ու նորից գրել, իմանալու ստոյգ պատճառը, թէ ինչո՛ւ է խափանւում կաթողիկոսի եւ տեղի իշխանութիւնների հրամանը, նաեւ պարզելու, թէ ինչո՛ւ է այդ լիրբը ինքնավստահ ու անվրդով»: Սարգիս Ջալալեանը` Յարութիւն Խալիբեանին, 1854 թ., Մայիս 26. «Ձեր նամակն ստացայ: Այն մասին, որ Միքայէլ չեղածը որեւէ նեղութիւն չունեցաւ, արդէն յայտնել եմ նորին վեհափառութեանը: Այդ լիրբ Նալբանդեանը յայտարարել է, թէ կաթողիկոսն իրեն հալածում է Լազարեան գերդաստանի հետ կապուած պսակադրութեան պատճառով»: Այնուամենայնիւ, ազդելով «Մոսկուայի հայազգի երեւելի անձանց»` Լազարեանների վրայ, կարողացան հասկացնել, որ ոչ միայն պատշաճ չէ, այլեւ խիստ վնասակար է կաթողիկոսին ընդդիմանալով, հովանաւորութեան տակ վերցնել անձնապէս ոչինչ չներկայացնող ու յանդուգն երիտասարդին: Մանաւանդ, որ իր ուսուցչական դիրքը հաշուի չառնելով, նա ծաղրական բանաստեղծութիւններ էր գրում պատուարժան մարդկանց ու հոգեւորականների մասին: Այդ բանաստեղծութիւնները տարածուել էին ճեմարանի աշակերտների շրջանակի մէջ եւ, գնդապետ Զելենոյի համոզումով, կարող էին խռովութեան ա-

ռիթ հանդիսանալ: Լազարեանները որոշեցին զիջումներ անել: Միքայէլ Նալբանդեանին վերջնականապէս զրկեցին ուսուցչական պաշտօնից, թէեւ մինչեւ յաջորդ ուսումնական տարին նա շարունակելու էր ռոճիկ ստանալ, ապրել իրեն յատկացրած սենեակի եւ սնուել ճաշարանի մէջ: Ի հարկէ, այս ամէնը չարեաց փոքրագոյնն էր, եւ ճիշտ կը լինէր օգտագործել ժամանակաւոր այս ապահով վիճակը: Նոյնն էր նաեւ Մատթէոս սրբազանի կարծիքը: Նա հաւանութիւն տուեց առաջիկայ Սեպտեմբերին Մոսկուայի համալսարան քննութիւններ յանձնելու Միքայէլի որոշումին: Բայց հակառակորդներին յաջողուեց ոստիկանական հսկողութիւն սահմանել տալ Նալբանդեանի վրայ: Իսկ այս յանգամանքը յղի էր վտանգաւոր անակնկալներով, յատկապէս որ արդէն խօսում էին նրան Սիբիր քշելու ինչինչ ծրագրերի շուրջ: Մատթէոս արքեպիսկոպոսը խիստ անհանգստացած` մի նամակ գրեց Խաչատուր Լազարեանին: Նալբանդեանի մասին ոչ շահեկան լուրերը որեւէ հիմք չունեն, փորձում էր համոզել նա: Այդ լուրերը յօրինում եւ չարամտօրէն տարածում են թշնամիները: Եւ, քանի որ ոստիկանութեանն էլ շարունակ դրդում են երիտասարդութեան դէմ, ապա Վեհապետեան սրբազանը խնդրում էր վկայական տալ այն մասին, թէ Միքայէլը հաստատուած է եղել ուսուցչական պաշտօնին: Ձերբակալութեան փորձը կրկընուելու պարագային Միքայէլը պաշտպանուելու հնարաւորութիւն կ’ունենար այդ վկայականով: «Ճեմարանի պարոն տնօրէնը,— շարունակում էր սրբազանը,— ենթարկուել է Նալբանդեանի թշնամիների յերիւրանքներին, տրամադրւել է նրա նկատմամբ եւ չի կամենում վերադարձնել նրան` ճեմարանի մէջ ունեցած նախկին պաշտօնին: Ինքը` Նալբանդեանը եւս, չի կամենում շարունակել ուսուցչական աշխատանքը: Եւ ես արդէն իմ կողմից հաւանութիւն եմ տուել Մոսկուայի համալսարանի բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ ուսանելու նրա որոշումին»: «Ճակատագրի բերումով ինձ վիճակուել էր բնակութիւն հաստատել հիւսիսում,— մի քանի տարի անց վերապրելով այդ օրերի գրեթէ անմխիթար իր վիճակը, «Յիշատակարան»ի մէջ գրելու էր Նալբանդեանը»,— Ի՛նչ անսիրելի ներդաշնակութիւն, եղանակի անախորժութիւն, ֆիզիկական տկարութիւն, տան անպիտանութիւն, մելամաղձութիւն, այս ամէնին աւելացրու նաեւ մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ կը տեսնես այն ամէնը, որի մէջ կամ ինչպէս ապրում եմ ես»: Բայց նա բախտից դժգոհելու առիթ չունէր եւ, ճիշտն ասած, չէր էլ դժգոհում: Որովհետեւ նա այն մարդկանցից էր, որոնց համար, ինչպէս ասւել է` «melius non incipient, quam desinent»— «դիւրին է չսկսել, քան ճամբակէսին կանգնելը*»: Նա չէր ընտրել դիւրին ճանապարհ: Ուստի եւ` ինչպէ՞ս կանգնէր ճամբակէսին:

ԱԶԱՏ ՈՒՆԿՆԴԻՐԸ

Եւ ծանիջիք զճշմարտութիւնն, եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ: ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ, Ը 32 * Մեր յոյսը սակայն մեր վրայ լինի, Այսինքն ազգի մեր ընդհանրութեան... Այսպէս թէ միայն կայ ճար փրկութեան: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Սիրեցեք ազատութիւնը, նոյնիսկ նրա բոլոր անյարմարութիւններով հանդերձ: Ալեքսանդր ԳԵՐՑԷՆ Համալսարանի ընդունելութեան քննութիւնները Միքայէլ Նալբանդեանը անյաջող յանձնեց: Յաջորդ անախորժութիւնը ճեմարանի մէջ զբաղեցրած կացարանը եօթն օրուայ ընթացքին ազատելու հրամանն էր: Գնդապետ Զելենոյն ասում էր, թէ նա դեռ պէտք է շնորհակալ լինի, որ առանց որեւէ պարտականութեան, ութ ամիս շարունակ ունեցել է թէ՛ ռոճիկ եւ թէ՛ օթեւան: Նալբանդեանի վիճակը նորից ծանրանում էր այնքանով, որ գնդապետը արդէն հասկանալի պատճառներով, չէր ուզում վկայական տալ` Մոսկուա ապրելու իրաւունքն ունենալու համար: Լազարեանների վերջին օգնութիւնն այն եղաւ, որ նրանց միջնորդութեամբ ու խնդրանքով համալսարանի տնօրինութիւնը Միքայէլին թոյլ տուեց մասնակցել բժշկագիտական մասնաբաժնի դասախօսութիւններին որպէս ազատ ունկնդիր: Թէեւ սոսկ ազատ ունկնդիր լինելը հեռու էր այն ծրագրերից, որ փայփայում էր Նալբանդեանը, սակայն, դրանով նա հնարաւորութիւն էր ստանալու ապրել Մոսկուայի մէջ եւ, յամենայն դէպս, շարունակել ուսումնառութիւնը: Այս օրերից հազիւ տասը տարի անց Միքայէլ Նալբանդեանը կարօտի անսահման մի զգացումով իր նամակներից մէկի մէջ կը գրի ուսանողական ընկերոջը. «Յիշո՞ւմ ես անցեալը, երբ ընկերական ջերմ շրջանի մէջ գիշերներ էինք լուսացնում. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմապաթոլոգիական եւ ֆիզիկո-բժշկական հաւաքոյթները, գրքերը, տետրակները, զրոյցները, եւ որպէս այս ամէնի անհրաժեշտ յատկանիշներ` շշերն ու բաժակները: Ճիշտ է ասում Շիլլերը*, թէ` «Կեանքի մայիսը ծաղկում է մէկ անգամ»: Մեզ համար այլեւս անդառնալի են աւիւնով ու յոյսերով լի այն երջանիկ օրերը»: Յիրաւի, համալսարանի մէջ որպէս ազատ ունկնդիր ուսանելու այդ մի քանի տարիները Նալբանդեանի կարճատեւ ու զրկանքներով լի կեանքի լաւագոյն, ինչ որ չափով նոյնիսկ անհոգ շրջանն էր: Չնայած հնարաւորութիւնները համեստ

էին, ապրուստի միջոցներ չունէր եւ ապաւինած էր հարազատների նիւթական օժանդակութեան, չնայած վատառողջ էր եւ ենթարկւում էր հակառակորդների հետեւողական հալածանքին, այնուհանդերձ, նա անտրտունջ պայքարում էր այն բոլոր արգելքները վերացնելու համար, որոնք կարող էին խանգարել ուզածի պէս ապրելուն: Ուսանողական տարիներն ասես մի երկրորդ մանկութեան շրջան լինեն մարդու համար: Եւ, հաւանաբար, պատահական չէ, որ հասուն տարիքին մարդ միշտ էլ սրտի թրթիռով է յիշում մէկ` մանկութիւնը, երբ ամէն քայլափոխի ու ամէն օր յայտնա գործութիւն էր կատարում, ճանաչելով իր «Ես»ը, մէկ էլ ուսանողական շրջանը, երբ վերսկսւում են ճանաչումի բացառիկ պահերը, բայց այս անգամ արդէն ճանաչում ես հասարակութիւնը, հասարակական կեանքը եւ նրա օրինաչափութիւնները, որոնց նկատմամբ, ինչո՛ւ չէ, նաեւ իր ներգործութիւնը կարող է ունենալ քո երբեմնի յայտնագործած «Ես»ը: Բայց նոյնիսկ առերեւոյթ էլ ուսանողական «անհոգութիւն»ը նման է մանկութեանը: Եւ այս առումով Միքայէլը բացառութիւն չէր: Թէեւ տարիներ էին անցել այն ժամանակներից, երբ դպրոցական ընկերների հետ զուարճալի խաղեր էր յօրինում, կատակում էր, ընկերների թուլութիւնները ծաղրող սրամիտ քառեակներ յօրինում, ու հիմա էլ, երբ տուն ուղարկած նամակների մէջ ծնողներին հաճելի հպարտութիւն պատճառելու համար կարող էր գրել իր հասցէն այսպէս. «Մոսկուայի կայսերական համալսարանի Նորին ազնուութիւն ուսանող Միքայէլ Ղազարեան պարոն Նալբանդեանցին, Ստոլեշնիկով նրբանցք, պարոն Լեվէյի տուն», այնուհանդերձ նա շարունակում էր մնալ նախկին մանուկը, որի սրամիտ, երբեմն կծու կատակները յաճախ փոխւում էին համարձակ արկածախնդրութեան: Իսկ երբ, Աստուած մի արասցէ, առիթ էր լինում հանդիպել հակառակորդի, որպիսիք, ինչպէս արդէն բազմիցս համոզուեցինք, անպակաս էին նրա շուրջ, ապա երբէք չէր զլանում ծանակել, սրտանց ուրախանալով եւ ուրախացնելով ընկերներին: Մոսկովեան այդ տարիներից նրա ընկերների յիշողութեան մէջ մնացել էր իր համարձակութեամբ եւ սրամտութեամբ արտառոց մի խաղ, որ Միքայէլ Նալբանդեանը բերել էր Մսեր մագիստրոս Մսերեանի գլխին: ...Որտեղից որտեղ Նալբանդեանի ականջով ընկել էր, որ Մսերեանը մեծ տպաքանակով «Քրիստոնէական» է հրատարակել, բայց չի կարողանում վաճառել: Մովսէս քահանայ Ալամխանեանը, որ ոչ հեռու անցեալին ոստիկանութեանը երաշխաւորել էր Նալբանդեանին կալանքից ազատելու համար, ապրում էր Մսերի տան դիմաց: Ընտրելով մի այնպիսի երեկոյ, երբ Մսերի տանը շատ հիւրեր էին հաւաքուել, Միքայէլը իր մտերիմ ընկերոջ` Անանիա Սուլթանշահի* հետ, որ նոյնպէս սովորում էր բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ, մարզիկի նեղ վարտիքներ ու երկար պոչերով ֆրակներ հագած եւ անճոռնի գլխարկներ դրած, բախեցին մագիստրոսի տան դուռը, ասելով թէ` եկել են «Քրիստոնէական» գնելու:

Ուրախացած տնեցիները այդ տարօրինակ գնորդներին սուսիկ առաջնորդեցին դէպի տանտիրոջ առանձնասենեակ: Բայց հիւրերը նկատեցին նեղ վարտիքներով ու ֆրակներով մարդկանց, որոնցից մէկի ուսին էլ չգիտես ինչո՛ւ խոշոր մի տոպրակ կար, ու սկսեցին անզուսպ քրքջալ, անյարմար վիճակի մէջ դնելով տանտիրոջը: Գրիգոր ՍԱԼԹԻԿԵԱՆ

Առանձնասենեակի մէջ Միքայէլը սեղանին դրեց ուսի տոպրակը, որ, ինչպէս պարզուեց, լիքն էր պղնձադրամներով, եւ խնդրեց, որ Մսերը գումարը հաշուի: Տանտէրը, որ աւելի ոգեւորուած էր յաճախորդների անսպասելի յայտնութեամբ եւ առանձնապէս ուշադրութիւն չէր դարձրել նրանց տարօրինակ արտաքինին, չդիմանալով գայթակղութեան, մօտ քաշեց աթոռը եւ սկսեց համրել պղնձադրամները: Մինչ Մսերեանը հաշիւը չկորցնելու համար խորասուզուած համրում էր, նախ հիւրերը, եւ ապա տանտիկինը, գլխի ընկան, որ խեղկատակի հագուստներով անծանօթները եկել են պատուարժան մագիստրոսին պարզապէս ծաղրելու նպատակով: Տանտիկինը չդիմացաւ: Ճանկելով ձեռքն ընկած փայտը` յարձակուեց անծանօթների վրայ: Միքայէլն ու Անանիան անճոռնի ցատկեր անելով, նոյնիսկ իրենց փախուստը դարձնելով կատարեալ զաւեշտ, դուրս նետուեցին տնից: Երբ տանտիկինն ու տանտէրը նրանց հալածելով, ելան փողոց, շփոթուած մեխւեցին հէնց դռների մէջ, որովհետեւ Մովսէս քահանայի տան պատուհաններից լսւեց ուրախ մի քրքիջ: Միքայէլի ու Անանիայի ընկերները, որ հրաւիրուել էին ականատես լինել այս խաղին, պատուհաններից կախուած կոտորւում էին ծիծաղից: Անշուշտ, ուսանողական կեանքը միայն զուարճութիւնների եւ ուրախ հաւաքոյթների անվերջանալի շարան չէ, չնայած ամենալուրջ եւ յուզող խնդիրների

շուրջ ծնուող վիճաբանութիւններն ու ասուլիսները լինում են ճիշտ այդպիսի հաւաքոյթների ընթացքին: Գաղտնիքն այն է, որ ուսանողութիւնը ամէն տեղ, բոլոր վիճակների եւ ամէն բանի մէջ մեծահոգի է ու անմիջական: Նա` ուսանողութիւնը, այդպիսին էր նոյնիսկ «մռայլ եօթնամեակ»ի` ճնշումների ու արգելքների այդ տարիներին, երբ ծանր հետեւանքներ կարող էին ունենալ ոչ միայն ազատամտութիւնը, այլեւ սովորական հետաքրքրասիրութիւնը դասընթացի առարկայի նկատմամբ: Իսկ այն ժամանակ, երբ Միքայէլ Նալբանդեանը արդէն յաճախում էր բժշկագիտական մասնաբաժնի դասախօսութիւններին, խստացումներն այնքան էին սաստկացել, որ ընդհանրապէս չէին խրախուսւում ուսանողների մէջ զարգացնել որոնում ներ կատարելու ձգտումը, յայտնագործութիւններ անելու բերկրանքը եւ մասնագիտութեան նկատմամբ ստեղծագործական մօտեցումը: Սերգէյ Բոտկինը*, որի հետ բարեկամական յարաբերութիւններ ունէր Միքայէլ Նալբանդեանը բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ սովորելիս, այդ տարիների մասին պատմում է. «Ուսուցչապետերից շատերը ուսանել էին Գերմանիա եւ աւելի կամ պակաս հմտութեամբ մեզ էին հաղորդում իրենց ձեռք բերած գիտելիքները: Մենք փութաջանօրէն լսում էինք նրանց եւ դասընթացն աւարտելուց յետոյ ինքներս մեզ համարում էինք պատրաստի բժիշկներ, որոնք պատրաստի պատասխաններ ունէին կեանքի մէջ ծառացող ամէն մի հարցի համար: Կասկած չկայ, որ դասընթացները այս կերպ աւարտողներից դժուար էր ապագայ հետազօտողներ ակնկալել: Մեր ապագան խորտակում էր բժշկագիտական մե՛ր իսկ դպրոցը, որ գիտելիքները հրա հանգուող ճշմարտութիւնների ձեւով էր դասաւանդում, չբորբոքելով այն հարցասիրութիւնը, որ պայմանաւորելու էր մեր ապագայ զարգացումը»: Բայց համալսարանի մէջ դասաւանդում էին նաեւ այնպիսի լայնախոհ գիտնականներ, որպիսիք էին Կարլ Ռուլիէն*, Ֆէոդոր Ինոզեմցեւը*, Իվան Գլեբովը*, Պաւէլ Պիկուլինը*, Մատվէյ Մուդրովը* Ալեքսէյ Պոլունինը*: Հէնց նրանցից էլ Միքայէլ Նալբանդեանն ստացաւ «մարդկութեան ընդհանուր լոյսից իւր բաժին մի քանի ճառագայթ»: Մինչ այդ, Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի դպրոցի մէջ, եւ ապա ինքնուրոյն` նա սովորել էր լեզուներ, խորացել պատմութեան, աշխարհագրութեան մէջ: Հիմա ուսումնասիրում էր բնական գիտութիւններ, որոնք զարմանալիօրէն ընդարձակում էին իմացութեան սահմանները, նպաստում էին ընդհանուր մտաւոր զարգացումին եւ ամէնից կարեւորը` սովորեցնում էին մտածողութեան մեթոդ: Ալեքսէյ Պոլունինը, օրինակ, դասաւանդում էր ախտաբանական կազմախօսութիւն: Մի գիտութիւն, որ սկզբնաւորուել էր տասնութերորդ դարի վերջերին եւ որի շնորհիւ բժշկութիւնը ստանում էր տարբեր հիւանդութիւնների էութիւնը հասկանա լուն օգնող փաստական նոր տուեալներ: Ֆէոդոր Ինոզեմցեւը վարում էր գործնական վիրահատութեան ամբիոնը: Մասնագիտական հարցերից զատ,

նրան յուզում էին բարոյական խնդիրները: «Գիտութեան մէջ մարդու ազնուութիւնը անբաժան է կեանքի մէջ ունեցած ազնուութիւնից,— դասախօսութիւնների ընթացքին սիրում էր կրկնել նա:— Ով գիտութիւնը դիտում է որպէս կթան կով` ոչ թէ ազնիւ սպասաւոր է, այլ վաճառական, որ գիտութեան սուրբ անունը դարձնում է առեւտրական արհեստ»: Լուսաւորութիւնը եւ գիտութիւնը մարդկանց ծառայելու փոխարէն կարող էին դառնալ կատարեալ չարիք, կարող էին կործանել ոչ միայն առանձին մարդկանց, այլեւ հասարակութեանը, ժողովուրդին, եթէ մոռացուէին մարդասիրութեան նախահիմքերը, եթէ արհամարհուեր այն իմաստուն դասը, թէ` «Ուժեղի իսկական ուժը նրա բարութիւնն է»: Համեմատական կազմախօսութեան եւ բնախօսութեան դասախօսութիւնները կարդում էր Իվան Գլեբովը, որ շարունակ ներշնչում էր, թէ «առանց բնախօսութեան` բժշկութիւնը դառնում է աչքակապութիւն»: «Սովորելու, գրելու եւ կարդալու շատ բաներ ունեմ,— եղբօրը` Ղազարոսին ուղարկած մի նամակի մէջ գրել էր Նալբանդեանը,— բժշկութիւնը բերբերութիւն1 չէ, որ մէկ ամանով սիւլլուկը2 շալկէ ու երթայ»: Կարլ Ռուլիէն դասաւանդում էր կենդանաբանութիւն: Նա բազմակողմանի զարգացած գիտնական էր, եւ կենդանաբանութեան առարկան մատուցում էր երկրաբանութեան ու հնէաբանութեան հենքի վրայ: Այդ տարիներին Մոսկուայի մէջ նոր էր ստեղծուել «Կենդանիների եւ բոյսերի օդընտելացումի ընկերութիւնը», որ գլխաւորում էր նա: Ուսանողներին նա ամէն կերպ ջանում էր հետաքրքրութիւն ներշնչել բուսաբանութեան ու կենդանաբանութեան գործնական աշխատանքների նկատմամբ: Եւ նրա ջանքերը զուր չէին անցնում: Ռուլիէյի ժրաջան աշակերտներից մէկն էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որ հետագային, Պետրոպավլովեան բերդի մենախցի մէջ, տեղեկանալով, որ Մոսկուայի մէջ կենդանաբանական այգի է արդէն բացուել, կը գրի. «Շատ ուրախ եմ կենդանաբանական այգին բացուելու համար, մանաւանդ, որ նրա հիմքի վրայ դրուած է գործնական նպատակ, որ զարմանալիօրէն գիտութիւնը մօտեցնում է հասարակութեանը, եւ ընդհակառակը: Կիրառական կենդանաբանութիւնը եւ բուսաբանութիւնը առաջիկային մեծ ապագայ ունեն: Մարդը իր կենցաղը չի կարող բարելաւել, քանի դեռ հասու չի դարձել բնութեան գաղտնիքներին: Եւ ամէն անգամ, երբ որեւէ բան եմ լսում օդընտելացումի մասին, տխրում եմ, որովհետեւ Ռուլիէն, որ օդընտելացումի հիմքը դրեց եւ գրեթէ առանց որեւէ օգնութեան, աղքատիկ միջոցներով հրատարակեց «Բնական գիտութիւնների բանբեր»ը, զբաղուելով կենդանիների, ապա նաեւ բոյսերի օդընտելացումով, այլեւս չկայ: Որքա՜ն կը հրճուէր նա, տեսնելով իր անխոնջ ջանքերի այս վիթխարի յաջողութիւնը: Ինձ թւում է, թէ նա զօր ու գիշեր կենդանաբանական 1

Վարսավիր (թուրք.): Տզրուկ (թուրք): Ժամանակին վարսավիրները զբաղւում էին նաեւ բժըշ-կութեամբ՝ արիւն բաց թողնելով եւ տզրուկ կպցնելով, որ օգնում էր արեան գերճնշումը կանոնաւորելուն : 2

այգուց դուրս չէր գայ»: Ուսանողները ուսումնասիրում էին մասնագէտների գիտական աշխատութիւնները, որոնք պարունակում էին կենսափորձից եկած բազմաթիւ հետաքըրքիր մտքեր ու օրինաչափութիւններ: Պաւէլ Պիկուլինը, որ բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ գործնական աշխատանքներն էր անցկացնում, ամէն առիթով նրանց ուշադրութիւնը հրաւիրում էր նշանաւոր թերապեւտ Մատուէյ Մուդրովի խորհուրդներին: Բժշկութիւնը միայն հիւանդութիւնը ապաքինելը չէ,— սովորեցնում էր Մուդրովը:— Բժիշկը ամէնից առաջ պէտք է ճանաչի հիւանդին, գտնի նրա մարմինը տկարացնող պատճառները, հասկանայ հիւանդութեան ամբողջ ընդգրկումը... Ես ձեզ հակիրճ ու պարզ կ’ասեմ. Բժշկութիւնը հէնց իրեն` հիւանդի՛ն ապաքինելն է: Ահաւասիկ, իմ արուեստի ամբողջ գաղտնիքը»: Հիւանդին ապաքինելը եւ ո՛չ թէ ցաւն ամոքելը կամ մարմնի տկար մասը բուժելը: Որովհետեւ ի՞նչ օգուտ այս կամ այն հիւանդ տեղը բուժելուց, երբ չեն բացայայտուած տկարութեան պատճառները, որոնք կարող են նորից ու նորից գլուխ բարձ րացնել: Ընդամէնը մի քանի տարի անց իր «Յիշատակարանի» եւ բազմաթիւ հրապարակախօսական յօդուածների մէջ Միքայէլ Նալբանդեանը միտքն աւելի պատկերաւոր դարձնելու նպատակով օրինակներ է բերելու բժշկագիտութիւնից: Երբ, ասենք, նրան մեղադրեն ազգը չսիրելու մէջ այն պատճառով, որ անխնայ բացայայտում է ազգի թերութիւնները, պակասութիւնները, արատները, ապա Նալբանդեանը կատարեալ հանգստութեամբ ու անվրդովութեամբ պատասխանելու է. «Հայհոյանքը որ բխում է հայերի սրտերից եւ ի յայտ է գալիս հայ մամուլի մէջ, մենք համեմատում ենք այն նեխած շարաւի հետ, որ դարեր շարունակ կուտակուել է հայկական հիւանդ կազմուածքի մէջ: Մարդասէր վիրաբոյժը բարկանալու տեղ չունի, եթէ մահացու խոցը կամ ուռուցքը կտրելիս, արիւն ու թարախ է զարկում այնտեղից նրա երեսին: Վիրաբոյժի խորհուրդն է հիւանդի մարմնից դուրս բերել այդ ապականութիւնը»: Կամ. «Մեր ազգի խոցերը եւ ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը` ազգը չի կամենում խոստովանել իւր հիւանդութիւնը. նա փախչում է բժշկից»: Եւ ապա. «Ինչո՞ւ խաւարի վարագոյրով ծածկենք մեր վերքերը, որոնք տարիներ շարունակ թաքուն մնալով բժիշկներից, այժմ կարօտ են վիրաբուժական խոշոր միջամտութիւնների... Մեր քարոզած ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ միջոցն է փտած ու ճարակած խոցը առողջ մասերից բաժանելու եւ հեռացնելու համար»: Այսպիսի մտածողութեամբ, թւում է, Միքայէլ Նալբանդեանը նոյն տարիներին, երբ դասախօսութիւններ էր լսում բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ, երբ ուսումնասիրում էր նշանաւոր մասնագէտների աշխատութիւնները, երբ խորանում էր Մատուէյ Մուդրովի` կենսափորձից ծնուած եզրակացութիւնների մէջ, հաւանաբար, պէտք է բժշկութիւնից դէպի հասարակական երեւոյթները անցնող նմանութիւններ կատարէր: Եթէ տեղային բուժումը չի կարող ապաքինել հիւանդ մարմինը, եւ դրա համար

անհրաժեշտ է պատճառները յայտնաբերելով, «հիւանդին ճանաչելով»` բուժել ամէնից առաջ հիւանդին, ապա նոյնը չի՞ կարելի արդեօք խորհուրդ տալ հասարակական ոլորտի համար: Եւ եթէ կարելի է, ապա մի՞թէ ուսանողական նստարանին նստած այդ ժամանակներին էլ Միքայէլ Նալբանդեանի մէջ բոյն չեն դրել ընդհանրապէ՛ս հասարակութիւնը բուժելու մասին առայժմ թէկուզ աղօտ եզրահանգումները: Եւ եթէ վերանում է առանձին խոցերը բուժելու տարբերակը որպէս թերի ապաքինում, ապա չի՞ նշանակում, թէ հասարակութիւնը կարելի է առողջացնել միայն յեղափոխութեան միջոցով: Հրապուրիչ էին բռնատիրութիւնները տապալելու եւ փոխարէնը, առանց հապաղելու` ազատութիւն եւ հաւասարութիւն հաստատելու գաղափարները, որոնք հնարաւոր էին գտնում «երկրային դրախտ»ի գոյութիւնը` աշխարհի նիւթականութեան հողի վրայ: Յեղափոխական այս տրամադրութիւնները ռուսական իրականութեան մէջ յայտնուել էին եւրոպական կեանքից: Երիտասարդները ոգեւորուած էին: Նրանք արդէն գտել էին իրենց ապրելու իմաստը: Հանդիպումներով, ասուլիսներով եւ նոյնիսկ գաղտնի հաւաքներով յագեցած այդ շրջանին էր, որ Միքայէլը հասարակութիւնը ապաքինելու ուրիշ միջոց չէր գըտնում: Թերեւս, չէր էլ որոնում: Եւ մտքովն էլ չէր անցնում, թէ մի քանի տարի անց բոլորովին այլ հայեացք է ունենալու երիտասարդական այս տարիների իր խանդավառութեան նկատմամբ: Բնական ու բժշկական մասնաբաժինների մէջ խմորուող յեղափոխական տրամադրութիւնների մթնոլորտի մէջ Միքայէլը մտորում էր. «Զարմանալի ժամանակ է մեր ժամանակը: Ասես թէ այս փոփոխութիւնները արդէն սկսւել են, ասես թէ արեւը մի քիչ փոքրացել է աշխարհիս վրայ, մի քիչ մեղմացած են թւում կործանարար փոթորիկների ընթացքն ու պոռթկումները»: Եթէ Միքայէլ Նալբանդեանին այնպէս էլ չվիճակուեց զբաղուել բժշկութեամբ, ապա դրա հիմնական պատճառը հազիւ թէ ազատ ունկնդրի նրա վիճակն էր: Բանն այն է, որ բացի «սովորելուց եւ կարդալուց», ինչպէս բացատրել էր Ղազարոս եղբօրն ուղարկած նամակի մէջ, նա զբաղուած էր գրելով: Բժշկագիտական մասնաբաժնի ուսանողների շրջանակը առանձին մի հակում ունէր դէպի գրականութիւնն ու գեղեցիկ արուեստները: Իսկ Միքայէլին շնորհաշատութիւն տրուած էր ի վերուստ: Նոյն տարիներին բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ Սերգէյ Բոտկինի համակուրսեցին էր Նիկոլայ Բելոգոլովին, որ ընկերու թիւն էր անում բժիշկ Գէորգ Ախվերդեանի* հետ եւ նրա միջոցով էլ շփւում էր Մոսկուայի հայ երիտասարդութեանը: Համալսարանն աւարտելուց յետոյ Բելոգոլովին իրեն նուիրեց բժշկութեան եւ տարիներ անց արդէն համբաւ ունեցող մասնագէտ էր: Բայց ուսանողական տարիներին յաճախ էր յայտնւում Գրոբոստովի պանդոկ` գրական ամսագրեր կարդալու:

Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանի հիմնադիրը` Յովակիմ ԼԱԶԱՐԵԱՆ

:

Գրոբոստովի պանդոկը ուսանողների սիրելի վայրն էր: Նրանք գրեթէ ամէն օր մի բաժակ թէյ ու տասը կոպէկանոց թխուածք վերցնելով, նստում էին պանդոկի սրահի մէջ, ծխամորճ էին ծխում եւ բարձրաձայն կարդում ու քննարկում էին նոր լոյս տեսած «Սովրեմեննիկ», «Օտեչեստվեննիե Զապիսկի»* հանդէսները... Հէնց Գրոբոստովի պանդոկի մէջ էլ արտագրում եւ իրար էին փոխանցում Պուշկինի*, Ռիլէեւի*, Պոլեժաեւի* արգելուած բանաստեղծութիւնները, Չաադաեւի* նամակները, Լոնդոնի քարոզիչների ուղերձները: Գաղտնի գրականութեան այս նմուշները, որոնք քիչ էին ու աղքատիկ, այնուհանդերձ, արթնացնում էին երիտասարդութեան միտքը հեռուհեռաւոր թուացող բոլորովին այլ ոլորտների հասկացութիւնների մասին: Բայց հազուադէպ էր պատահում, որ ազատասիրութիւնը ինչ որ աղօտ ու տարտամ ցանկութիւններից աւելի առաջ գնար: Այդ բացառութիւններից մէկն էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որի էութեան մէջ ազատութեան գաղափարները ծնում էին ոչ թէ տարտամ ցանկութիւններ, այլ արձագանգուելով նրա հոգու մէջ, պահանջում էին արտայայտութեան որոշակի ձեւ, թելադ րում էին գործելու անհրաժեշտութիւն: Բայց ինչպէ՞ս գործել... Ինչի՞ց սկսել... Չլուծուած խնդիրները շատ էին: Պայքարելու ճակատները` բազմաթիւ: Անհրաժեշտ էր լուսաւորել ժողովուրդին, որպէսզի հնարաւոր լինէր ազգային ինքնագիտակցութիւն ու ազգի միասնութիւն: Լուսաւորութեան համար հարկաւոր էր մշակել նոր գրական լեզուն: Եւ որպէսզի մինչեւ սեփականն ունենալը, օտարի լուսաւորութիւնը չխեղդի ազգային ճշմարիտ արժէքները, հարկաւոր էր ազգային բարոյական ուժ եւ կորով: Իսկ դա էլ իր հերթին պահանջում էր ազգային կեանքից կտրելհեռացնել թարախի պալարներն ու մահաբեր խոցերը... Եւ, այսպէս, որպէս անվերջանալի մի շղթայ,

ձգւում էին առաջնահերթ լուծումներ պահանջող խնդիրները: Գործելու կերպը կամ, աւելի ճիշտ, այն հարցի պատասխանը, թէ ինչի՛ց պէտք է սկսել, յուշում էր Գերցէնը իր մի ուղերձով, որ լոյս էր տեսել նաեւ լեհերէն ու ֆրանսերէն:

«Ինչո՞ւ ենք լռում: Մի՞թէ ասելու ոչինչ չունենք,— գրում էր Գերցէնը:— Կամ մի՞թէ լռում ենք, որովհետեւ չենք համարձակւում խօսել... Բա՛ց, ազա՛տ խօսքը` մեծ բան է. առանց ազատ խօսքի չկայ ազատ մարդ: Ի զուր չէ, որ յանուն ազատ խօսքի` մարդիկ իրենց կեանքն են զոհաբերում, լքում են հայրենիքը, թողնում են իրենց ունեցուածքը: Բաց ու ազատ խօսք` նշանակում է անցնել գործի: Ես իմ կեանքը անցկացրել եմ մի երկրի մէջ, որտեղ հրաշալի սովորեցնում են պերճախօս լռել եւ որտեղ, անշուշտ, հնարաւոր չէ ազատ խօսել»: Ազա՛տ խօսք եւ ոչ թէ պերճախօս լռութիւն. այս զարմանալիօրէն պարզ ճշմարտութիւնը դարձաւ Միքայէլ Նալբանդեանի գործունէութեան հիմնական խթանողը: Համալսարանական ընկերների շրջանակի մէջ լինելը, ռուսական միջավայրի հետ ունեցած շփումները աննկատելի չմնացին ոչ Մոսկուայի հայերի եւ ոչ էլ նորնախիջեւանցի հայրենակիցների աչքից: Մէկ ուրիշի նկատմամբ նրանք հազիւ թէ որեւէ հետաքրքրութիւն ցուցաբերէին: Բայց Միքայէլի պարագան ուրիշ էր: Նախիջեւանեան նրա հեղինակութեանը գումարուել էր մոսկովեան համբաւը: Բոլորին յայտնի էր նրա ուսեալ եւ գիտուն լինելը, համարձակութիւնն ու արդարամտութիւնը... Ուստի տարօրինակ էր թւում Միքայէլի մէկուսանալը հայկական շրջանակից: Ո՞վ գիտէ, գուցէ նաեւ անհանգստանում են: Եւ անհանգստացողները սովորական, պարզ մարդիկ էին, որոնք երբէք չէին ուզենայ կորցնել իրենց խորհրդատուին ու պաշտ պանին: Յամենայն դէպս, նուազ ուշադրութեան արժանանալով առաջնորդարանի երբեմնի քարտուղարի կողմից, հայրենակիցները կատարում էին մի եզրակացութիւն, թէ Միքայէլը հայի նկատմամբ այլեւս սէր չունի: Տնեցիներն էլ այդ լուրերն առնելով, իրենց հերթին էին անհանգստանում: Ու Մոսկուա էին հասնում կշտամբանքով լի նամակներ, որոնք օտարութեան մէջ գտնուող Միքայէլին սփոփելու եւ ջերմացնելու փոխարէն, «նորնոր խոցերով էին ծակում սիրտը»: Միքայէլը ջանում էր կարեւորութիւն չտալ այդ կշտամբանքներին, որոնք, սակայն, կարծես վերջ չունէին: Նա դառնացած ու վիրաւորուած` փորձում էր հարազատներին հասկացնել, որ եթէ դոյզն ինչ ճանաչում են իրեն, ապա պէտք չէ հաւատ ընծայեն այն լուրերին, թէ ինքը «սէր չունի հայի վրայ»: Նա մեծ ամօթ էր համարում, որ եղբայրները «օտարի աչքով են իրեն ճանաչում»: «Եղբայր,— գրում էր նա Ղազարոսին,— եթէ խնդիրը սիրելուն հասնի, ապա

քեզ պարզ ասում եմ` երանի եւ հազար երանի, եթէ ամէն մարդ ունենար այնքան մաքուր սէր, որքան կայ իմ սրտի մէջ ոչ միայն իմ ծնողաց, եղբայրներիս ու ազգականներիս նկատմամբ, այլեւ օտարների, որոնք բարի սիրտ ունեն»: Ի դէպ, ինչպէս դեռ ուրիշ առիթներ էլ կ’ունենանք համոզւելու, իրեն ազգասիրութիւն եւ հայրենասիրութիւն սովորեցնողների պակաս նա երբէք չի ունեցել: Նրանք սնկերի պէս բուսել են բոլոր այն դէպքերում, երբ չկարողանալով որեւէ կերպ վարկաբեկել Միքայէլին, սկսել են մեղադրել ազգը չսիրելու մէջ հէնց թէկուզ այն փաստարկով, թէ «ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում է ազգի պակասութիւնները եւ ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապուած է ազգային ամօթի հանդիմանութիւնը, ապա` չի՛ք լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը»: Ուստի նա մի օր էլ պէտք է յուսահատ գոչէր. «Ո՜վ նախախնամութիւն, ինչո՞ւ վառեցիր, բորբոքեցիր իմ մէջ ազգասիրութեան անշէջ կրակը, ինչո՞ւ այդպէս անգթաբար պատժեցիր ինձ` բորբոքելով այն, որ իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը ջերմացնելու փոխարէն, խորովում է իմ ներսը»... Եւ Միքայէլը անկեղծ էր ու իրաւացի: Չնայած դրան, այնուհանդերձ, թէկուզ եւ խեղդելով իր վիրաւորանքը, փորձում էր նաեւ բացատրել, թէ ինչո՛ւ է մեկուսացել. «Ես չեմ կարող ամէն օր բոլորի հետ հանդիպել: Ես բան ու գործի տէր մարդ եմ, առաւօտից մինչեւ ժամը երկուսը լինում եմ համալսարանի մէջ, յետոյ նըստում եմ տանս ու զբաղւում իմ գործերով»: Արդարանում էր. «Եղած բան չէ, որ ձեզնից նամակ ստանամ ու պատասխան չգրեմ»: Եւ վշտանում էր. «Չգիտեմ, թէ ինչո՞վ եմ առիթ տուել, որ ծնողներս այդպէս տրտմում են: Օտարներից գէշ անո՞ւնս են լսել, թէ՞ իրենց անունն եմ կոտրել: Ո՞րն է ծնողներիս դէմ գործած մեղքս, ասացէ՛ք, որ ես էլ իմանամ. գուցէ մեղանչել եմ, թո՛ղ ներեն»: Ուսանողական տարիների անբացատրելի եւ հմայիչ յատկա նիշներից մէկն էլ այն է, որ կարելի է ամէն տեղ հասնել, ամէն ինչ հասցնել: Միքայէլը ամէնից հաճախ այցելում էր Ստեփանոս Նազարեանին, որի հետ սրտաբաց զրոյցներ էր ունենում, բաժանում էր իր տպաւորութիւնները եւ մտքերը` ազատ խօսքը ժողովրդին հասցնելու անհրաժեշտութեան մասին: Հանդիպում էր Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանին, որ Պետերբուրգ գալու ճանապարհին յաճախ էր լինում Մոսկուա: Առաջնորդը ջանք չէր խնայում, որպէսզի կառավարութեան միջոցով Խալիբեանից ետ գանձի եկեղեցական գումարները: Միքայէլը մասնակցում էր համալսարանի ուսանողների կազմակերպած ասուլիսներին, վիճաբանութիւններին, նաեւ գաղտնի հաւաքներին, որոնք երբեմն տեղի էին ունենում քաղաքից դուրս. «Ճաշից յետոյ, ժամը 5-ին

երկաթուղով գնացինք 17 վերստ հեռաւորութեան վրայ, որտեղ շատ ժողովուրդ կար, եւ ուրախութեամբ մնացինք մինչեւ ուշ գիշեր, մինչեւ ժամը 11-ը»: Եւ այս ամէնից զատ, արդէն շարադրում էր իր առաջին սիրոյ պատմութիւնը, որի իրական աւարտը խորապէս ցնցել էր Միքայէլին: Նոր Նախիջեւանից եկած հայրենակիցները նրան պատմել էին, որ Վարդուհին

ամուսնացել է նպարավաճառ Գէորգի որդու հետ: Այս լուրը, իսկապէս, ծանր հարուած էր, թէեւ Միքայէլը գիտակցում էր` Վարդուհին ուրիշ ելք չի ունեցել... Աղջկայ հայրը` Ասատուր Սրապեանը, որ վախճանւել էր տարիներ առաջ, չէր կարողացել մարել Յարութիւն Խալիբեանի պարտքը: Հանգուցեալի այդ պարտքի դիմաց Խալիբեանը իւրացրել էր Սրապեանների տունն ու հողամասը, խոստանալով, որ թոշակ կը տայ Ասատուրի կնոջը, իսկ աղջկան էլ` դրամօժիտ: Ո՞վ գիտէ, Վարդուհու համար փեսացու գտնելն ու ամուսնացնելը Խալիբեանի կողմից գուցէ ծրագրուա՞ծ է եղել: Բոլորին էր յայտնի Միքայէլի սէրը: Եւ աղջկան մեծ դրամօժիտ տալով ամուսնացնելը Խալիբեանի համար թերեւս ունէր յստակ մի նպատակ. այնպէս անել, որ մխա՛ Միքայէլի հոգին: ...Իր պատմութեան մէջ Միքայէլը ամէն բան նկարագրում էր իրական ու շօշափելի: Նախիջեւանի բարքերը, մարդկանց, յարաբերութիւնները: Եւ միայն սիրոյ պատմութիւնն էր հիւսում ո՛չ թէ ինչպէս եղել էր, այլ այնպէս, ինչպէս կ’ուզենար, որ լինի... Յուսախաբ երիտասարդը իր հերոսի` Գէորգ Շահումեանցի եւ Մանուշակի սէրը, նրանց հանդիպումները, զրոյցները այնպէս էր նկարագրում, որ անցուդարձը ասես տեղի էր ունենում լուսաւորեալ ու քաղաքակիրթ, առանց նախապաշարումների ու արգելքների իրականութեան մէջ: Երիտասարդների սէրը մթագնում էր միայն պարոն Մկրտիչի գոյութիւնը, որն առանց աղջկայ համաձայնութիւնը հարցնելու, նրա հօր հետ արդէն պայմանաւորւել էր հինգ հազար ռուբլի դրամօժիտով ամուսնանալ Մանուշակի հետ... Հեղինակի կամքով, աղջկայ հայրը չի շտապում հարսանիք անել, քանի որ նրան յայտնի էր դարձել, թէ փեսացուն վաճառականական գործերով ճամբորդութեան է մեկնելու, եւ դրամօժիտն էլ հէնց այդ նպատակով է ուզում օր առաջ ստացած լինել... Ինչեւէ. մինչ պարոն Մկրտիչը իր գործերն աւարտելով, ընդունուած կարգի համաձայն ուխտագնացութեան ճամբան էր բռնել դէպի Մշոյ սուրբ Կարապետ, հեղինակը Նոր Նախիջեւանի մէջ ամուսնացնում էր Գէորգ Շահումեանցին եւ Մանուշակին: Սիրոյ այս պատմութիւնը, որ վերնագրուած էր «Մինին խօսք, միւսին` հարսն», ոչ թէ երջանիկ, այլ կարելի է ասել, յաղթական աւարտ ունէր: Ուխտագնացութիւնից Նոր Նախիջեւան վերադարձած պարոն Մկրտիչը վրայ է հասնում այն պահին, երբ ուր որ է մկրտելու էին Շահումեանցի ու Մանուշակի նորածին զաւակին: Միքայէլը գիրքը ձօնեց իր բարեկամին` նախիջեւանցի վաճառական Գրիգոր Սալթիկեանին, եւ սկսեց միջոցներ որոնել լոյս ընծայելու համար:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1957 թ., Նոյեմբեր 7. «Ձեզ գրում եմ որպէս բարեկամի, չթաքցնելով ոչինչ, որպէսզի մտնելով վիճակիս մէջ, ազգասիրութեան մղումներ եւ կարեկցութիւն ունենաք իմ

նկատմամբ: Ձեզ յայտնել էի, որ մի գիրք եմ շարադրել «Մինին խօսք, միւսին` հարսն» վերնագրով, որի խորհուրդը, ինչպէս եւ եւրոպական նման աշխատւթիւնների խորհուրդն է բարոյական լուսաւորութիւնն ու կրթութիւնը: Քանի որ գործիս նիւթը նախիջեւանցոց կեանքն է, ուստի հասկանալի եւ օգտակար կը լինի նախ եւ առաջ հէնց իրենց` նախիջեւանցոց համար: Գրքիս տպագրութեան գործը գլուխ կը գայ չորս հարիւր ռուբլի ծախքով: Այդ իսկ պատճառով խնդրում եմ ի սէր ազգի եւ իմ` յանձնառու լինէք ձեր ծանօթների ու բարեկամների շրջանի մէջ բաժանորդագրութիւն անցկացնել: Վստահ եմ, չէք հրաժարուի նման ազգասիրական օգնութիւն մատուցելուց, որի շնորհիւ իմ աշխատութիւնը կեանք կ’առնի ազգի համար: Վստահ եմ նաեւ, որ գոհ կը մնաք իմ գրքից, քանզի այն գրել եմ մաքուր խղճմտանքով: Հաւատացած եմ, որ կը կատարէք իմ խնդրանքը: Եթէ կամենան` բաժանորդների անունները կը դնեմ գրքիս ճակատին»: Տպագրութեան ծախքը հոգացին, գիրքը տպագրուեց, բայց... լոյս չտեսաւ: Կ’անցնեն տարիներ եւ նրա մահից յետոյ միայն Ստեփանոս Նազարեանը կը գրի. «“Մինին խօսք, միւսին` հարսըն“ ասած գործը հանգուցեալ Նալբանդեանի, մինչեւ օրս կալած ու կաշկանդուած մնացել է տպարանում, որովհետեւ հեղինակը չկամեցաւ այն հրապարակ բերել»: Ինչո՞ւ: Ինչո՞ւ «բարոյական լուսաւորութեան եւ կրթութեան խորհուրդ» ունեցող գիրքը այդքա՛ն դժուարութեամբ հրատարակելուց յետոյ Նալբանդեանը չկամեցաւ հրապարակ հանել: Կարելի է բազմաթիւ ենթադրութիւններ անել, բայց աւելի քան մէկ ու կէս հարիւրամեակի հեռաւորութեան վրայով այն ներդաշնակութիւնը, որ հիմա ունեմ Միքայէլի հետ, ինձ ստիպում է հրաժարուել ամէն տեսակի հաւանական ու անհաւանական ենթադրութիւններից եւ մտածել, որ, երբ նա, վերջապէս, ձեռքն առաւ մամուլի տակից հէնց նոր ելած գիրքը, թերթեց, ապրեց բաւարարուածութեան զգացումը, յանկարծ հոգու մէջ մի զարհուրելի պարապութիւն զգաց: Եւ կարմրեց: Ներքո՛ւստ կարմրեց: Ինչպէս կարմրում ենք մեր գործած անպարկեշտութեան համար, թէեւ բացի մեզնից այն ոչ ոք չի տեսել: Նոյնիսկ չի էլ նկատել: Որովհետեւ “nostri nosmet poenitet “ – «ամաչում ենք ինքներս մեզնից*»: Իր սիրոյ պատմութիւնը երիտասարդական անմիջականութեամբ ու անփորձութեամբ ներկայացնելով ոչ թէ որպէս իրականութիւն, այլ որպէս երազանք, նա այժմ մերկացւած էր զգում ապագայ ընթերցողների առաջ, որոնք լինելու էին նախիջեւանցիները եւ, որոնք, անշուշտ, շատ լաւ գիտէին անցուդարձի բոլոր մանրամասները: Եւ հոգու այդ մերկութիւնը քօղարկելու միակ միջոցը նա գտաւ գիրքը հրապարակ չհանելու մէջ*: Նոյն ճակատագիրն էր սպասում Միքայէլ Նալբանդեանի «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ» աշխատութեանը, որ նա գրել էր Մոսկուայի համալսարան

ուսանելու տարիներին եւ որ նոյնպէս լոյս էր տեսնելու մահից շուրջ երեսուն տարի յետոյ: Իր այս աշխատութեան մէջ Նալբանդեանը շարադրել էր հայ դպրութեան պատմութիւնը չորրորդ դարից մինչեւ տասնիններորդ դար, մինչեւ Ստեփանոս Նազարեան: Շարադրանքը կատարել էր դասական հայերէնով, սակայն աշխատութեան լարւածութիւնը ոչ միայն նոր գրականութեան սկզբունքներն էին, այլեւ խօսակցական լեզուի պաշտպանութիւնը: Աւարտելով «Ճառ»ը, ուսանող Նալբանդեանը խոստանում էր, որ դասական գրականով վերջին աշխատասիրութիւնն է այդ լինելու, եւ այսուհետեւ պէտք է գրի միայն ու միայն խօսակցական լեզուով: Գրական նոր լեզուի պաշտպանութեամբ հանդէս եկող Ստեփանոս Նազարեանը վարուել էր նոյն կերպ: Նա նոյնպէս գրել էր դասական լեզուով: Կարծես ընդդիմախօսներին հասկացնելու համար, թէ աշխարհաբարը պաշտպանում է ո՛չ այն պատճառով, որ չի տիրապետում գրաբարին: «Ճառ»ի մէջ Նալբանդեանը այն միտքն էր զարգացնում, թէ գրականութիւնը ժողովուրդի պատմական կեանքի երեւոյթներից մէկն է: Եւ ոչ թէ բանաստեղծի երեւակայութեան ծնունդ, այլ ժողովրդական գիտակցութեան կամ ոգու արտայայտութիւն: Հետեւաբար, գրականութիւնը այն գործօններից է, որ առաջ էր մղելու ազգային կեանքը: Բայց, դժբախտաբար, դեռեւս դարեր առաջ հայերը կորցրել էին իրենց «քաղաքական կենդանութիւնը» եւ այժմ ապրում էին ցաքուցրիւ մի վիճակի մէջ, չունենալով ազգայինքաղաքական ամբողջականութիւն: Մի չար ոգի յօշոտում ու բզկտում էր ժողովուրդի մարմինը` բաժանբաժան անելով ոչ միայն ըստ կենցաղի ու տարազի, այլ եւ` ըստ մտածողութեան, իսկ ամէնից սոսկալին` ըստ լեզուի: Նալբանդեանի կարծիքով ամէնից կարեւորը ազգային վերամիաւորումն էր: Բայց ինչպէ՞ս... Անշուշտ, լեզուի, լուսաւորութեան եւ գրականութեան միջոցով: Դասական լեզուն միասնականութեան խաբկանք էր միայն ստեղծում: Իրականութեան մէջ, մասնատուած ու աշխարհով մէկ ցրուած հայերը ունէին իրենց տեղային խօսակցական լեզուները, որոնք նոյնպէս անհասկանալի էին միւսների համար, որքան եւ գրաբարը: Հետեւաբար, բաւական չէր միայն աշխարհաբարին անցնելը: Պէտք էր վճռել այն հարցը, թէ ո՞ր աշխարհաբարն է լինելու համազգային լեզու, գրական լեզու... Նոր Նախիջեւանի՞ աշխարհաբարը, որ թուրքերէնի, թաթարերէնի եւ ռուսերէնի մի խառնուրդ էր: Հնդկահայերի՞ աշխարհաբարը: Կոստանդնուպոլսի՞նը, որ անհասկանալի էր երեւանցիներին: Վանեցիների՞նը: Զէյթունցիների՞նը: Թէ՞ սասունցիներինը... Ո՞ր աշխարհաբարը, որպէսզի այն հասկանալի լինի նաեւ Մոսկուայի հայերին, թէեւ նրանք էլ ընդհանրապէս մի տարօրինակ ու անբացատրելի ամօթխածութեամբ էին օգտագործում հայերէնը: Ազգն ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լեզու, համոզւած էր Նալբանդեանը, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապէս պահում է ազգութիւնը: Պահպանենք, ուրեմն, մեր ազգը, մեր լեզուն, մեր աւանդութիւնները: Գեղեցի՛կ... Բայց ինչո՞ւ: Ի՞նչ նպա-

տակով: Այս հարցը նոյնպէս անհանգստացնելու էր նրան, որովհետեւ բնութեան մէջ ոչի՛նչ ու ոչի՛նչ ինքնանպատակ չէ: Իսկ բարոյական աշխարհի մէջ` առաւել եւս... «Ազգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամանակ, երբ զգալի է ոչ թէ որպէս մի բարոյական շռայլութիւն, այլ որպէս կարիք, որպէս իրաւունք, որպէս բողոք երկրագնդի վրայ մի կտոր հող ձեռք բերելու համար, որպէսզի այդ ազգութեան անդամները ապահովեն իւրեանց ապրուստը, որպէսզի գերի եւ ստրուկ չլինեն ուրիշին»,— այսպիսի եզրակացութեան էր յանգելու Միքայէլ Նալբանդեանը երկարատեւ մտմտուքներից յետոյ: Բայց անհրաժեշտ էր նաեւ պարզաբանել, թէ ի՛նչ ասել է լուսաւորութիւն, որովհետեւ ամէն մէկը իւրովի է հասկանում դա եւ, ուրեմն, իւրովի էլ ձգտում է իրականացնել: «Լուսաւորութիւնը միայն ուրիշների գտած եւ յայտնագործած տեղեկութիւններն ու գիտութիւնները ստանալն ու սեփականացնելը չէ: Մի՞թէ կարելի է լուսաւոր համարել այն մարդուն, որ իւր գլուխը միայն տեղեկութիւններով է լցրել»: Այդ դէպքում մարդը նմանում է գրքերով լեցուն պահարանի, որին լուսաւորեալ չես ասի: Անհրաժեշտ է, որ, գիտելիքները իւրացնելով, մարդը մի իսկական վերածնունդ ապրի, իմաստնանայ, ստեղծագործական մտքի ուժ ունենայ սեփական գործունէութեան համար: Ո՛չ մի ազգ լուսաւորութեան վերին աստիճանին չի հասել հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով, ուստի ազգային լուսաւորութեանը հոգաբարձու պէտք է լինի ինքը` ազգը, եւ լուսաւորութեան գործը պէտք է կատարի սեփական մայրենի լեզուով... Եւ այդ դէպքում գրականութիւնը կը լինի ոչ միայն ժողովուրդի համար, այլեւ ժողովուրդի միջոցով: «Հեղինակն առանց ժողովրդեան եւ ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի` բազում ինչ ի լուսաւորութիւն համազգեաց» – «Գրողն առանց ժողովուրդի եւ ժողովուրդն առանց գրողի անօգնական են, բայց միաբանելով իրենց կամքն ու ոգին, շատ բան կարող են անել համազգային լուսաւորութեան համար»,— իր «Ճառ»ի մէջ գրել էր Նալբանդեանը: ...Իսկ «մռայլ եօթնամեակ»ը մօտենում էր աւարտին... Ռուս-թուրքական պատերազմը, որին արդէն մասնակցում էին անգլո-ֆրանսական զօրքերը, եւ մօտալուտ պարտութեան հեռանկարը երկրի մէջ ստեղծել էին ծանր ու լարուած վիճակ: Շուրջ մէկ տարի տեւեց Սեւաստոպոլի պաշտպանութիւնը, որ պատերազմի ամէնից եղերական դրուագն էր: Մայրաքաղաքների մէջ արդէն բացայայտօրէն խօսում էին, որ պատերազմի ընթացքի մասին պաշտօնական հաղորդագրութիւնները կեղծիք են, որ ռուս զինուորները զէնք չունեն, որ բանակը մատակարարելու գործը խայտառակ վիճակի մէջ է: Ռազմական թատերաբեմի վրայ տեղի ունեցող ձախողումները աւելի էին սաստկացնում ժողովուրդի մէջ առանց այն էլ ծայր առած խմորումները: Ասենք, բաւական էր, որ 1854 թուականին կառավարութիւնը զօրակոչ յայտարարէր ծովային աշխարհազօր հաւաքելու մասին, որպէսզի անմիջապէս լուրեր տա-

րածուէին, թէ աշխարհազօրական գրուողները եւ նրանց ընտանիքները ընդմիշտ ազատուելու են ճորտութիւնից: Իշխանութիւնները մտադիր էին զօրահաւաք անցկացնել հիւսիսային մի քանի գաւառների մէջ միայն եւ բացառապէս կալուածատէրերի համաձայնութեամբ: Բայց ազատութիւն ստանալու հեռանկարները այնքան գրաւիչ էին, այնքան սպասուած, որ առանց այդ համաձայնութեան սպասելու գիւղացիները գնացին աշխարհազօր գրուելու: Լուրերը արագօրէն տարածուեցին նաեւ միւս գաւառների մէջ: Մոսկուայի զինուորական գեներալ-նահանգապետը Երրորդ բաժանմունքին յայտնեց, որ Ռէազանի ու Վլադիմիրի կողմերից ամէն օր Մոսկուա են ներխուժում կալուածատէրերից ինքնագլուխ հեռացած ճորտերը, որոնց անհնար է կանգնեցնել կէս ճանապարհին: Բայց նրանց կալանաւորում էին Մոսկուայի մէջ եւ շղթայակապ ու պահակազօրի հսկողութեամբ վերադարձնում իրենց բնակավայրերը: Երկրի մէջ տիրող այս լարուած մթնոլորտի մէջ ճայթեց Նիկոլայ Առաջին կայսեր յանկարծահաս մահուան լուրը: Իսկ յետոյ... Յետոյ ընկաւ Սեւաստոպոլը: «Երբ այս երկու անակնկալները շանթի որոտընդոստ հարւածների պէս յաջորդեցին իրար, Ռուսաստանն ասես արթնացաւ լեթարգիական քնից»,— գրում է Ականատեսը: ՅԻՍՈՒՆՎԵՑԻՆ Մարդու կեանքի մէջ անսահման երջանկութեան գրաւականն ու հիմքը հանդիսանում է նրա բանականութեան գործունէութիւնը: Ժան Բենին ԲՈՍԻՒԷ* Ով յիսունվեց թուականին չի ապրել Ռուսաստանի մէջ, նա չգիտէ, թէ ի՛նչ բան է կեանքը: Լեւ ՏՈԼՍՏՈՅ* Ալեքսանդր Երկրորդ կայսեր թագադրութեան ժամանակ հրապարակուած հրովարտակը բարեփոխութիւնների յոյսեր տուեց: Եւ շուտով մի այնպիսի տպաւորութիւն ստեղծուեց, թէ, իրօք, ամէն բան ընթանում է դէպի լաւը: Համալսարանական կեանքը աշխուժացաւ, հասարակական ու քաղաքական հարցերը համեմատաբար աւելի բացայայտ էին քննարկւում: Սկսեցին լոյս տեսնել թերթեր ու ամսագրեր, որոնք այս կամ այն կերպ լուսաբանում էին ճորտերի ազատա-

գրութեան հետ կապուած հարցերը: Սիբիրեան հեռաւոր բնակավայրերից Մոսկուա ու Պետերբուրգ էին վերադառնում ծերացած դեկաբրիստները` դեկտեմբերականները, որոնց, սակայն, արգելեցին հաստատուել մայրաքաղաքների մէջ: Ուստի, Մատվէյ ՄուրաւեովԱպոստոլը* ստիպուած եղաւ մեկնել Տվեր, Պուշչինը* բնակութիւն հաստատեց կնոջ կալւածքի մէջ: Օբոլենսկին*, Բատենկովն* ու Սվիստունովը* գնացին Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԸ 1856 թուականին

Կալուգա... Կայսերական ներումն ընդհանրապէս չէր տարածւում պետրաշեւա կանների* վրայ, իսկ Շլիսելբուրգի մէջ բանտարկուած էր Միխայիլ Բակունինը*, որ շուտով քշուելու էր աքսոր: «Պոլեարնայա Զվեզդա»յի* մէջ Նիկոլայ Օգարեովը* շտապեց ցրել «բարեփոխութիւնների» խաբկանքը: «Ռուսաստանի մէջ չկան քաղաքական կուսակցութիւններ. ուրեմն, ինչի՞ց է վախենում ռուսական ինքնակալը, որպէսզի լիակատար ներումն շնորհի: Մի՞թէ նա վախենում է լինել ազնիւ եւ ուղղամիտ մարդկանց կողմնակից»: ...Մասնակի ներումի արժանացած դեկաբրիստները, այնուամենայնիւ, հասցըրեցին իրար հանդիպել Մոսկուայի մէջ: «Նրանք զարմացած շրջում էին քաղաքով,— գրում է Ականատեսը,— նայում էին մարդկանց, եւ երեսուն տարիների ընթացքին այդ ամէնը չափազանց փոխուած էր թւում»: Ծերացած դեկաբրիստներին, ի հարկէ, դժուար եւ գրեթէ անհնար էր մերուել ու հասկանալ երեք տասնամեակների ընթացքին եկած նորերին: Բայց նրանք` այդ նորերը, ակնածանքով ու հիացմունքով էին հանդիպում դեկաբրիստներին, որոնք զարմացնում էին ոգու արիութեամբ, եւ որոնք պահպանել էին իրենց զգացմունքների ու մտքի թարմութիւնը: Յայտնուելով 1856 թւականի այդ անծանօթ ու անհասկանալի աշխարհի մէջ,

դեկաբրիստները կարծես հէնց իրենց ներկայութեամբբարձրացրեցին ռուսական պատմութեան գաղտնիքների վարագոյրի եզրը: Մայրաքաղաքների մէջ տարածուեցին ինչ-ինչ մանրամասնութիւններ, նաեւ զաւեշտական պատմութիւններ, որոնք գուցէ թէ հեռու էին պատմական փաստեր լինելուց, սակայն պարունակում էին փաստական պատմութեան իրական ոգին: Նիկոլայ Առաջինը իր երեսնամեայ գահակալութեան առաջին իսկ օրերից «արգելել» էր բազմաթիւ իրադարձութիւններ, որոնք տեղի էին ունեցել հեռու կամ մօտիկ անցեալին: Պաշտօնական պատմութիւնը` սկսած Պետրոս Առաջինից մինչեւ Ալեքսանդր Երկրորդը, այնպէս էին սրբագրել, որ պատմական կարեւոր իրադարձութիւնների կէսից աւելին... ոչ թէ զեղծուած էր, այլ բոլորովին չէր յիշատակուած, ասես չէր էլ եղել: Չէր եղել, օրինակ, Ռադիշչեւի* «Ուղեւորութիւն Պետերբուրգից Մոսկուա» գիրքը: Չէր եղել Եկատերինա Երկրորդի «Յուշագրութիւն»ը, չէր եղել Ալեքսանդր Պուշկինի վերջին մենամարտը (այդ մասին մամուլի մէջ առաջին անգամ յիշատակուել էր բանաստեղծի սպանութիւնից աւելի քան տասը տարի անց) եւ, վերջապէս, նոյն այդ կայսերական արգելքով գոյութիւն չունէր Ալեքսանդր Գերցէնը: Ժողովրդից թաքցնելով ճշմարիտ պատմութիւնը` արքունիքը ապահովում էր բռնատիրութեան կայունութիւնը, որ ներկայացւում էր որպէս հասարակութեան կայունութիւն: Կեղծուած պատմութեան շարունակութիւնը կեղծուած իրականութիւնն էր, որի պայմանների մէջ գրեթէ անհնար էր դառնում որեւէ լուսաւոր մտքի ծնունդը: «Մտքի երկունքը ամէնից ծանր երկունքն է,— գրում է Ականատեսը,— իսկ Ռուսաստանի համար այն միշտ եղել է առաւել դժուարին»: Չնայած այս ամէնին, ժամանակները, իսկապէս, զարմանալի էին: Հէնց թէկուզ այն պատճառով, որ ամէն ոք կամենում էր մտածել, կարդալ ու սովորել, եւ ամէն ոք, ով որեւէ բան ունէր հոգու խորքը, կամենում էր անպայման արտայայտած լինել: Յիսունվեց թուականն էր: Եւ ո՛չ ոքի մտքով չէր անցնում, թէ արդէն սկսուել են 60-ական թուականները: 1856 թուականի Մարտ 18-ին Ստեփանոս Նազարեանը պարբերաթերթ հրատարակելու թոյլտուութեան համար մի խնդրագիր ուղարկեց ազգային լուսաւորութեան նախարար Աբրահամ Նորովին*: Տասը տարուց ի վեր Ստեփանոս Նազարեանը կամենում էր մի թերթ կամ ամսագիր ունենալ, որ պէտք է նպաստէր հայերի լուսաւորութեան գործին, նրանց դուրս բերեր խաւարի մէջ թանձրացած սահմանափակուածութիւնից, ստեղծէր մտքի հետ շփուելու հնարաւորութիւն: Տպագիր ու խօսակցական լեզուով պարբերականը գլուխ չէր գալիս ամէնից առաջ այն մտավախութեան պատճառով, որ գոյութիւն ունէր Նազարեանի գաղափարներին ու ծրագրերին քաջատեղեակ վերին ոլորտների մէջ: Այդ գաղափարներն ու ծրագրերը ծնուել էին յատկապէս Դորպատ սովորելու

տարիներին: Օտարութեան մէջ նա աւելի մտերմացաւ իր մանկութեան ընկերոջ` Խաչատուր Աբովեանի* հետ: Միասին ուսանում եւ միասին էլ տառապում էին ժողովուրդի հոգսերով: Բայց մի կողմից անտարբերութիւնը, միւս կողմից` հալածանքները, յաճախ էին յուսահատութեան դուռը հասցրել հայ լուսաւորիչներին: Խաչատուր Աբովեանին գրած մի նամակով Ստեփանոս Նազարեանը փորձում էր սփոփել ու մխիթարել նրան, թէեւ ոչ պակաս` ինքն էլ ունէր դրա կարիքը:

«Իմ թանկագին Աբովեան,— գրում էր նա,— Թիֆլիսից քո հաղորդածը մեր հայրենակիցների մասին` ինձ շատ տխրեցրեց եւ հաստատեց նախկինում ունեցած իմ կարծիքը: Դու ասում ես. “Ես պիտի տուն ու տեղ թողնեմ եւ ուրիշը փնտրեմ“: Եւ ես կարող եմ պատկերացնել, թէ ինչպիսի՛ անտանելի միջավայրի մէջ ես գտնւում: Բայց, ասա՛ ինձ, Աբովեան, մի՞թէ մեր հետնորդների ազնիւ հոգին նզովքի կնիք չի դնի հայրենիքից հերձուողների վրայ: Ուրեմն, ամենայն անախորժութիւնների մէջ էլ դրսեւորենք մեր համբերութիւնն ու խոհեմութիւնը, յուսալով, որ դեռ կը գան լաւագոյն ժամանակները, երբ մարդկային աչքը աւելի՛ յստակ կը տեսնի ճշմարտութիւնը եւ սիրտը աւելի՛ խորքից կը զգայ բարին ու գեղեցիկը: Ես համոզուած եմ, որ մեր երախտապարտ հետնորդները կը գնահատեն ու մեզ վրայ կը նայեն զարմացած հայեացքով, որպէս հայրենեայց նկատմամբ անկեղծ սիրոյ գովելի օրինակներ»: Ստեփանոս Նազարեանը այն օղակն էր, որ պիտի իրար միացնէր Խաչատուր Աբովեանին եւ Միքայէլ Նալբանդեանին ժամանակի ու տարածութեան վրայով: Եւ Ստեփանոս Նազարեա եանը նաեւ վկան էր լինելու երկու մտերիմ մարդկանց ու համա խոհների ողբերգութեանը: Միեւնո՛յն ողբերգութեանը: Աբովեանից շուրջ քառորդ դար յետոյ ընկերոջն ուղղուած մի նամակի մէջ Միքայէլ Նալբանդեանը գրելու էր. «Գրիչս պիտի կոտրեմ ու ձգեմ, միւս անգամ հայոց ազգի անուն տուած ժամանակները եւս պիտի սիրտս խառնուի ու փսխելիքս գայ. ահա՛, եղբայր, այժմ իմ դրութիւնը եւ յուսահատութեան չափը: Ափսո՛ս ինձ, որ երեւեցայ հայերի մէջ, մի այլ ազգի մէջ երբէք այս վիճակի գտնուելու չէի ես»: Չէ՛, ո՛չ Աբովեանը, ո՛չ Նալբանդեանը, նաեւ Նազարեանը, եւ ապա Ստեփան Ոսկանն* ու Յարութիւն Սւաճեանը*, որոնց հանդիպելու եւ ճանաչելու առիթը դեռ կ’ունենանք իմ այս պատմութեան մէջ, չէին չափազանցում: Եւ ինչո՞ւ միայն նրանք: Դեռ ի՜նչ մեծութիւններ պիտի ծնուէին եւ իրենց կեանքը նուիրաբերէին ազգային լուսաւորութեան ու ազատագրութեան գործին, փոխարէնը անգթաբար հալածուելով, որովհետեւ մի կողմից յուսահատեցնող տգիտութիւնն ու խաւարամտութիւնը, միւս կողմից` հոգու աղքատութիւնը պիտի թոյլ չտային ճանաչել ճշմարիտ երախտաւորին: Եւ շարունակ պիտի թմբկահարուէին եւ

անվերապահ հեղինակութիւններ ճանաչուէին հետամնաց, սնափառ եւ ընչաքաղց` ազգի անունից բարբառող եւ նոյն այդ ազգը գաւառային հետամնացութեան մէջ պահող հաճոյակատար գաճաճները:

Ստեփանոս ՆԱԶԱՐԵԱՆ

Ապրելով բարոյական այս ծանր մթնոլորտի մէջ, տարակարծութիւնները կամ տարաձայնութիւնները արտայայտութեան այլ կերպ չունէին, քան դաւերն ու որոգայթները, երբ աննշան մի վիրաւորանքի կամ թիւրիմացութեան դիպուածով պատրաստակամօրէն, նոյնիսկ չարախնդալով, ուրանում էին իրենց ժողովըրդին ու լեզուն, երբ ոտնակոխ էին անում նախնիների ուխտը եւ կորցնում սեփական դէմքը, երբ ազգասիրական ճառեր ասելով, օտարի օրինակով, օտարից աւելի` հէնց հայերն էին հայրենակիցներին քարշ տալիս դէպի ճորտութիւն, այնուհանդերձ, այդ իսկական մարդիկ, լուսաւո՛ր մարդիկ անում էին ամէն հնարաւորը եւ նոյնիսկ անհնարը` ժողովուրդի մէջ ազգային արժանապատուութիւն եւ գիտակցութիւն սերմանելու, մարդասիրական գաղափարներ տարածելու, հոգեւոր ու մշակութային արժեքները գնահատելու կարողութիւն եւ ճաշակ դաստիարակելու համար: Ստեփանոս Նազարեանին հարազատ էին այն լուսաւոր գաղափարները որ արդէն տարածուել էին Եւրոպայով մէկ եւ հասնում էին նաեւ Ռուսաստան: 1851 թւականին նա հրատարակեց խօսակցական լեզուով իր գրած դասագիրքը` «Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար», որտեղ ոչ միայն բացատրում էր կրթութեան ու լուսաւորութեան անհրաժեշտութիւնը, այլեւ ջանում էր մանուկների միտքը լարել դէպի ազատասիրական գաղափարներ: Նա, օրինակ, պատմում էր, թէ մարդուն ազատութիւն տալու, ստրկութիւնը վերացնելու համար ոչի՛նչ չկարողացաւ ու չէր կարող անել կրօնը: Մարդը մնաց նոյն

վայրենին, նո՛յն բռնակալը եւ նոյն գազանը: Որպէսզի մարդը լինի ինք զինքը, նախ եւ առաջ հարկաւոր է լուսաւորել նրան: Իսկ «ամէն ազգի լուսաւորութիւն իւր մայրենի լեզուով պիտի լինի», եթէ նպատակն այն է, որ լուսաւորութեան ծառը արմատներ տայ, աճի ու զօրանայ եւ պտղաբերի: Ժողովուրդը պարտաւո՛ր է կատարելապէս խօսել, զգալ, հասկանալ ու մտածե՛լ սովորել իր մայրենի լեզուով, եւ այս պարտադրանքը վերաբերում է բոլո՛ր ժամանակների բոլո՛ր հայերին: Նազարեանի ծրագրերը մէկ կամ երկու տասնամեակների համար չէին միայն: Դրանք ազգ դառնալու եւ տէրութիւն ունենալու փառաւոր տեսիլքները իրականացնելու ծրագրեր էին, որոնց նուիրելու էր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանը: Նալբանդեանի համոզումով այդ ծրագրերը ոչ միայն ազգային զարթօնքի ռազմավարութիւնն էին ապահովելու, այլեւ գործնական առումով` մշտնջենաւոր: «Մեր աչքի առջեւ են հայոց ազգի համար սրանից հարիւր տարի յետոյ գալիք օրերը*»,— ասում էր նա: Եւ այն, որ դրանք գեղեցիկ խօսքեր չէին միայն, այլ Հայաստանի ազատ տէրութիւն ունենալու` իմաստուն մարդու հաւատ ու համոզմունք, կարող էր ապացուցել եւ դեռ պէ՛տք է ապացուցի Նորին Մեծութիւն Ժամանակը: Երբ Ստեփանոս Նազարեանը պարբերական հրատարակելու թոյլտուութեան խնդրագիրն ուղարկեց ազգային լուսաւորութեան նախարարին, երեք օր անց, Մարտ 21-ին, Միքայէլ Նալբանդեանը մանրամասն մի նամակ գրեց Պետերբուրգ բնակող համաքաղաքացի գեներալ Սիմոն Սուլթանշահին*, որին ծանօթանալու առիթը ունեցել էր վերջերս: Հեղինակաւոր մէկը լինելով` Սուլթանշահը մտերմական կապեր ուներ ազդեցիկ շրջանակների հետ: Նամակով նա պատմում էր ամսագիր հրատարակելու` Նազարեանի եւ իր ծրագրի, ամսագրի բուն նպատակների մասին, յայտնում էր, որ այն պէտք է կոչուի «Հիւսիսային Փայլողութիւն» եւ խնդրում էր նպաստել թոյլտուութիւն ստանալու գործին: «Մեր ցանկութիւնն այն է, որ կարողանանք ժողովուրդին փոքրինչ մօտեցնել դպրութեանը, նիւթ եւ սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրութեան մէջ, եւ ինչպէս մի կողմից լեզուն, միւս կողմից եւ նոյն ինքեան դպրութեան հոգին եւ ուրախութիւնը որքան կարելի է շինենք ժողովրդական, ազատելով աբեղայութիւնից, որի մէջ մնացած է այժմ անտէր անտէրունչ»,— աւարտում էր նամակը Նալբանդեանը: Մի քանի օր անց նա մէկ ուրիշ նամակ էլ ուղարկեց Նոր Նախիջեւան, դպրոցական երբեմնի ընկերոջը եւ այժմ վաճառական Գրիգոր Սալթիկեանին, որի հետ մանկութեան տարիների մտերմութիւնը վերափոխւել, դարձել էր համախոհութիւն` այն ոչ հեռաւոր ժամանակներին, երբ Կարապետ Հայրապետեանի առաջնորդութեամբ պայքարում էին Յարութիւն Խալիբեանի ու նրա խմբակի դէմ: Նալբանդեանը Գրիգոր Սալթիկեանին հորդորում էր հող նախապատրաստել հրատարակուելիք ամսագիրը Նոր Նախիջեւանի մէջ տարածելու համար: Ամսագիր ունենալու հնարաւոր հեռանկարը ինչ որ չափով փոփոխութիւններ

էր մտցնում Միքայէլի ծրագրերի մէջ: Եթէ ընդամէնը մէկ տարի առաջ բժշկի մասնագիտութիւնը համարում էր իր միակ ապագան եւ եղբօրը գրում էր, որ «այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ ծնողացս եւ իմ ազգականացս ամէն կերպ օգնական լինել, եթէ գամ ու մնամ Նախիջեւան, ասացէ՛ք` ի՞նչ անեմ ես այդտեղ. Ո՞վ է ինձ հաց ու ջուր տուողը յաւիտեանս յաւիտենից», ապա հիմա անհանգստացած էր Նախիջեւանի մէջ տեղի ունեցող անցուդարձով: Լուրեր էին գալիս, թէ Կարապետ Հայրապետեանի շուրջ համախմբուածները միասնականութիւն չունեն: Այս պարագան Նալբանդեանի համար լուրջ մտահոգութեան առիթ էր, որովհետեւ անհրաժեշտ էր, որ ամսագիրն ունենայ ամուր մի յենարան: Խօսքը կը մնար միայն խօսք, եթէ այն իրականացնող չլինէր: Իսկ իրականացնողը պէտք է լինէր հասարակական ընդհանուր շահեր ունեցող եւ միասնական մարդկանց նոյն այդ խումբը: Ուստի Միքայէլ Նալբանդեանը, վերստին ստանձնելով քաղաքական առաջնորդի պարտականութիւնը, աճապարեց «խելքի բերել» երիտասարդ, տաքարիւն եւ տարանջատուող վաճառականներին: «Դուք միաբանուելով` շատ բան կարող էք անել, իսկ մէկդ միւսից հեռանալով, ամէնքդ ջոկջոկ կը տկարանաք,— գրում էր նա:— Աշխարհս որ կայ` միաբանութեամբ կայ, եթէ այս նիւթերի միաբանութիւնը խախտուի, աշխարհը եւս կը քանդուի: Այս ամէնը պէտք է լա՛ւ իմանալ եւ իմացածն էլ գործադրել խելօք կերպով... Այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ ամէն մարդ, ամէն տուն, ամէն քաղաք եւ հասարակութիւն ինքը իւր խելքը գլուխ բերած` պէտք է մտահոգուի իր անցեալով, ներկայով ու ապագայով»: Եւ անշուշտ չէր մոռանում հետաքրքրուել ի բանտարկեալ ուսուցչի` Տէր Գաբրիէլի վիճակով, որին առայժմ անհնար էր ազատել Յարութիւն Խալիբեանի ճիրաններից: Գործելու նոր ասպարէզի հեռանկարը մի նոր եռանդ ու ոգեւորութիւն էր հաղորդել Միքայէլին, որին վիճակուած էր գրեթէ ամենուրէք լինել ոչ միայն գաղափարի հեղինակ, այլեւ գաղափարն իրականացնող մշակ: Եւ այժմ, երբ նրա համար ազգային համախմբուածութիւնը, միասնականութիւնը դարձել էր առաջնային խնդիր, Միքայէլը ամբողջ խորութեամբ էր զգում դաւանափոխութեան վտանգը, որ տարածւում էր թէ՛ ռուսաց հայերի եւ թէ թուրքաց հայերի մէջ: ...Եւրոպայի յեղափոխական յուզումների առաջն առնելու նպատակով Վատիկանը ձգտում էր առաւել ամրապնդել քրիստոնէական Եկեղեցին ճիշտ նոյն տրամաբանութեամբ, ինչպէս Ռուսաստանն էր ձգտում ցարական իր կայսրութիւնը տարածել դէպի հարաւ, դէպի տաք ջրեր, ինչպէս Թուրքիան էր ձգտում սուլթանի իշխանութիւնը տարածել դէպի արեւմուտք, բալկաններից էլ անդին: Թուրքիայի մէջ արդէն յայտնուել էին քրիստոնեայ քարոզիչներ, որոնք անհամեմատ աւելի կազմակերպուած էին ու գործնական: Եւ պատրաստ` Կաթողիկէ Եկեղեցու գիրկն ընդունել բոլոր նրանց, նաեւ հայերի, ովքեր, ինչպէս դեռ կը տեսնենք մեր այս պատմութեան ընթացքին, այլ եւ այլ պատճառներով

հրաժարւում էին իրենց եկեղեցուց: Միքայէլը երազել անգամ չէր կարող կազմակերպուած ուժ, սակայն գործի նկատմամբ խորը հաւատ ունեցող երիտասարդ էր: Ուստի, երբ նրա մէջ ծնուեց Էօժեն Սիւի* «Թափառական Հրեան» վէպը հայերէն թարգմանելու գաղափարը, ապա դա գործնական քայլ կատարելու որոշակի միջոց էր: Իսկ գործնական քայլերն անհրաժեշտութիւն էին: Այլապէս ամէն բան կը կորչէր գրողի ծոցը, եւ յատ կապէս ճակատագրական այնպիսի ժամանակներին, որոնք Միքայէլն համարում էր զարմանալի: Որովհետեւ աշխարհի մէջ արդէն սկսւել էին փոփոխութիւնները եւ «ասես թէ մեզ էլ վերապահուած է ներկայ լինել սկզբին»,— յստակ տեսնում էր նա: Հետեւաբար, պէտք չէր, որ հայերը հիմա էլ դաւանաբանական հարցերի մէջ խճճուելով, կորցնէին իրենց ազգային ինքնութիւնը: Միքայէլ Նալբանդեանը սիրով ձեռնակեց այդ գործը եւ նրա մտքի ծայրով իսկ չէր անցնում, թէ երկու-երեք տարի առաջ, այսինքն` գրեթէ միաժամանակ, մէկ ուրիշ հայ երիտասարդ` Ստեփան Ոսկանը, նոյն գիրքը թարգմանել է Զմիւռնիա կենալիս եւ փորձում է հրատարակել Փարիզի մէջ: Նրանք, այդ երկու հայ երիտասարդները, գաղափար իսկ չունէին մէկը միւսի գոյութեան մասին` ընդհանրապէս: Բայց հազիւ մէկ տարի անց հանդիպելու էին, որպէսզի իրենց օրինակով մէկ անգամ եւս հաստատեն, թէ ազգային ճշմարիտ ու նուիրեալ գործիչների ճանապարհները անպայման խաչւում են երբեւէ եւ նրանք դառնում են համախոհներ: Ի հարկէ, ազգային հոգեւոր, մշակութային ու քաղաքական ընթացքի համար կարեւոր նշանակութիւն ունեն խոշոր անհա տականութիւնները, բայց նրանց համախոհութեամբ պայմանաւորւում է ոչ միայն սոսկ ընթացքը, այլեւ ընթացքի ուղղուա ծութիւնը: Նաեւ նոյն յիսունվեցին էր, որ Միքայէլ Նալբանդեանը սկսեց հետեւել լոնդոնեան քարոզիչների «Պոլեարնայա Զվեզդա» տարեգրքին ու ձեռքից ձեռք անցնող յօդուածներին ու նամակներին: Չնայած կառավարութեան խստագոյն արգելքներին, այնուհանդերձ, Ռուսաստանով մէկ աւելի ու աւելի էր տարածւում Գերցէնի ու Օգարեովի ձայնը: «Պետական խորհրդի նիստի ժամանակ,— գրում է Ականատեսը,— կոմս Ստրոգանովը թղթի մի կտորի վրայ երկտող էր գրել քովը նստած գաղտնի ոստիկանութեան շէֆ իշխան Դոլգորուկովին. «Իշխան, հինգ արծաթ ռուբլով կարող եմ ձեզ զիջել «Պոլեարնեայա Զվեզդա»ն, որն ի դէպ, հէնց այդքանով էլ գնել եմ: Չէի՞ք կամենայ»: Իշխան Դոլգորուկովը նոյն թղթի հակառակ երեսին պատասխանել էր. «Աւելի լաւ է ասէք, թէ այդքան աժան որտեղի՞ց էք ճարում այդ գիրքը»: Անշուշտ, թափանցիկ էր կոմսի կծու հեգնանքը գաղտնի ոստիկանութեան շէֆի նկատմամբ, որի քթի տակով արգելուած գրականութիւնը թափանցում էր Ռուսաստան:

Նոյն ճանապարհով մայրաքաղաքներով տարածուել էր Ալեքսանդր Գերցէնի նամակը, որն ուղղուած էր Ալեքսանդր Երկրորդ թագաւորին.

«Ազատութի՛ւն տուէք ռուսական խօսքին: Մեր բանականութիւնը նեղւում է, իսկ միտքը թունաւորում է մեր կուրծքը` տեղի պակասից, եւ գրաքննութեան կաղապարի մէջ ճըզմուած` յուսահատ հառաչում: Խօսքի ազատութիւն տուէք մեզ: Մենք բա՛ն ունենք ասելու աշխարհին ու մերոնց: Հող տուէք գիւղացիներին: Ռուսաստանի վրայից մաքրէ՛ք ճորտատիրութեան ամօթի բիծը, ապաքինէ՛ք մեր եղբայրների մէջքի կապոյտ սպիները` մարդատեացութեան այդ սահմըռկեցուցիչ հետքերը: Շտապէ՛ք: Գիւղացիներին փրկէ՛ք հետագայ չարագործութիւններից, խնայէ՛ք արիւնը, որ նրանք ստիպուած են հեղել: Ես ամաչում եմ, թէ որքա՛ն քիչ բանով ենք պատրաստ բաւարարուելու: Բայց սկզբի համար այդքանն էլ բաւական է: Ես խօսում եմ լոկ այն մասին, ինչը մեր երկրի մէջ լռութեան է մատնուած: Եթէ այս տողերը ձեզ հասնեն, կարդացէք առանց չարութեան եւ յետոյ մտածէք: Յաճախ չէ, որ դուք հնարաւորութիւն էք ունենում լսել ազատ ռուսի ազնիւ ձայնը»: Այս նամակը ստորագրուած էր «Իսքենդեր» կեղծանունով: Միքայէլը Ալեքսանդր Գերցէնի նամակին ծանօթացաւ Պետերբուրգի մէջ, ուր եկել էր ապագայ ամսագրի տպագրական պիտոյքները հոգալու նպատակով: Իսքենդերի նամակը արտագրել էր Ռափայէլ Պատկանեանը, որն այն ժամանակ Պետերբուրգ էր ապրում: Միքայէլին հանդիպելով, Ռափայէլը չկարողացաւ զսպել` նրան եւս նամակին ծանօթացնելու գայթակղութիւնը, յատկապէս, որ պատահական մարդկանց վստահելը վտանգաւոր էր: Եւ խնդրեց, որ Միքայէլը նամակը փոխանցի Մոսկուա բնակուող իր մտերիմ ընկերոջն ու գործակցին` Գէորգ Քանանեանին*: Երբ Միքայէլը արդէն մեկնել էր Պետերբուրգից, Ռափայէլը յանկարծ խուճապի մատնուեց այն զարհուրելի մտքից, որ Միքայէլն իր սովորութեան համաձայն առանց երկար բարակ մտածելու կարող է կարդալ նաեւ ուրիշներին: Իսկ այդ նամակը ոչ միայն արտագրելն ու տարածելը, այլեւ կարդալն իսկ չէր կարող աննկատ անցնել ցարական պահնորդութեան աչքից:

Ռափայէլ Պատկանեանը` Գէորգ Քանանեանին, 1856 թ., Մարտ 5. «Եթէ ստացել ես Նալբանդեանին յանձնած նամակս, ի հարկէ, շատ պիտի զարմանաս, որ նրան այդպիսի բան եմ վստահել: Բայց խնդրեմ, որքան կարելի է շուտ` ուղղես իմ սխալը: Իմ կողմից մոլորութիւն էր այժմեան թագաւորին հղած Իսքենդերի նամակը նրան տալը, որպէսզի ձեզ փոխանցի: Խնդրեմ, այս գրութիւնս ստանալուն պէս գտնես նրան (թէկուզեւ գրողի ծոցից), որեւէ կերպ վերցնես վտանգաւոր ձեռագիրը, որը չար գործիք է նրա ձեռքին, եւ ինձ ապահովեցնես»:

Բայց արդեօք միայն մտավախութի՞ւնն էր Ռափայէլի այս նամակի դրդապատճառը: Թէ՞ կար մէկ այլ աւելի զօրաւոր պատճառ` Միքայէլի նկատմամբ ունեցած զայրոյթը գոնէ անվստահութեամբ արտայայտելու համար: Երբ Իսքենդերի նամակը ցոյց էր տալիս Միքայէլին, գիտե՞ր արդեօք, թէ ինչո՛ւ է իր հօր երբեմնի աշակերտը եկել Հիւսիսային մայրաքաղաք: Ի հարկէ, նա ի վերջոյ իմացաւ Միքայէլի` Պետերբուրգ գալու բուն պատճառը, իմացաւ, որ նա ուզում է տառամայրեր գնել Ռեւիլիոնից... Ի՞նչ... Տառամայրե՞ր... Ինչո՞ւ... Պարզ է, որ պարբերական հրատարակելու համար: Իսկ թոյլտուութիւն արդէն կա՞յ... Չկայ: Բայց երեւի կը լինի: Միակ լուրջ արգելքը Մոսկուայի մէջ հայերէնի գրաքննիչ չլինելն է: Կառավարութիւնը յարմար չի գտնում ընդամէնը մէկ ամսագրի համար պետութեան գանձարանից վարձատրուող գրաքննիչ պահել: Նոր գրական լեզուով ամսագիր ունենալը, ի՛նչ խօսք, ազգանուէր գործ է, համոզուած էր Ռափայէլը: Բայց չէ՞ որ ինքը եւ իր երկու գործակիցները նոյնպէս նման ծրագրեր են փայփայում: Նոյնիսկ արդէն յօրինել են եռեակ միութեան անունը` Գամառ Քատիպա, որ Գէորգ Քանանեանի, Մնացական Թիմուրեանի* եւ Ռափայէլ Պատկանեանի անուան ու ազգանուան սկզբնատառերից է կազմուած: Թերեւս Ռափայէլի զայրոյթը այդքան սաստիկ չլինէր, եթէ պարբերական հրատարակելու գործին մասնակցութիւն չունենար յատկապէս Միքայէլը: Այդ պարագային Ռափայէլը հազիւ թէ իրեն թէկուզեւ ներքուստ թոյլ զգար: Ի դէպ, նա չէր էլ թաքցընում իր կարծիքը. «Լաւ էր, եթէ մէկ ուրիշը, եւ ո՛չ թէ Նալբանդեանը ձեռնարկէր այդ սրբազան գործը... Ի՞նչ ասեմ, մնացածը կը հասկանաս»,— բազմանշանակ գրում էր նա ընկերոջը: Շատ լաւ ճանաչելով Միքայէլին, ճանաչելով նրան որպէս սկզբունքի մարդ, համարձակ, շիտակ ու կծու, անխոհեմութեան աստիճան աճապարող, իր գլխին շարունակ պատմութիւններ սարքող, բայց եւ եռանդուն ու խանդավառ անհատականութիւն, Ռափայէլը համոզուած էր, որ պիտի չկարողանայ մրցակցել նրա հետ: Եւ հէնց այս պահից էլ սկսւում է Ռափայէլ Պատկանեանի` ազգային ազատագրութեան ու ազգային ինքնաճանաչման բանաստեղծի, աւելի խիստ չասելու համար` մոլորութիւնը: Եւ հիմա կարելի է միայն ափսոսալ, որ այնպէս էլ չկայացաւ Միքայէլի ու Ռափայէլի բարեկամութիւնն ու համագործակցութիւնը, որ անպայման շատ աւելի արդիւնաւէտ կը լիներ, քան նրանց իւրաքանչիւրի գործունէութիւնը առանձինառանձին: Բայց ի՞նչ արած, այդ եւս պէտք է ընդունել որպէս կենսափորձ` իր բոլոր հետեւութիւններով: Չի բացառւում, որ Ռափայէլ Պատկանեանի վերաբերմունքը Նալբանդեանի ու Նազարեանի ձեռնարկի նկատմամբ պայմանաւորուած էր նաեւ Միքայէլի բնաւորութեան մի յատկանիշով, որ երիտասարդական խանդավառութեան հետեւանք լինելով, շարունակ դժուարացնելու էր նրա գործը: Դեռեւս հրատարակելու

թոյլտուութիւն չստացած, Նալբանդեանն արդէն բացէ ի բաց խօսում էր ամսագրի ոգու եւ բնոյթի մասին: Միաժամանակ ծաղրական բանաստեղծութիւններ ու պարսաւագրեր էր տարածում Մոսկուայի հայկական շրջանակից ներս: Եւ առանձնապէս մեծ խելք պէտք չէր, որպէսզի նրա գրչի հարուածների եւ սուր լեզուի տակ ընկած մարդիկ հասկանային, թէ ի՛նչ է սպասում իրենց, եթէ յանկարծ մի օր էլ, իսկապէս, սկսէր հրատարակուել այդ չարաբաստիկ ամսագիրը: Մսեր մագիստրոս Մսերեանը, որին Միքայէլը հասցրել էր առաջին հարուածներից ամէնազօրեղը, խուճապահար ու թախանձագին մի նամակ գրեց Ներսէս կաթողիկոսին, պաղատելով որեւէ պատրուակ գտնել Նալբանդեանին Մոսկուայից հեռացնելու համար:

Մսեր Մսերեանը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, 1856 թ., Հոկտեմբեր 8: Առանձին. «Թախանձագին պաղատում եմ Ձեզ, ով բարեգութ Հայր իմ եւ Տէ՛ր, ազատէ՛ք ինձ անտանելի այն տառապանքներից, որ ամենայն օր պատճառում է Միքայէլ Նալբանդեան որոմնացան դպիրը: Խնդրում եմ, որեւէ կերպ հեռացնել նրան քաղաքից, քանզի ինչքան դեռ գտնւում է այստեղ, անհնար է, որ խաղաղ ու անխռով անցնի կեանքս: Նրա բազմաթիւ դաւերն ու խարդաւանքները, որոնց մասին պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, ինձ պատճառում է վրդովմունք, զայրոյթ եւ ատելութիւն: Ինչ վերաբերում է նրան, երկու խօսքով կ’ասեմ, որ ոտքից գլուխ լեզու է մի նենգաւոր»: Դժուար է ասել, թէ Մսերը ինչքանով էր վստահ կաթողիկոսի ուժերին, բայց Միքայէլից ազատուելու միակ միջոցը համարում էր Մոսկուայից նրան Էջմիածին տեղափոխելը: Բայց հէնց այդ ժամանակ էլ Ներսէս կաթողիկոսը վախճանուեց` Նալբանդեանի դիմաց մեն-մենակ ու անօգնական թողնելով Մսեր Մսերեանին: Ուստի, Մսերեանը հիմա էլ ստիպուած եղաւ դիմել Յովհաննէս Լազարեանին, պաշտպանութիւն հայցելով Միքայէլ Նալբանդեանից ու նրա բարեկամներից: Լազարեանը ճեմարանի տնօրէնին յանձնարարեց հրաւիրել Նալբանդեանին եւ յայտնել, որ յառաջիկային չհամարձակուի վիրաւորել Մսերեանին եւ «խռովել նրա հոգին»: «Հակառակ դէպքում,— զգուշացնում էր Լազարեանը,— ստիպուած կը լինենք դիմել բարձրագոյն կառավարութեան` մայրաքաղաքից նրան վտարելու խընդրանքով»: Բայց նման «փոքրիկ կսմիթներ»ը իսկական հալածանքների համը տեսած Նալբանդեանի համար դատարկ բաներ էին: Յատկապէս, որ նա գտնւում էր հոգեկան աւելի հանգիստ վիճակի մէջ: «Հիւսիսափայլ»ի գործը գլուխ էր գալիս: Եկեղեցական գումարների շուրջ ծաւալուած պայքարը կարծես թէ աւարտուելու էր ի վնաս խալիբեանականների: Մատթէոս արքեպիսկոպոսի մի ոտքը Մոսկուա էր, միւսը` Պետերբուրգ: Որպէս հաւատարիմ օգնական` Միքայէլը առաջուայ պէս սիրով քարտուղարութիւն էր անում նրան` «տիւ ու գիշեր սրբազանի մօտ

էր»: Ընդ որում նախարարը եկեղեցական գումարների մասին հրամանն արդէն ստորագրել էր, ու թէեւ այդ մասին պաշտօնական ծանուցում առայժմ չկար, բայց Միքայէլը իր բազմաթիւ կապերի օգնութեամբ անհրաժեշտ տեղեկութիւններն առել եւ առաջնորդի հետ համբերութեամբ սպասում էր համապատասխան կարգադրութեան: «Այս է պատճառը, որ սրբազանը լուռ է,— Նոր Նախիջեւանի համախոհներին յայտնում էր նա,— սպասում է, որ ստանայ իւր վճռական իրաւունքները եւ ապա գործը այնպէս կատարէ, որ ոչ մի անհամութիւն յանկարծ չլինի»: Նախիջեւանեան համախոհների նիւթական օժանդակութեամբ արդէն իրական հեռանկար ունէր «Թափառական Հրեան» վէպի հրատարակութեան գործը: Հոգեկան այս խաղաղութիւնը նրան տիրել էր նաեւ ինքն իր ուժերին վստահ լինելու հետեւանքով: Միքայէլն արդէն գտել էր գործունէութեան իր ասպարէզը, դուրս էր եկել «տղայական, միամիտ հասակից», կենսափորձի ու գիտելիքների շնորհիւ ար դէն երեւոյթներն ընկալում էր ամբողջութեան մէջ, գիտակցում էր սկսած գործի լրջութիւնը: Բայց նա նոյն սրամիտ, աշխոյժ, կենսասէր մարդն էր, որի համար երեսուն տարեկան հասակը թւում էր հեռուհեռաւոր մի ծերութիւն, թէեւ այդ «ծերութիւնից» նրան բաժանում էին երկուերեք տարիները միայն: Միքայէլը սիրում էր երաժշտութիւն, հիւրախաղերի եկած երգչուհիներին լսելու որեւէ առիթ բաց չէր թողնում: Յատկապէս, եթէ նրանք օպերային երգչուհիներ էին: Սիրում էր թատրոնը: Եւ ամէն անգամ որեւէ ներկայացում դիտելը նրա համար իսկական տօն էր: Ի վերջոյ, նա պարզապէս սիրում էր դերասանուհիների, երգչուհիների ընկերակցութիւնը, որովհետեւ սիրում էր... կանանց*: Եւ որպէս իսկական պատուախնդիր ու բարեկիրթ այր, քիչ էր խօսում այդ մասին, չէր պարծենում իր տարած «յաղթանակներով», որովհետեւ դրանք ոչ թէ ճակատամարտեր էին, այլ երջանկութեան սքանչելի պահեր, որոնք այնքա՜ն քիչ են պատահում մարդու կեանքի ընթացքին: Նալբանդեանը խուսափում էր խօսել, բայց եւ չէր էլ կարող բոլորովին լուռ կենալ: Ամէն մի հանդիպում եւ ամէն մի անխուսափելի բաժանում մաքրում, ազնուացնում է մարդկային զգացմունքները, հարըստացնում է հոգին, իւրօրինակ կերպով իմաստաւորում կեանքը: Եւ այս ամէնի մասին մի՞թէ հնարաւոր է քար լռութիւն պահպանել... Որքան էլ մեծ լինի քո սիրոյ մասին բարձրաձայն պատմելով ամէն բան գռեհկացնելու վախը, այնուհանդերձ, հազիւ թէ կարողանաս զսպել ինքդ քեզ ու մտերիմ ընկերոջդ հղած նամակի մէջ երբեմն կարճ տողով, մէկերկու բառով չճչալ. «Լեբեդեւան աւարտեց ուսումը, բայց բնակւում է դարձեալ դպրոցի մէջ»: «Բոգդանովան գնաց արտասահման»: «Բոսիոն* գնաց»: «Լեբեդեւային տարին Պիտեր»: «Լոդդի դելլա Սանթան եւս գնաց»: Այսքա՛ն: Հակի՛րճ: Եթէ հարկ է, միայն զգուշացնելով, թէ` «պատճառը բերնով կ’ասիմ»: Առանց ակնարկների ու մեկնաբանութիւնների: Կարծես ինքն իր

հետ է խօսում: Իսկ եթէ ուզում էր ընդհանրապէս պատմել իր մասին, ապա այնպէս, որ միայն հասցէատէրը հասկանայ, եւ օգտագործում էր իր յօրինած հերթական մի ծածկագիր: Իսկ ծածկագրեր յօրինելու վարպետ էր դեռեւս Գաբրիէլ քահանայի դպրոցի մէջ սովորելու տարիներից: «Այստեղ ոչ մի նոր բան չկայ,— գրում էր նա ընկերոջը:— Ինքս պարապում եմ եւ ոչ թէ 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկայ»: Իսկ մի քանի տարի անց Պետրոպաւլովեան բերդի քարէ սառը տոպրակի մէջ նրան կը ջերմացնեն դերասանուհի Մարիա Պանովայի* հետ կապուած անցածգնացած օրերի յիշողութիւնները. «Խնդրում եմ, Քրիստոսի յարութեան տօների առթիւ իմ անփոփոխ յարգանքն ու շնորհաւորանքները հաղորդես Մարիա Պանովային: Շատ յաճախ եմ յիշում ու մտածում նրա մասին: Հիմա նա ազատութեան մէջ նոյնքան մենակ է, որքան ես` բանտի մէջ: Սեղմում եմ նրա ձեռքը եւ մաղթում եմ առողջութիւն, ուրախ ու բախտաւոր կեանք: Ահաւասիկ այն, ինչ կը կամենայի հաղորդել նրան, իսկ աւելին... առայժմ` ոչինչ: Յուսով եմ, որ դու, այնուհանդերձ, կը փոխանցես աւելին»: Եւ դարձեալ` մէկ ուրիշ նամակի մէջ. «Սրտանց շնորհակալ եմ մտերիմ բարեկամին սիրով յիշելու համար, բարեկամին, որն իր հերթին ոչ մի րոպէ չի մոռանում նրան ու չի կորցնում յոյսը, թէ նորից կը տեսնի, եւ մոռանալով անցած դառնութիւնները` յիշել հին օրերը»: ...Հիմա, այդ «հին» օրերը Միքայէլի ներկան էին, իսկ «անցած դառնութիւններ»ը գտնւում էին ապագայի մէջ, ինչ որ անյայտ մի տեղ: «ՀԻՒՍԻՍԱՓԱՅԼ» Այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի Բաբելոնեան գերութիւնից: Ստեփանոս ՆԱԶԱՐԵԱՆ

1857 թուականի Մարտ 17ին Ժողովրդական լուսաւորութեան նախարար Աբրահամ Նորովը Ալեքսանդր Երկրորդ թագաւորին զեկուցեց Արեւելեան լեզուների Լազարեան ճեմարանի դասախօս Ստեփանոս Նազարեանի` հայկազնեան լեզուով ամսագիր հրատարակելու խնդրանքի մասին: Նախարարի զեկուցագրի վրայ Նորին կայսերական մեծութիւնը մատիտով մակագրեց. «Համաձայն եմ»: Եւ, ինչպէս լինում է երկարատեւ ու արդէն անյոյս դարձած սպասումից յետոյ, խնդրի դրական լուծումը ո՛չ թէ թեթեւութիւն բերեց Ստեփանոս Նազարեանին, այլ բազմապատկեց նրա հոգսերը: Ժողովրդին լոյս եւ ճշմարտութիւն հասցնելու համար բաւակա՞ն էր արդեօք

ընդամէնը մէկերկուսի ցանկութիւնը: Եւ ի՞նչ կարող էին անել նրանք, այդ մէկերկուսը, եթէ ժողովուրդը ինքը չուզենար փշրել «խաւարի Բաբելոնեան գերութեան» շղթաները: Եւ հաւանականը հէնց այս վերջինն էր, որովհետեւ չկար, գոյութիւն չունէր ազգային համահաւաք կամք, հասարակական գիտակցութիւն: Եւ ոչ թէ այն պատճառով, որ հայերը ցրուած էին ու տրոհուած: Կարելի է ցրուած լինել աշխարհով մէկ, կարելի է տրոհուած լինել, բայց ունենալ գործունէութեան ծրագիր ազգային ինքնահաստատումի համար: Բանն այն է, որ ամէն մի հայ, յատկապես ունեւոր հայ, ինքն ի՛ր համար էր` ընտանիքի, լաւագոյն դէպքում` գերդաստանի համար: Այդ հայերի եսասիրութիւնը բացառիկ էր, ինչպէս նաեւ բացառիկ էր խոնարհութիւնը` օտարի տիրակալութեան հանդէպ: Եւ եթէ ունեւորութիւնը նրանց որոշ ինքնուրոյնութիւն էր տալիս ռուսական իրականութեան մէջ, ապա աւելի համեստ ապրողները կատարեալ անօգնական էին թէ՛ իրենց հզօր հայրենակիցների եւ թէ՛ ինքնակալութեան առաջ: Միքայէլին անհանգստացնում էր այն հանգամանքը, որ մտաւոր խաւարի մէջ խարխափող հայերը կարող են շերտաւորուել որպէս հակառակորդներ: Եւ սա այն պարագային, երբ հնարաւոր է դուրս գալ եսակենտրոն վիճակից ո՛չ թէ զանց առնելով խմբերի շահերը, այլ միաւորւել սկզբնականի շուրջ: Իսկ սկզբնականը, թերեւս, ազատ եւ ուժեղ ազգ դառնալը կարող էր լինել: Ահա թէ ինչո՛ւ «մեր ազգի ամէն մի անդամը իւր անձը համարում է մասնաւոր,— դառնանում էր Նալբանդեանը,— ազգը դարձել է մի վերացականութիւն. եւ այդ է պատճառը, որ ազգի առաջադիմութեան սայլը ընկած է մնում ճանապարհի վրայ, քանզի ամէն մէկը ինքն իրեն մասնաւոր համարելով, սիրտ չունի մօտենալ եւ քաշել տանել սայլը»: Յիրաւի, աշխարհի մէջ վերացական ազգեր չկան: Եթէ ազգը կայ, ուրեմն պէ՛տք է, որ այն երեւայ նաեւ իրականութեան մէջ: Եթէ չի երեւում, ուրեմն` չկա՛յ, գոյութիւն չունի՛: Բայց այդ ի՞նչ բան է վերացական ազգ կոչուածը: Ես, դու, նա, միւսը` մեզ մասնաւոր ենք համարում... Եւ եթէ մի բան է պատահում, ազգի ամէն մի անդամ ասում է. «Թող ազգը հոգսը քաշէ»: Եւ այս ասելով, ամէն ոք իրեն հանում է հաշուից: Եթէ մի ազգի բոլոր անդամները այսպէս մտածելով յետ են քաշւում, ապա ովքե՞ր են, որ կազմում են ազգը: Ո՛չ ոք: Ահա սա՛ է վերացական ազգը: Եւ մե՛նք ենք այդ ազգը: Բայց որովհետեւ վերացական ազգ լինել չի՛ կարող, ուրեմն եւ մենք ազգ չենք: Ազգ չե՛նք... Միքայէլ Նալբանդեանի այս անողոք եզրակացութեանը Ստեփանոս Նազարեանը ոչ մի առարկութիւն չունէր: Բայց եւ հակուած էլ չէր ձեռքերը ծալած սպասելու, թէ երբեւէ հայերն ունենալո՞ւ են արդեօք միաբանութիւն եւ միասնական ազգային նպատակ: Նախ անհրաժեշտ էր ամէն գնով ապահովել սպասւած ամսագրի բնականոն ծնունդը: Ամսագիր, որի նպատակը վերացական

ազգը իրական դարձնելն էր կամ, որ աւելի ճիշտ է, ազգ ստեղծելուն նպաստելն էր: Նազարեանն ու Նալբանդեանը, անշուշտ, համախոհներ ունէին, որոնք կարող էին նաեւ զօրավիգ լինել ամսագրի հրատարակութեան գործին: Բայց նրանք` այդ համախոհները, սովոր չէին որեւէ բան ձեռնարկել հէնց այնպէս, առանց յուշարարի: Ուստի Մոսկուայից նամակներ էին գնում դէպի հայաբնակ վայրեր, իրենց հետ տանելով ազգային միասնականութեան ռահվիրաների թախանձանքն ու յորդորները:

Ստեփանոս Նազարեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1857 թ., Մայիս 13. «Իմ „Հիւսիսափայլ“ անունով ամսագրի համար թոյլտուութեան դժուարութիւնը վերջացաւ: Մեզ հիմա մնում է յաղթահարել մէկ այլ դժուարութիւն` մեր սառնասրտութիւնը լուսաւորութեան նկատմամբ: Ես քաջահաւատ եմ, որ Դուք եւ պարոն Հայրապետեանը կը գործադրէք ձեր հեղինակութիւնը, պատիւն ու ջանքերը` ճանապարհ տալու այս ազգային գործին երկրացիների եւ ձեր շրջանակի մէջ»: Կարճ ժամանակ անց լոյս տեսաւ «Հիւսիսափայլ»ի յայտարարութիւնը ամսագրի ծրագրի ու բաժանորդագրութեան պայմանների մասին: Բայց միայն յայտարարութեան վրայ յոյս դնել չէր կարելի: Չէր կարելի նաեւ դիմել անծանօթ, «ուրիշ մարդկանց»: Որովհետեւ, համոզուած էր Նալբանդեանը, ունեւոր ջոջերը, դժբախտաբար, այնպիսի զարմանալի հոգեբանութիւն ունեն, որ եթէ չկարողանան կամ չկամենան որեւէ բանի զօրաւիգ լինել, ապա վնասելու եւ եղածն էլ քանդելու խնդրի մէջ միշտ պատրաստ են: Եւ այս յատկանիշը ոչ այլ ինչ է, քան ապացոյց բարոյական հիւանդութեան: Միակ միջոցը դարձեալ համախոհներին ու ծանօթներին դիմելն էր:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1857 թ., Յունիս 1. «Յայտնում եմ, որ ամսագրի թոյլտուութիւնը ստացած լինելով, այժմ հրատարակում ենք յայտարարութիւնը: Ահա ուղարկում եմ քեզ մի օրինակ, որ կարդաս, հոգիդ փառաւորուի ու ցնծաս... Հետեւեալ փոստով մի քանի օրինակ եւս կ’ուղարկեմ, որպէսզի ցրես քո ծանօթների շրջանի մէջ եւ քո բնական ազգասիրութիւնովը զօրաւիգ լինես բաժանորդների թիւը աւելանալուն»: Իսկ Ստեփանոս Նազարեանն էլ իր հերթին էր փորձում յենարան գտնել Թիֆլիսի մէջ ամսագիրը տարածելու համար:

Ստեփանոս Նազարեանը` Աւետիք Էնֆիաճեանին*, 1857 թ., Յունիս 7. «Շատերից լսելով Ձեր անխարդախ բարքն ու վարքը, կը կամենայի Ձեզ հետ գործ ունենալ Ձեր եւ իմ, նաեւ մեր ամբողջ ազգի օգտի համար: Միտքս

հետեւեալն է. ես թոյլտուութիւն ունեմ հրատարակելու հայախօս մի ամսագիր, որի յայտարարութիւնը ուղարկում եմ սոյն նամակիս հետ, ուր եւ բացատրուած են իմ ձեռնարկի բոլոր պարագաները: Իբրեւ գրավաճառ, Դուք պէտք է որ ուրախ լինէք այս առիթով եւ ջանաք ամսագիրը տարածել ինչպէս Թիֆլիսի, այնպէս էլ շրջակայ քաղաքների մէջ: Հրատարակիչը այնուհետեւ անհրաժեշտ էր համարում գրավաճառին հասկացնել, որ ամսագիրը տարածելով` նա եւս շահով դուրս կը գայ:

«Եւրոպայի մէջ գրավաճառը եւ հեղինակը միշտ կապակից են միմեանց, օգնական են միմեանց,— գրում էր Ստեփանոս Նազարեանը:— Եւ մէկը միւսից օգուտ ու շահ է ստանում: Ուրեմն, նաեւ մեր մէջ, եթէ կամենաք մի փոքր խելացի մտածել ու գործել, նոյն բանը անհրաժեշտ է մեր համազգի ընկերների համար»: Ստեփանոս Նազարեանի տունը, որտեղ հրատարակւում էր «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը:

Մինչ ամսագրի հրատարակիչն ու աշխատակիցը զբաղւած էին բաժանորդագրութիւնը ապահովելու գործով, դեռեւս գոյութիւն չունեցող, դեռեւս սաղմնաւորման շրջանը ապրող «Հիւսիսափայլ»ի դէմ արդէն խմբւում էին հակառակորդ ուժերը: Թէ՛ Նազարեանին եւ թէ՛ Նալբանդեանին մօտից ճանաչող հակառակորդները կռահում էին, որ նրանց համագործակցութիւնից անհնար է որեւէ լաւ բան սպասել: Եւ այս կռահումները հիմնաւոր համարելու համար որեւէ անհրաժեշտութիւն չկար, որպէսզի սեղանին արդէն դրուած լինէր բազմաթիւ անախորժութիւնների կանխագուշակ «Հիւսիսափայլ»ը: Ուստի նրանք ջանում էին վիժեցնել ամսագիրը, եւ դրա լաւագոյն միջոցը բաժանորդագրութիւնը խափանելն էր: Եւ դա նրանց յաջողւում էր: Թիֆլիսի մէջ, օրինակ, «Հիւսիսափայլ»ը ունէր ընդամէնը տասը կողմնակից, տասը բաժանորդ... Այս ծանր օրերին էր, որ նոր ծնուող ամսագրին փորձեցին զօրաւիգ լինել

Դորպատի մի խումբ հայ ուսանողներ: Նրանց նամակը իսկական ուրախութիւն պատճառեց Ստեփանոս Նազարեանին, որ կարող էր նաեւ յուսահատուել, տեսնելով, թէ ինչպէս են փորձում տապալել տարիներ շարունակ իր երազած ձեռնարկը: Քանի դեռ յղացումը չէր իրականանում թոյլտուութիւն չունենալու պատճառով, Նազարեանը, թերեւս, հանգիստ էր: Ի՞նչ կարող էր անել... Բայց թոյլտուութիւն հիմա կար, եւ նա, իր կրտսեր գործընկերոջ հետ դէմ առ դէմ կանգնել էր այն պատնէշի առաջ, որ կոչւում է Անտարբերութիւն: «Ինչպէ՞ս կարող է մեր ժամանակի եսասէր եւ անձնապաշտ հայը ճանաչել մի անձնուրաց եւ անզնազոհ հայ,— դառնութեամբ գրում էր նա պատասխան նամակի մէջ:— Նմանը սիրում է իր նմանին եւ նմանը որոնում է իր նմանին... Դուք, ձեր նման արժանաւորները, ես եւ իմ մի քանի ու կէս ընկերները բացառութիւն ենք մեր հայկական թշուառ կանոնից»: «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակը

Առաջին հայեացքից է կարող էր նաեւ պատահականութիւն թւալ, որ Թիֆլիսի մէջ, որտեղ ամսագրի հակառակորդները ամէն բան անում էին բաժանորդագրութիւնը տապալելու համար, այդ նոյն Թիֆլիսի մէջ Ստեփան քահանայ Մանդինեանը ծրագրում էր հրատարակել մի նոր ամսագիր` «Մեղու Հայաստանի» անունով, որ պէտք է իր ընթերցողներին իրազեկ պահեր ոչ միայն ապրանքի գնի ու առեւտրական շահեկան գործարքների մասին, այլեւ տպագրելու էր բանասիրական տեղեկութիւններ, զանազան գրքերի մասին քննադատական յօդուածներ: «Աստուած տայ, որ թիֆլիսեցիք աւելի յօժարակամ լինեն դրան, քան եղել էին իմ նկատմամբ»,— անկեղծօրէն գրում էր Ստեփանոս Նազարեանը «Հիւսիսափայլ»ի ապագայ հակառակորդի մասին: Բաժանորդագրութեան գոնէ նուազագոյնն ապահովելու համար նա ստիպուած եղաւ դիմել իշխանութիւններին: Եւ հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ բարեմիտ ու բարեկիրթ մեծաւորները, գնահատելով «Հիւսիսափայլ»ի նշանակութիւնը հայերի լուսաւորութեան գործի

համար, պատրաստակամօրէն օգնեցին Նազարեանին: «Այսպէս ահա լուսաւորեալ բարեմիտ այլազգին աւելի օգնական է եւ բարեացակամ, քան թէ մեր հայրենակիցը,— Դորպատի ուսանողներին տեղեակ էր պահում Նազարեանը:— Դուք եւ մեր հայերից շատերը միշտ գանգատւում են օտարներից: Բայց ճշմարիտը պէտք է ասել. հայերի ամենամեծ ու արիւնարբու թշնամիները հէնց իրենք` հայերն են»: Նալբանդեանի համար ոչինչ չէր փոխուել: Նա առաջուայ պէս գտնւում էր հասարակական գործունէութեան իր ասպարէզի մէջ: Եւ աւելացել էր մի նոր հոգս` ապագայ ամսագիրը: «Մի՛ կարծէք, թէ մենք քնած ենք, գիշերցերեկ աշխատում ենք»: «Թատրոն ասածդ` ոտք չեմ դնում»: Իսկ սա արդէն ոչ միայն զոհողութիւն էր որովհետեւ Նալբանդեանը թատրոնի մոլի երկրպագու էր, այլեւ ապացոյց այն բանի, թէ որքա՛ն ծանրաբեռնուած էր ապագայ բժիշկը: «Դարձել եմ մոխիր. դռնից ելնելու ժամանակ չունեմ: Համալսարանի դասերը, «Թափառական Հրեան», ամսագիրը, եւ վերջապէս` սրբազանի գործերը այնպիսի վիճակի մէջ են ինձ դրել, որ գրեթէ ամէն րոպէս հաշ ւած է... Այդ գործերով տարուած` գիշերցերեկ քուն չունեմ»: Այսպիսի լարուած վիճակների մէջ յայտնուելիս նա առաջները յաճախ էր նետւում լիցքաթափուելու` ընկերների ու ընկերուհիների հետ տրուելով ուրախ ու անհոգ ժամանցների: Բայց հիմա, ամսագրի հրատարակութեանը նախապատրաստուելու այս օրերին, «գրադուսը3 իջել էր մինեւ 0, հակառակ որ` ձմրանը բարձրանում էր մինչեւ 74 կամ աւելի, մանաւանդ Պետերբուրգի կաֆէռեստորաններում»: Կաֆէ-ռեստորանների փոխարէն նա հիմա Մոսկուայի համալսարանի Հայ ուսանողական շրջանակի մշտական ու աշխոյժ այցելուն էր: Հայ ուսանողական շրջանակը յայտնի էր հայ մշակոյթի, գրականութեան, ընդհանրապէս հայ կեանքի նկատմամբ ունեցած մեծ հետաքրքրութեամբ: Քննարկումները, ասուլիսներն ու վիճաբանութիւնները այստեղ անպակաս էին: Բայց մի՞թէ հնարաւոր է Նալբանդեանին պատկերացնել որպէս մի շարքային այցելու, մի՞թէ հնարաւոր է կարծել, թէ շատ շուտով նա իր ձեռքը չի առել ուսանողական շրջանակի ղեկավարութիւնը եւ աշխատանքները չի վերափոխել այնպէս, ինչպէս ինքն էր նպատակայարմար գտնում... Ուսանողական շրջանակը ստեղծեց յատուկ մի հիմնադրամ` չքաւոր ուսանողներին օգնելու նպատակով: Իսկ դա շատ կարեւոր էր շրջանակի անդամներին համախմբելու համար: Այլապէս կը ջլատուէին ուժերը եւ անհնար կը լինէր յանձն առնել գրական նոր լեզուն զարգացնելու եւ լուսաւորութիւն տարածելու գործը: Գրական նոր լեզուի խնդիրը ոչ թէ վերացական մի բանավէճ էր լինելու, այլ 3

Ջերմաստիճան (ռուս.):

համատարած ու հետեւողական պայքար: Հարցը սոսկ դասական լեզուի պաշտպանութիւնը չէր: Իրենց տէրութիւնը չունեցող, կայսրութեան ծայրամասային գաղութի խաւարի մէջ խարխափող հայերը, այնպէս էլ առանց իրենց վերագտնելու, առանց խաւարամտութիւնը թօթափելու, առանց ելնելու քաղաքակրթութեան նոր ճանապարհ, վերջնականապէս կորցնելու էր ազգային դէմքը*, ուրեմն նաեւ աւանդական մշակութային արժէքները կորցնելու վտանդի մէջ էին, արժէքներ, որոնք դարերի մշուշոտ հեռուներից միշտ զօրավիգ էին եղել հա յերին: Հայ համալսարանականները նուիրուել էին լուսաւորութիւն տարածելու գործին, եւ տարակոյս չկար, որ այդ երիտասարդները վստահելի նեցուկ կարող էին լինել նոր ստեղծուող ամսագրին: Նալբանդեանի գործունէութեան շրջանակը մեծացել էր եւ է՛լ աւելի պիտի ընդարձակուէր «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեամբ: Քսանութամեայ երիտասարդը, որ իր հերթական հիւանդութիւնից յետոյ «մի լաւ, օրինաւոր առողջութեան երես չէր տեսել», այրւում, «մոխիր էր դառնում» առանց իրեն խնայելու, որովհետեւ գիտակցում էր այն առաքելութիւնը, որ ստանձնել էին ինքն ու իր աւագ բարեկամը, նաեւ ուսուցիչը` Ստեփանոս Նազարեանը: Բայց, թերեւս, իրաւացի էր Կիկերոնը, երբ պնդում էր, թէ «Vitam regit fortuna, non spientia»— «Կեանքը կառավարում է ճակատագիրը եւ ոչ թէ իմաստութիւնը*»: Ճակատագիրն էլ կարծես որոշակի մի օրինաչափութեամբ մեծ փորձութիւններ էր նախապատրաստում իսկական մեծերի համար: Եւ ո՛չ Ստեփանոս Նազարեանը, ո՛չ էլ նրա երիտասարդ եւ տաքարիւն բարեկամը չնկատեցին, թէ ինչպէս հէնց այդ շրջանին «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը նախապատրաստելու ժամանակ, յայտնուեց նա, ով իսկական փորձութեան էր ենթարկելու իրենց: Աւելի ճիշտ` նկատեցին, բայց ոչ ոք յանձին Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի* չտեսաւ այն հակառակորդին, որ, յիրաւի, ճակատագրական դեր պիտի ունենար Նալբանդեանի կեանքի մէջ: Ստեփանոս Նազարեանը ինչինչ կռահումներ ունեցաւ, որոնք, սակայն, շատ աղօտ էին: Եւ առաջին տպաւորութեամբ` այդ օրերին իր բարեկամին ուղարկած նամակի մէջ նա գրել էր.

«Այվազովսկի Հայր Գաբրիէլը վերջերս այստեղ էր: Խօսեցինք մի քանի րոպէ: Բաւական փափուկ եւ քաղաքավար մարդ է, եւ մեր հայկական իրականութեան մէջ պէտք է որ նկատւէր շատ մարդահաճոյ, ինչպիսին եւ է՛: Պատարագեց Մոսկուայի մէջ եւ քարոզեց, երկինք հանելով Լազարեանների մեծագործութիւնները եւ նրանց ձեռքով կառուցած տաճարը ուսմանց: Այժմ Պետերբուրգ է Այվազովսկին, եւ լուրեր են պտտւում, թէ միտք ունի ուսումնարան կառուցել Թէոդոսիայի մէջ»:

Լուրերն այն մասին, թէ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին մտադիր է ուսումնարան կառուցել Թէոդոսիայի մէջ, ի հարկէ, ճշմարիտ էին: Բայց նա Պետերբուրգ էր գնացել ո՛չ միայն դպրոց բանալու թոյլտուութիւն ստանալու նպատակով: Յամենայն դէպս, Հիւսիսային մայրաքաղաքի մէջ նրան ունկընդրութիւն շնորհեցին կայսրութեան արտաքին եւ ներքին գործոց նախարարները: Նա հանդիպումներ ունեցաւ Լազարեանների, Դելիանովի, Աբամելիքի եւ հայազգի այլ ջոջ անձանց հետ: Ի՞նչ նպատակներ ունէր դաւանափոխ վարդապետը Ռուսաստանի մէջ: Ի՞նչ ծրագրեր էր նա փայփայում, որպիսիք իրականացնելու համար ջերմ յարաբերութիւններ էր հաստատում հայ ազնուականութեան ու կառավարական շրջանների հետ: Եւ, վերջապէս, ո՞վ էր նա... Եթէ ծրագրերը առայժմ աղօտ էին, իսկ նպատակներն էլ սոսկ կռահելի, ապա ո՛վ լինելը, անշուշտ, յայտնի էր, բայց ո՛չ բոլորին: Երբ նա Ռուսաստան եկաւ, արդէն քառասունն անց էր: Եւ իր հասուն տարիքին համապատասխան էլ ունէր հարուստ կենսափորձ: Այս դաւանափոխ կղերականը յայտնի էր իր երկդիմի վարքով, կառավարող շրջանակների նկատմամբ ունեցած հաճոյակատարութեամբ եւ մատնագրեր յօրինելու եւ քաղաքական ամբաստանութիւններ տարածելու բացառիկ շնորհքով: Շուրջ երեք տասնամեակ նա ուսանել եւ ապա ուսուցչական պաշտօն էր ստանձնել Սուրբ Ղազար կղզու Մխիթարեան միաբանութեան մէջ: Այնուհետեւ, ինչպէս վկայում է Ականատեսը` «սատանայութեամբ եկել էր Փարիզ» ու սկսել էր հրատարակել «Մասեաց Աղաւնի» ամսագիրը: Կեանքի չորս տասնամեակը բոլորելուց յետոյ, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին իր երկու համախոհների հետ վճռելով տեղափոխուել Ռուսաստան, իրականացրել էր իր «դաւանական կերպարանափոխութիւն»ը: Յայտնի բան է, որ նման «կերպարանափոխութիւններ»ը որքան էլ փորձեն բացատրել աստուածաբանական բնոյթի ինչինչ կասկածելի նկատառումներով, իրականութեան մէջ, սակայն, սովորաբար ունենում է մէկ հիմնական դրդապատճառ: Այն է` թանձր եսասիրութիւնը, բաւարարութիւն չստացած փառասիրութիւնը եւհիասթափութիւնը` ակնկալութիւնների գոհացումը չստանալու հետեւանքով: Ուրեմն, կաթողիկէ վարդապետ Գաբրիէլ Այվազովսկին, որ կրօնական, թարգմանչական, բանասիրական ու պատմաբանական արժէքաւոր գործունէութիւն էր ունեցել որպէս Մխիթարեան միաբանութեան անդամ, եղել էր «Բազմավէպ» ամսագրի խմբագիր, այնուհանդերձ, շատ աւելի ակնկալութիւններ ունէր: Մտաւորականի տքնաջան ու համեստ հեռանկարը, ինչպէս եւ իրենից առաջ ունեցել եւ յետոյ էլ ունենալու էին Հայր Միքայէլ Չամչեանը*, Հայր Յարութիւն Աւգերեանը*, Հայր Արսէն Բագրատունին*, նաեւ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը* եւ ուրիշ բազում ազգայինմշակութային երախտաւորներ, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին չէր հրապուրում:

Նա համոզւել էր, որ այն, ինչն արդէն բացառւում էր Հռոմէական Եկեղեցու նուիրապետութեան մէջ, որտեղ ընտըրւելու համար շատ աւելի կարողութիւններ են անհրաժեշտ, միանգամայն հնարաւոր է Սուրբ Էջմիածնի կամարների տակ: Ուստի գերադասեց ոչ թէ ընտրւելու, այլ նշանակւելու տարբերակը: Իսկ նշանակւել կարող էր Ռուսաստանի մէջ եւ հեռանալով կաթողիկէ Եկեղեցուց, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս` նա ձգտում էր Հայաստանեայց Եկեղեցու կաթողիկոսութեան: Ձեռներեց վարդապետի յոյսը եղբոր` Յովհաննէս Այվազովսկիի* հեղինակութիւնն էր ու ազդեցիկ շրջանակների հետ ունեցած նրա կապերը: Հովանաւորութիւնն ու կապերը իրենց հերթին, բայց ծրագրած նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր սեփական նախաձեռնութիւն: Նա ընտրեց ամէնակարճ եւ վստահելի ուղին: Բանակցելով Փարիզի մէջ ռուսական դեսպանի հետ` նա առաջարկեց իր ծառայութիւնները, պատրաստակամութիւն յայտնելով հաստատուել հարաւային Ռուսիա եւ կառավարութեան հովանու ներքոյ իր ձեռքն առնել հայերի լուսաւորութեան գործը այնպէս, ինչպէս յարմար կը գտնէր թագաւորկայսեր կառավարութիւնը: Յայտնի էր, որ դա պէտք է լինէր մի «լուսաւորութիւն», ինչը նպաստեր հայերին հեռու պահել ազատագրութեան գաղափարներից: «Լուսաւորութիւն», որ խոնարհութիւնն ու հնազանդութիւնը ներշնչէր որպէս իմաստուն քաղաքականութիւն: «Լուսաւորութիւն», որ հային իր ինքնութիւնից ուրացումի տանէր, որտեղից դէպի ռուսացումը կէս քայլ էլ չէր մնայ... Ուստի, բնական էր այն ընդունելութիւնը, որ ունեցաւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին Հիւսիսային մայրաքաղաքի մէջ: Առաւել եւս բնական էր, որ Թեոդոսիայի մէջ դպրոց բանալու թոյլտուութիւն ստացաւ: Բնական էր նաեւ այն, որ նրան ոչ միայն հնարաւորութիւն տրուեց Փարիզից Թեոդոսիա տեղափոխել «Մասեաց Աղաւնի»ն ու հրատարակել տէրութեան ծախքով, այլեւ լինել ի՛ր իսկ խմբագրած այդ ամսագրի գրաքննիչը... Յիրաւի, որպիսի՜ վստահութիւն մի մարդու նկատմամբ, որ, ինչպէս գնահատել էր Նալբանդեանի ապագայ բարեկամն ու համախոհը` Ստեփան Ոսկանը, «իբրեւ վարդապետ այլ եւ այլ եկեղեցիներու` չունէր այն բարոյական իշխանութիւնը, որ վարդապետի մը գլխաւոր փառքն է: Ընդհակառակը, իր երկդիմի վարքով եւ ծակամուտ մանաւանդ անստոյգ բարքով ամէն համակրութիւն կորցրել էր առաքինի մարդերու քով»: Մի՞թէ կարելի էր «երբեմն ազատութիւնը շոյել, երբեմն բռնութեան ոտքն ընկնել, օր մը Հռոմի սիւներուն փարիլ, ուրիշ օր մը դէպի Էջմիածին հակիլ եւ օր մըն ալ Լութերու կարծիքներուն յարիլ»... Անշուշտ, առաքինի մարդուն այսօրինակ վարքն անյարիր էր:

Բայց Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկու համար բարոյական ներքին արգելակ գոյութիւն չունէր: Ուստի եւ նոյնքան բնական է, որ կառավարող շրջանների համար ձեռնտու էր յատկապէս նման մէկն ունենալը: Արմատներից կտրուած, արմատները որպէս յենարան վաղուց ի վեր կորցրած Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին կանգուն մնալու համար անհրաժեշտ «կշիռն» ստացաւ կայսերական բարեհաճութեամբ Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ նշանակւելով Մատթէոս Վեհապետեանի փոխարէն: Այս գործողութիւնը կատարուեց հակառակ գոյութիւն ունեցող կարգի եւ առանց Սուրբ Էջմիածնի գիտութեան: …«Մեծ գիտնական էր Գաբրիէլ Այվազովսկին, բայց այս բառի ոչ թէ դրական, այլ բացասական իմաստով,— գրում է Ականատեսը:— Այդպիսի մարդը` ժողովուրդի գլուխ անցնելով, նրան կը տանի դէպի նախապատմական խաւար դարերը: Սրանք են, որ կապկացնում են մարդկանց. եւ ոչ թէ նրանք, որոնք ասում են` մարդը կապիկից է առաջ եկել»: ՆԺԴԵՀԸ ...Մէկտեղ յոգնինք, մէկտեղ ցանենք Մէկտեղ թափին մեր քրտինքներ, զՀունձ բարեաց յերկինս հանենք, Որ կեանք առնուն Հայոց դաշտեր. Ընդ աստեղօք ի՞նչ կայ սիրուն, Քան զանձկալի Եղբայր անուն... Մկրտիչ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆ* Դժուար է ասել, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկու պետերբուրգեան յաղթարշաւն ու դրա հնարաւոր հետեւանքնե՞րն էին պատճառը, թէ՞ հայրենի քաղաքի մէջ «Հիւսիսափայլ»ի բաժանորդագրութիւնը կազմակերպելու գործը, բայց իրականութիւնն այն էր, որ Միքայէլ Նալբանդեանը պատրաստւում էր Յուլիսի վերջերին կամ կէսերին մեկնել Նոր Նախիջեւան: Վերջին պահին, սակայն, նրա ծրագրերը անսպասելի փոխւեցին, եւ Նոր Նախիջեւան մեկնելու փոխարէն, նա ճանապարհ ելաւ դէպի արտասահման: Այս անակնկալ ուղեւորութեան պատճառը հազիւ թէ միայն «Հիւսիսափայլ»ի համար տառամայրեր ձեռք բերելու խնդիրը լինէր: Թէեւ տպագրապետ Բարֆքնեխթին վաղուց էր փոխանցուած այդ նպատակին` Կարապետ Հայրապետեանի յատկացրած դրամը: Իբրեւ թէ առաքումը արագացնելու համար հարկ եղաւ, որպէսզի Նալբանդեանը անձամբ մեկնի դրանց յետեւից: Այս ամէնը չվրիպեց Ռափայէլ Պատկանեանի աչքից:

Ռափայէլ Պատկանեանը` Քերովբէ Պատկանեանին*, 1857 թ., Յուլիս 22. «Քեզ երկու թարմ լուր եմ ուղարկում. Նազարեանի «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը պիտի տպուի 1858ին... Նազարեանի յայտարարութիւնը լեցուն է չափից դուրս եսասիրութեամբ եւ գոռոզութեամբ: Նալբանդեանը գնաց արտասահման եւ, ինչպէս լսեցի, ամսագրի համար մամուլ, տառեր եւ քլիշէներ պիտի բերէ: Տե՛ս, ինչպէ՜ս է յառաջանում շառլատաններու ձեռնարկութիւնը, եւ մենք, որ կեանքներս մաշեցինք ամէնին լաւ ասելով, միանգամայն ետ ենք ընկած»: ...Միքայէլ Նալբանդեանը Մարիենբադով անցաւ Վիէն, այնուհետեւ ճանապարհը շարունակեց մինչեւ Վենետիկ: Տպագրական պիտոյքներ կարելի էր հայթայթել ա՛յս քաղաքների մէջ, որտեղ վաղուց ի վեր զարգանում ու բարգաւաճում էր հայ տպագրութեան գործը: Ճամբորդութեան ծախքի անհրաժեշտ դրամը` շուրջ հազար ռուբլի, տրամադրել էին նախիջեւանեան գործակիցներն ու համախոհները: Այնուհետեւ նա մեկնեց Կոստանդնուպոլիս եւ Փարիզ*: Ճամբորդութեան ընթացքին նրան սպասում էին այնպիսի հանդիպումներ, որոնք ճակատագրական էին լինելու թէ՛ Միքայէլի ու նրա գործունէութեան եւ թէ՛ ասիական բռնատիրութեան երկու խոշոր կայսրութիւնների նուաճած ու հիմա նրանց ծայրամասերը ներկայացնող տարածքների վրայ ծուարած, անորոշութեան մէջ խարխափող ժողովուրդի համար: Եւ լինելու էին նաեւ հանդիպումներ, որոնք ջերմացնելու էին նրա հոգին, պարգեւելու էին ներանձնական երջանիկ պահեր եւ անդորրութիւն: Նալբանդեանի յիշողութեան մէջ անջնջելի մնաց Մարիենբադի այն տունը, որտեղ հիւընկալուել էր: Եւ յատկապէս տանտիրոջ դուստրը` Սոֆին, որ դաշնամուր էր նուագում թխամորթ, առոյգ, նիհարակազմ, մի քիչ կարծես հիւանդոտ, բայց զարմանալիօրէն հմայիչ հիւրի համար: Նալբանդեանը սիրում էր «Տրուբադուր» օպերայի նախերգանքը, որ բացառիկ ներշընչանքով էր մեկնաբանում մանկամարդ աղջիկը: Վենետիկի մէջ նա որոշել էր մօտից ծանօթանալ Մխիթարեան միաբանութեանը: Եւ առաջին տպաւորութիւնը, որ նա ունեցաւ, այն էր, թէ գերապատիւ հայրերը շարունակ նիստուկաց ունենալով մի քանի անուսում, ռամիկ հայերի հետ, շօշափելով սրանց տգիտութիւնը, կարծում են ամբողջ ազգը նման մարդիկ են միայն: Միեւնոյն ժամանակ, այն հանդիպումներից, որ նա ունեցաւ Մխիթարեան հայրերի հետ, նա յանգեց մի եզրակացութեան, թէ նրանց մէջ էլ կան ոմանք, որ բացի Rosarium եւ Pater noster4 աղօթելուց զատ` այլ բան չգիտեն: Սա, ինչպէս արդէն ասացի, սոսկ առաջին տպաւորութիւնն էր, մակերեսը: Բայց չէ՞ որ գոյութիւն ունէր նաեւ խորքը, որն հասկանալուն օգնեց Մխիթարեան միաբանութեան պատմութեանը քաջատեղեակ լինելը մի կողմից, եւ միւս կողմից` միաբանութեան ներկայ վիճակին ու գործունէութեանը անմիջականօրէն 4

Rosarium — Վարդենիք: Pater noster — Հայր մեր (լատ.):

հաղորդակցուելը: Ովքե՞ր էին Մխիթարեանները, ինչո՞ւ էր ստեղծուել այս միաբանութիւնը եւ ո՞րն էր նրա առաքելութիւնը հիմա: Միքայէլ Նալբանդեանը անհրաժեշտ գտաւ այս հարցերին պատասխանել մանրամասնօրէն եւ անաչառութեամբ: ...Հայաստանի վերջին արքայական տունը տապալուելու հետ հայերը վերջնականապէս կորցրեցին իրենց ազատութիւնը: Տէրութեան կորուստից յետոյ տասնամեակներ եւ ապա հարիւրամեակներ շարունակ աւելի ու աւելի թանձրացող խաւարի մէջ ժողովուրդն ընկաւ «մի մահանման քնի մէջ»: Ցաւօք, բուն Հայաստանը արդէն զրկուել էր բարոյական այն ընդունարանից, որ անհրաժեշտ էր հոգեւոր սերմնացանութեան համար: Ուստի, հայի իմացական վերածնունդը փոքր ի շատէ պէտք է կատարուէր Հայաստանից դուրս, օտար աշխարհների մէջ: Հայոց դպրութիւնը պէտք է հիւր գնար Իտալիա եւ սնուէր օտարի հացով, որովհետեւ ինքը` ազգը, «ինչպէս մեր ժամանակներում եւս,— ասում էր Նալբանդեանը,— իւր հայրենասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր եւ ո՛չ պատիւ»: Յիրաւի, ժամանակներն ասես բնաւ չէին փոխուել: Եւ այն օրերին էլ ամէն մարդ մտածում էր իր շահի մասին, չգիտակցելով, որ մասնաւոր օգուտը անկարելի է առանց ընդհանուրի: Այնուհանդերձ, պատմութիւնն իր ընթացքն ունի: Նալբանդեանը յիշում էր, որ այդ անյոյս ու անլոյս ժամանակներին, երբ հայերը պարզապէս վերացել էին քաղաքակրթութեան զարգացման ասպարէզից, աշխարհի մէջ ինչ որ մի տեղ Քրիստափոր Կոլումբոսը* «իւր առաջարկութիւնը ձեռքին ծեծում էր թագաւորների դռները եւ ստանալով մի փոքր պաշտպանութիւն, մտնում էր անյայտ ծովեր` մարդկութեան համար նոր աշխարհ բանալու», մի ուրիշ տեղ Գուտենբերգն* էր կատարում տպա գրութեան գիւտը, մէկ այլ տեղ մարդիկ ոտքի էին ելնում` քաղաքական կեանքի կարգերը արդարութեան վրայ հիմնելու նպատակով: Չորս հարիւր երկարուձիգ տարիներ յետոյ Փոքր Հայքի Սեբաստիա քաղաք ծնուած մի երիտասարդ` Մխիթար անունով, յանձն առաւ իր ժողովուրդին դուրս բերել խորը թմբիրից: Դժուար չէ պատկերացնել այն խոչընդոտները, որոնք պէտք է խանգարէին Մխիթար Սեբաստացուն*: Բայց նա «այն մարդկանցից էր, որ հանդիպելով մի ընդդիմութեան, սովոր են միայն լարել իւրեանց հոգու կարողութիւնները եւ առաւել եւս ամրանալով, գրաւել յաղթութեան արմաւենին»,— ո՛չ առանց հպար տութեան բնորոշում էր Միքայէլ Նալբանդեանը այդ երեւելի մարդուն, եւ դժուար չէր կռահել, թէ որպիսի՛ հոգեւոր ներքին մի կապ, մի ներդաշնակութիւն էր զգում նրա հետ, նրա առաքելութեան հետ: Կոստանդնուպոլսի մէջ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացուն յաջողուեց ստեղծել ինը հոգիանոց մի փոքր միաբանութիւն: Մէկ տարուայ ընթացքին նա կարողացաւ հայոց լեզուով տպագրել տալ մի քանի գիրք: Իսկապէս որ հոգեկան կորով ու կամք էր անհրաժեշտ այդ գործը գլուխ բերելու համար: Նաեւ` համարձակութիւն: Որովհետեւ նա իսլամական անհանդուրժողականութեան

պայմանների մէջ յաճախ դիմում էր կաթողիկէ հոգեւորականների օգնութեանը, իսկ դա յղի էր ամէն տեսակի անախորժութիւններով, որոնք, ի հարկէ, բնաւ չուշացան: Ուստի, Մխիթարը ստիպուած եղաւ ծածուկ փախչել Օսմանեան կայսրութեան սահմաններից եւ երկարատեւ դեգերումներից յետոյ իր միաբանութեան անդամների հետ հաստատուել Վենետիկ: 1712 թւականին Կղեմէս ԺԱ* պապը հաստատեց Մխիթարեան միաբանութիւնը, իսկ հինգ տարի անց Վենետիկի Ծերակոյտը մշտնջենաւոր ժամանակով միաբանութեանը նուիրեց Սուրբ Ղազար կղզին: Մխիթար աբբահայր Սեբաստացին ունէր միայն մէկ նպատակ՝ վերականգնել հայ դպրութիւնը: Բայց վենետիկեան կառավարութիւնը որեւէ շահագրգռուածութիւն չունէր այդ խընդրի նկատմամբ: Եւ դա հասկանալի էր: Ուստի, Մխիթարը գործն այնպէս էր ներկայացնում, թէ միաբանութիւնը հայոց լեզուն մշակելով, հայ դպրութիւնը զարգացնելով` նպատակ ունի հայերի մէջ հաստատել քրիստոնէական ուղղափառութիւնը, դիմագրաւելով իսլամացման քաղաքականութեանը: Այդ իսկ պատ ճառով Վատիկանը իր աչքը միշտ նրանց վրայ էր պահում եւ նուազագոյն բամբասանքն իսկ բաւական էր, որ Սրբազան Քահանայապետը, կասկածելով Մխիթար Սեբաստացուն, Հռոմ կանչէր նրան` բացատրութիւն պահանջելու: «Մխիթարը եւ հայկական ուսումը իր հայրենի հողի վրայ եւ ազգի մէջ տեղ չգտնելով, պէտք է մուրացկանի պէս օտար աշխարհ գնային, օտարի հողի վրայ, օտարի հացով ու ողորմութեամբ լուսաւորութեան ճանապարհ բանային հայոց ազգի համար»: Եւ, ուրեմն, բնական էր, որ «հայը օտարի թեւերի տակ գործ կատարելով, օտարի հացն ուտելով, միշտ օտարին գովէր, օտարի օգուտը պաշտպանէր»: Այսպէս է մարդկութեան կարգը, կամ` իր ազգի թեւերի տակ, կամ` օտարի թեւերի տակ եւ դրա բոլոր հետեւանքներով հանդերձ»: Tertium non datur — Երրորդը չէ տրուած: Վենետիկեան օրերը Նալբանդեանի համար յագեցած էին ոչ միայն գործնական հանդիպումներով եւ ոչ միայն ապագայ ամսագրի համար տառամայրեր ու քլիշէներ հայթայթելու մտահոգութեամբ: Նա կենսախինդ մարդ էր եւ առանց ընկերական ուրախ շրջապատի չէր պատկերացնում կեանքը: Եւ, ինչպէս արդէն գիտենք, սիրում էր կանանց ու փոխադարձ սիրոյ պակասից երբէք չէր դժգոհում: Նրա ընկերուհիները թատրոնի ու արուեստի նուիրեալներ էին` դերասանուհիներ եւ պարուհիներ: Նկարչուհին

Վենետիկ եղած օրերին, սակայն, նա մտերմացաւ ու սիրեց Նկարչուհի Nին: Ցաւօք, այնպէս էլ անյայտ է մնացել այդ երիտասարդ ու զարմանալի կնոջ անունը, որ կարճատեւ հանդիպումից յետոյ դեռ երկար պէտք է յիշէր Միքայէլին ու փայփայէր նրան վերստին հանդիպելու յոյսը: Նկարչուհին եւս ժամանակաւոր էր եկել Վենետիկ, որպէսզի հաղորդակցուի «սքանչելի ճարտարապետութեամբ քաղաքին եւ խոշոր նկարիչների գլուխ գործոցներին»: Նա արուեստանոց էր վարձել, որտեղ աշխատում էր եւ ապրում: Եւ այդ արուեստանոցի մէջ էլ սովորաբար հանդիպում էին նրանք` Միքայէլն ու Նկարչուհին: Բացառիկ էր նրանց սէրը: Որովհետեւ բացառիկ էր այն հոգեւոր ներդաշնակութիւնը, որ ստեղծուել էր երկու երիտասարդների միջեւ: Նրանց ճանապարհները զարմանալի մի օրինաչափութեամբ, բայց ո՛չ երբէք ճակատագրի քմայքով (որովհետեւ այդ հանդիպումը ոչ մէկի համար էլ ճակատագրական չեղաւ), խաչուեցին Վենետիկի մէջ ու բաժանուեցին ընդմիշտ: Միքայէլը նրան պատմում էր իր հոգսերից, պատմում էր, թէ որպիսի հալածանքների է ենթարկւում հակառակորդների կողմից, պատմում էր հայրենի քաղաքից ու հարազատներից: Իտալուհին էլ ի՛ր հոգսերն ունէր: Քրոջ յառաջիկայ ամուսնութիւնը,Վենետիկից մեկնելու անհրաժեշտութիւնը, անաւարտ կտաւները... Եւ այս ամէնին աւելացել էր նաեւ Միքայէլի առողջական վիճակով մտահոգութիւնը, որ շարունակ անհանգստացնում էր նուրբ, նուիրուած ու ազնիւ աղջկան: Վենետիկեան հրաշք օրերը շատ արագ անցան, իրենց հետ տանելով թէ՛ ամառային երեկոներն ու ջրանցքներով սահող նաւակներից լսուող զմայլելի երգերը, թէ՛ տներից մէկի տանիքի տակ գտնուող արուեստանոցի մէջ իրար գգուած սիրահարների մրմունջը, եւ թէ՛ հէնց իրեն` արուեստանոցի տիրուհուն, որ որպէս իրականութիւն, դեռեւս պահպանուելու էր երկնագոյն թղթերի վրայ գրուած նամակների մէջ, որպէսզի տարիներ անց դառնայ յուշ, դառնայ անիրական երազ եւ, վերջապէս, դառնայ իմ վիպասանութեան հերոսի մարդկային լիարժէքութեան անանուն վկան: Նրա բազմաթիւ նամակներից մէկը, որ հասել է մեզ, աւարտւում է այսպէս.

«Հրաժեշտի այն տխուր օրը, երբ դուրս էինք եկել զբօսանքի, դու շարունակ կրկնում էիր, թէ անպայման կը վերադառնաս: Բայց ես զգում էի, որ քո առաջ բազմաթիւ խոչընդոտներ կան, եւ դեռ այն ժամանակ համոզուած էի, թէ այս աշխարհի մէջ մենք այլեւս երբէք չենք հանդիպի իրար: Դու, անշուշտ, կարեկցում ես ինձ: Դո՛ւ, որ սիրել ես ինձ, դո՛ւ, որ հասկացել ես արուեստագէտի իմ ձգտումները: ...Ի՜նչ խորն ես մխրճուել սրտիս մէջ: Եւ ի՜նչ յստակ ու շօշափելի եմ քեզ տեսնում: Միշտ քո` N» Կոստանդնուպոլիսը առանձնակի մի խանդավառութեամբ չընդունեց Ռուսաստանից յայտնուած հայրենակցին, որի արմատները թէեւ գալիս էին ժամանակի ու տարածութեան խորքերից, բայց որը ռուսահայ էր ոչ միայն ծնունդով, այլեւ միջավայրի ազդեցութեամբ: Գոնէ այսպէս էր նրան ընկալելու պոլսահայ մտածող շրջանակը, քանի որ բազմիցս առիթներ էր ունեցել համոզուելու, թէ որքան մեծ է տարբերութիւնը երկու բռնատիրութիւնների մէջ ապրող հայերի միջեւ: Տարբերութիւնը իսկապէս մեծ էր հէնց թէկուզ այն պատճառով, որ թուրքական կայսրութեան մէջ հայերն ապրում էին իրենց թէեւ նուաճւած, բայց հայրերի երկրում, պապենական հողի վրայ, իսկ ռուսական կայսրութեան մէջ հաստատուած հա յերը եկուորներ էին, ըստ էութեան` գաղթականներ: Եւ ո՛չ Կազանն ու Աստրախանը, ո՛չ Քիշնեւն ու Նոր Նախիջեւանը, ո՛չ էլ Մոսկուան ու Սանկտ Պետերբուրգը նրանցը չէր եւ երբէ՛ք էլ չէր լինելու: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս եւ Պոլիսը... Շէնացնելու էին, կառուցելու էին, փորձելու էին հիմնաւորուել, բայց, ի վերջոյ, մնալու էին յիշատակներ միայն, միայն անուններ, որոնց ծագումը երբեւէ կարող էր բացայայտուել բծախնդիր պեղումներ կատարելուց յետոյ: Ուրեմն, բուն Հայաստանն ու բուն հայութիւնը Թուրքաց Հայաստանի մէջ էր: Ընդամէնը երեք տասնամեակ առաջ նուաճուած պարսկական Հայաստանը ռուսական կայսրութեան դէպի տաք ջրերը սողացող սահմանների հերթական հանգրուանն էր դարձել: Իսկ «թուրքաց հայութեան» նկատմամբ արքունիքի հետաքրքրութիւնն էլ բացատրւում էր այնքանով, որքանով տաք ջրերին հասնելու ճամբան անցնում էր դարձեա՛լ Հայաստանով: Այս ամէնից զատ, հէնց բուն Հայաստանի մէջ էին տեղի ունենում ինչինչ խմորումներ, որոնք ծայր առնելով լեռնաբնակ հայերի` իրենց ինքնուրոյնութիւնը պահպանելու նպատակով յաճախ մարտական գործողութիւններից, շարունակւում էին դէպի հայութեան իրաւունքները պաշտպանելու` օրինաւոր ուղիներով երաշխիքներ ապահովելը: Միքայէլ Նալբանդեանը «ռուսաց հայեր»ի մէջ թերեւս առաջինն էր, որ Կոստանդնուպոլիս էր ժամանել քաղաքական մի շատ կարեւոր նշանակութիւն ունեցող իրադարձութիւնից յետոյ, որ տեղի էր ունեցել կրօնական ոլորտի մէջ: Յակոբոս պատրիարքի* նախագահութեամբ, վերջապէս, գումարուել էր ազգային ընդհանուր ժողովը, որին մասնակցել էին եկեղեցականներ, ամիրաներ,

արհեստապետներ, մտաւորականներ, վաճառականներ, որոնք հրաւիրուել էին ընդունելու նպատակով արդէն մշակուած մի կանոնադրութիւն, որ կարգաւորելու էր հայ ազգային եւ հասարակական կեանքը: 1857 թուականի Մարտ 22-ի ուրբաթ օրը պատրիարքարանի մէջ հաւաքուած ժողովականների համար, յիրաւի պատմական էր: Նրանք հաւանութիւն տուեցին ծրագրին, եւ իրենց ստորագրութիւնները դնելով` «ընդունեցին այն խնդութեամբ ու գոհութեամբ եւ օրհնութեամբ»,— վկայում է Ականատեսը: Խանդավառ պոլսահայերը ծրագիրն արդէն համարում էին սահմանադրութիւն, որն իր գլխաւոր գծերով այնքան էլ հեռու չէր այն «սահմանադրութիւնից», աւելի ճիշտ` կանոնադրութիւնից, որ կազմուելու էր մի քանի տարի անց... Պոլսահայ եւ ընդհանրապէս թուրքահայոց կեանքի մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւնների միւս կիզակէտը Անտոն արքեպիսկոպոս Հասունի* եւ նրա իւրայինների շարունակուող խըժդըժութիւններն էին, որոնք պառակտել էին կաթողիկէ հայ համայնքը: Անտոնը Վատիկանի դպրոցի մէջ ուսանելուց յետոյ ձեռնադրուելով` վերադարձաւ Կոստանդնուպոլիս, եւ կարճ ժամանակի ընթացքին ստեղծեց համախոհների իր շրջանակը, սկսելու համար մի գործունէութիւն, որ շարունակուելու էր ոչ թէ տա րիներ, այլ տասնամեակներ: Արքեպիսկոպոս Հասունի քաղաքականութիւնը յստակ ու բացայայտ մի նպատակ ունէր` կաթողիկէ հայ համայնքի մէջ բնաջինջ անել ամենայն հայկականը, որ պահպանւում էր աւանդաբար: Անտոն արքեպիսկոպոս Հասունը Կոստանդնուպոլսի մէջ կազմակերպում էր հաւատաքննութիւններ, ամբաստանում եւ հալածում էր բոլոր այն կաթողիկէներին, ովքեր դոյզն իսկ ազգանպաստ գործ էին անում: Նա իսկական մի հալածանք սկսեց Վենետիկի Մխիթարեանների դէմ, նրանց յայտարարելով ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս, քան «կաթոլիկութեան դաւաճաններ»: Կասկած չկար որ հայ կեանքը, որտեղ էլ այն պահպանուած կամ ընձիւղուած լինէր, իսկական մի խառնարան էր, որ ցաւօք, բաւականին հեռու էր հրաբխային ժայթքումից: Այդ իմաստով, բնականաբար, բացառութիւն չէր նաեւ Փարիզը: Նոր հանդիպումներն ու ծանօթութիւնները, հաճելի զբօսանքներն ու զուարճութիւնները, որպիսիք ընդհանրապէս սիրում էր Միքայէլ Նալբանդեանը եւ որոնք թեթեւութիւն էին բերում նրա տառապած հոգուն ու չարչարուած մարմնին, նըպաստեցին, որ նա արագօրէն մխրճուի Փարիզի ձեւաւորուող հայ համայնքի ներքին կեանքի մէջ եւ այնտեղ նոյնպէս իրեն, միա՛յն իրեն բնորոշ կրքոտութեամբ մարտնչի խաւարամտութեան եւ քրիստոնէական հաւատքը քաղաքական սադրանքների ենթարկողների դէմ: ...Այդ տարիներին Փարիզի մէջ երկու հայկական դպրոց կար, որոնցից մէկը հիմնադրուած էր հնդկահայ մեծահարուստ Սամուէլ Մուրադի* կտակած գումարներով, իսկ միւսը` Հայկազնեան դպրոցն էր, որի ծախքը հոգում էր

պոլսահայ համայնքը: Մուրադեան դպրոցը ունէր երկյարկանի շէնք, գրադարան, ֆիզիկայի, հանքաբանութեան եւ կենդանաբանութեան սենեակներ: Այսպիսի մի դպրոցի մէջ սովորելը ոչ միայն հաստատուն եւ խորը գիտելիքներ ձեռք բերելու գրաւական էր, այլեւ շոյում էր մարդու ինքնասիրութիւնը: Հայերից շատերն էին ուզում իրենց զաւակներին կրթութեան ուղարկել Մուրադեան դպրոց: Բայց խնդիրն այն էր որ այստեղ կարող էին ուսանել միայն կաթողիկէ հայերի երեխաները: Այսպիսի տարբերակումն իսկ անհեթեթ էր: Եւ եթէ Մուրադեան դպրոցը տեղի կրօնական իշխանութիւնների ձեռքին վերջնականապէս չէր դարձել այս անհեթեթութեան զոհը, ապա պատճառն այն էր, որ կառավարիչ էր նշանակուած Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը: Նա «արժանապատիւ մի անձ էր, որ ծանօթ էր հայ ազգին Նահապետ անունով» եւ հեղինակ էր այնպիսի ազգասիրական տաղերի, որոնք թէ՛ իր ժամանակ, եւ թէ՛ տարիներ ու տասնամեակներ անց ջերմացրել ու ջերմացնելու էին մարդկանց սրտերը: Հետագային, հայ գրականութեան մասին խօսելիս, Նալբանդեանը յատկապէս նշելու էր, որ չի մոռացել Հայր Ղեւոնդ Ալիշանին, քանզի «չափաբերական քերթուածոց մէջ արժանաւոր վարդապետը ախոյեան չունի»: Եւ, «եթէ մենք լռենք,— համոզուած էր Նալբանդեանը,— Աւարայրի բլբուլը կը խօսի. „Կանչէ՛ պլպուլիկ, կանչէ՛ հոգեձայն, արդեօք զուխտ մահուն սուրբ յիշէ՞ Վարդան“»: Մխիթարեան Միաբանութեան Հայրերից Ղեւոնդ Ալիշանը, յիրաւի, այն բացառիկ մարդկանցից մէկն էր, որին ժառանգաբար անցել էր Մխիթար աբբահայր Սեբաստացու հայեցի ոգին: Շփւելով Հայր Ղեւոնդ Ալիշանի հետ` Միքայէլ Նալբանդեանը սիրեց ու գնահատեց նրան, նաեւ հասկացաւ, որ Մուրադեան դպրոցի կառավարիչի պաշտօնին գտնուելով, այդ ազնիւ ու գիտուն Հայը, դժուարութեամբ է դիմագրաւում կրօնական իշխանութիւններին: Միւս դպրոցի վիճակը բնաւ մխիթարական չէր այն իմաստով, որ գտնւում էր քաղաքից դուրս, վարձու մի տան մէջ, չունէր յարմարութիւններ, իսկ հմուտ դասատուների գործն էլ դժուար էր, որովհետեւ նրանց վախեցնում էր դպրոցի հեռաւորութիւնը: Բայց եթէ միայն սա¯լինէր ցաւը... Հայկազնեան դպրոցը հետեւանք էր պատահական մի կայծի եւ կարօտ էր ապահովութեան: Կոստանդնուպոլսի մէջ արդէն տարաձայնութիւններ էին սկսուել Փարիզի հայկական դպրոցը պահելու շուրջ: Մի դպրոց, որտեղ Միքայէլ Նալբանդեանը հանդիպել էր ընդամէնը ութ աշակերտի... Ի՞նչ կարող էր նա անել, ի՞նչ ելք կարող էր գտնել անյոյս այս վիճակից, ո՞ւմ կարող էր մեղադրել, որպէսզի նաեւ հնարաւորութիւն ունենար հաշիւ պահանջել: ...Բայց եւ այնպէս, Փարիզի հայ համայնքը կարող էր դառնալ ազգային հզօր մի կենտրոն, համոզուած էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որովհետեւ, չնայած փարիզահայերը թուով քիչ էին, բայց այդ քչի մէջ ազգայինը ի յայտ է գալիս աւելի, քան

հայաբնակ ուրիշ քաղաքների մէջ, որտեղ լինելու առիթներ էր ունեցել նա: «Մենք ուրախ ենք, որ այժմ ամենուրէք հայերի մէջ փոքր ի շատէ շարժում է երեւում. ազգը եւ ազգութիւնը ասես թէ կամացկամաց դառնում են հասարակաց խօսակցութեան նիւթ, բայց կ’ուզենայինք, որ այդ առարկայի վրայ ամուլ շատախօ սութեամբ չգոհանային»: …Այնպիսի մի անհատականութեան մասին, որպիսին էր Նալբանդեանը, սովորաբար ասում են, թէ նրան ծնեց ու կոփեց ժամանակը: Բայց նման բացատրութիւնը կարող է նոյնքան վերացական լինել, որքան եւ «ծնելու եւ կոփելու» գեղեցիկ պատկերն է: Թերեւս աւելի ճիշտ կը լինի, եթէ նկատենք, որ Նալբանդեանը ի՛նքը եւ նրա պէս բացառիկ անհատականութիւննե՛րն են ժամանակին թելադրում իրենց կամքն ու ժամանակին ներարկում իրենց ոգին: Եւ այստեղ գործօն նշանակութիւն է ստանում նոյնքան զօրեղ անհատականութիւնների հետ ունեցած հանդիպումները, որպիսիք առաջին հայեացքից կարող են պատահական թւալ եւ, որոնք, սակայն, պարզ օրինաչափութիւն են եւ երեւոյթների բնական շղթան կապող օղակներ: Յամենայն դէպս, ազգային ինքնագիտակցութեան արթնացումի եւ լուսաւորութեան նպատակին զինուորագրուած Միքայէլի համար իր սերնդակից եւ նոյնքան բուռն կենսագրութիւն ունեցող Ստեփան Ոսկանի հետ փարիզեան հանդիպումը ունեցաւ շատ աւելի մեծ նշանակութիւն, քան կարելի էր կարծել առաջին հայեացքից: Կիկերոնն ասում էր. «Fructus enim ingenii et virtutus omnisque praestantiae tum maxsimus accpitur, cum in proximum quemque confertur» — «Տաղանդի, արիութեան եւ մեր բոլոր միւս շնորհների պտուղները մեզ առաւելագոյնս քաղցր են թւում, երբ դրանք բաժանում ենք մէկ ուրիշի հետ*»: Իսկ եթէ այդ «մէկ ուրիշը» իր մտածումներով, իր գործերով եւ իր ծրագրերով քո նմանակն է, ապա դժուար չէ պատկերացնել այն խանդավառութիւնը, որ Ստեփան Ոսկանի հետ մտերմանալով` ապրեց Միքայէլ Նալբանդեանը: ...Յիրաւի, Ստեփան Ոսկանն էլ ապրել ու գործել էր* միշտ իրադարձութիւնների կենտրոնի եւ միշտ անձնազոհ պայքարի մէջ, միշտ շտապելով ու նաեւ տագնապելով, թէ հայերն յանկարծ անոյշ քնով կ’անցկացնեն աշխարհի մէջ տեղի ունեցող հասարակական ու քաղաքական բարեփոխութիւնները: Աւելին. ապրելով Փարիզ, նա առիթ էր ունեցել մասնակցելու 1848 թուականի յեղափոխութեանը: Փետրուար 24-ի այն յիշարժան օրը, երբ զինուած ապստամբ ները յաղթական աղաղակներով խուժել էին Թիւլրիի պալատ, զէնքը ձեռքին` նրանց մէջ էր եղել նաեւ Ստեփան Ոսկանը: Արժանապատիւ հպարտութեամբ եւ առանց իր անձին աւելին վերագրելու, Ստեփան Ոսկանը պատմում էր, թէ ինչպէս է մէկ տարի անց, 1849ի Յունիս 13ին մասնակցել ուսանողական ցոյցին, որ կազմակերպւել էր Լուի Բոնապարտի*

ձեռնարկած ռազմական գործողութիւնների դէմ: Բանն այն է որ 1848 թուականին յեղափոխական ուժերը Հռոմի մէջ իշխանութիւնը վերցրեցին իրենց ձեռքը, իսկ Պիոս Թ* պապը հեռացաւ: Իտալացի ազատագրութեան մարտիկները հաստատեցին Հռոմի հանրապետութիւնը: Եկեղեցու դէմ կատարւող բիրտ գործողութիւնները կանխելու նպատակով Պիոս Թ պապը դիմեց համայն կաթողիկէ աշխարհին: Լուի Բոնապարտը մի զօրամաս ուղարկեց Իտալիա, յայտարարելով, սակայն, թէ Ֆրանսան բնաւ էլ չի ծրագրել տապալել Հռոմի հանրապետութիւնը: Այնուհետեւ յայտնի էր դարձել, որ ֆրանսական զօրամասը Իտալիա է մեկնել հանրապետութիւնը խեղդելու նպատակով: «Ուսանողները Սահմանադիր ժողովին աղերսագիր մը տալու որոշում ըրին,— պատմում էր Ստեփան Ոսկանը:— Այդ աղերսագիրը համեստ բողոք մը կը պարունակէր Ֆրանսայի արտաքին քաղաքականութեան դէմ: Վարժատուններու դրօշն առնելով, ուսանողները բուլվարներով սկսան դէպի Ազգային ժողովը ուղղուիլ: Իրենց նպատակը ո՛չ ապստամբել էր եւ ո՛չ ալ կռուիլ, եւ որեւէ ոք փոքրիկ զէնք մ’անգամ չունէր: Հոգեւորականները զրպարտեցին բողոքի այս շարժումը եւ ազգային զօրքն ալ անոնցմէ խաբուելով, ելաւ ուսանողներու դէմ եւ ցրուեց զանոնք: Աղերսագիր տանող բազմութեան դրօշակակիրը մեր բարեկամներէն մէկն էր, եւ որովհետեւ իրեն քով կը գտնուէինք, վայրկեան մը դրօշը մեր ձեռն անցաւ շփոթին մէջ եւ կարող եղանք զայն պաշտպանել իբրեւ ուսանող եւ ոչ իբրեւ մարտիկ ապստամբ»: Մի քանի օր անց Ստեփան Ոսկանին ձերբակալեցին: Շուրջ երկու ամիս նա մնաց կալանքի տակ: Զինուած ներխուժում Թիւլրիի պալատ, ապստամբութիւն Լուի Բոնապարտի դէմ, դրօշը ձեռքին բողոքի ցոյցի ելնելու եւ դրօշը պահպանելու` ազատամարտիկի կեցուածք... Միքայէլ Նալբանդեանը ոգեւորութեամբ ու զմայլանքով էր լսում իր նոր բարեկամին, որի տեսածն ու ապրածը, մտորումներն ու գործերը մէկը միւսից աւելի հրապուրիչ էին ու աւելի զարմանալի: Ուսանողական տարիներին Ստեփան Ոսկանը ոչ միայն ըմբոստների հետ ըմբոստ էր եւ դրօշակակիրների կողքին` դրօշակակիր, այլեւ հմուտ հրապարակախօս, որ աշխատում էր դեռեւս Թիերի* հիմնադրած Le National լրագրին: Նա ուսանել էր պատմաբան Ժիւլ Միշլէին*, եղել էր հասարակական ու քաղաքական գործիչ եւ աստղագէտ ու մաթեմատիկոս Դոմինիկո Արագոյի* մտերիմ բարեկամն ու աշակերտը, եւ, վերջապէս, իմաստասէր Հիպոլիտ Թենի* ընկերը: Միքայէլ Նալբանդեանին, որ մոսկովեան տարիներին արդէն հասցրել էր ծանօթանալ, առաւել եւս` ոգեւորուել ռուսական մթնոլորտի մէջ յայտնուած յեղափոխական գաղափարներով, տարօրինակ, եթէ չասենք` զարմանալի պիտի թւար նորածանօթ իր բարեկամի կեցուածքը: Բանն այն է, որ Ստեփան Ոսկանի համար յեղափոխութիւնը չունէր միանշանակ բովանդակութիւն, որպիսին աշխարհընկալումի մատերիալիս-

տական հայեացքի հետ շաղախուած` արագօրէն յագեցնում էր ասիական բռնատիրութեան դասական երկ րի հոգեւոր ու մտային պարապութիւնը: Կարելի է պատկերացնել Միքայէլի մերթ ընդվզելը, մերթ լուռ ներամփոփուելը, մերթ էլ գուցէ հիասթափութիւնը, որ ապրում էր յեղափոխութեան ականատեսին եւ մասնակցին լսելիս: Միշտ հակառակող, իր ճշմարտութիւնը վիճաբանութեան մէջ որոնող Միքայէլը Ստեփան Ոսկանի առաջ իրեն զգում էր որպէս աշակերտ: Եւ պատճառը ոչ թէ մի քանի տարով կրտսեր լինելն էր, այլ Ստեփանի հարուստ փորձը: Միքայէլին պարուրող երբեմն հակասական, երբեմն էլ ներդաշնակուող այս զգացումները դարձան նրանց բարեկամութեան, համախոհութեան, ուրեմն նաեւ բազկակցական պայքարի ամուր հիմքը: Մի պայքար, որն իր ռազմավարական ընթացքով ազգային ապագայ,Ազգային Տուն ստեղծելու ինքնատիպ, իր տեսակի մէջ բացառիկ եւ իր բնոյթով լայնախոհ ծրագիր ուներ... Աշխարհի մէջ խոշոր իրադարձութիւններ էին տեղի ունենում: Ժողովուրդները ձգտում էին ազատագրուել բռնատիրութիւններից: Բռնատիրական կայսրութիւնները ձգտում էին է՛լ աւելի ամրապնդւել եւ նորանոր տարածքներ նուաճել թուլացող դրացիներից: Ազատագրութեան համար բոլոր ազգերն էլ համագործակցելու անհրաժեշտութիւն էին զգում: Բայց ոչ ոք չէր ուզում ըմբռնել, թէ միջազգային սորուն գետնի վրայ հաստատուած համագործակցութիւնը ազգային ազատագրութեան կայուն հիմք չի կարող լինել: Հնարաւոր է, շա՛տ հնարաւոր է, որ փարիզեան այս օրերին էր, երբ Միքայէլի գիտակցութեան մէջ մխրճուեց ճակատագրական մի ճշմարտութիւն. «Հայերիս ճանապարհը ա՛յլ պիտի լինի բոլորովին»: Յամենայն դէպս, եթէ նրա մտքով երբեւէ անցաւ ազգային ընթացքի ճակատագրական ճանապարհի ընտրութեան խնդիրը, ապա ձեւակերպումը գրեթէ չէր տարբերուելու նրա ամբողջ էութիւնը արտայայտող երբեմնի անթաքոյց յայտարարութիւնից. «Ճշմարտութիւնը ասել եւ կանգնել մէջտեղումը»: Իսկ ճշմարիտ ճանապարհը մի ամբողջ ժողովուրդի համար չի կարող լինել նոյնիսկ պողոտան, եթէ այդ պողոտան բացել են ուրիշները: Ազգային Տուն կառուցելու ճամբան անցնելու էր սեփական, նեղլիկ, պատմութեան մէջ քօղարկուած կածաններով ու վիհերի եզրերով: Բայց այդ լինելու էր Հայի՛ ճամբան, միա՛կ ճամբան, սեփակա՛ն ճամբան: Ստեփան Ոսկանը յեղափոխական պայքարի ո՛չ միայն պարզ հանդիսատեսը չէր եղել, այլեւ էութեամբ ապրել էր հասարակական եւ քաղաքական մտքի խմորումների մէջ, եղել էր այդ միտքը ձեւաւորողներից մէկը: Ֆրանսական առաջին յեղափոխութեան ողբերգութեան ժամանակներից ի վեր անցել էր շուրջ վաթսուն տարի, երբ նա 1789-ի Օգոստոսեան Հրովարտակի ոգեղենութեամբ տարուած` ներխուժել էր թագաւորական պալատներ, իսկ այնուհետեւ, հազիւ հինգ կամ տասը տարի անց ըմբռնել էր այն երկդիմի, երեսպաշտական խաղը, որ սկսել ու չէին ուզում աւարտել քաղաքական ազատամտութեամբ քօղարկուած

բախտախնդիրները: Իւրացնելով գիտութեան նուաճումներով շաղախած անաստուածեան վարդապետութիւնները որպէս հոգին եւ հոգեւորը ժխտելու, վերացնելու, ծաղրելու պարզամիտ միջոց` նրանք, այդ արկածախնդիրները, իրենց համարում էին արդէն ձերբազատուած, համարում էին արդէն ազատագրուած... Բայց ինչի՞ց: Ինչպէս արդէն յստակ էր վաթսուն տարիների պատմութիւնից, առայժմ հասարակութիւնը «ազատագրուել» էր բարոյական կողմնորոշումներից: Ազատագրւում էին խղճից, պատասխանատուութիւն ունենալու առաքինութիւնից, կարեկցանքից, ամօթից ու արդարամտութիւնից: Աստծուց էին «ազատագրւում»… Որպէսզի մարդը նորից յայտնուէր խաւար եւ հոգեզուրկ մի իրականութեան մէջ` յուսահատ ու անօգնական: Որպէսզի մարդը նորից կորցնէր իր Աստուածատուր ազատութիւնը: Որպէսզի մարդը նորից քարշ տար երբեմնի ստոր ու պատուազուրկ իր կեանքը: …Ստեփան Ոսկանը դառնացած էր, որ 1848-ի Փետրուարեան յեղափոխութիւնը, այսինքն Երկրորդ հանրապետութիւն հաստատելը, բնաւ չարդարացրեց սպասելիքները: Սկզբնական շրջանին նա նոյնիսկ տարակուսանքների մէջ էր, չէր կարողանում ըմբռնել հետագայ անցուդարձի իմաստը: Այո՛, ստեղծուել էր հանրապետութիւն: Այո՛, հէնց այդ հանրապետութիւնն էլ այժմ պէտք է զբաղուէր երկիրը բարենորոգչութիւնների ճանապարհ հանելով: Յատկապէս բարենորոգչութիւններ էին սպասւում, որպէսզի երաշխաւորուէին ազատութիւնը, հաւասարութիւնն ու եղբայրութիւնը հասարակութեան մէջ: Բայց այս ամէնի փոխարէն, այսինքն երկիրը կառավարելու եւ բարենորոգչութիւններ իրականացնելու փոխարէն, իշխանութիւնները որդեգրեցին բռնութիւնները: Ստեփան Ոսկանը ետ քաշուեց քաղաքական այդ խաղերից: «Կարելի է թէ, օր մը, այս դէպքերու պատմութիւնը գրենք եւ այն ատեն հայերը կրնան համոզուիլ, որ Հայկայ ճշմարիտ թոռ մը ազատութեան սէրը վատութեամբ ի գործ չի դներ»,— գրել է Ստեփան Ոսկանը: Յիրաւի, Ստեփան Ոսկանը Հայկի ճշմարիտ թոռն էր: Սեփա կան անձի այսպիսի բնորոշումը գեղեցկախօսութիւն չէր, եւ ոչ էլ, առաւել եւս` կեցուածք: Նրա էութիւնը ազատութիւնն էր: «Ուր եւ գտնուինք, ազատութեան հետ պիտի մնանք,— ասում էր նա,— եւ բռնութիւնը չպիտի սիրենք երբէք թէ՛ հայերու եւ թէ՛ օտարներուն մէջ: Մեզի համար ազատութիւնից դուրս լուսաւորութիւն չկայ»: Այս միտքը եւս տարօրինակ էր Միքայէլի համար, որովհետեւ հակասում էր ռուսական մտածողութեանը, որ կարծրացել էր ասիական ու համայնքային հոգեբանութեան սեղմ սահմանների մէջ: Մոսկովեան կեանքի մի քանի տարիների ընթացքին Միքայէլ Նալբանդեանի համար ապացուցելու գրեթէ կարիք չունեցող ճշմարտութիւն էր դարձել, թէ լուսաւորութիւնն իսկ արդէն բաւարար նախապայման է ազատութեան համար: Եւ հէնց այդ համոզումը չէ՞ր արդեօք

պատճառը, որ Ստեփանոս Նազարեանի հետ ձեռնարկել էին «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը: Մի՞թէ նոյն համոզումով չէր թարգմանել «Թափառական Հրեան» վէպը... Ռուսական մթնոլորտն էր այդպիսին, երբ գերագոյն մի նպատակ պայմանաւորում էին ամենուրէք ու ամէնքի համար կենսական անհրաժեշտութիւն դարձած երեւոյթով... Ամենուրէք եւ ամէնքի, բայց ո՛չ Ռուսաստանի եւ ո՛չ ռուսի համար... Ռուսաստանն ու ռուսական իրականութիւնը դեռեւս շա՜տ հեռու էին արեւմուտքի լուսաւորութիւնից, հետեւաբար նրանց թւում էր, թէ լուսաւորութեան գործը գլուխ բերելով ինքնաբերաբար կը հաստատուի նաեւ ազատութիւնը: Ուստի ամէն տեսակ խռովութիւններ,ապստամբութիւններ, ընդվզումներ իզուր եւ անիմաստ էին համարւում, համարւում էին նոյնիսկ պատժելի, որովհետեւ խանգարում էին լուսաւորութեան ընթացքը, եւ որպէս հետեւանք` խոչընդոտում էին ազատութեանը: Բանն այնտեղ էր հասել, որ քրէական յանցագործութեան համար Սիբիր աքսորուած դատապարտեալին մի խոշոր շրջանի դատաւոր էին նշանակել սոսկ այն պատճառով, որ գրել ու կարդալ գիտէր: Ընդհանրապէս, Ռուսաստանի մէջ շատերն էին այն համոզումին, որ երբ գրագէտների թիւը գերազանցի անգրագէտների թուին, այսինքն գրել ու կարդալ սովորի ազգաբնակչութեան գէթ իւրաքանչիւր հարիւրից յիսունմէկը, ապա ամէն բան «ինքն իրեն կարգի կ’ընկնի» եւ «կը լինի համընդհանուր ազատութիւն ու երջանկութիւն»: Դժուար էր, ի հարկէ, հաշտուել յեղափոխութեան բազմադիմութեան եւ այն մտքի հետ, թէ դա սոսկ մի գործիք է ժողովուրդին ոտքի հանելու, իշխանութիւն տապալելու եւ կառավարումի սանձերը արկածախնդիրների ձեռքը տալու համար, որ պէսզի անխախտ մի օրինաչափութեամբ ծայր առնեն աւելի սոսկալի ահաբեկչութիւններ, աւելի անսանձ օրինախախտումներ, աւելի յանդուգն ոտնահարումներ` մարդկանց, նրանց խղճի, նրանց ինչքի նկատմամբ: ...Եթէ համահայկական իրականութիւնը մի խառնարան էր, որ ժայթքումներ չէր ունեցել, ապա այն մթնոլորտը, որտեղ ուսանողական իր կեանքն էր ապրել Ստեփան Ոսկանը, ամէն տեսակ ուսմունքների, վարդապետութիւնների, քաղաքական եռուզեռի իսկական մի քուրայ էր եղել: Եւ այդ քուրան իր թէժութիւնը պահպանել էր նաեւ վաթսունականներին: Տեսակէտները, համոզմունքները, սկզբունքները ապրում էին քով քովի: Եւ այդ քով քովի ապրող բորբոքուած մտքերը ոչ թէ ներդաշնակ էին կամ գոնէ ունէին ընդհանուր եզրեր, այլ գտնւում էին ծայրայեղ վիճակների մէջ, եւ այդ ծայրայեղութիւնները սկսւում էին թագաւորական միահեծանութեան, եկեղեցու գեր իշխանութեան փորձութիւն անցած գաղափարներից մինչեւ համայնական ապրելակերպի խարխուլ ուսմունքները, որոնց «յաղթանակների» կարճատեւ բռնկումները շարունակական ցնցումների էին ենթարկում ոչ միայն Ֆրանսայի, այլեւ ամբողջ Եւրոպայի հասարակական կեանքը: Այս իրականութեան մէջ որեւէ կողմնորոշում, որ չլինէր ծայրայեղ` դժուար էր ունենալ: Դժուար էր, բայց հնարաւոր: Աւելին. հնարաւոր էր ունենալ ոչ միայն

կողմնորոշում, այլեւ բնաւ էլ ո՛չ ծայրայեղ կողմնորոշում: Այդպիսի հնարաւորութեան ապացոյցն էր Ստեփան Ոսկանի եւ, անշուշտ, ո՛չ առանց նրա ազդեցութեան` Միքայէլ Նալբանդեանի պարագան: Յեղափոխութեան մթնոլորտի մէջ որպէս Անհատականութիւն ձեւաւորուելը թերեւս ամէն մահկանացուի չէ՛ վիճակուած: Բայց ամէն մի Անհատականութիւն անցնում է յեղափոխութեան թոհուբոհի միջով: Եւ հէնց այս անցումի ու երեւոյթների նկատմամբ սեփական հայեացքները մշակելու ընթացքին էր, որ Ստեփան Ոսկանը կանգնել էր ազգային կեանքի նոյն ողբալի իրադարձութիւնների դիմաց, որոնց մի քանի տարի ուշացումով պէտք է ընդհարուէր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանը: Յամենայն դէպս, Միքայէլի համար անպայման անակնկալ էր, որ դեռեւս չորսհինգ տարի առաջ, Զմիւռնիա ապրելիս, Ստեփան Ոսկանը ականատես լինելով հայ համայնքի նուազ տոկուն վիճակին, որոշելով գործողութեամբ դիմագրաւել «դաւանաբանական խաղերը», ձեռնարկել էր նոյնը` Էօժեն Սիւի «Թափառական Հրեան» վէպի թարգմանութիւնը: Ասենք, որ «նուազ տոկուն»ը այն խօսքը չէ: Ստեփան Ոսկանը, նկատի ունենալով Դիարբեքիրի հայերի քայլը, այն համարել էր պարզապէս... ծիծաղելի: Պատմութիւնն այս էր: Դիարբեքիրի հայ ջոջերը ժողովուրդի վճարած հարկից իւրացրել էին քառասուն հազար ղուրուշ5: Բայց պետական գանձարան, անշուշտ, պարտաւոր էին մուծել ամբողջ գումարը: Մեծատունները աւելի սրամիտ բան չէին մտածել, քան մի նոր հարկահաւաք սկսելն էր: Ժողովուրդը բողոքել ու հաշիւ էր պահանջել: Եւ քանի որ աշխարհի ոչ մի անկեան մէջ եւ ոչ մի ժամանակ չի պատահել այնպէս, որ ժողովուրդին հաշիւ ներկայացնեն, ուստի եւ այս անգամ էլ փորձ արուեց գործը կոծկել: Դժգոհութիւնները վերաճեցին խռովութեան: Եւ հոգեւոր առաջնորդ Յակոբ եպիսկոպոսը իր հօտի շահերը պաշտպանելու փոխարէն, խռովութիւն դրդողներին ու կազմակերպիչներին մատնեց թուրք փաշային` խնդրելով համապատասխան միջոց ներ ձեռք առնել, որոնք, անշուշտ չէին կարող ուշանալ բռնատիրութեան դասական մի երկրի մէջ: Խռովութեան կազմակերպիչներին ձերբակալել էին: Եւ հոգեւոր առաջնորդի այս մատնութիւնը այնպէս էր զայրացրել եւ յուսահատ ու անելանելի վիճակ ստեղծել հայերի համար, որ նրանք որոշել էին... հեռանալ իրենց եկեղեցուց: «Ինչ եւ ըլլայ առիթ այսպիսի անհեթեթ որոշումի մը, Դիարբեքիրի ո՛չ հայ եպիսկոպոսը եւ ո՛չ ժողովուրդը կրնան երբէք արդարանալ լուսաւոր հասարակութեան մ՛առջեւ,— մեղադրում էր նրանց Ստեփան Ոսկանը,— վասնզի 5

Թուրքական մանր մետաղադրամ :

երկուքն ալ ծիծաղելի դրութեան մը մէջ կը գտնուին: Ծիծաղելի է ժողովուրդը, երբ կ’երեւակայէ թէ գժտութիւնը բաւական առիթ է հաւատքը փոխելու: Աւելի ծիծաղելի է եպիսկոպոս մը, որուն հօտը օտարներէն կը յափշտակուի եւ կը ցրուի այսպիսի մարմնաւոր գժտութեան համար»: Կարելի էր, ի հարկէ, համաձայնել Ստեփան Ոսկանի հետ, որ յուսաբեկութիւնն ու անելանելի վիճակով պայմանաւորուած զարմանալի ինքնաժխտումը ծիծաղելի է լուսաւոր հասարակու թեան համար, եթէ այն չլինէր մի ողբերգութիւն, որը լալով էլ չէիր սփոփի: Լացը կամ ծիծաղը չէին կարող ողբերգութեան դէմն առնել: Անհրաժեշտ էին աւելի գործնական միջոցներ, որպէսզի հոգեւորականների ապիկարութիւնը քրիստոնէական հաւատի հետ չշփոթեն: Այդ միջոցներից մէկն էլ «Թափառական Հրեան» վէպի թարգմանութիւնը կարող էր լինել: Թէեւ Պիոս Թ պապը նոյն մտահոգութիւնն ունենալով, սակայն այլ մօտեցում ուներ եւ իր նկատառումներն արտայայտել էր հայերին ուղղուած ընդարձակ շրջաբերականկոնդակի մէջ: ...Ստեփան Ոսկանը ծնուել ու մեծացել էր Զմիւռնիա, այնուհետեւ պատանեկան ու երիտասարդական տարիներին ապրել էր Փարիզ: Ուստի լաւ էր ճանաչում թէ՛ իր ծննդավայրի ժողովուրդին եւ գիտէր նրանց հոգսերը, եւ թէ՛ եւրոպական քաղաքակրթութեանը անմիջականօրէն շփուող փարիզահայերին, որոնք օտար միջավայրի մէջ ազգային պատմութեամբ, մշակոյթով եւ լուսաւորութեամբ ինքնահաստատում գտնելու փոխարէն, կորցնում էին, պատրաստակամօրէն կորցնում էին իրենց լեզուն, հոգեւոր արժէքները, ազգային դէմքը... Եւ ինչպէս բոլոր նրանք, ովքեր այրւում էին հայերին ազգային ինքնագիտակցութիւն ու արժանապատուութիւն ներարկելու ցանկութեամբ, որ աւելի շուտ ձախողւում, քան արձագանգ էր գտնում դատարկուած հոգիների մէջ, Ստեփան Ոսկանը եւս անզուսպ ցասումով, իր դէմ հանելով իրենց բուն էութիւնը ուրացած, սակայն ֆրանսացի չդարձած թերարժէք հայերին, գոչում էր. «Հայերը ազգութիւն չունին, եւ զեւզեկներու “ազգ, ազգ” ըսելը պէտք չէ, որ խաբէ զիրենք: Վէրք մը, թէ բարոյական եւ թէ նիւթական, պէտք է յայտնուի, որ բոյժ գտնէ: Մեզի համար գովելի է այն մարդը, որ պակասութիւն մը կը յայտնէ, կը նկարագրէ եւ դարման կը փնտրէ: Երբէք անիկա չի կրնար պախարակուիլ, երբ մտքի խոտորումը եւ սրտի կեղտը կը դատէ եւ բարոյական ապականութիւնը կը դատապարտէ ճշմարիտ քաղաքավարութեան օրէնքներուն համեմատ»: Որքա՛ն պիտի ոգեւորուած լինէր Միքայէլ Նալբանդեանը Սէն գետի ափին կամ բուլվարներով իր բարեկամի հետ զբօսնելիս, նրա այս մտածումները լսելով ու գործելակերպին ծանօթանալով:Եւ որքա՜ն պիտի տառապէր այն իրականութիւնը տեսնելով, որ գոյութիւն ունէր փարիզահայութեան կեանքի մէջ: Ամէնուրէք նոյն վիճակն էր... Նոր Նախիջեւանի ու Մոսկուայի հայերի պէս Փարիզի հայ համայնքը եւս վարակուած էր նոյն ախտով: Հայերը, տրուելով օտար բարքերի արտաքին երեւոյթին ու օտարի նիստուկացին, իրենց ինքնահաստատումը գտնում էին մայրենի լեզուից հրաժարուելու, այսինքն` ազգային ոգին

լլկելու գնով: 1854 թուականին փարիզահայոց կեանքի մէջ մի կարեւոր իրադարձութիւն էր տեղի ունեցել: Ջանիկ Արամեանն* էր այդ իրադարձութեան հեղինակը, որ Բոնապարտ փողոցի վրայ բացել էր հայկական տպարանը, որ նշանակում էր գրականութիւն եւ պարբերական հրատարակութիւններ, նշանակում էր մշակութային եւ հասարակական կեանք: Ստեփան Ոսկանը, որ վաղուց ի վեր փայփայում էր իր պարբերականն ունենալու երազանքը, անմիջապէս ձեռնարկեց «Արեւելք» լրագիրը լոյս ընծայելու գործը: ...Այսպիսով, այն, ինչը երբեմն դիտում եւ գնահատում ենք որպէս ժամանակի թելադրանք, իր հիմքի մէջ տարբեր երեւոյթների զարմանալի մի ներդաշնակութիւն է, հասարակական առաջադիմութեանը նուիրուած գործիչների յաճախ պատահական, բայց եւ օրինաչափ հանդիպումի եւ համագործակցութեան հետեւանք: Յիրաւի, երբ իրարից հեռու, աշխարհի տարբեր տէրութիւնների մայրաքաղաքների մէջ, իրար անծանօթ ու իրարից անտեղեակ երկու հոգի, փայփայելով ապագայի միեւնոյն երազները` ապրում ու գործում են նոյն կերպ, մարտնչում են նոյն հակառակորդի` խաւարամտութեան եւ ուծացումի դէմ, ապա սա զուգադիպութիւն, առաւել եւս պատահականութիւն չէ, այլ օրինաչափութիւն: Բայց երբ իրարից հեռու, աշխարհի երկու տարբեր տէրութիւնների մայրաքաղաքների մէջ, իրար անծանօթ ու իրարից անտեղեակ գործող երկու հոգու ճանապարհին, որպէս չարիք ու պատուհաս ելնում է միեւնոյն մարդը, արդէն մտածում ես, թէ արդեօք այդ ամէնը սատանայի գործը չէ՞... Ստեփան Ոսկանի եւ Միքայէլ Նալբանդեանի համար սադայէլական այդ չարիքը, ճակատագրական այդ անխուսափելիութիւնը ոչ այլ ոք էր, քան նոյն ինքը` Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: ...Նոր էր սկսել «Արեւելք»ի հրատարակութիւնը, երբ 1855-ին Փարիզ ժամանեց Պոլսոյ նշանաւոր ամիրաներից մէկը` Պօղոս բէյ Տայեանը, որ որպէս թարգման էր ընտրել Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին եւ այդ ընտրութիւնը պատահական չէր: Օսմանեան արքունիքի վառօդապետը, ծանրակշիռ հեղինակութիւն եւ համբաւ ունեցող Պօղոս բէյն ու Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին ընդհանուր շատ բան ունէին երեւի, որոնցից մեզ ստուգապէս յայտնի է մի ընդհանրութիւն` արմատներից հեռացած լինելը: Երկուսի մարդկային ու ազգային արժանապատուութեան եւ պատկանելութեան զգացմունքները անպայմա՛ն բթացած էին: Փարիզի մէջ Պօղոս բէյը հանդէս էր գալիս ամենայն հայկականի նկատմամբ իր բացայայտ հակակրանքով, որի թարգմանը Այվազովսկի վարդապետն էր: Իսկ վարդապետն էլ Փարիզ հրատարակւող իր «Մասեաց Աղաւնի» հանդէսի մէջ խորացել էր դաւանաբանական թաւուտները, որտեղ յայտնուելով` հայերը վերջնականապէս մոլորուելու էին, քանի որ մոլորութեան նախապայմանները բացառիկ էին Օսմանի հաստատած կայսրութեան մէջ, որտեղ հայերից բացի,

դատապարտուած էին քրիստոնեայ այլ եւ այլ ժողովուրդներ եւս: Եւ Պօղոս բէյն էլ այս պարագային էր դարձել Այվազովսկի վարդապետի թարգմանը, քանի որ «դաւանաբանական» շարադրանքը լոյս էր տեսել Օսմանեան արքունիքի վառօդապետի ստորագրութեամբ: Այս ամէնի նկատմամբ Ստեփան Ոսկանը, անշուշտ, չէր կարող անտարբեր մնալ: «„Արեւելք“ը այն աստիճան մեղրաբերան չպիտի ըլլայ, եւ քանի մը մարդերու հաճելի ըլլալու համար ճշմարտութեան երեսը չպիտի թքնէ կամ մրոտէ», ի լուր ընթերցողի յայտարարել էր նա հանդէսի հէնց առաջին թւի մէջ: Ուրեմն, նա՛ էլ, ինչպէս Միքայէլը, պատրաստ էր «ճշմարտութիւնը ասել եւ կանգնել մէջտեղում»: Պարբերականի 15րդ թւի համար, որ պէտք է լոյս տեսնէր 1856ի Փետրուար 1-ին, Ստեփան Ոսկանը հրատարակութեան էր պատրաստել մի սուր յօդուած` Այվազովսկի վարդապետի երկդիմի գործողութիւնների դէմ: Բայց այդ օրը «Արեւելք»ը լոյս չտեսաւ: Լոյս չտեսաւ նաեւ յաջորդ ու հետագայ օրերին... Տպարանի բանուորներից տեղեկանալով Ոսկանի պատասխան յօդուածի մասին` Այվազովսկին գործի դրեց ուժի ու բռնութեան իր բոլոր լծակները: Չկարողանալով ստիպել Ստեփան Ոսկանին, որպէսզի նա փոխի կամ մեղմացնի յօդուածի ոգին, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին յաջողուեց սպառնալ Ջանիկ Արամեանին եւ հրահանգել նրան, որպէսզի դադարեցնի «Արեւելք»ի տպագրութիւնը: Ընդամէնը տասնչորս թիւ հրատարակած թերթի խմբագիրը այս ծանր հարուածին կարող էր մի՛ կերպ միայն պատասխանել: Գրչո՛վ: Եւ նա գրեց. «Մտքի ազատութիւնը քիչ մը աւելի պաշտելու է, վասնզի, եթէ դուք համոզումի մը տէր էք, ձեր հակառակորդը համոզումէ զուրկ չէ, եւ համոզում մը, որ ուրիշին համոզումը կը նեղէ, բռնութիւն կ’անուանուի... Միտք եւ ազատութիւն, ուրկէ միայն կը բխեն Եւրոպայի ամէն տեսակի փառքն ու հարստութիւնը... Դուք ազատ էք ծառայելու, ինչպէս եւ ես ազատ էի, եմ եւ պիտի՛ մնամ չծառայելու»: Սա արդէն ճշմարիտ ու քաղաքակիրթ մտաւոր գործիչի կեցուածք էր, համոզմունք էր եւ ապրելու կերպ: Անպայմա՛ն օրինակելի, ինչպէս եւ օրինակելի էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որպէս նոյնքա՛ն ազատ անհատականութիւն: Կասկած չէր կարող լինել այս խնդրի նկատմամբ, քանի որ արդէն տեսանելի էր հեռանկարը, երբ հայ միտքը դառնալու էր սպասարկող` մի դէպքում վճարողին, իսկ լաւագոյն դէպքում` իբր ժողովուրդին, գաւառամտութեան հետեւանքով բնաւ չանդրադառնալով, սակայն, որ Միտքը ծառայեցնողները ոչ թէ նպաստում են ազգային ընթացքին, այլ լլկում եւ ստրկութեան հետ հաշտեցում են նոյն այդ ազգը:

Ստեփան ՈՍԿԱՆ

Հասկանալի է, ուրեմն, թէ ինչո՛ւ էր այդքան ինքնավստահ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին, ինչպէս շուտով կը համոզուենք, նաեւ մօտ ապագայի մէջ «Հիւսիսափայլ»ը գոցելու գործը ձեռնարկելիս: Նա արդէն տիրապետել էր հարցերը բռնու թեամբ եւ վարագոյրի ետեւ լուծելու փորձը, որ ի հարկէ՝ մի նոր բան չէր մտքի ազատութեան ոխերիմ թշնամիների համար եւ՝ որ չէր հնանալու նաեւ ապագային` ազատ մտքի ամէն մի փայլատակութիւն մթագնելու, ազատ խօսքի ամէն արտայայտութիւն լռեցնելու համար: Արտասահմանեան իր առաջին ուղեւորութիւնից վերադառնալով` Նալբանդեանը բազմապատկուած եռանդով նուիրուեց ազգային լուսաւորութեան գործին: Նա ոգեւորուած էր «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հեռանկարով եւ դարձել էր աւելի վստահ, թէ կարողանալու է հայերին դուրս բերել ինքընամփոփ վիճակից, կարողանալու է նրանց վարժեցնել ընկերային կեանքի, կարողանալու է նրանց դարձնել լիարժէք ազգ... «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակի նիւթերը նախապատրաստելուն զուգահեռ` նա որոշեց ռուս հասարակութեանը եւս ծանօթացնել իրենց ձեռնարկած մամուլի ուղղութեանն ու խնդիրներին: Հոկտեմբեր 5-ին «Մոլվա» շաբաթաթերթի մէջ Նալբանդեանը հրատարակեց խմբագրին ուղղուած մի նամակ, որ վերնագրուած էր. «Հայերէն մի նոր ամսագրի մասին»:

«„Հիւսիսափայլ“ի խմբագիրը մտադիր է ռուսահայոց մէջ տարածել տեղեկութիւններ, որոնք մեր ժամանակների մէջ կենսականօրէն անհրաժեշտ են ամէն մարդու` ժողովուրդի ո՛ր խաւին էլ որ նա պատկանելիս լինի,— գրում էր Նալբանդեանը:— Նա կամենում է այնպիսի ժողովուրդական լեզու ստեղծել, որ պահպանելով նախնական արմատն ու հիմքը, պարզ ու գեղեցիկ հաղորդակցուի ժողովուրդի հետ»:

Յիրաւի, Ստեփանոս Նազարեանն ու Միքայէլ Նալբանդեանը իրենց առաջ դրել

էին կրկնակի խնդիր: «Խօսելով հայերի հետ` լուսաւորել նրանց, եւ լուսաւորելով` սովորեցնել նրանց խօսել, հետեւաբար` մտածել: Քանի որ խօսել` նշանակում է մտածել»: Նալբանդեանը, որ սիրում էր շարունակ շիկացած պահել մթնոլորտը իր եւ հակառակորդների միջեւ, իրեն յատուկ շիտակութեամբ այս նամակով եւս չէր խնայել «այն եզակի հայերին, որոնք պաշտպանում են հնութիւնն ու իր դարն ապրած ձեւերը», չէր խնայել «այդ միջնադարեան մարդկանց, դասական գրական լեզուի անվերապահ սիրահարներին, որոնք սարսափելի կուրութեան մէջ լինելով, մեռած ձեւերի ներքոյ մոռացել են կեանքն ու նրա բովանդակութիւնը, աչքաթող անելով մեր դարի աղաղակող պահանջները եւ մտաւոր քաղցից մեռնող հայ երիտասարդութեանը»: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչխմբագիրն ու աշխատակիցը համոզուած էին, որ «ժողովուրդի արժանապատուութիւնը մեծ մասամբ կախուած է նրա ազգային լեզուից, եւ որ այդ լեզուն պէտք է ամենայն հոգատարութեամբ մշակել, գիտութեան եւ ուսումի շտեմարան դարձնել»: «Մենք մեր կողմից, որպէս ժողովուրդական լեզուի երկրպագու,— իր նամակն աւարտում էր Նալբանդեանը,— վստահ լինելով խոստումները կատարելու նրա ազնւութեան ու բարեխղճութեան մէջ, յարգելի պրոֆեսորին ի սրտէ մաղթում ենք կատարեալ յաջողութիւն»: Տարին մօտենում էր աւարտին: Եւ անհրաժեշտ էր կատարել տարուայ հաշուեկշիռը: Ինքը` Նալբանդեանը հազիւ թէ ժամանակ ունենար դրա համար: Իսկ եթէ նոյնիսկ ունենար, ապա այդ օրերին հազիւ թէ «Հիւսիսափայլ»ից զատ մէկ ուրիշ բան տեսներ իր կեանքի անցնող այդ տարուայ մէջ: Իսկ այդ «ուրիշ բան»ը արդէն կար, արդէն դարձել էր քսանութամեայ երիտասարդի էութիւնը, որ շուտով, շա՛տ շուտով դուրս պիտի ժայթքէր` գերծունէութեան մի նոր ասպարէզ մղելով նրան: ...Միքայէլ Նալբանդեանի արտասահմանեան առաջին ուղեւորութեան մասին մեզ հասել են կցկտուր տեղեկութիւններ: Եւ կարելի է կարծել, թէ պատճառը հէնց ինքը` Միքայէլն է, որ առանձնապէս չտպաւորւելով, աւելորդ է համարել որեւէ յիշատակութիւն թողնել շուրջ երկու ամիս Եւրոպայի մէջ շրջելուց յետոյ: Սա` առաջին հայեացքից: Իսկ եթէ նա կատարել էր մի այնպիսի ցնցող յայտնագործութիւն, որի առաջ նսեմանում եւ դժգունում են նոյնիսկ ամենավառ տպաւորութիւննե՞րը... Չէ՞ որ Նալբանդեանը չէր կարող չզգալ ու չտեսնել Եւրոպայի ժողովուրդների, յատկապէս իտալացիների ու ֆրանսացիների ազգային ազատագրութեան խմորումները: Բանն այն է, որ նա իսկապէս գտել էր այն, ինչը չափազանց կարեւոր էր իր համար: Նրա արտասահմանեան բոլոր տպաւորութիւնները ասես քաշուել էին յետին մի ծիր եւ իրենց տեղը զիջել այն յայտնագործութեան, որ լուռ ու մունջ

մաշում էր նրան: Ջանիկ ԱՐԱՄԵԱՆ

Ազգային գիտակցութիւնը, ազգային ներդաշնակութիւնը եւ ազգային լուսաւորութիւնը չեն կարող լինել ինքնապարփակ: Դրանցով պայմանաւորւում է ազգի ազատութիւնը: 1858 թուականը Միքայէլ Նալբանդեանի համար սկսուեց գործունէութեան այս նոր փուլի գիտակցութեամբ. «Ստրկութեան մէջ չի կարող լուսաւորութեան ծիլը կանաչել»: Իսկ հայ իրականութեան համար 1858 թուականը սկսուեց «Հիւսիսափայլ»ով:

Ստեփանոս Նազարեանը` Յովսեփ Իզմիրեանին*, 1958 թ., Մարտ 28. «Ձեր եւ մեր փափագը, յաղթելով բազմապիսի դժուարութիւններ, կատարուեց, եւ «Հիւսիսափայլ»ը հայոց երկնակամարի վրայ շողշողացնում է իւր լուսափայլ ճառագայթները` մէկին որպէս սրտի ուրախութիւն, միւսին` սրտի անբուժելի ցաւ. ազգասէրներին` պարծանք, ազգատեացներին` ամօթ ու խայտառակութիւն»:

ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՅ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆ

Ժամանակն է որ վառենք ազգասիրութեան կրակը սառած սրտերի մէջ: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հոգսերը այնքան շատ էին ու ծանր, որ Նալբանդեանը առ ժամանակ կտրուել էր Նոր Նախիջեւանի մէջ կատարուող անցուդարձից: Երբ, վերջապէս, Մարտի սկիզբներին «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակը առաքուեց ընթերցողներին, երբ որոշ չափով լուծուած էր նաեւ հայերէնի գրաշարների հարցն ու պատրաստ էին հետագայ ամսատետրակների նիւթերը, Նալբանդեանը յանկարծ անդրադարձաւ, որ չի ստացել դեռեւս անցած տարի գրած նամակի պատասխանը եւ որոշեց նորոգել Կարապետ Հայրապետեանի հետ խզուած նամակագրութիւնը: Մասամբ ականջին հասած լուրերից, մասամբ էլ, թերեւս, ներքին մի զգացողութեամբ, Նալբանդեանը կռահում էր, որ համախոհն ու բարեկամը փոքրինչ սառել է իրենից: Պատճառներն առայժմ յայտնի չէին Միքայէլին: Եւ նա, յամենայն դէպս, անհրաժեշտ էր համարում իր պարծանքը յայտնել, որ տպարանն ու ամսագիրը իրենց գոյութեամբ ու յառաջադիմութեամբ պարտական են համաքաղաքացիներին եւ գլխաւոապէս Կարապետ Հայրապետեանին: «Ձեզ յայտնի լինի, թէ ի՜նչ անձնազոհութեամբ ենք գիշերցերեկ կուրծք կոտրելով եւ աչք խաւարացնելով աշխատում` գրում ու սրբագրում, տպում ու չարչարւում,— պատմում էր նա ու աւելացնում.— Այսքանն է գալիս մեր ձեռքից: Իսկ նիւթական հնա՞րը... Մենք այդ միջոցները չունենք եւ ա՛զգը պիտի օգնէ»: Գիտէ՞ր արդեօք Միքայէլը, որ Նոր Նախիջեւանի մէջ կատարւում է ուժերի վերադասաւորութիւն: Լսե՞լ էր արդեօք, թէ որպիսի՛ ջերմ ընդունելութիւն էին կազմակերպել տեղի թեմի նոր նշանակուած առաջնորդ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովկիի համար: Յայտնի՞ էր նրան, որ Այվազովսկի վարդապետը հաշտութեան կոչ է արել հայրապետեանականներին ու խալիբենականներին: Մի կողմից «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեամբ եւ միւս կողմից` Նոր Նախիջեւանի այս անցուդարձով կարծես թէ աւարտւում էր ուժերի վերադասաւորութիւնը: Բայց արդեօք դա չէ՞ր նշանակում, թէ սպասւում է ահեղ մի ճակատամարտ: Կարելի էր չկասկածել, որ հէնց այդպէս էլ լինելու է: Չնայած, որ այս անգամ Միքայէլ Նալբանդեանը իրենց ընդհանուր գործը ներկայացնում էր սոսկ որպէս համեստ մի ցանկութիւն. «Գոնէ կարողանանք ցոյց տալ, թէ ինչպէ՛ս պէտք է լինի ամսագիր ասած բանը մեր ազգի դաստիարակութեան համար»: Օրինակ հանդիսանալու հէնց առաջին փորձը դարձաւ այն առիթը, որպէսզի հակառակորդը, որ մինչեւ «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակի լոյս տեսնելը անհամբեր ու անհանգիստ սպասումների մէջ էր, անցնի յարձակումի:

Առիթը Նալբանդեանի գրախօսութիւնն էր Ստեփանոս Նազարեանի «Հանդէս նոր հայախօսութեան» գրքի առիթով: Եւ ինչպէս բոլոր այն դէպքերում, երբ մի նոր բան էր ձեռնարկում, Միքայէլ Նալբանդեանին վիճակուած էր ա՛յս անգամ եւս լինել թէ՛ հիմնադիր, թէ՛ տեսաբան եւ թէ՛ գործնական իրականացնող: Ամէնից առաջ նա հարկադրուած էր տեսականօրէն հիմնաւորել ու բնութագրել քննադատութիւնը: Որովհետեւ հայերի մէջ տարածուած էր, թէ քննադատութիւնը մարդ խայտառակելու համար է, թէ որեւէ հեղինակի կատարած գործի թերին կամ պակասը հրապարակօրէն բացայայտելով, «քննադատութիւն» կոչուածը զբաղւում է ծաղրուծանակով: Մի խօսքով, «քննադատութիւնը բամբասանք է կամ նախատինք»: Իրականութեան մէջ, սակայն, բացատրում էր Նալբանդեանը, քննադատութիւնը այն չափն է, նշանացոյցը, որի օգնութեամբ հնարաւոր է գնահատել որեւէ ազգի լուսաւորութեան աստիճանը: Հետեւաբար, քննադատութեան միջոցով կարելի է ըմբռնել ազգի հայեացքը իրականութեան նկատմամբ, տեսնել այդ հայեացքի պարզութիւնը կամ պղտորութիւնը: Քննադատութիւնը մի սուրբ եւ անկողմնապահ դատաստան է, որի առջեւ հաւասար են բոլորը` թէ՛ բարեկամները եւ թէ՛ թշնամիները: Քննադատութիւնը գիտէ պատուել նաեւ հակառակորդի արժանաւորութիւնը, համոզուած էր Նալբանդեանը, եւ ինքն էլ պատրաստ էր նոյնպիսի անաչառութեամբ քննարկել հեղինակների աշխատութիւնները: Քննադատութեամբ էր նա պայմանաւորում ազգային գրականութիւնը, որովհետեւ, եթէ գրականութեան մէջ երեւում էր ազգի «հոգին, նրա հայեացքը, նրա ընկերային կեանքը», ապա իսկական քննադատութեան մէջ երեւում էր «այս բոլորի չափը եւ աստիճանը»: Վստահ լինելով, որ հակառակորդները անպայման փորձելու են ինչինչ առարկութիւններ անել, Նալբանդեանը զգուշացնում էր, թէ յառաջիկային եւս հանդէս է գալու այն համոզումի դէմ, որ պաշտպանում էին նրանք` դպրութիւն համարելով այն, ինչը կապուած չէր ազգի հոգուն, այն, «որի մէջ, իբրեւ հայելու մէջ չի երեւում ազգի կեանքը, նրա ամէնանուրբ դիմագիծը»: Բայց հայազգի «կրիտիկոսներ»ը Նալբանդեանի տեսակէտների շուրջ ասուլիս սկսելու փոխարէն, ընտրեցին առարկութեան տարօրինակ, եթէ չասենք` բարոյազուրկ միջոց: Այդ միջոցը հայազգի ազդեցիկ մարդկանց, ապա նաեւ օտարի իշխանութիւններին ամբաստանական համախօսականներ ու գանգատներ ուղարկելն էր: Անշուշտ, ամբաստանագրերի հեղինակները նախ եւ առաջ փորձում էին պայքարի այդ կերպը ներկայացնել որպէս հրոսակ Նալբանդեանի յարձակումներից պաշտպանւելու միակ հնարաւոր միջոցը: Բայց եթէ միայն այդ գանգատներով ու համախօսականներով գործը վերջանա՜ր... Պատմութիւնը իր ծալքերի մէջ պահելպահպանել է նաեւ բազմաթիւ մատնագրեր ու զրպարտութիւններ, որոնք ունեցել են միեւնոյն նպատակը` պարզապէս ոչընչացնել Նալբանդեանին: ...Առաջին ամբաստանագիրը գնաց Խաչատուր Լազարեանի հասցէով:

«Կրիտիկոս»ը, որի մասին աւելի քան թափանցիկ խօսել էր Նալբանդեանը իր յօդուածի մէջ, բողոքում էր, թէ իրեն վարկաբեկում են, չեն ճանաչում իւր վաստակը, թէ «մոլորուած հայազգի սքոլաստիկը, որ հազիւ մի երկու բառ ծուռ ու շիտակ իրար քով շարել գիտէ», հէնց ինքը` յօդուածի հեղինակն է, Միքայէլ Նալբանդեանը, եւ ուրիշ ոչ ոք: Յետոյ պարզուեց, որ շատերին դիւր չի եկել Նալբանդեանի գնահատականը Ստեփանոս Նազարեանի «Հանդէս նոր հայախօսութեան» գրքի մասին: «Այդպիսի հեղինակի գրչի տակ մեր ժողովուրդական լեզուն կը ստանայ առաւել քաղաքացիութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մօտենայ իւր նպատակին` գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք դառնալու ժողովուրդի դաստիարակութեան համար,— համոզուած էր Նալբանդեանը:— Ազգը սիրով կ’ընդունի այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել է հեղինակը իւր ազգի զաւակների դաստիարակութեանը»: Հազիւ էր «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակը հասել Թիֆլիս, երբ այնտեղ լոյս տեսնող «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթը շտապեց հանդէս գալ ինչպէս Նալբանդեանի, նոյնպէս եւ Նազարեանի դէմ: Ի դէպ, շաբաթաթերթի մէջ տպագրուած յօդուածը իր բնոյթով ու զրպարտութիւնների ընդհանուր որակով պակաս չէր, քան Լազարեանին ուղարկուած ամբաստանագիրը: Ամէնից առաջ Մանդինեանը անհրաժեշտ էր համարել յիշեցնել, թէ Ստեփանոս Նազարեանը մինչ այդ հրատարակած իր աշխատութիւնների մէջ «քանի՛ նախատինք, քանի՛ անարգանք, քանի՛ թշնամանք է գրում հայոց ազգի վրայ»: Այնուհետեւ, նա անցնում էր ճիշտ այնպիսի ոճի, որ յատկանշական է բոլոր ժամանակների բոլոր գրաքննադատներին, ովքեր այս կամ այն ուժի կամակատարները լինելու յանգամանքով համոզուած են եղել, թէ իրենք ու միա՛յն իրենք են բանասիրութեան Այբը եւ Քէն: «Ազգը մինչեւ այսօր լռում էր,— շարունակում էր Մանդինեանը,— յուսալով, թէ գուցէ Նազարեանը կը զգայ իւր մոլորութիւնը, սակայն, օրէ ց’օր աւելի կորցրեց իրեն, այնուհետեւ օգնական գտաւ ոմն Նալբանդեանի եւ հիմա միասին անզգոյշ խօսքերով սկսել են ազգին պարսաւել: Այն էլ ոչ միայն անգրագէտ մարդկանց, այլեւ գիտուններին, եւ իրենք են միայն կամենում նոր լուսաւորիչ լինել ազգին, նոր լեզու, նոր ուսումն տարածել»: Ամսագրի խմբագրի ու աշխատակցի հետ հաշիւը մաքրելուց յետոյ, ի հարկէ, մնում էր վարկաբեկել «Հիւսիսափայլ»ը: «„Հիւսիսափայլ“ը, ինչպէս առաջին ամսատետրակն է ցոյց տալիս,— յօդուածն այսպէս էր աւարտում Մանդինեանը,— է՛ տաղտկացուցիչ մտաց, վշտացուցիչ սրտի, խօսք վատաբանութեան ազգի, եւ ամբար ինքնահաւանութեան»: Այսպիսով, դարձեալ հաստատւում էր որ հայոց մէջ քննադատութիւնը դիտուել է որպէս նախատինք եւ պէտք է այդպէս էլ դիտուի, քանի դեռ իշխում է սուտ ազգասիրութիւնն ու գաւառամտութիւնը մի կողմից, եւ միւս կողմից` որեւէ ազգօգուտ գործ չարած, բայց եզակիութեան ու անսխալականութեան մարմաջով

ախտահարուած եսասիրութիւնը: Բայց յարձակումները չէին դադարում: Նոյն «Մեղու Հայաստան»ի շաբաթաթերթը մի քանի շաբաթ անց տպագրեց մէկ ուրիշ նամակ, որ ստորագրուած էր Վահան Արամեան կեղծանունով, բայց դժուար չէր կռահել, որ դրա տակ թաքնուած են հայր ու որդի Մսերեանները: Այնուհետեւ Մանդինեանը մի քանի թւերի մէջ շարունակաբար տպագրեց «Պարոն Նազարեանց եւ նորա գրաւոր վաստակը» վերնագրով յօդուածը: Չկարողանալով ըստ էութեան պատասխանել կամ գոնէ առարկել Միքայէլ Նալբանդեանի յօդուածին, որ նմանել էր գարշահոտ ճահճի մէջ նետած մի քարի, «ազգասէր» հակառակորդները ջանում էին իրենց ընդդիմախօսութիւնը կառուցել զգայական ու սրտաճմլիկ ինչինչ փաստարկների վրայ այն յոյսով, թէ միամիտ ընթերցողին կը ներ շնչեն առնուազն խղճահարութիւն, հետեւաբար նաեւ` համակրանք: «Հայը զրկուած է քաղաքական կեանքից, զրկուած է քաղաքական սխրագործութիւնից: Մի՞թէ պրն. Նազարեանի աչքին ոչինչ է, երբ իւր հզօր թշնամիներից հալածուած ու բռնադատւած հայը կարողացել է պահպանել իւր ազգութեան ստուերը, իւր լեզուի փլատակները, իւր անցած գնացած փառքի յիշատակը... Իւր պանդխտութեան մէջ հայը ոչ մի րոպէ չի դադարել սգալ իւր կարօտակէզ այրիացեալ Հայաստանը, իւր Էջմիածինը, իւր խորհրդաւոր Արարատը: Մի՞թէ այդ ապացոյց չէ, որ Հայերը ազնիւ զգացողութիւնից զուրկ չեն»: Նալբանդեանը այդ յարձակումներին պատասխանեց «Հիւսիսափայլ»ի չորրորդ ամսատետրակի մէջ: Իր պատասխանով նա ոչ միայն շարունակում էր բաց ճակատամարտը, այլեւ սուր, բայց ընդհանրապէս բարեկիրթ վիճաբանութեան օրինակ էր տալիս: Նալբանդեանը ցաւ էր յայտնում, որ հակառակորդ շաբաթաթերթի հրատարակիչխմբագիրը մի «կոյր գործիք է օտար մարդկանց ձեռքին եւ խօսող բերան` դարանագործ ծածուկ հասարակութեան կողմից»: Եւ իրերն իրենց անուններով կոչելու իր յախուռն բնոյթին հարազատ մնալով` նա այդ դարանագործ միութեան ճակատին էր զարկում «խաւարապաշտների ընկերութիւն» խարանը: «Իմ բերանը միշտ բացել եմ ճշմարտութեան հակառակորդների դէմ: Ունեմ եւ այնքան բարոյական մեծահոգութիւն, որ կարող եմ առանց կամակորութեան խոստովանել իմ սխալանքը»: Չնայած նրա այս պատրաստակամութեան, բայց եւ այնպէս ոչ մի ընդդիմախօս չհամարձակուեց քննադատների ու քննադատութեան մասին նրա յօդուածի որեւէ մի հարցադրումը վերլուծել կամ հերքել: Բայց դա չնչին մխիթարութիւն էր: Որովհետեւ չհամարձակուելով բացայայտ վիճաբանութեան ելնել ճշմարտութեան հակառակորդներին չհանդուրժող եւ սեփական գլուխը շարունակ փորձանքի մէջ դնող Միքայէլի հետ, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի թեւերի տակ հաւաքուած «ազգասէրներ»ի խումբը, ինչպէս այս պատմութեան ընթացքին

կը համոզուենք, որդեգրել էր պայքարի անպարկեշտ միջոց: Եւ այդ միջոցն էր, ինչպէս արդէն տեսանք, չարախօսելը, զրպարտելը, ատելութիւնից կուրացած` ամբաստանագրեր ու լրտեսագրեր ուղարկելը Ներքին գործոց նախարարութեան ու Երրորդ բաժանմունքի հասցէներով: Եւ ամէնից սոսկալին այն էր, որ պայքարի այս կերպը ներկայացւում էր ո՛չ աւելի, ո՛չ պակաս, քան ազգային արժէքների պաշտպանութիւն: Նրանք ազգային արժէքները պաշտպանել էին ուզում Միքայէլ Նալբանդեանից: Որպիսի՜ հեգնանք... Եւ մի՞թէ որեւէ արժէք երբեւէ պահպանուել է լրտեսագրերով կամ մատնագրերով... Եթէ նոյնիսկ հնարաւոր լինէր պահպանել, ապա արդեօք դա կը շարունակէ՞ր մնալ ազգային ու բարոյական արժէք: Երբէ՛ք: Իսկ չէի՞ն մտածում արդեօք, թէ ի՛նչ պատասխան են տալու պատմութեան առաջ: Նրանք երեւի վստահ էին, որ պատմութեան շերտերի տակից ոչ ոք չի պեղի այդ փաստաթղթերը: Իսկ առայժմ դրանց հեղինակները վայելում էին «ազգի հայրեր» կոչուելու սնափառութիւնը: ...Նալբանդեանի համար արդէն պարզ էր, որ սկիզբ է առել մի հակամարտութիւն: Եւ այն պիտի տեւէր այնքան ժամանակ, քանի դեռ գոյութիւն ունէր «Հիւսիսափայլ»ը: Իսկ այդ գոյութիւնը արդէն վտանգի տակ էր: Ուրեմն, անհրաժեշտ էր առաւելագոյնս օգտագործել իւրաքանչիւր ամսատետրակը, ամէն մի հերթական հնարաւորութիւնը` ասելու այն ամէնը, ինչ կուտակւած էր ներսը: Դրութիւնը թւում էր անելանելի: Բայց այն օրերին, երբ Նալբանդեանը գրում էր իր դէմ կատարուած յարձակումի պատասխանը, մի փայլուն գաղափար յղացաւ: Այդպիսի բաց նամակները չէին կարող նրան հնարաւորութիւն տալ ասելու այն ամէնը, ինչ պէ՛տք է որ ասէր: Հարկ էր լինելու ամէն անգամ սպասել ընդդիմախօսների ելոյթներին, որոնք կարող էին նաեւ չլինել: Չլինել ոչ թէ այն պատճառով, որ նրանք լուռ համաձայնելու էին Միքայէլ Նալբանդեանի հետ, այլ որովհետեւ լուռ ու ծածուկ մարտնչելու էին «Հիւսիսափայլ»ի ու նրա մշակների դէմ, ջանալով ընդհանրապէս արգելել ամսագրի հրատարակութիւնը: Ուրեմն` ի՞նչ... Պէտք է պաղէ՞ր արդէն թէժացող ճակատամարտը: Պէտք է թուլանա՞ր կռուի լարուածութիւնը: Նալբանդեանը այդքան ժամանակ չունէր: Նա դարձել էր անհամբեր: Նա ասելի՛ք ունէր: Նա դեռ անելի՜ք ունէր... Եւ չէ՛ր ուզում յապաղել: Ինչպէս միշտ` նա շտապում էր: Մտայղացումը շատ պարզ էր եւ օգնելու էր, որպէսզի պայքարի ընթացքը կարգաւորէր ինքը` Միքայէլ Նալբանդեանը: Նա ընտրեց յուշատետրի կամ յիշատակարանի ձեւը, որ հնարաւորութիւն էր տալու բարձրաձայն կանխել այն, ինչը կարող էին ասել հակառակորդները, եւ պատասխանել իրական ու

մտացածին տարբեր անձանց միջոցով: Եւ այս հրատապ ասուլիսին զուգահեռ բարձրացնել հասարակական, քաղաքական ու բարոյական հարցեր: Մի խօսքով, պայքարի ամբողջ ընթացքը վերցնել իր տնօրինութեան տակ: Ստեփանոս Նազարեանը հաւանութիւն տուեց երիտասարդ աշխատակցի գաղափարին, որ անհրաժեշտ էր իրականացնել հէնց չորրորդ ամսատետրակից, քանի դեռ այն գտնւում էր գրաշարների ձեռքին: Իսկ ինքը` Նազարեանը Ապրիլի նոյն ամսատետրակի համար աւարտել էր «Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները» յօդուածը: Առաջին լուրջ, համապարփակ ու անաչառ վերլուծութիւնն էր այդ աշխատասիրութիւնը հայ իրականութեան մէջ, եւ Ստեփանոս Նազարեանին յառաջիկային, նոյնիսկ տասնամեակներ անց չէին ներելու այն եզրակացութիւնները, որպիսիք կատարել էր նա ընդհանրապէս յեղափոխութիւնների եւ մասնաւորապէս այն ժամանակ արդէն արագօրէն տարածուող յեղափոխական ուսմունքի մասին: Այդ յօդուածը, գրուելու օրերին, նոյնպէս եւ լոյս տեսնելուց յետոյ դառնալու էր համոզմունքների գետնի վրայ Միքայէլի եւ Ստեփանոս Նազարեանի ունեցած յարաբերութիւնների փորձաքարը: Թէ՛ հարուստ կենսափորձով, եւ թէ՛ խառնուածքի հանդարտութեամբ Միքայէլից տարբերուող Ստեփանոս Նազարեանը առանձնապէս խանդավառուած չէր ո՛չ նորատարազ ուսմունքներով եւ ո՛չ էլ յեղափոխական գաղափարներով, որպիսիք իրա կանացնելու ամէն փորձ աշխարհի մէջ նորանոր ողբերգութիւնների պատճառ էր դարձել, ամէն անգամ սասանելով բարոյականութեան նախահիմքերը: Միքայէլ Նալբանդեանը, սակայն, որ մէկ տասնամեակ էլ չանցած պէտք է կտակեր հեռու կենալ յեղափոխութիւններից եւ ռուս յեղափոխականներից մասնաւորապէս, այդ շրջանին կանգնած էր ճակատագրական մի ճամբաբաժանի վրայ: Ճակատագրական` իր հետագայ գործողութիւնների, ազգային ընթացքի ճշմարիտ ուղին ընտրելու, ազգային տէրութիւն ստեղծելու ծրագիր մշակելու եւ իրականացնելու իմաստով: Ռուսական մթնոլորտի ազդեցութիւնը մեծ էր: Գրեթէ անյաղթահարելի: Եւ միայն այնպիսի պինդ անհատականութիւնը, որպիսին Միքայէլն էր, կարողանալու էր վաղ թէ ուշ դուրս ելնել հայերի համար վտանգաւոր, աղէտալի այդ մտաւոր արգելոցից: Բայց առայժմ, երբ կանգնած էր ճամբաբաժանին, նա դեռ պէտք է կողմնորոշւէր: Եւ կողմնորոշւելու էր ի՛ր էութեան նկատմամբ: ...Իսկ Ստեփանոս Նազարեանը յօդուածը գրել էր ոչ թէ պարզ լրատուական կամ եւրոպական եւ ռուսական իրադարձութիւններից ետ չմնալու նպատակով, այլ մանրակրկիտ վերլուծութիւն կատարելով, փորձում էր նաեւ սահմանել հայ ժողովուրդի տեղը համաշխարհային հասարակական կեանքի խառնարանի մէջ:

Ֆրանսական յեղափոխութեան արձագանգները հասնելով Ռուսաստան, ստացել էին երկրի իրականութեանը բնորոշ ուրուագծեր: Այսպիսի տեղայնացումը բնական էր եւ օրինաչափ: Եւ նոյնքան բնական էր ու օրինաչափ, որ ամէն լուսաւորեալ ու ազատամիտ մարդ տրուել էր յեղափոխական գաղափարների, իսկ յեղափոխական գաղափարների տրուած իւրաքանչիւր մտածող ու տեսաբան տենդօրէն մշակում էր գործողութիւնների ծրագրեր: Ուստի Ռուսաստանի մէջ տեղի էր ունենում ազատութեան, հաւասարութեան ու եղբայրութեան գաղափարի ճակատագրական մի փոխակերպութիւն: Բանն այն է, որ եթէ ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը Ֆրանսան հռչակել էր որպէս մարդու, անհատի քաղաքացիական իրաւունքի նախապայման, ապա Ռուսաստանի մէջ նոր տեսութիւններ էին զարգանում համայնքային` կոլեկտիւ ոգու գերադասութեան մասին` անհատի ազատութեան նկատմամբ: Համայնքային Ռուսաստանը լուսաւոր ու ազատական միտքը վերաձեւում էր բռնատիրութեան հիմերը անսասան պահելու, բայց եւ միաժամանակ աշխարհի առաջ որպէս մարդասիրական ներկայանալու համար: Այս մթնոլորտի մէջ մի քանի տարի ապրած Միքայէլ Նալբանդեանը, որ ոգեւորուած էր յեղափոխական գաղափարներով, արտասահման, մասնաւորապէս Ֆրանսա լինելուց յետոյ զգալիօրէն իր մէջ զսպել էր վիպապաշտական զգացումները: Լինելով խորաթափանց, երեւոյթների տրամաբանութիւնը ամբողջութեան մէջ ընկալող եւ սուր մտքի տէր մարդ, որպէս ականատեսը այն ամէնի, ինչ տեղի էր ունենում աշխարհի հասարակական կեանքի մէջ, նա սկսել էր իրարից զատել իրականն ու միւթոսը... Թէեւ դեռ շատ հարցեր կային, որոնք պարզաբանելու համար ճիշտ կը լինէր տեղի վրայ հանգամանօրէն խորանալ ժամանակակից անցուդարձի մէջ, եւ ոչ թէ ականջ դնել ռուս յեղափոխականների տեսական խօսք ու զրոյցին, որոնք Լուսաւորութեան դարաշրջանի եւրոպական մշակոյթի այդ անվերապահ արժէքը հանդիսացող երեւոյթի հետ համեմատած` անկատար էին: Յամենայն դէպս, Ռուսաստանի մէջ դեռ ոչ ոք չէր կարողացել ըմբռնել 1789-ի յեղափոխութեան իսկական էութիւնը` մարդուն քաղաքացի հռչակելու պատմական եւ շրջադարձային փաստը: Չնայած որ, այդ փաստը աւելի քան յստակ էր արձանագրուած Սահմանադիր Ժողովի 1789-ի Օգոստոսին ընդունած «Մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքների Հրովարտակ»ի մէջ` «Բոլոր մարդիկ ծնւում եւ մնում են ազատ ու հաւասար իրենց իրաւունքների մէջ*»: Եւրոպական քաղաքակրթութեան իրաւական այս ճշմարիտ արժէքը, որ կարող էր նաեւ իր մարմնաւորումն ունենալ յեղափոխութեան շնորհիւ, իրականութեան մէջ արնախեղդ եղաւ, դրանով իսկ մէկ ընդ միշտ ապացուցելով, որ բարոյական ու մարդասիրական ոչ մի գաղափար չի կարող հաստատուել անմարդկային միջոցներով: Բայց խնդիրը նաեւ այն էր, որ Հրովարտակը իր ուղղուածութեամբ այնքան էլ դիւրաւ ըմբռնելի չէր ռուսական կայսրութեան մէջ ընձիւղուող

ազատական մըտքին, քանի որ միջնադարեան խաւարի մէջ խարխափելու դեռ շատ ժամանակ ունէր Ռուսաստանը, որպէսզի կարողանար ընդհանրապէս գնահատել մարդու իրաւունքի սահմանումը, քանի որ, ի վերջոյ, ռուսական հետնաբակի մէջ ճորտատիրական այն առօրեան էր, որտեղ բնական կացութիւնը մարդու տարրական արժանապատուութիւնը տրորելն էր: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեամբ ազգը լուսաւորելու գործը ձեռնարկած երկու հայերը հասկանում էին, որ յեղափոխութեան մասին հակասական կարծիքներն ու դատավճիռները հետեւանք են մտքի ընդհանուր խառնափնթորութեան, երբ քաղաքական այդ աղէտի բուն եւ վաղեմի պատճառները շփոթում են այնպիսի երեւոյթներով, որոնք աւելի մօտ լինելով մակերեսին` տեսանելի են: Թերեւս, նաեւ` խաբուսիկ: Ընդհանուր պատճառները քննելու պարագային կարող էր նաեւ թւալ, թէ այդ աղէտը անհրաժեշտ է ու անշրջանցելի: Հետեւաբար, հնարաւոր է նաեւ այն մոլորութիւնը, երբ փորձեր են կատարւում արդարացնելու յեղափոխութեան հեղինակներին: Բայց սրան հակառակ, եթէ ընդհանուր պատճառները զանց առնելով, որպէս ելակէտ ընդունուեն միայն առիթ տուող պատճառները, ապա հնարաւոր չի լինի ոչինչ տեսնել «այն ամենակործան խռովութեան մէջ,— գրում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— եթէ ոչ, մի կողմից կառավարութեան սխալներն ու անզգուշութիւնը, իսկ միւս կողմից ժողովուրդի ու նրան մոլորեցնողների բռնութիւններն ու յանցաւորութիւնը»: Ստեփանոս Նազարեանը կարողացել էր նաեւ որսալ մի կարեւոր յատկանիշ, որ բնորոշ էր ռուսական մտածողութեանը: Ոչ միայն համայնականութիւնը, այլեւ մատերիալիզմը` նիւթականութիւնն էր հոգեհարազատ նրան: Ուստի Ստեփանոս Նազարեանը յօդուածի մէջ առանձին ու ծանրակշիռ տեղ էր յատկացրել տասնութերորդ դարի ֆրանսական իմաստասիրութեանը` իմացականութեան հանդէսի մի այնպիսի գործողութեան, որ «սպառնում էր քարուքանդ անել բոլոր հին հիմերը, կործանել ամենայն հաւատ եւ բոլոր հիմնական կանոնները»: Սա էլ իւրօրինակ մի հերձուածութիւն էր, որ տեղաշարժել ու փլել էր ուզում ազգային քաղաքական, իմացական ու բարոյական կեան քի նեցուկները: Միեւնոյն ատեն ամէն կերպ ձգտելով մօտենալ ընկերային կեանքի արմատներին, ապականում էր բոլոր այն հիմնական օրէնքներն ու իրողութիւնները, որոնց վրայ հիմնուած էր հաւատը: Եւ, վերջապէս, արհամարհում էր մարդու խիղճը... Մատերիալիստական այդ իմաստասիրութիւնը «յիմարաբար կարծում էր, թէ կարող է բացատրել տիեզերքի խորհուրդը ֆիզիքական ուժերի պատահական ազդեցութեամբ... Կարծում էր, թէ կարող է հասկանալ հոգին, ուրանալով նրա իւրայատուկ սկզբնապատճառը եւ այն ընդունելով որպէս աւելի նուրբ նիւթերի մեքենաշարժութիւն... Կարծում էր, թէ ճանաչել է բարոյականութեան յատուկ աղբիւրը... «Այսպիսով,— եզրակացնում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— այդ իմաստասիրութեան թունաւոր շունչից եւ նրա կործանարար ձեռքի տակ չքացաւ հաւատը դէպի Անտեսանելին, մարդկային բնոյթի աննիւթ ձգողութիւնը, ու դրա

հետ մէկտեղ նրա արժանաւորութիւնը եւ կրօնի փրկաւէտ վարդապետութիւնը»: Այս ուսմունքի հեղինակներն ու հետեւորդները որպէս Աստծոյ պաշտում էին արարածին, հայհոյում էին Արարիչը, «ուրախանում էին, որ թողել էին հոգուն խեղդամահ լինել մարմնեղէն նիւթի մէջ, եւ մարմնի եղծուելն էլ համարում էին կեանքի վերջին սահման եւ վախճանական նպատակ»: Եւ այսպիսի վատթար ուսմունքով, անմարդկային վարդապետութեամբ թուլացնում էին առաքինի մարդկանց յոյսը եւ թեթեւացնում յանցաւորների երկիւղը, բոլորի սրտերի մէջ կործանելով այն գուշակութիւնը, թէ գոյութիւն ունի գերագոյն «աշ խարհատնտես մի կառավարութիւն»: Մի խօսքով, աշխարհի զուտ նիւթապաշտական ուսմունքը վերջնականապէս կործանում էր բարոյականութեան ոչ միայն կողմնորոշումները, այլեւ հիմերը: Չխնայելով Աստծուն, ուսմունքի երկրպագուները իրենց անաստուածութեամբ ոչ միայն կործանում էին Երկնաքաղաքը, այլեւ չէին ուզում խնայել երկրային կարգերը, կոչ անելով «քարուքանդ անել, մի նոր, կատարեալ շինութեան հիմք պատրաստելու համար»: Նիւթական մշակոյթը եւ քաղաքակրթութիւնը հիմնովին կործանելու նպատակով անհրաժեշտ էր մարդկանց մի տեսակ, որոնց համար դոյզն իսկ նշանակութիւն պէտք չէ ունենային հոգեւոր աշխարհն ու հոգեւոր արժէքները: Ո՛չ հոգեւորի բացասումը եւ նիւթականի հաստատումը, ո՛չ էլ հասարակութիւնը հիմնախախտ անելով, մտացածին, իբր անթերի կարգեր հաստատելը բնաւ չէին հրապուրում հայ գործիչներին, որոնք ստիպուած էին լինելու ինչինչ չափով համա գործակցել յեղափոխականների հետ, լինէին նրանք ռուս կամ լեհ, հունգար կամ իտալացի, սակայն, ինչպէս, Նալբանդեանի պարագային, ցոյց տուեց իրադարձութիւնների ընթացքը, երբէք ազգային ապագան չպայմանաւորելով աղէտ ու չարիք ծնող այդ գաղափարները իրականացնելու փորձերի հետ: Ստեփանոս Նազարեանի յօդուածը իւրօրինակ մի հրովարտակ էր նաեւ, որ ճշմարիտ էր բոլոր ժամանակների համար, քանի որ հիմքից ժխտում էր բռնութիւնն ու օրինազանցութիւնը որպէս արդարութեան հասնելու եւ ճշմարտութիւն հաստատելու միջոցների: Օրինական կառավարութիւնը, որի շնորհիւ դեռեւս կանգուն է մնում տէրութիւնը, յեղափոխականները բամբասում են որպէս խորամանկութեան գործ: Իսկ աւանդութիւնները, որոնք ստեղծուել են ազգային խառնուածքից եւ յղկուել ու հաստատուել են ժամանակի ձեռքով, ներկայացւում են որպէս «բարբարոսութեան պտուղներ»: Վերջապէս, այն արմատը, որն իրականութեան մէջ զարգացել, սնել ու կերպարանագործել է ազգային ինքնութիւնը յեղափոխականները կամենում էին վերացնել ամէնից առաջ, եւ որպէս մոլախոտ: Այդ «աշխարհաուղղիչ մարդկանց աչքին թագաւորների ու իշխանների կարողութիւնը երեւում էր որպէս յափշտակութիւն», եւ նոյն մարդկանց կարծիքով էլ հէնց այդ ունեւորներն էին մի դիպուածի` խորամանկութեամբ, մէկ այլ դէպքում`

ողորմելիութեամբ կառավարում ժողովուրդին: Եւ սա այն պարագային, երբ «միայն ժողովուրդի իշխանութիւնը կարող էր լինել արդար ու պատշաճաւոր»: Յեղափոխականների «խօսքն ու զրոյցը,— զգուշացնում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— բոլորի (կամ համընդհանուր) ազատութեան ու հաւասարութեան մասին էր, որ խաբէաբար քարոզում էին որպէս միակ ու անվերապահ խորհուրդ եւ մեծագոյն բարիքը մարդկութեան համար... Փաստօրէն դա աւելի զօրեղ մարդկանց համար կապից արձակած իրաւունք էր, դա անիրաւուած լինելու եւ անպատիժ մնալու ազատութիւն էր, աւելի տկարների սեփականութիւնը կողոպտելու անամօթ գործողու թիւնների ազատութիւն»: Պատրանքային կամ, ինչպէս Ստեփանոս Նազարեանն էր գրում, «երազի մէջ տեսած» ազատութիւնը արհամարհում էր տարիքի, սեռի, ուժի, իմացականութեան, աշխատասիրութեան ու այլ հանգամանքների բնական անհաւասարութիւնը, եւ կարող էր միայն հաւասար ճանապարհ բանալ անզուսպ ցանկութիւնների եւ ախտերի դիմաց, «բայց ոչ մի մարդու օրինաւոր պահանջողութիւնների հաւասարութիւնը կարող չէր ապահով կացուցանել օրէնքի առջեւ», այսինքն` «չէր կարող օրէնքի յառաջ երաշխաւորել իւրաքանչիւր մարդու իրաւունքների պաշտպանութիւնը»: Եւ այդ կործանարար ուսմունքը, որ մարդու բնոյթին յատուկ բոլոր ախտերը, բնազդները եւ անասնական հակումները որպէս «նմանն զնմայնն գտանէ»ի յատկութիւն ունէր, ոչ միայն տարածում ստացաւ, այլեւ կարողացաւ իրենով փոխարինել բարոյականութիւնը: Պսպղուն ու մոլորեցնող իմաստակութեամբ իբրեւ թէ ապացուցւած, սրամտութիւններով համեմուած, «երեւակայութեան բոլոր ծաղիկներով զուգած ու զարդարած» այս ուսմունքը ամէն հնարաւոր կերպն ընդունեց` կաշառելու «ամենայն կարգի ընթերցողների սիրտը»: Ոմանք գրաւուեցին այդ ուսմունքի հեղինակների «ուսումնականութեան արտաքին պատրաստութեամբ եւ սրամտութեամբ», միւսները խելամաղ եղան «սուտ ու խաբէական ճարտարախօսութիւնից», շատեր չկարողացան դիմանալ ծաղրին եւ հեգնանքին, մեծ մասն էլ ունայնասիրութեամբ, հպարտութեամբ եւ թեթեւամտութեամբ մոլորուած` կարծեցին, թէ առաւելութիւն կը ստանան իրենց շրջապատի նկատմամբ` ժամանակակից համարուող կարծեցեալ այս լուսաւորութեանը ծառայելու պարագային: Եւ այդ ուսմունքի թոյնը անգործ չմնաց` աստիճանաբար տարածուելով ազգի բոլոր շերտերի մէջ: Ամէնից առաջ ապականուեցին մեծատունները, որովհետեւ նրանց կենցաղավարութեան մէջ բարեկրթութիւն էր համարւում ծաղրել սրբութիւնները եւ բարի վարքը, անամօթ յանդգնուեամբ խօսել տէրութեան, կրօնի, հեղինակաւոր ու պատկառելի մարդկանց մասին: Ազնուականներն էլ շարունակելով վայելել իրենց առանձնաշնորհութիւնները, սակայն երեսպաշտօրէն, ինքնահաստատում գտնելու նպատակով, հէնց իրենք էլ ծաղրում էին դրանք: Հոգեւորականներից ոմանք, որոնք վայելում էին եկեղեցու հարստութիւնը, արհամարհանքով էին վերաբերում բարի վարքի եւ Քրիստոնէական վարդապետութեան նկատմամբ: Եւ ապա-

կանութիւնը տարածուեց պարզ ժողովուրդի մէջ, որի հետեւանքով անհաւատարմութիւնը, անհնազանդութիւնը եւ խռովարարութիւնը սկսեց մթագնել արդարութիւնը պարզունակ կերպով ընկալող, աչքը ունեւորի ունեցուածքին, բայց իրենք արժէքներ ստեղծելու անընդունակ, ուստի միայն բանող, իսկ ազատ վիճակից էլ ահաբեկւող ուղեղների տէր մարդկանց: Կառավարութիւնն էլ շատ էր թեթեւամիտ, որպէսզի կարողանար զսպել այդ չարագործ վարդապետութեան ամբողջ ահաւորութիւնը, շատ էր թոյլ եւ անհոգ, որպէսզի ծանրակշիռ խստութեամբ կարողանար չափաւորել այն: Այս հիմնական ելակետից դիտելով ֆրանսական յեղափոխութիւնները եւ հանրապետութիւններ ստեղծելու պատմութիւնը, Ստեփանոս Նազարեանը իր յօդուածն աւարտում էր զուգահեռներ տանելով Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդի եւ Կարլոս Առաջինի միջեւ եւ կատարելով կարեւոր մի եզրակացութիւն. «Լիւդովիկոսը զանց առաւ մի մեծ ճշմարտութիւն, որ, յիրաւի, կարելի է համարել թագաւորների բարոյականութեան հիմքը. այսինքն այն, որ թագաւորական աթոռի իրաւունքը հիմնուած է նրա պարտականութիւնների վրայ: Մի թագաւոր, որ իր անձը ազատ է համարում այդ պարտականութիւններից, միաժամանակ նա հրաժարւում է իրաւունքից: Այնպիսի մի բարեխիղճ մարդ, որպիսին Լիւդովիկոսն էր, բնաւ չէր ցուցաբերի այդքան վտանգաւոր մի թուլութիւն, եթէ միայն խելամուտ եղած լինէր այս հիմնական կանոնին: Բայց նա զոհաբերեց արքայական աթոռի օրինապատշաճ իշխանութիւնը, կարծես թէ դա նրա անձնական խնդիրն էր, ուստի այլեւս կորցրեց տէրութեան ապահովութիւնը երաշխաւորող իր կարողութիւնը»: Եւ այսպէս, «Հիւսիսափայլ»ի Ապրիլի ամսատետրակի մէջ լոյս տեսաւ Ստեփանոս Նազարեանի «Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները» յօդուածի առաջին մասը եւ Կոմս Էմմանուէլի «Յիշատակարան»ի սկիզբը: «Յիշատակարան»ով Միքայէլ Նալբանդեանը, ինչպէս արդէն ասացի, կարգաւորելու եւ արագացնելու էր պայքարի ընթացքը: «Յիշատակարան»ը բացւում էր Մանդինեանի շաբաթաթերթի մէջ լոյս տեսած ջղաձիգ յօդուածի մասին Կոմս Էմմանուէլի եւ պարոն Խի մի զրոյցով: Ընդդիմախօսը յանդիմանում էր Կոմսին. «Մոռանում ես, որ ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում ես ազգի պակասութիւններն ու ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապուած է ազգային ամօթի յանդիմանութիւնը` չի՛ք լինի այդ պիսի ճշմարտութիւնը. այդպիսի դէպքում աւելի լաւ է սուտը, որ վարագուրում է ազգի պակասութիւնը: Բան էք շինել ձեզ համար. ճշմարտութի՛ւն, հա՛ ճշմարտութիւն. ի՛նչ օգուտ մի այնպիսի ճշմարտութիւնից, որ կտրատում է ազգի սիրտը»: «Մեր քարոզած ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հնարն է փտած ու ճարակած խոցը առողջ մասերից բաժանելու եւ հեռացնելու համար»,— պատասխանում էր Կոմս Էմմանուէլը:

Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանը բարեկամին յղած նամակով աւելացնում էր. «Ազգի եւ ճշմարտութեան համար իմ կեանքը իմ աչքին ոչինչ է եւ ամէն րոպէ պատրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ գրիչ եմ վերցրել ձեռքս, մինչեւ գերեզման պիտի պատերազմեմ ստի ու խաւարի դէմ»: Անտարակոյս, հայ իրականութեան մէջ յանձին գրական այդ կերպարաւորումի` Կոմս Էմմանուէլի, ծնուել էր իսկական մի քաղաքացի, որին մարմնաւորում էր Միքայէլ Նալբանդեանը: Բայց տարիներ ու տասնամեակներ պիտի անցնէին, որպէսզի ժամանակակիցների եւ սերունդների գիտակցութեան մէջ ձեւաւորւէր Նալբանդեանին թերեւս ամենաստոյգ բնորոշող այդ յատկանիշը` Առաջին Հայ Քաղաքացի:

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԻ ԷՋԵՐՈՎ Ազգային ընդհանրութիւնը ազգային ժողովներէն ալ վեր է: Ստեփան ՈՍԿԱՆ Ինչո՞ւ ենք լռում: Մի՞թէ ասելիք չունենք: Կամ մի՞թէ լռում ենք, որովհետեւ չենք համարձակւում խօսել: Ալեքսանդր ԳԵՐՑԷՆ Միքայէլ Նալբանդեանին ճանաչելու, հասկանալու, տասնամեակների ու հարիւրամեակների վրայով նրա հետ հոգեւոր հաղորդակցութեան մէջ մտնելու լաւագոյն միջոցներից է Կոմսի «Յիշատակարան»ը վերստին թերթելը: ...Այո, Կոմսն իր «Յիշատակարան»ը սկսում էր ազգի խոցերը կտրելու եւ հեռացնելու հաստատակամութեամբ: Նման մի վիրահատութիւն յաջողութեամբ կատարելու համար ամէնից առաջ հարկաւոր էր տեսնել ու ճանաչել այդ խոցերը: Մի հանգամանք որ, ինչպէս դեռ կը համոզուենք, յղի էր բաւականին ծանր հետեւանքներով: Հէնց թէկուզ այն պատճառով, որ ազգի խոցերը տեսնելու համար անաչառ հայեացք էր հարկաւոր, իսկ ճանաչել կարելի էր միայն ճշմարիտն ասելով: Բայց աշխարհի վրայ չի եղել այնպիսի մի անկիւն, եւ հնագոյն դարերից ի վեր չի եղել այնպիսի մի ժամանակ, որ ճշմարտութիւնը չենթարկուի հալածանքների: Ինքը հալածուելով` ճշմարտութիւնն իր ասպետի համար միաժամանակ ճանապարհ է հարթել դէպի կառափնարան, կամ էլ ուրախ ճարճատիւնով բոցավառուող խարոյկը: Ինչ վերաբերում է հայերին... Այո՛, հայերը առիթ չեն ունեցել զամբիւղների մէջ գլորւող կացնահար գլուխներ տեսնելու եւ կամ առնելու քաղաքի կենտրոնական հրապարակից չորս բոլոր տարածւող մարդկային վառուող մարմնի ճենճահոտը, բայց միշտ էլ ճշմարտութեան ասպետի վիճակը ողբալի է եղել մեր կեանքի մէջ:

Գլխատուելուց, ողջակիզուելուց յետոյ գոնէ մնացել է ճշմարիտ խօսքը, գոնէ եղել է այն յոյսը, թէ ճշմարտութիւնը կը դառնայ շատերի սեփականութիւնը... Բայց ինչ վերաբերում է հայերին,— այստեղ Կոմսը յուսահատ տարածում էր ձեռքերը,— ապա նրանք սովորաբար ընդունում են ա՛յն խօսքը միայն, որ դուրս է գալիս բարեկամի կամ համախոհի բերանից: Իսկ այն հայը, որ չի սիրում ինձ, իմ անձը, նա չի կամենում նաեւ ընդունել իմ քարոզած ճշմարտութիւնը, առանց մտածելու, որ ճշմարտութիւնը, այն էլ ազգայի՛ն շահի ծառայող ճշմարտութիւնը որեւէ մէկի սեփականութիւնը չէ եւ այն կարող է նաեւ հակառակորդի բերանից լսւել: Այս երեւոյթը քանդել է հայերի տունը: «Դա այն մրրիկն է, որ հայոց ազգին ցրիւ է տուել աշխարհի չորս կողմը,— գրում էր Կոմսը:— Այս ախտը մի անբարոյականութիւն է, եւ բնական հետեւանք անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան»: Անշուշտ, բարոյականութիւնն ու լուսաւորութիւնը մէկը մէկից զատ գոյութիւն ունենալ չեն կարող: Որովհետեւ լուսաւորութիւնը իր հետ բերելու էր նոր գաղափարներ, իմացութեան նոր ոլորտներ, հետեւաբար, նաեւ նոր բարքեր, որոնք անծանօթ ու խորթ էին հայերին: «Մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքների Հրովարտակ»ը, որ ընդունել էր Ֆրանսայի Ազգային Ժողովը, հռչակել էր անձի, խօսքի եւ խղճի ազատութիւն: Եւ ազատութիւնը սա՛ էր, եւ ոչ թէ անիշխանութիւնը: Հռչակել էր հաւասարութիւն օրէնքի առաջ: Եւ հաւասարութեան իմաստը հէնց սա էր, եւ ո՛չ թէ խուզած գլուխների համահաւասար վախը իշխանութիւնների ահաբեկչութեան նկատմամբ: Հռչակել էր մարդկանց եղբայրութիւն` իւրաքանչիւրի սեփականութեան անձեռմխելիութիւնը ապահովելու պայմանով: Եւ եղբայրութեան իմաստն էլ հէնց սա էր, եւ ո՛չ թէ «եղբայրաբար» կատարուող կողոպուտը, որ յաջորդեց յեղափոխութեանն ու պիտի յաջորդէր բոլոր միւս յեղափոխութիւններին եւ յեղաշրջումներին, որոնք դարանակալել էին քաղաքակրթութեանը` պատմութեան հեռու կամ մօտիկ հեռանկարի մէջ: Արդէն իսկ երեւում էր, որ անցած եօթանասուն տարիների ընթացքին զանազան նորայայտ ուսմունքներ հիմնաւորապէս այլակերպել էին թէ՛ ֆրանսական յեղափոխութեան եւ թէ՛ Հրովարտակի բովանդակութիւնն ու նպատակները, աստիճանաբար փոխակերպել էին ազատութեան, հաւասարութեան ու եղբայրութեան ճշմարիտ իմաստը` կոլեկտիւ կեցութիւնը գերադասելով անհատի ազատութիւնից: Կամ, աւելի յստակ ասելու պարագային` քաղաքացու իրաւունքները զոհաբերելով կոլեկտիւի շահերին: Այնուհանդերձ, արտաքին աշխարհից ներթափանցող այս նոր հասկացութիւնները, գործելակերպի նոր բովանդակութիւնը ժամանակի ընթացքին կարող էին մարսուել որպէս սնունդ, դառնալով միս ու արիւն, եւ հետեւաբար ուժ ու կենսունակութիւն տալով ազգին: Եւրոպական ժողովուրդները, առանց վախենալու իրենց ազգայինը վնասելուց, իւրացնում էին մէկը միւսից: Եւ պատմութեանը յայտնի է, որ իրարից իւրացնելու

վախը հիմնաւոր կարող է լինել միայն բարոյապէս անուժ ու չնչին ժողովուրդների համար: Բայց, հակառակի պէս էլ, «հայ ժողովուրդի բարոյականութեան ոտքերը կաւեղէն են»,— չէր մոռացել Նալբանդեանը: Ուստի... Ուստի, մասամբ իրաւացի էին լուսաւորութեան ու կրթութեան հակառակորդները: Կաւեղէն ոտքեր ունեցող բարոյականութեամբ ժողովուրդը հեշտութեամբ կարող է կորցնել իր ազգային դէմքը եւ լուսաւորութեան հետ ներմուծուող օտար բարքերի ու գաղափարների ազդեցութեան տակ քաղաքականապէս վերանալ: Որովհետեւ, պնդում էր Կոմսը, «ուր չկայ մտքի ու բանականութեան ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, իսկ ուր ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Հայոց ազգը առանց նրա եւս քաղաքականապէս մեռած է ներկայումս... Լուսաւորութիւնն է միակ հնարը մէկ զմէկից բաժանուած եւ շատ անգամ կրքերի ու արատների խաղալիք դառնալով, իրար հետ թշնամացած ազգի անդամները դէպի եղբայրութիւն եւ սրտակցութիւն միաւորողը»: Սակայն «առանց խղճի ու մտքի ազատութեան չկայ լուսաւորութիւն»: Եւ շրջանը դարձեալ գալիս ու փակւում էր գոյութիւն ունեցող արատների, վէրքերի ու խոցերի մասին բացայայտ ու բարձրաձայն խօսելու անհրաժեշտութեան վրայ: Յիրաւի, ուրիշ ելք չկար, թէեւ «խաւարամիտների ընկերութիւն»ն էլ չէր հանդուրժում այդ ճշմարիտ խօսքը: Մսեր Մսերեանը, օրինակ, յորդորում էր որ` թէեւ «մեր ազգն ունեցել է եւ հիմա էլ ունի որոշ թերութիւններ, սակայն ազգասէր մարդը պէտք չէ դրանք ի ցոյց դնի»: Իսկական ազգասէրը, պնդում էր «խաւարամիտների ընկերութիւն»ը, պէտք է միշտ սիրէ ու բարձրացնէ իր ազգը, որ, յիրաւի բազմաթիւ առաքինութիւններ է ունեցել եւ հիմա էլ ունի, որոնց համար օտարները ոչ միայն անցեալին, այլեւ հիմա էլ գովում են հայերին: Բացէ ի բաց պատերազմելու համար ասպարէզ ելած Կոմսը նրանց անուանում էր «սուտ ազգասէրներ», որոնք հետապնդում էին մի նպատակ` «ամէն բան, որ վերաբերում է ազգին, համարել գովելի եւ ուշադրութեան արժանի, եւ այդ ճանապարհով որսալ ազգի բարեացակամութիւնը»: Այսինքն` ժողովուրդի հետ զբաղւում էին առուծախով: Եւ այս խաբէութիւնը հաճելի է թւում մարդկանց, որովհետեւ ընկնում էին քաղցր մի թմբիրի մէջ, որովհետեւ ամէն բան լաւ էր (նոյնիսկ օտարներն էին գովում), որովհետեւ ոչ ոք առիթ չունէր խղճի խայթ զգալու իր որեւէ արարքի համար, որովհետեւ այդպէս, առանց խղճի, առանց պատասխանատուութեան զգացումի, առանց «Ես»ի խորքեր պեղելու ապրելը դիւրին էր ու յարմար: «Սուտ ազգասէրներ»ը գոյութիւն ունէին շատ վաղուց եւ դեռ պէտք է գոյութիւն ունենային, որպէսզի ազգի մասին փըշուրփշուր գովեստներ հաւաքելով, միամիտներին պահէին թմբիրի մէջ: Իսկ այդ թմրած վիճակը ձեռնտու էր սեփական գործը ազգայինի հաշուին շահեցնելու, զաւթած իշխանութիւնը ձեռքից բաց չթողնելու եւ այս բարոյազուրկ նկարագրով հանդերձ հասարակութեան համակրանքը վայելելու համար: Ուրեմն, մի կողմից խաւարամտութիւն եւ միւս

կողմից` բարոյական կուրութիւն: Ի՞նչ հեռանկար, ի՞նչ ապագայ կարող է ունենալ մտաւոր ու բարոյական խաւարի մէջ խարխափող մի ժողովուրդ: Ինչպիսի՞ն կը լինի նրա պատմական ճակատագիրը... Ո՞ւր են բերել հասցրել այդ ժողովուրդին բոլոր նրանք, ովքեր միամտօրէն կարծում են, թէ նախնիներից ստացած ժառանգութիւնն իսկ բաւական է, որպէսզի ներկայի մէջ ազգը կարողանայ իր դէմքն ունենալ եւ դեռ ապագայի հետ էլ ինչինչ յոյսեր կապել: Իրականութեան մէջ այդ ժառանգութիւնը դարձել էր մի ծանր բեռ, դարձել էր գրեթէ անյաղթահարելի մի պատնէշ, դարձել էր ժողովուրդին ետ պահող մի ուժ, որովհետեւ ներկայի մէջ խմորուող երեւոյթները չէին դիտւում որպէս նախնիներից ժառանգած հոգեւոր հարստութեան համարժէքներ, որոնք էլ իրենց հերթին էին նոյնպիսի ժառանգութիւն լինելու գալիք սերունդների համար: Կոմս Էմմանուէլը դարձել էր աւելի անհամբեր, աւելի անհանդուրժող, աւելի կտրական, քան երբեւէ Միքայէլ Նալբանդեանն էր, որ հիմա Կոմսի բերանով բացէ ի բաց յայտարարում էր. «Իմ ուղղութիւնը այլ է բոլորովին»: Բոլորովին մէկ այլ ուղղութեամբ գնալը, այն էլ ժողովուրդի հոծ բազմութիւնը հետեւից տանելու ակնկալութեամբ, արդէն իսկ բաւականին համարձակ ու վտանգաւոր ծրագիր է, որովհետեւ նման մի ծրագիր իրականացնելիս ամէնից դիւրինը տրորուելն է նոյն այդ բազմութեան ոտքերի տակ: Առաջին Հայ Քաղաքացին գիտակցում էր իր վիճակի ծանրութիւնը: Ու չնայած դրան, իր խառնուածքին հաւատարիմ` նա ուսերին էր վերցնում եւս մի բեռ. «Ճշմարիտն ասել ու կանգնել մէջտեղում»: Կրկնակի բեռը բազմապատիկ ծանր կացութիւն էր ստեղծելու Նալբանդեանի համար: Բայց նա ուրիշ ելք չունէր: Շտապում էր... Շտապում էր, քանի որ արդէն տեսել էր այն խորունկ վիհը, որ գոյութիւն ունէր ժամանակակից եւրոպական ժողովուրդների եւ հայերի միջեւ: Նա շտապում էր օր առաջ իր ցաքուցրիւ հայրենակիցներին տեսնել ազգային ինքնագիտակցութեան ու ազգային համախմբւածութեան ներդաշնակութեան մէջ: Շտապում էր տեսնել նրանց որպէս ազգային արժանապատուութեան խորհուրդն ըմբռնած մի ժողովուրդ: Շտապում էր իր հայրենակիցների էութեան մէջ ներարկել մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքի պահանջ ունենալու ծարաւն ու ձգտումը: Ու բնական է, որ նա սիրում էր, տագնապում, յուզւում եւ նոյնիսկ լինում էին պահեր, որ յուսահատւում էր: Բայց «չկարծէք, թէ իմ տխրութիւնը առաջանում է մի մասնաւոր կամ անձնական ցաւի, կամ վտանգի պատճառով. Քա՜ւ լիցի,— զգուշացնում էր նա,— ես մի անհամ մարդ պիտի լինէի որ սեփական անձիս վերաբերող բանի համար անհանգստացնէի մէկ ուրիշին. տխրութեանս աղբիւրը մեր արտասուալից ազգն է»: Միքայէլի համոզումով` ժողովուրդը գտնւում էր ծայրագոյն վտանգաւոր մի վիճակի մէջ, երբ նրա պատմութեան անիւը կանգնել էր դարձակէտի վրայ, որպէսզի կամ պտտուի դէպի փրկութիւն, կամ` դէպի յաւերժական կորուստ: Եւ այսպիսի ճակատագրական շրջանին, երբ «նախախնամութիւնը կշռում եւ չափում է ազգերը, հայերի գլխին մէկը միւսի յետեւից բարդւում են թշուա-

ռութիւնները, որոնք հետեւանք են անմիաբանութեան ու դաւաճանութեան*»: Եւ Կոմսը իր տագնապներին որպէս արձագանգ լսելու էր «Յիշատակարան»ը ընթերցողի ծաղըրն ու ծիծաղը, ապա նաեւ` կարեկցանքը. «Խե՜ղճ մարդ, ի՜նչ բաներ է խօսում, ինչե՜ր է քարոզում. չգիտէ, որ մեր ականջը ընդունակ է լսելու միայն ոսկու եւ արծաթի ձայն, չգիտէ, որ մեզ համար միեւնոյն է ուսումնարանի լինելը կամ չլինելը, չգիտէ, որ մեզ համար նա՛ է օրինաւոր ազգասէրը, ով գովում է մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական աւանդութիւնները»: Եւ գոչելու էր ի լուր ամէնքի. «Ո՜վ նախախնամութիւն, եթէ արդարեւ այսպէ՛ս պիտի խօսէ Յիշատակարանս կարդացող հայը, ինչո՞ւ ուրեմն վառեցիր, բորբոքեցիր իմ մէջ ազգասիրութեան անշէջ կրակը, ինչո՞ւ այսպէս անգթաբար պատժեցիր ինձ` բորբոքելով այդ կրակը, մինչ նա, փախանակ ջերմացնելու իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր իմ սիրտը: Նախախնամութի՜ն, խնայի՛ր իմ սիրելի ազգին. նախախնամութի՜ւն...» Կարող է նաեւ այնպէս թւալ, թէ Կոմսի մտահոգութիւնը չափազանցուած էր: Հայերի մէջ եղել էին ու կային լուսաւոր մարդիկ, գիտութեան երախտաւորներ, ուսուցիչներ... Լուսաւոր մարդկանց եւ ուսուցիչներին, սակայն, կարելի էր հաշուել մատների վրայ: Իսկ գիտութեան մշակներից օգուտ դեռ չէր տեսնուած... Գիտունները իմացութեան լոյսը դէպի իրենց ժողովուրդը տանելու փոխարէն, ամփոփուած էին սեփական կեղեւի մէջ, իրենց շահից եւ լաւագոյն դիպուածով` զուտ գիտութիւնից զատ ոչինչ չէին տեսնում, հետեւաբար, էլ ինչո՞վ էին, ուրեմն, նրանք տարբերւում առեւտուրի մարդկանցից: Եթէ Հայաստանն ուզում է ժողովուրդին նուիրուած գիտնական զաւակներ ունենալ, ասում էր ասպարէզ ելած Կոմսը, «նախ պէտք է ծննդարան պատրաստէ, որտեղ նրանք ծնուեն, պէտք է կաթ պատրաստէ նրանց սնելու, պէտք է հաց ունենայ նրանց ապրուստը հոգալու համար»: Դեռեւս մանկութեան տարիներին Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանին աշակերտելիս, Նալբանդեանը բազմաթիւ առիթներ էր ունեցել տեսնելու եւ լսելու, թէ ինչպէս իր ուսուցիչը, որպէս վիզը ծուռ մի խնդրատու, դիմում էր քաղաքի «հայրեր»ին, աղերսելով նրանց հովանաւորութիւնն ու օգնութիւնը` դպրոցը պահելու համար: Նա լաւ էր յիշում նաեւ Գաբրիէլ քահանայի մարտական կեցուածքը որ յուսահատութեան հետեւանք էր եւ որը, վերջին հաշուով, դարձաւ նրա դատապարտութեան չարաբաստիկ պատճառը: «Հայրենասէր» յորջորջուող ջոջերը ոչինչ չէին խնայում դրամի ուժը ցուցադրելու եւ սին ու անցաւոր փառք նուաճելու համար, որն ինքնահաստատումի հասնելու խաբուսիկ միջոց էր: Այս ամէնի մէջ որեւէ տարօրինակ բան չկար: Այդպէս եղել էր միշտ, եւ այդպէս լինելու էր, քանի դեռ նիւթական բարիքները իրենց ծաւալով չեն ներդաշնակում հոգեւոր ու բարոյական արժէքներին: Կոմսը փորձում էր բացատրել այդ ներդաշնակութեան անհրաժեշտութիւնը, փորձում էր ներշնչել, թէ կեանքի խորհուրդը միայն լաւ ուտելը, լաւ խմելը, լաւ

հագնելը չէ եւ ոչ էլ ունեցւածքի մէջ է, որին, ի վերջոյ, գերի է դառնում այս ամէնը ձեռք բերած, բայց հոգեւոր սնանկութեան մէջ խարխափող մարդը: Դժուար է ասել, արդեօք այս ամէնը բացատրելիս նա դոյզն իսկ վստա՞հ էր, թէ ջոջերը որեւէ եզրակացութիւն կը կատարեն: Բայց կամենում էր նրանց հոգիների մէջ արթնացնել մի կարօտ, որ սովորաբար ծնւում է կորցրածի կամ բնաւ չունեցածի նկատմամբ: Աւազակը իր որդուն ուզում է տեսնել ազնիւ ու առաքինի: Ծախուող կինը իր դստերն ուզում է տեսնել պատուարժան մայր ու հաւատարիմ կին: Ստորաքարշն ու արժանապատուութիւնից զուրկ մարդը իր զաւակներին ձգտում է դաստիարակել որպէս անկախ ու լիարժէք անհատականութիւններ: Ծնողի գլխաւոր նպատակը իր զաւակներին հարստութիւն եւ փայլուն տիտղոսներ թողնելը պէտք չէ լինի: Մարդկային առաքինութեան տարրերը հարստութիւնն ու փառքը չեն, որոնք անցողիկ են ու անստոյգ: Աւելին. ժառանգած հարստութիւնն ու փառքը կարող են շատ շուտով թշուառութեան ու անփառունակ վախճանի հասցնել ամէն բան պատրաստի ստացած զաւակին, եթէ միայն նրա հոգու մէջ չեն սերմանուել բարոյական կողմնորոշիչները: Իսկ բարոյականութիւնն էլ առանց լուսաւորութեան, առանց կրթութեան չի սերմանւում: Հետեւաբար, իսկական ժառանգութիւնը, որ ծնողը կարող է իր մահից յետոյ թողնել զաւակներին, դաստիարակութիւնն է: Բայց եթէ նա որդուն ուղարկում է օտար դպրոց, ապա դա չի կարող ստոյգ դաստիարակութիւն եւ լուսաւորութիւն համարուել: Որովհետեւ օտար շրջապատի մէջ երեխան հեշտութեամբ կը փոխի իր իսկական յատկութիւնը այնպէս, ինչպէս փոխում է բոյսը կամ կենդանին, որոնք տեղափոխուել են իրենց հողից ու միջավայրից: Կոմսն իր այս մտահոգութիւնը հիմնաւորում էր, զգուշացնելով, թէ դպրոցի ազգայնութիւնը կախուած չէ աշակերտների ու վարժապետների լոկ հայ լինելուց. լեզո՛ւն է, որ միայն կարող է վերնագիր դնել դպրոցի ճակատին: Բայց ազատութեան ու լուսաւորութեան ճշմարիտ էութիւնը բռնատիրութեան հիմերը հաստատուն պահելու համար նենգափոխողները բազմաթիւ էին թէ՛ հայերի մէջ, որոնց անհասանելի էր ազատ քաղաքացութեան գաղափարը եւ բնական վիճակ` օտարին կամ իւրեանին ստրկանալը: Եւ նրանք, այդ ուսեալ նենգափոխողները կարողանում էին ներշնչել թագաւորկայսեր նկատմամբ խոնարհութիւն, այսինքն` նուաստացում, հնազանդութիւն, այսինքն` ստրկացում, եւ երախտագիտութիւն, այսինքն` ծառայամիտ կամակատարութիւն դրսեւորելու անհրաժեշտութիւնը իբրեւ թէ յանուն ազգի գոյութեան, միաժամանակ, հայերի մէջ սերմանելով թերարժէքութեան ու անկատարութեան զգացում: «Ազգութիւնը յառաջ է, քան ընդհանուր մարդկութիւնը եւ ամենայն մարդ իւր ազգութեամբ է մտնում ընդհանուր մարդկութեան մէջ»,— հորդորում էր Կոմսը, իսկ շատ մօտ ապագային, մէկերկու տարի անց, Միքայէլ Նալբանդեանը մօտից շըփուելով ու մօտից ճանաչելով «Եւրոպայի յեղափոխութեան զօրավարներ»ին, պէտք է կատարէր մի կարեւոր եզրակացութիւն, որի հիմը ազգային առաջնութեան իր սկզբունքն էր, ինչի շնորհիւ նա դարձաւ ճշմարիտ քաղա-

քական գործիչ: Եւ որպէս այդպիսին, նա ի հարկէ իրաւացի էր, երբ զգուշացնում էր, թէ ռուսական դպրոցների մէջ կրթութիւն ու դաստիարակութիւն ստացած զաւակներից քչերն են, որ մեղուի նմանելով, թոյնը թողնեն եւ միայն մեղրն ու մոմը քաղելով, վերադառնան իրենց աշխարհը: Որովհետեւ, «մենք որպէս մարդ պարտական ենք օգտակար լինել մարդկութեան,— գրում էր Կոմսը:— Եւ քանի որ ընդհանուր մարդկութեան մէջ մտնում ենք մեր հայ մարդկութեամբ, քանզի հայ մարդկութիւնը առաւել հարազատ է մեզ, ուստի եւ մեր պարտքն ենք համարում անփոյթ չլինել հայ ազգի եւ լուսաւորութեան նկատմամբ»: Իսկ ազգը լուսաւորելու գաղափարը այն ժամանակ միայն կարող է իրագործուել, եթէ հիմնադրուած լինելով, նաեւ պահպանուեն բուն ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ լսուեր հայկական խօսքը, որտեղ ազգի մէջ զանազան լուսաւոր գաղափարներ սերմանուէին հայերէնով,— գրում էր Կոմսը եւ, դարձեալ չխուսափելով հարուածներից, ասպարէզի մէջտեղը կանգնած, աւելացնում էր.— Ազգային չենք ճանաչում այն դպրոցը, որտեղ հրամայւում է խօսել ռուսերէն, ֆրանսերէն, սակաւ երբեմն հայերէն»: Եթէ դպրոցը հայ զաւակի մէջ պէտք է օտարութիւն պատուաստի, ապա աւելի լաւ է, որ «մանուկները տգէտ հայ մնան, քան թէ դառնան թերակիրթ չհայ»: Ի դէպ, ազգի ու ազգայինի մասին խօսելիս, Կոմսը միշտ նկատի ունէր հասարակութիւնը: Եւ ազգ ասելով, չէր հասկանում «այն մի քանի մարդկանց, որոնք արծաթի սանդուղքով վեր էին բարձրացել ազգի մակերեւոյթից»: Նրա համոզումով, հէնց հասարակութեամբ էլ կազմուած էր ազգութեան մեքենան, որին կարող էին ու պարտաւոր էին ուղղութիւն տալ եւ առաջ մղել միայն լուսաւոր մարդիկ: Բայց մեր ազգութեան մեքենան ջարդուած է, յայտարարում էր Կոմսը: Ազգութեան մեքենայի, ասել կ’ուզի` հասարակութեան նորոգութիւնը հնարաւոր է նրա մէջ գիտակցութիւն պատուաստելու ճանապարհով: Եւ նորից խնդիրը դառնում էր մոգական շրջանի մէջ, որովհետեւ ազգային ինքնագիտակցութիւնը նոյնպէս բխում էր լուսաւորութիւնից եւ կրթութիւնից: Անլուծելի թւացող այս հարցերի պատասխանները որոնելիս, Կոմսը, բարեբախտաբար, մենակ չէր: Նրան զօրաւիգ էին մի դէպքում լոնդոնեան քարոզիչները, մէկ ուրիշ դէպքում Փարպեցին կամ Հեգելը*, երրորդին` նոր մի պարբերական, որի մասին «Յիշատակարան»ի մէջ յայտնւում էր այսպիսի նորալուր.

«Լսել եմ, Փարիզ հրատարակւում է մի նոր ազգային լրագիր` „Արեւմուտք“ անունով եւ, որ Մոսկուայի կամ գուցէ ամբողջ Ռուսաստանի մէջ այդ լրագրի գործակալն է լինելու պրն. Նալբանդեանը: Հրատարակիչ պրն. Ոսկանը ունի բանաստեղծական քանքար»: Մէկ այլ առիթով Միքայէլը խոստանում էր, թէ «մենք շուտով մանրամասն կը խօսենք „Արեւմուտք“ի մասին»: «Արեւմուտք»ի մէջ Ստեփան Ոսկանը գրելով հայ ընտանիքների առաքի-

նութեան մասին, վտանգի զանգակ էր հնչեցնում, որովհետեւ նիւթամոլ կեանքը սպառնում էր ապականել բարքերը: «Հայ ընտանիքներ, ոսկին կապարի հետ մի՛ փոխէք,— զգուշացնում էր նա:— եւ մի՛ թողուք քուրջի մը համար ձեր համեստութիւնը: Հայ կիներ, սկսէք նախ Եւրոպայի ազնիւ կիներու սիրտը, միտքը, վեհ զգացողութիւնները ընդունիլ, եւ ետքը քրինոլինի6 մէջ ձեր մարմինը ճմլել կամ հայու արիւնը տրորել. ձեզ օրինակ են Եղիշէին նկարագրած արի տիկինները եւ յետոյ օտարազգի պեպեքները7... Մի՛ մոռնաք, որ կիներու ձեռքն է բարքը, եւ ինչպէս ուզեն` այնպէս կը շինեն զայն. ծառ մը երբ փոքր է` կը շտկուի, եւ մարդ երբ տղայ է` կը հաստատուի մայրերու ձեռքին ներքոյ: Կիներու բերնի մէջ է լեզուի մը կազմը եւ մաքրութիւնը: Գիտութիւնից առաջ սովորութիւնը կը հրապարակէ այսպիսի ճշմարտութիւն մը, մայրենի լեզու ըսելով տոհմի լեզուին: Կիներու շուրթերէն կը խօսի ճաշակը, առանց որի գրագիտութիւն չկայ ժողովուրդի մը մէջ: Կիներու սիրտին մէջ է հայրենիք, եւ երբ այս սիրտը դատարկ կը գտնուի (ինչպէս շատ հայ տիկիններու քով) անկարելի է, որ հայրենասիրութիւնը, ճշմարի՛տ հայրենասիրութիւնը ծլի, ծաղկի, արդիւնաւորի եւ բազմութիւն մը կանգուն պահէ ազատութեան դրօշի տակ: Կիներու փափուկ ձեռքով կը պատրաստուին այն անդրդուելի ինքնութիւնը, որ մարդու նշան է, եւ այն բարոյական զէնքերը, որ գերութեան արմատը կը կոտրեն»: Կարդալով այս շիկացած տողերը, Կոմսը ներքին մի գոհունակութիւն պիտի զգար այն ներդաշնակութիւնից, որ կար իր եւ հեռաւոր համախոհի միջեւ: Յիրաւի, «ազգային մեքենայ»ի վերանորոգութեան համար խիստ անհրաժեշտ ազգային ինքնագիտակցութիւնը նախ եւ առաջ սերմանուելու էր ընտանիքի մէջ եւ հիմնականը` ընտանիքի մօր կողմից: Եւ «ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգի սովորութիւնների եւ հասկացողութեան» դէմ ճակատամարտի ելած Կոմսը հասարակութեան երեսին շպրտում էր եւս մի ճշմարտութիւն. «Ազգի վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ երազ է, եթէ փտած է այդ ազգի ընտանեկան կեանքը: Մեր ընտանեկան կեանքը նման է մի կեանքի, որ կարելի է անցկացնել միայն պանդոկների մէջ: Մեր ընտանիքների մէջ լսուող խօսքն ու զրոյցը միայն կերակուրի, հանդերձի, զբօսանքի եւ այլ զուարճութիւնների մասին են: Ո՛րն է այն ընտանիքը, կամ աւելի ճիշտ` ո՛վ է այն մայրը, որ մօր պէս խօսում է իւր զաւակների հետ. մենք այդպիսի մայր դեռ չենք տեսել, եւ մեր չտեսնելու պատճառը այն է, որ մեր կանայք կորցրել են իրենց խորհուրդը»: Մայրը պիտի իր զաւակներին ուսուցանի մայրենի լեզուն, մայրը պիտի իր զաւակների սրտերի մէջ խնամքով աճեցնի ազգային պատկանելութեան 6

Crinoline (ֆր.) — Լաթուռոյց. պողպատէ նուրբ լարէ օղակներով լայն փեշ, որ 19-րդ դարի կէսերին կանայք հագնում էին զգեստի տակ: 7 Տիկնիկ (աղաւաղուած ֆրանսերէն):

զգացումի սերմերը, որովհետեւ առանց պատկանելութեան չկայ պատասխանատուութեան զգացում, եւ առանց պատասխանատուութեան զգացումի չի կարող լինել ճշմարիտ ազգասիրութիւն ու մարդասիրութիւն ընդհանրապէս: Ահա թէ ինչո՛ւ «զաւակների մայրը է՛ գերդաստանի մայր, իսկ գերդաստանների մայրերը ազգի մայրեր են»: ...Անցել էին ժամանակները, երբ տղամարդիկ կանանց վրայ նայում էին որպէս ստրուկների: Անցել էին այն ժամանակները, երբ կանայք համարւում էին ապրանք, ունեցուածք կամ պարզապէս կահկարասի: Անցել էին նաեւ այն ժամանակները, երբ օրէնք տուողները կանանց նայում էին որպէս ծննդարար գործարանի, որ պիտի զինուորներ արտադրեր հայրենիքի համար: Բայց եւ հիմա էլ, երբ մեր մարդասէր ժամանակների մէջ լուսաւորեալ աշխարհը հաստատել է կնոջ լիարժէքութիւնը եւ նրա տեղը հասարակութեան մէջ, տեղի է ունենում կնոջ բուն խորհրդին` մայրական բնազդին ու զգացումներին հակառակ մի բան: Հայ կինը ամօթ է համարում ինքը ծիծ տալ իւր զաւակին: Հայ կինը երեխայի պատճառով չի կամենում ետ մնալ խրախճանքներից, պարահանդէսներից ու դիմակահանդէսներից: Հայ կինը թողնում է, որ երեխան աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ: Մտածում է, որ եթէ զաւակը հայ չլինի, գոնէ մարդ կը լինի, եթէ Հայի կրօնը չիմանայ, գոնէ ուրիշինը կ’իմանայ: Վերջապէս, մարդ ինքն է ամօթապարտւում, մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աւերանքի եւ բարոյական զեխութեան ընդունակ են դարձել հայ կանայք: Մեծ քաղաքների մէջ նրանք ոչ միայն իրենք են կորած ժողովուրդի համար, այլեւ այդպէս կորցրել, նախնիներից հեռացրել, արմատից կտրել են նաեւ իրենց զաւակները: Նրանց հայութիւնը գուցէ թէ երեւում է այնքանով, որքանով տարին մի քանի անգամ գնում են Հայոց եկեղեցի եւ խոստովանութիւնն էլ կատարում են օտարի լեզուով: «Մենք վերջացրել ենք մեր հաշիւը նրանց հետ,— յայտարարում էր Կոմսը:— Թողնում ենք, որ նրանք լողան իրենց քրինոլինների մէջ, մոլորութեան մի վէմից միւս ապառաժին զարնւելով: Բայց իրաւացի չենք համարում երես թեքել ամբողջ հայոց ազգի կանանցից, որոնցից դեռ յոյս ունենք, եւ որոնց համար սաստիկ զարկում է մեր սիրտը»: Շտապում էր, այստեղ էլ շտապում էր Նալբանդեանը, որովհետեւ «աշխարհը յառաջ էր գնում, վերստին ծաղկում էին թառամած ազգերը» նոյնիսկ, բայց հայերը չէին էլ ուզում զգաստանալ հաճելի թմբիրից: Ուստի Կոմսը մերթ բացատրում էր. «Մեր ազգը մինչեւ հիմա ապրել է ողորմելի խեղճութեան մէջ. նա մոխիր է կերել հացի տեղ եւ նրա խմելիքը խառնուած է եղել արտասուքով: Բռնակալութեան մուրճերը այնքան սաստիկ են ջարդել մեր ազգը, որ մինչեւ այսօր չի կարողանում զգաստանալ ուշաթափ վիճակից, քննել իւր անցեալը, իւր ներկան եւ հոգալ ապագայի մասին»: Մերթ դառնանում էր. «Մեր ազգը վաղուց մոռացել է ցանկանալ: Այո՛, նա ունեցել է եւ ունի այս

զգացողութիւնը, բայց միայն արծաթի ու ոսկու նկատմամբ: Դրան հակառակ, մի բարոյական պարծանքի գաղափար, մի ընդհանուր ազգային շինութեան գաղափար նրա մտքով նոյնիսկ չի էլ անցել»: Մերթ համոզում էր. «Հայ կանայք, դուք ստեղծուած չէք, որ միայն հագնուէք, ուտէք, խմէք եւ քնէք, այլ պարտաւոր էք մայրութիւն անել եւ ձեր Հայութիւնը երեւցնել ձեր զաւակների մէջ: Մենք անմահ ենք մեր զաւակներով, ինչպէս մեր նախնիները կենդանի են մեզանով: Բայց մեր ազգի մայրերը ազգին տալիս են կեղեւով միայն հայ զաւակներ»: Յորդորում էր. «Մեր ազգը աւէրուել է. նրան պէտք է վերանորոգել: Նա թմրել է մի խոր քնով, նրան պէտք է արթնացնել: Բայց ամէն ջանք եւ աշխատանք զուր կըլինեն, եթէ դուք չհագնէք հայութիւնը ո՛չ որպէս քրինոլին, այլ որպէս ձեր մարմնի գոյն, որ ոչինչ չկարողանայ քերել հանել ձեր վրայից»: Ու, վերջապէս, աղերսանքով գոչում էր. «Երանի¯լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի¯թէ մի քանի զոհ փրկէին իմ այս արտասուախառն խօսքերը: Որքա՜ն պիտի մխիթարուէի ես... Յոյսիս արեւը մի գրկաչափ աւելի պիտի բարձրանար ազգային փրկութեան հորիզոնի վրայ»: «Յիշատակարան»ի էջերը այսպէս թերթելիս, Միքայէլ Նալբանդեանը յանկարծ քո դիմաց կանգնում է որպէս ողբերգական մի կերպար, որն ամէն ինչ տեսնում էր, հասկանում էր ու գիտակցում, սակայն որեւէ միջոց չունէր գործնական քայլ կատա րելու: Բայց սա` առաջին հայեացքից: Յետոյ, երբ գոցում ես «Յիշատակարան»ը եւ աչքերդ կիսախուփ` ինքդ քո մէջ խորասուզուած, փորձում ես տեսնել կեանքի երրորդ տասնամեակը չբոլորած այդ երիտասարդին, որ անհանգիստ էր, որ տագնապում էր, որ այրւում էր այն մտքից, թէ իր ժողովուրդը կառամատոյցի նստարանին անոյշ քնով ընկած, յանկարծ կ’ուշանայ յառաջադիմութեան գնացքից, եւ գուցէ թէ դուրս կը մնայ պատմութեան ընթացքից, ապա մարմնաւորում է ստանում երկրորդ տպաւորութիւնդ: Այն է` Նա իրականութիւնը ամբողջ ընդգրկումով տեսնող, երբէ՛ք օդեղէն ամրոցներ չկառուցող, կեանքը իր բարդութեամբ ընկալող ու գնահատող բացառիկ մարդ էր, որ պէտք է դառնար «ահագին ծովի մէջ մի կաթիլ ջրի պէս» փոշիացումից ու անհե տացումից Հային փրկող մի Հանճար: Հանճար, որ ազգին դէպի ապագայ առաջնորդող իր նման երկու նախորդ էր ունեցել միայն: Մեսրոպ Մաշտոցը, որ հայերին այբուբեն տուեց եւ ներկայ ունենալու իրաւունք: Մովսէս Խորենացին, որ հայերին վերադարձնելով նրանց պատմութիւնը, տուեց անցեալ ու կենսագրութիւն: Երրորդը ինքն էր` Միքայէլ Նալբանդեանը, որ հայերին բերում էր ազգային ու

քաղաքական ապագայի գիտակցութիւն: Բայց որ նա երրորդն էր` ոչ ոք չգիտէր: Միայն մի առիթով Կոմս Էմմանուէլը մարգարէացել էր. «Ճշմարտութեան զինուորների եւ նրանց առաջնորդների անունները վառվռուն աստղերի նման փայլելու են մշտնջենաւոր ժամանակով, հայոց գալիք սերունդների աչքերի առաջ, նրա ժամանակակից հորիզոնի վրայ»: ԱՆՀԱՒԱՍԱՐ ՊԱՅՔԱՐ Երանի էր մեզ, եթէ ունենայինք խելացի հակառակորդք, բայց որպէս հայ զրկուած ենք, ներկայումս, այդ պարծանքից: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Հայերի առաջին թշնամին հայերն են: Ստեփան ՈՍԿԱՆ

Յիշատակարանի ձեւը, որ նախընտրեց Նալբանդեանը բանավէճն ու պայքարը իր ուզածով տանելու համար, իսկապէս արագացնում էր դէպքերի ընթացքը, կանխում էր հնարաւոր ընդդիմախօսութիւնները, որոնք դեռ չարտայայտուած` արդէն իսկ պատասխան էին ստանում, եւ բնական է, որ տեղի պիտի ունենար թէ՛ ուժերի վերադասաւորութիւն եւ թէ՛ համալրում: «Հիւսիսափայլ»ի դէմ գրոհի ելած «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթին միացան «Արշալոյս Արարատեան» լրագիրը` Ղուկաս Բալթազարեանի, եւ տէրութեան ծախքով հրատարակուող «Մասեաց Աղաւնին»` Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի խմբագրութեամբ: Բայց այս երեքն էլ հրատարակւում էին Մոսկուա լոյս տեսնող «Հիւսիսափայլ»ից շատ հեռու` Թիֆլիս, Զմիւռնիա եւ Թէոդոսիա: Հետեւաբար, «Հիւսիսափայլ»ի հակառակորդները շտապելու էին հէնց մայրաքաղաքի մէջ, Նազարեանի եւ Նալբանդեանի հարեւանութեամբ հրատարակել մի նոր պարբերական: Այդ գործը ձեռնարկեցին Մսեր Մսերեանն ու նրա որդին Զայրմայրը: Ծրագրուող պարբերականի անունն իսկ նախազգուշացնում էր ոչ միայն սոսկ ընդդիմախօսական իր բնոյթի, այլեւ նախ եւ առաջ` «Հիւսիսափայլ»ի նկատմամբ մարտաշունչ դիրքորոշումի մասին: «Լաւագոյն է ճռաքաղութիւնդ Եփրեմի, քան զկութսն Աբիեզերայ*» — «Աւելի լաւ է Եփրեմի ճռաքաղութիւնը, քան Աբիեզերի այգեկութքը», ասուած էր բնաբանի մէջ: Ամսագիրը կոչւելու էր «Ճռաքաղ արձակ եւ չափածոյ բանից Հին եւ Նոր մատենագրաց»:

...Խաղողի այգիների կութքից յետոյ սովորաբար ճռաքաղ էին անում: Այսինքն` հաւաքում էին վազերին մնացած ու հէնց վազին էլ արդէն չամիչ դարձող ողկոյզները: Հայր ու որդի Մսերեանները իրենց ամսագիրը անուանելով «Ճռաքաղ», պատրաստւում էին ապացուցել, թէ «Հիւսիսափայլ»ը բաւականին հեռու է հասունն ու ընտիրը ներկայացնելուց: «Ճռաքաղ»ին պատրաստակամօրէն կնքահայր դարձաւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդութիւնը նուաճելուց յետոյ Ներքին գործոց նախարարին հղած նամակով Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին յայտնեց նաեւ իր կարծիքը, թէ որեւէ արգելք չկայ «Ճռաքաղ»ի հրատարակութիւնը սկսելու համար: Միաժամանակ նա առաջարկեց իր ծառայութիւնը «հոգեւոր գրաքննիչ»ի պարտականութիւններ ստանձնելու համար, խնդրելով նախարարի կարգադրութիւնը, որպէսզի «ընդհանրապէս ու ամենուրէք» կրօնական յօդուածները գրքերով ու պարբերականներով լոյս տեսնեն միայն իր թոյլտուութեամբ: Դժուար չէր կռահել, որ «Ճռաքաղ»ը դառնալու էր ինքնակալութեան նկատմամբ կամակատարութիւն յորդորող, կրօնական ջերմեռանդութիւն քարոզող մի հրատարակութիւն: Դժուար չէր կռահել բոլոր նրանց համար, ովքեր արդէն ճանաչել էին դաւանափոխ վարդապետին, հասկանում էին նրա ստանձնած դերը եւ գիտէին, որ «Ճռաքաղ»ը մայրաքաղաքի մէջ լինելու է Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի խօսափողը: Այս տարիների մասին Ականատեսը գրում է. «Զարմանալի ժամանակ էր: Մի ժամանակ, երբ իւրաքանչիւր ոք կամենում էր մտածել, կարդալ ու սովորել, եւ ամէն մէկը, ով իր հոգու խորքից բան ունէր ասելու, ուզում էր բարձրաձայն խօսք: Մինչ այդ խոր քուն մտած միտքը խլրտում էր, ցընցւում ու սկսում աշխատել: Եւ խօսքը ոչ թէ առօրեայի շուրջ էր, այլ քննարկւում ու վճռւում էր գալիք սերունդների բախտը: Բարոյական վիճակը, որ ապրում էր Ռուսաստանը այդ տարիներին, հազուադէպ էր պատահում ժողովուրդների պատմութեան մէջ: Թագաւորը վախճանուել էր: Նրա փոխարէն գահ էր բարձրացել թագաժառանգը: Պատերազմը աւարտուել էր: Եւ թւում էր, թէ ամէն ինչ դարձեալ ընթանալու է աւանդական իր հունով: Ու բոլորն էլ զգում էին, որ «կտրուել» է ինչ որ մի ջիղ, որ դէպի հինը տանող ճամբան փակուել է»: Եւ կարծես վերացել էր Վախը` բռնապետութեան տնօրինութեան տակ գտնուող այդ հզօր զէնքը: «Բայց երբ հասարակական բոլոր կապերը հիմնուած են վա խի վրայ, եւ վախն էլ, վերջապէս, անհետանում է,— գրում է Ականատեսը,— ապա ոչինչ չի մնում այլեւս, բացի դատարկ մի տարածութիւնից որ բաց է ամէն կողմից փչող հողմերի դիմաց: Սակայն դատարկ տարածութեան մէջ ապրելն էլ անհնարին է»: Ուստի, բնական է, որ այդ դատարկ տարածութիւնը լցւում էր ազատագրութեան ձգտումներով, որոնք բաղձալի հեռանկարներ էին բացում լեհերի եւ ուկրաինացիների, լատուացիների եւ բելոռուսների, հայերի եւ ռուսների դիմաց:

Այս ամէնը պայմանաւորուած էր ճորտատիրութեան ճգնաժամով, որ յատկապէս յիսնականների երկրորդ կէսին երկրի մէջ ստեղծել էր անհանգիստ վիճակ: Եւ այս վիճակն էլ 1859-61 թուականներին վերաճելու էր յեղափոխական իրադրութեան եւ 1861-ի Փետրուար 19-ի գիւղացիական բարենորոգչութիւններից յետոյ հասնելու էր լարուածութեան գագաթնակէտին: Հասարակական այս շիկացած մթնոլորտի մէջ ընդհանուր ճակատ էին կազմում ռուս յեղափոխական եւ ազգային ազատագրութեան ուժերը, որովհետեւ ընդհանուր էին խնդիրները եւ ոչ ոքի համար գաղտնիք չէր, որ ինքնակալութեան տիրապետութեան ներքոյ գտնուող ժողովուրդների ազատագրութիւնը անհասանելի մի երազանք կարող է մնալ, եթէ չտապալուի ասիական այդ վիթխարի կայսրութիւնը: Նոյն այս խմորումները պարուրել էին նաեւ հայ երիտասարդներին եւ ընդհանրապէս 60ականների հայ ուսումնականներից ոմանց: Բայց ջոջերի եւ հոգեւորականների մի խաւ ամէն կերպ ջանում էր հայերին հեռու պահել ազատագրութեան գաղափարներից, նրանց դարձնել ինքնակալութեան կամակատարներ, ծառայեցնել կառավարութեանը` բոլոր հնարաւոր միջոցներով: Այսպիսի տրամադրութիւնների առաջն առնելու նպատակով «Հիւսիսափայլ»ի հէնց Յունուարի ամսատետրակի մէջ Ստեփանոս Նազարեանը հանդէս եկաւ Մկրտիչ Էմինի այն տեսակէտի դէմ, թէ «Հայկի անհնազանդութիւնը Բէլին, Հայոց ազգի արմա տական ախտերից մինն էր*»: «Ցաւում եմ, որ չեմ կարող համաձայնել իմ բարեկամի կարծիքին,— գրում էր Նազարեանը:— Մի՞թէ Հայկի չհնազանդելը մի օտար բռնակալի` յանցանք է եղել, եւ ոչ թէ օրինապատշաճ ազատասիրութիւն*: Եւ ի՞նչ իրաւունք ունէր Բէլը տիրապետել Հայաստանին: Մի՞թէ այն պատճառով միայն, որ իր անձը աւելի ուժեղ էր կարծում: Չէ՛, Հայոց ազգը ոչ միայն անհնազանդ ազգ չէ, այլեւ չափազանց հնազանդութեամբ միշտ դարձել է օտարներին ծառայ եւ ստրուկ»: Իր այս ճշմարիտ հարցադրումով ամսագրի հրատարակիչխմբագիրը փաստօրէն արտայայտում էր իր անվերապահ համակրանքը ազգային ազատագրութեան եւ ինքնուրոյն տէրութիւնը վերականգնելու գաղափարների նկատմամբ: Դժբախտաբար, սակայն, հայ ընթերցողը ոչ միշտ էր կարողանում ընկալել անուղղակի ասուած խօսքը: Իսկ աւելին ասելը անհնար էր: Եւ դա էր պատճառը, որ Միքայէլը «Հիւսիսափայլ»ի հերթական ամսատետրակը լոյս տեսնելուց յետոյ բարեկամներին ու համախոհներին գրած նամակների մէջ յաճախ յուշում էր. «Ամսագրի «Յիշատակարան»ի վրայ յատուկ ուշադրութիւն դարձրու: Եւ հասկացրու չհասկացողներին, որպէսզի իմանան»: «Ինչ որ կարդաս եւ հասկանաս, աշխատիր, որ ուրիշներին եւս հասկացնել, որպէսզի ճշմարտութիւնը ի յայտ գայ»: «Խնդրում եմ առանձին ուշադրութեամբ կարդաք «Յիշատակարան»ը եւ չհասկացողներին հասկացնէք բանի էութիւնը, որպէսզի ճշմարտութիւնը ձայն ստանայ այդ կորած ու մոլորած քաղաքի մէջ»:

Եւ «կորած ու մոլորած քաղաքի»` Նոր Նախիջեւանի մէջ, բոլոր նրանք, ովքեր դարձել էին Կոմս Էմմանուէլի սուր լեզուի զոհերը, վաղ թէ ուշ ճանաչում էին իրենք իրենց: Այնուհետեւ աղմկում էին,վրդովւում, զայրանում, աւելի տարածելով ու հասկանալի դարձնելով այն, ինչը իրօք կարող էր վրիպել բանից անտեղեակ ընթերցողի աչքից: «Յիշատակարան»ի դերակատարներին ճանաչում էին թէ՛ Նոր Նախիջեւանի եւ թէ՛ հայաբնակ միւս քաղաքների, ինչպէս նաեւ Մոսկուայի եւ Պետերբուրգի մէջ: Ճանաչում էին ոչ միայն ընթերցողները, այլեւ հէնց իրենք` նախատիպարները: Եւ դժգոհում էին, գանգատներ էին գրում մէկ` Կովկասի փոխարքային, մէկ` ազդեցիկ հայերին, իսկ երրորդ դէպքում` ուղղակի Պահնորդութեանը` բողոքելով Նալբանդեանից: Սակայն նրան զսպելն անհնար էր: Հակառակորդներին բացայայտելու առիթը նա չէր փախցնում, որի հետեւանքն էլ լինում էր նրանց վարկաբեկւելը: «Ծանր բան է հրապարակաւ խայտառակուելը ամսագրի մէջ, որ գնում է ամենայն տեղ եւ կը մնայ շատ երկար տարիներ»,— մտնում էր նա իր զոհերի դրութեան մէջ: Բայց եւ ընդվզում էր, երբ Ստեփանոս Նազարեանը խմբագրի իր իրաւունքի սահմանների մէջ փորձում էր զսպել աշխատակցին: — Ազգի եւ ճշմարտութեան համար իմ կեանքը իմ աչքին ոչինչ է եւ ամէն րոպէ պատրաստ եմ զոհել,— ասում էր նա:— Եւ այն օրից, երբ գրիչ եմ վերցրել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի պատերազմեմ ստի եւ խաւարի հետ: Չուզենալով ընդունել խմբագրի դիտողութիւնը շրջահայեաց եւ զգոյշ լինելու մասին, Նալբանդեանը հաճախ տաքանում էր. — Թող իմանան, որ սաստիկ խառնուած է մեր թշնամիների մաղձը, եւ այսուհետեւ եւս պիտի խառնուի: Իրաւացի՞ էր արդեօք նա: Կարելի՞ էր դիմել այդպիսի ծայրայեղութեան եւ մամուլի էջերն օգտագործել որպէս «թշնամիների մաղձը խառնելու» միջոց: Ստեփանոս Նազարեանը համոզուած էր, որ` ո՛չ: Եւ խմբագրի իր գրիչը երբեմն շարժում էր Նալբանդեանի յօդուածների եւ Կոմսի «Յիշատակարան»ի վրայ: Բայց դա չէր նշանակում, թէ խմբագիրը տարաձայնութեան մէջ էր Միքայէլի հետ: Ինքը` Նազարեանը եւս ի լուր ամէնքի յայտարարում էր. «Այժմ բացայայտ պիտի լինի ժողովրդին, թէ ինչպիսին է մեր ազգային «Հիւսիսափայլ» ամսագրի խորհուրդը, եւ ի՞նչ է կամենում հասցնել ազգին: Հաճոյախօս լինել մեծատուններին, խաբեբայութիւն գործել, սուտ ասել, ծանրացնել ազգի լուսաւորութեան ընթացքը` այդ նրա գործը չէ... Նա կամենում է ուղիղն ասել թէ՛ մեծին եւ թէ՛ փոքրին, կամենում է իւր ազգը սիրել եւ նրա ճշմարիտ օգուտի դէմ ոչինչ չմեղանչել: Ցաւ չէ մեզ, եթէ այս կամ այն մարդուն ծանր կը թւան մեր խօսքերը»: Ուրեմն, Նազարեանը փորձում էր միայն զսպել կրտսեր ընկերոջ անխոհեմութիւնը, համոզուած լինելով, թէ ճշմարտութեան համար պայքարը կարող է մղուել առանց «թշնամու մաղձը խառնելու» սպառնալիքի: «Հիւսիսափայլ»ի խմբագիրը պարզապէս չէր ուզում, որ միջոցների ընտրութեան խնդրի մէջ իրենք հաւասարուեն հակառակորդին:

Թէեւ նմանութեան եզր անգամ չկար նրանց միջեւ, եւ պայքարն էլանհաւասար էր: «Հիւսիսափայլ»ի հակառակորդները գործում էին բարոյազուրկ միջոցներով: Նրանք տպագրում էին անզօր հերքումներ եւ դա բնական էր ու հասկանալի: Բայց անզօրութիւնից զրպարտում էին Նազարեանին ու Նալբանդեանին, տարածում էին քստմնելի քառեակներ նրանց մասին...Աւելին. գործադրում էին լրտեսագրերի ու մատնագրերի ընձեռած բոլոր հնարաւորութիւնները: Իսկ լրտեսագրերով ու մատնագրերով կռուողների դէմ, հասկանալի բան է, անօգնական են թէ՛ սկզբունքները, թէ՛ ճշմարտութիւնը եւ թէ՛ բարոյականութիւնը: Լրտեսագրերով, մատնագրերով ու զրպարտագրերով կռուողներին յաղթելը դժուար է, եթէ չասենք` անհնարին: Մի մխիթարութիւն կայ միայն. նրանց դատում է ժամանակը: Եւ երբ Միքայէլ Նալբանդեանը ասում էր. «Թող ուրիշներն էլ կարդան ու հաւատան, որ Նալբանդեանը ոչ թէ սրան եւ նրան առանց ստորագրութեան նամակ գրող է, այլ իւր գրածի տակ համարձակ կարող է ստորագրել իւր անունը»,— ապա դատավճռի գործը թողնում էր գալիք սերունդներին: Թողնում էր մեզ: Տարին մօտենում էր աւարտին եւ անհրաժեշտ էր լրջօրէն զբաղուել յաջորդ` 1859 թուականի բաժանորդագրութեան խնդրով: Միքայէլը նամակներ էր գրում, բացատրում եւ հորդորում էր բարեկամներին ու համախոհներին, պատմում էր, թէ ինքն ու հրատարակիչը որպիսի անձնազոհութեամբ են աշխատում, գըրում, տպում ու չարչարւում: Իսկ նիւթականի խնդրի մէջ ազգը պիտի օգնէ, շարունակ յիշեցնում էր նրանց: «Իսկ ազգը այն խաժամուժ ամբոխը չէ, որ ոչ այս գիտէ, ոչ այն, այլ ընտրեալներն են, որ ճանաչում են իրենց անձը, իրենց ազգը, նրա օգուտըն ու վնասը, եւ օգնելու համար բարի սիրտ ունեն»: Դպրոցական տարիների ընկերոջը` Գրիգոր Սալթիկեանին, որ հիմա Նոր Նախիջեւանի հեղինակաւոր վաճառականներից էր, Նալբանդեանը համոզում էր. «Եղբայր, մենք առանց ձեզ` ոչինչ ենք, եւ նոյն էք դուք առանց մեզ: Պէտք է ձեռք ձեռքի տալ եւ միաբան ուժով ջարդել խաւար վիշապի գլուխը»: Կարապետ Հայրապետեանին փորձում էր ներշնչել. «Եթէ մեր թշնամիները միացած պատերազմ անեն, թող անեն եւ մեզ միացած տեսնեն: Նրանց միակ յոյսը այն է որ ամսագիրը խափանուի: Բայց դուք պէտք է պաշտպանէք ամսագիրը յանուն մեր ազգի ու ճշմարտութեան: Մինչեւ որ մի քանի տարի շարունակուելով, ճշմարտութիւնը արմատ արձակի մեր ազգի մէջ: Այնուհետեւ, ինքը` ազգը կը խնդրի»: ...Իսկ Մսեր Մսերեանը արդէն եօթներորդ գանգատն էր գրում Մատթէոս կաթողիկոսին` Կոմս Էմմանուէլի «Յիշատակարան»ի մասին, բացատրում էր, թէ ինչպէս են հալածւում ու վարկաբեկւում յարգարժան անձինք, առաջարկում, նոյնիսկ պահանջում էր ամէն ինչ անել Նալբանդեանին ընդհանրապէս

Մոսկուայից քշելու համար: Միաժամանակ, հակառակորդները ջանում էին ճնշել Ստեփանոս Նազարեանին` Լազարեան ճեմարանի տնօրէնի միջոցով, քանի որ «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչը ապրուստն ապահովում էր ուսուցչական աշխատանքով եւ շատ հնարաւոր էր, որ նա տեղի տար պաշտօնից զրկուելու հեռանկարի առաջ: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչ-խմբագիրը անդրդուելի էր.

Ստեփանոս Նազարեանը` Խաչատուր Լազարեանին, 1858 թ., Նոյեմբեր 26. «Ձերդ գերազանցութիւնը ինձնից պատասխան էր պահանջել` Այվազովսկի վարդապետի գանգատների առիթով: Շտապում եմ կատարել Ձեր հրամանը, թէեւ այժմ իմ ժամանակը շատ սուղ է թէ՛ անձնական եւ թէ՛ ճեմարանական պարապմունքների պատճառով: Թէ՛ բարեկամներիս եւ թէ՛ թշնամիներիս ես միշտ հատուցել եմ արդարը, ի նկատի առնելով երեւոյթները եւ ոչ թէ անձնաւորութիւնները: Ինչո՞վ է արտայայտւում իմ չար նպատակը ու վիրաւորական խօսքերը հոգեւորականների դէմ, որոնց մէջ մեղադրում է ինձ գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: Ես երբէք չեմ վիրաւորել մեր հոգեւորականների պատիւը: Չեմ խօսում, ի հարկէ, մի քանի խաւարասէր եւ նենգամիտ անձանց մասին, որոնք թշնամի են ժամանակակից լուսաւորութեան, եւ իրենց հոգեւոր աստիճանի իշխանութիւնը գործ են դնում ընդդիմադրելու ամէն լուսաւոր խորհուրդի, ամէն նոր մտքի: Իմ թշնամիներից ոմանք անգրագէտ մարդիկ են, որոնք յաճախ ինձ հալածել են այն պատճառով, որ ես մեր ազգի այլ եւ այլ հոգեւորականների մասին հակառակ կարծիք ունէի, եւ այժմ աշխատում են ամենայն կերպ վրէժխնդիր լինել, մանաւանդ որ հայ ազգի ներկայ վիճակին նուիրուած յօդուածներից մի քանիսի մէջ ոմանք տեսնում են իրենց մասին ակնարկներ: Գրականութիւնը ազգային դարձնելու համար այն պէտք է մշակել աշխարհաբար լեզուով, եւ գրականութիւնը այդպէս միայն կարող է ընդունելի լինել ընթերցողին, նրան ծանօթացնելով այն ազգին, որին պատկանում է: Հասարակութեան կարծիքը իմ ամսագրի մասին շատ նպաստաւոր է: Առաջադիմութեան իւրաքանչիւր քայլը միշտ հանդիպել է հնութեան կողմնակիցների եւ երկրպագուների եռանդուն դիմադրութեան: Հայ ազգի բարոյական կեանքը սկսել է եռալ ու խմորուել, բայց շուտով կը հանդարտի, դրութիւնը կը պարզուի, եւ մեր սիրելի հայրենակիցների համար կը գայ նոր ու աւելի լաւ վիճակ: Ձերդ գերազանցութեան կամքն է յարգել կամ արհամարհել հասարակաց կարծիքը ամսագրի մասին, վարուել որպէս վեհանձն հայկազն իշխան, որ ի նկատի է առնում մեր ժամանակի ազգային կարիքները, եւ կամ` լսել իմ մասնաւոր թշնամիների գանգատները: Բայց ի պատիւ Ձեզ, ինձ համար դժուար է մտածել, թէ Ձերդ գերազանցութիւնը կը յօժարի որեւէ միջոցի դիմել

դադարեցնելու միակ հայկական ամսագիրը, որ արդարեւ արժանի է հայ ժողովուրդի անուան փառքին Եւրոպայի եւ Ռուսաստանի առաջ»: Յաջորդ օրը, Նոյեմբեր 27-ին, Ստեփանոս Նազարեանը «Հիւսիսափայլ»ի շուրջ տեղի ունեցող անցուդարձի մասին անհրաժեշտ համարեց տեղեակ պահել Էջմիածնի վարդապետներից Աբել Մխիթարեանին*: Քանզի վաղ թէ ուշ գործը կարող էր հասնել Սինոդի քննութեանը, եւ վատ չէր լինի, եթէ հող նախապատրաստւէր այն մասին, թէ առանձին հոգեւորականների, մասնաւորապէս դաւանափոխ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի դէմ ելնելը բնաւ չի նշանակում, թէ «Հիւսիսափայլ»ի խըմբագիրն ու աշխատակիցը նպատակ ունեն ընդհանրապէս վարկաբեկել հոգեւորականութեանը:

Ստեփանոս Նազարեանը` Աբել Մխիթարեանին, 1858 թ., Նոյեմբեր 27. «Հիմա շատ բան ունեմ ձեզ գրելու, մանաւանդ, որ դուք այնքան մօտ էք Էջմիածնի Սինոդին, բայց դեռ մի փոքր պէտք է սպասել, մինչեւ դէպքերը հասունանան: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչը պատրաստ է ելնել փոթորիկի դէմ: Տեսնենք խաւա՞րը կը յաղթէ լոյսին, թէ՞ լոյսը` խաւարին: Միայն թէ մեր ազգակիցները այնքան բարոյականութիւն եւ ազնիւ պատուասիրութիւն ունենային, որպէսզի իմ հետ չպատերազմէին բռնակալութեան ճանապարհով»: Ահաւասիկ, ընդամէնը ի՛նչ էր երազում խմբագիրը, որ պատրաստ էր թէ՛ ընդդիմախօսներին ունկնդրելու, թէ՛ վիճաբանելու եւ թէ՛ ամբաստանւելու, բայց անզօր` կոպիտ ուժի, վարչարարական ճնշումների եւ բռնութեան նկատմամբ: Միքայէլ Նալբանդեանն էլ իր հերթին էր նախապատրաստում համախոհներին եւ նրանց ոտքի հանելու փորձեր էր անում.

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1858 թ., Նոյեմբեր 27. «Դուք պէտք է պահպանէք մեր ամսագիրը, որ նաեւ ձերն է, որովհետեւ ազգինն է: Պիտի ամէն ջանք ու աշխատութիւն գործ դնէք, որ ինչքան կարելի է շատ լինեն բաժանորդները: Մանաւանդ այժմ, երբ վարում էք քաղաքագլխի պաշտօն, եւ, ուրեմն, ներգործելու աւելի մեծ հնարաւորութիւն ունէք»: Այնուհետեւ զգուշացնում էր, որ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի գլխաւորութեամբ հակառակորդները ամէն բան կ’անեն բաժանորդագրութիւնը տապալելու եւ դրանով իսկ նիւթական ծանր վիճակ ստեղծելու ամսագրի համար: «Ամսագրի տարեկան ծախքը հազիւ ենք կարողանում ծածկել: Բայց պիտի իմանալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չենք եւ դիցուք թէ մի տարի զոհեցինք ազգին մեր տաժանակիր աշխատանքը: Ամէն տարի պարտական չենք, սակայն, էշի նահատակ լինել»:

Այս արդէն որոշակի նախազգուշացում էր Նոր Նախիջեւանի նորընտիր քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանին, որ Հայկական Շրջանի իշխանութիւնն իր ձեռքն առնելու վաղուց փայփայած ծրագիրն իրականացնելով, կարող էր տրուել նաեւ առեւտրական գործերին, մոռանալով, կամ արդէն երկրորդական համարելով «Հիւսիսափայլ»ի ու նրա մշակների ճակատագիրը, որոնց հեղինակաւոր գործունէութիւնը հիմնաւոր դեր էր ունեցել քաղաքապետական ընտրութիւնների ժամանակ: Ստեփանոս Նազարեանն ու Միքայէլ Նալբանդեանը, ինչպէս տեսանք, Նոյեմբեր 26-ին եւ 27-ին զբաղւած էին միայն նամակներ գրելով: Նամակներ, որոնց մէջ մէկ չէին թաքցնում իրականութիւնը, մէկ` գործերի ընթացքը ներկայացնում էին այնպէս պատկերել, թէ իբր առանձնապէս ոչինչ չի պատահել, եւ մէկ էլ գուշակում էին մօտալուտ ճակատամարտը եւ իրենց համախոհներին հորդորում նախապատրաստուել ու միասնական լինել: Նրանց այս անհանգստութիւնը բնական էր, որովհետեւ արդէն լոյս էր տեսել «Հիւսիսափայլ»ի 11րդ, Նոյեմբերի ամսատետրակը եւ նոյն ամսի 27ին առաքուել բաժանորդներին: Հէնց այդ նոյեմբերեան ամսատետրակի մէջ էլ տպագրուել էր Միքայէլ Նալբանդեանի «Նամակը` հրատարակիչին»: Մի նամակ, որն այս անգամ ոչ թէ գարշահոտող ճահճի մէջ նետած մի քար էր, այլ կրակի մօտ գլորած վառօդի տակառ: «Նամակ»ով Նալբանդեանը դարձեալ մէջտեղ էր բերում ազգային գումարների հարցը: Ինչո՞ւ: Պատճառը նոյնն էր: Անհրաժեշտ էր շեղել հակառակորդի ուշադրութիւնը, ժամանակ շահել գործերը կարգաւորելու, բաժանորդագրութիւնը ապահովելու, նաեւ ամսագրի հեղինակութիւնը աւելի բարձրացնելու համար: Եւ Միքայէլի այդ յարձակումը անսպասելի էր, անողօք ու անխնայ: Այս անգամ նա չէր խնայում նաեւ յղփացող հայերին, որոնք հարստութիւն կամ իշխանութիւն ձեռք բերելով, չէզոքութեան կեցուածք էին ընդունում, դառնում էին ապիկար մի խաւ, որ անէծքի պէս միշտ պիտի կախուած մնար ժողովուրդի գլխին: «Իշխանութին կա՞յ ձեռքումդ, հարո՞ւստ ես... Ուրեմն, ամենալաւ, ամէնապատուելի մարդը դո՛ւ ես հայերի մէջ»: «Զարկի՛ր, խեղդի՛ր, հալածի՛ր, ի՛նչ կ’ուզես արա՛ անդատապարտ ես»: «Քեզնից զարկուողը, խեղդուողն ու հալածուողն է մեղաւորն ու դատապարտելին: Իսկ դու դեռ ազգասէր անունն էլ կը վաստակես հայերից, որոնք երկար ժամանակ ստրկութեան մէջ մնալով ձանձրանում են, եթէ յանկարծ իրենց գլխից թէկուզեւ մէկ րոպէով պակասում է որեւէ բռնաւորի գաւազանը»: Եւ այսպէս, չխնայելով նաեւ «բարձր հասարակութիւն»ը, Նալբանդեանն իր նամակի մէջ ներկայացնում էր նորնախիջեւանցիների արծաթի ու դատի

պատմութիւնը Յարութիւն Խալիբեանի հետ: Չմոռանանք, որ թեմի նոր առաջնորդ Այվազովսկի վարդապետը «հաշտեցրել» էր հակառակորդ կողմերին, եւ Կարապետ Հայրապետեանն էլ ստորագրել էր հաշտութեան պայմանագիրը: Նալբանդեանը, անշուշտ, տեղեակ էր Հայրապետեանի այս նահանջից: Մի քանի տարի առաջ Միքայէլը, թերեւս, կը գժտուէր ու կը հեռանար իր ոչ հետեւողական համախոհից: Բայց հեռատես ու խոհեմ Նազարեանի հետ մտերմութեան եւ տարիների ընթացքին ձեռք բերած կենսափորձի շնորհիւ նա որեւէ կերպ յայտնի չարեց իր վերաբերմունքը: Եթէ Կարապետ Հայրապետեանը, որ իր այդ նահանջը կատարել էր զինադադարի պատեհութիւնը քաղաքագլխի ընտրութիւնը բարեյաջող անցկացնելու նպատակով, փոքրինչ ուշադիր լինէր իրենց գաղափարական առաջնորդի նամակների նկատմամբ, ապա հեշտութեամբ կարող էր որսալ տագնապի ու անվստահութեան երանգները, որ այնուամենայնիւ չէր կարողանում թաքցնել Միքայել Նալբանդեանը... «Նամակ»ի մէջ Նալբանդեանը մանրամասնօրէն պատմում էր հասարակական գումարների շուրջ դեռեւս տարիների խորքերից ծայր առած անցուդարձը եւ ապա մեկնաբանում էր այն անհեթեթ համաձայնութիւնը, որ կնքուել էր Այվազովսկի վարդապետի ջանքերով: Իւրացնելով շուրջ երկու հարիւր հազար ռուբլի, Յարութիւն Խալիբեանը յիսուն հազարը տուել էր որպէս պարգեւ ու ընծայ` Թէոդոսիայի մէջ կառուցելու համար այն դպրոցը, որ կառավարութեան հովանաւորութեամբ ծրագրել էր Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: «Կ’ուզենայի իմանալ,— հարցնում էր Նալբանդեանը,— թէ այդ ո՞ր խելքը գլխին հայը մեզ պահ կը տար երկու հարիւր հազար ռուբլի արծաթ, որպէսզի դրա քառորդը միայն վերադարձնէինք դպրոց կառուցելու համար, բայց նաեւ այն պայմանով, որ մեր տուածը համարուէր նուիրատուութիւն, հետեւաբար` մեր անունն էլ փառաբանուէր որպէս ազգասէր մարդու անուն»: Այս անգամ արդէն չսպասելով թեմական առաջնորդի հերթական գանգատին, Խաչատուր Լազարեանը մի նամակ հղեց ճեմարանի տնօրէն Դէլեանովին: Յիշեցնելով, թէ ինչպէս է հովանաւորել ու բազմիցս պաշտպանել Ստեփանոս Նազարեանին, համարելով նրան հմուտ ու ողջմիտ գիտնական, Լազարեանը միեւնոյն ժամանակ հասկացնում էր, թէ ինքը պարզապէս յոգնել է վիճող կողմերը հանդարտեցնելուց: Սա, ի հարկէ, ուժ եւ իշխանութիւն ունեցող մարդու պչրանք չէր, այլ հասարակական խընդիրներին վերից նայող, ինքն իրեն ազգի ճակատագիրը վճռելու ընդունակ, խոշոր ու խելացի գործիչ կարծող ջոջի դժկամութիւն, որի համար ինչ որ մի ուսուցիչ եւ ինչ որ մի ուսանող շարունակ կնճռոտ խնդիրներ են ստեղծում: Լազարեանի նամակը անվերապահ էր ու միանշանակ. «Հրատարակչի բացատրագրի պատճէնը ես ուղարկել եմ թեմական առաջնորդ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին: Եթէ նա չհամաձայնի ներողամիտ լինել հրատարակիչի ու նրա համախոհների նկատմամբ, պայմանով, որ նրանք զսպեն իրենց թուլութիւններն ու կրքերը, եւ ըստ պահանջի բաւարարութիւն տան

գանգատին, ապա ես ստիպուած կը լինեմ միջոցներ ձեռնարկել, որպէսզի կամ վերջ տրուի վնասակար վիճաբանութիւններին, եւ կամ արգելուի որեւէ օգուտ չբերող, այլ ընդհակառակը` դժգոհութիւններ ու պառակտումներ սերմանող հայերէն ամսագրի հրատարակութիւնը»: Ահա թէ բանն ուր էր հասել: Եւ դարձեալ մենք ընդհարւում ենք մի փաստի, որ դեռ երկար ժամանակ պէտք է տաքուկ տեղ ունենայ հայ իրականութեան մէջ: Անձնական խոշոր հարցերի պարագային բարոյական ըմբըռնումներն ու հասարակական կարծիքը զանց առնելը, իսկ ազգային խնդիրների նկատմամբ զգուշաւորութիւն եւ մասնաւոր մարդկանց տեսակէտներին նրբանկատութիւն ցուցաբերելը բնորոշ յատկանիշ է բոլոր նրանց համար, ովքեր հայ իրականութեան մէջ ինքնակոչ կերպով ներկայանում են որպէս «ազգի հայրիկներ»: Եկեղեցու օրէնքները շրջանցող Լազարեանը կարող էր, անշուշտ, հաշուի չառնել նոյնիսկ կաթողիկոսի կարծիքը, երբ խնդիրը վերաբերում էր անձնական շահին: Բայց կարող էր արտակարգ զգուշաւորութիւն ցուցաբերել մի դաւանափոխ թեմական առաջնորդի նկատմամբ եւ սպառնալ, թէ կը դադարեցնի հայերէն ամսագրի հրատարակութիւնը, երբ որեւէ անձնական շահ չկար: Իսկ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին... Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին Լազարեանի գրաւած այս տարօրինակ դիրքից առայժմ բոլորովին անտեղեակ եւ, հաւանաբար, չուզենալով ձգձգել հաշուեյարդարը, մի նամակ գրեց... ո՛չ թէ դարձեալ Լազարեանին: Ո՜չ... Դա ի՞նչ պատասխան գործողութիւն կարող էր լինել որ... Նա իր նամակը շարադրեց Ներքին գործոց պարոն նախարար Սերգէյ Լանսկոյի* անունով: «Հիւսիսափայլ» ամսագրի խմբագիրը շարունակում է իր հրատարակութիւնը նոյն ոգով եւ նոյն վնասակար ուղղութեամբ: Հոգեւոր եւ մի քանի աշխարհիկ անձանց դէմ ուղղուած յօդուածները լոյս են տեսնում Նալբանդեանի ստորագրութեամբ: Նոյն հեղինակը նոյեմբերեան ամսատետրակի մէջ խիստ աղաւաղուած ու սխալ ձեւով է ներկայացրել եկեղեցական գումարների գործը: Այդ նամակը գրուած է ժողովուրդին խռովելու եւ երկպառակութիւն, անհամաձայնութիւն սերմանելու ակնյայտ նպատակով: Անհրաժեշտ է արգելել «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը` չարիքը ի սկզբանէ կանխելու համար: Նալբանդեանին, որ արդէն յայտնի է որպէս վնասակար ու անհանգիստ մարդ, օրէնքի ամբողջ խստութեամբ հարկ է ենթարկել արժանի պատժի, նրան յանցաւոր ճանաչելով հայ համայնքի համերաշխութիւնը խռովելու դիտաւորութեան եւ պատուարժան մարդ կանց անձնապէս վիրաւորելու մէջ: Յիրաւի, պայքարը անհաւասար էր: Գաբրիէլվարդապետ Այվազովսկին իր ճշմարտութիւնը (եթէ, իսկապէս, ունէր մի այդպիսի ճշմարտութիւն) կարող էր բացայայտել «Ճռաքաղ»ի, «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթի եւ «Մասեաց Աղաւնի» ամսագրի էջերի մէջ, որոնց ընդհանուր տպաքանակը «Հիւսիսափայլ»ի տպաքանակին գերազանցում էր մի

քանի անգամ: Բայց, ըստ երեւոյթին, ենթագիտակցութեան մէջ իրեն կատարելապէս անզօր էր զգում Միքայէլ Նալբանդեանի առաջ, որ կռահել ու հրապարակել էր նրա բոլոր ծածուկ քայլերը: Ուրեմն, էլ ինչպէ՞ս պայքարել Նալբանդեանի ճշմարտութեան դէմ: Լրտեսագրով: Ինչպէ՞ս ազատուել ճշմարտութիւնը իր ամբողջ մերկութեամբ ներկայացնողներից: Ոստիկանութեան ձեռքը տալով: Ինչպէ՞ս վերագտնել կորցրած հեղինակութիւնը: Արգելելով ամսագրի հրատարակութիւնը: ...Երկու տարի անց Նալբանդեանը մի քանի դիպուկ յատկանիշներով կը բնութագրի Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին. «Տէրութենական լրտես, ազգը մատնող ու դաւաճանող, իւր եկեղեցուն դրժող եւ դէպի պապականութիւն դիմող», եւ ապա հեգնանքով կ’աւելացնի. «Եւ ո՛վ է «Հիւսիսափայլ»ը դատապարտողը: Նա՛, որ արդէն երկու անգամ փոխել է իւր կրօ՞նը...»: Նալբանդեանի համար գաղտնիք չի մնայ նաեւ թեմական առաջնորդի հաճոյակատարութիւնը Երրորդ բաժանմունքին*: «Արդէն նախընթաց տարիներին քանիքանի՛ անգամ ամբաստանուեցանք նրա կողմից Ռուսիոյ Ներքին գործոց նախարարի առաջ, որպէս անկրօն, որպէս անբարոյական, որպէս ապստամբ եւ խռովարար: Պրն. Այվազովսկին քաջափայլ նախարարին առաջարկում էր դադարեցնել «Հիւսիսափայլ» վնասակար ամսագիրը եւ մեզ ձգել սաստիկ պատժի տակ, օրէնքի բովանդակ խստութեամբ: Գուցէ պրն. Այվազովսկին հայրական հոգածութեամբ արդէն բնակութեան տեղ էր նախապատրաստել մեզ համար Ներչինսկ կամ Կրասնոյարսկ` մեր ջերմութիւնը մի փոքր բարեխառնելու համար Սիբիրի սառնամանիքով (բուն առողջապահական նպատակով)»: Այո՛ այս ամէնը` երկու տարի անց: Իսկ հիմա դեռեւս 1858-ի Դեկտեմբերն էր: Թերեւս Այվազովսկի վարդապետն յաջողէր փակել տալ «Հիւսիսափայլ»ը եւ Նալբանդեանին էլ «առողջապահական նպատակով» քշել Սիբիր, եթէ ամսագիրն ու նրա աշխատակիցները չվայելէին ընթերցողների սէրը եւ չունենային մեծ հեղինակութիւն: Տեղեկանալով, որ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին կամենում է խափանել «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը, Պետերբուրգի մի խումբ հայ ընթերցողներ, ինչպէս օրինակ` վաճառական Յովսէփ Իզմիրեանը, արդէն մի նամակ էին գրել Այվազովսկի վարդապետին, զգուշացնելով, որ նա իզուր հետամուտ չլինի ամսագրին վնասելու կամ արգելելու, այլապէս չի կարողանայ խուսափել անախորժութիւններից: Պատմելով այս նամակի մասին, Միքայէլ Նալբանդեանը նաեւ խորհուրդ էր տալիս Կարապետ Հայրապետեանին:

«Ամենեւին վատ չէր լինի, եթէ մի քանի մարդ նոյնպէս մի քաղաքավար նամակ գրէիք Այվազովսկիին, որ փոքրինչ զգուշանար «Հիւսիսափայլ»ի հարցի պարագային»: Ամսագրի ճակատագրով ոչ պակաս մտահոգւած Ստեփանոս Նազարեանը աւելի սթափ ու հանգիստ էր նայում հասունացող իրադրութեանը:

Ստեփանոս Նազարեանը` Աբէլ Մխիթարեանին. «Ճշմարտութիւնը սովոր է աճել ու տարածուել հալածանքով միայն: Ես եւ իմ բարեկամները վաղուց գիտէինք, որ մի փոթորիկ է բարձրանալու պապական աբեղաների կողմից: Ես գուշակել էի դեռ այն ժամանակ, երբ այն օրհնածը ոտք դրեց Ռուսական հողին»: «Այդ օրհնածը» Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին էր:

«Բայց ես եւ իմ բարեկամները սուրը ձեռքներիս կանգնած ենք հաստատ, եւ թշնամին չի տեսնի մեր թիկունքը: Եթէ նա ուժ ունի, թող հանդէս գայ պատուաւոր զէնքով: Բայց պապականները սովոր չեն պատուաւոր զէնքով գործ կատարել: Նրանց ծանօթ է միայն բռնակալութեան ճանապարհը»: «Այդ տարին Նալբանդեանի ամենալաւ ժամանակներից էր,— գրում է Ականատեսը:— Նրա սրախօսութիւնների ու կատակների վերջը չկար. ամէն տեղ մտնումելնում էր, ամէն տեղ հասնում, իսկ ամրան վերջին օրերին պարապում էր միայն գրականութեամբ. կարդում էր, գրում, պատրաստում էր յօդուածներ «Հիւսիսափայլ»ի համար: Սակայն նրա գունատ դէմքը, նրա բարի ու խելացի աչքերը, որոնք թախծոտ էին ու մտահոգ, յուշում էին, որ նրա առողջութիւնը լաւ չէ»: Բայց «լաւ ժամանակներ»ը կարճ են տեւում: Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանի համար` առաւել եւս, որովհետեւ նա ժայթքող անհատականութիւն էր: Բայց ո՛չ երբէք սպառուող... Միայն թէ տառապալից էր այն շրջանը, երբ դարձեալ հասունանում էր գործունէութեան յաջորդ փուլի հերթական ծրագիրը: Տառապանքը յատկապէս սաստկանում էր այն իրողութեամբ, որ արդէն աւելանում եւ աւելանում էր համախոհներից նրան բաժանող տարածութիւնը: Եւ այս անգամ Միքայէլին արդէն սպառնում էր իր ժամանակից առաջ անցնող մտածողի ու գործիչի մենակութիւնը, որ, անշուշտ, որեւէ եզր չէր կարող ունենալ մենակութեան այն զգացողութեան հետ, որպիսին յատուկ է երազկոտ ու սիրահարուած պատանուն: Ի դէպ, ճշտենք... Մարդն ինքը չէ, որ որոշում է ժամանակը, թէ երբ պէտք է ծնուի: Սակայն մարդով է պայմանաւորուած այն տեղը, որ նա ունենալու է ժամանակի մէջ: Նա իր ժամանակի մէջ էր ու ժամանակին համընթաց: Միայն թէ նրա

բազկակիցներն էին ետ մնում: Նրանցից ամէն մէկը, որ ճամբայ էր ելել Նալբանդեանի հետ, հասնելով իր յաւակնութեան եզրին, այլեւս չէր ուզում շարունակել ընթացքը դէպի աւելի հեռուն, որ կանչում էր: Մէկը չէր լսում այդ կանչը, միւսը չէր տեսնում այդ հեռուն, երրորդն էլ պարզապէս յոգնել էր շարունակ անիրական ծրագրեր յղացող ու անողոք ճակատամարտերի քաշող երիտասարդի խենթութիւններից: Կարապետ Հայրապետեանը, օրինակ, հասնելով փայփայած իր նպատակին եւ ընտրուելով Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ, այլեւս անիմաստ էր գտնում որեւէ պայքար: Գլխաւորը ձեռք բերած իշխանութիւնը պահպանելն էր, եւ նա իւրովի իրաւացի էր... Խանդավառ երիտասարդութիւնը, որ ագահաբար կլանում էր Նալբանդեանի իւրաքանչիւր տողը, առայժմ բաւարարւում էր մտաւոր իր ծարաւը յագեցնելով, եւ որեւէ գործնական քայլ կատարելու անհրաժեշտութիւն չէր զգում: Թւում էր, երիտասարդութիւնը եւս իւրովի իրաւացի է... Ստեփանոս Նազարեանը տարիների իր հոգեմաշ սպասումից յետոյ նոյնպէս գտել էր երազները մարմնաւորող «Հիւսիսափայլ»ը, որ իր գոյութեան տասըտասներկու ամիսների ընթացքին արդէն սիրուած ու հեղինակութիւն ունեցող պարբերական էր դարձել: Ուստի խմբագիրհրատարակչի համար հիմա գլխաւորը ամսագրի գոյութիւնն էր, արդէն ստեղծուածը պահպանելը: Նազարեանն էլ, անշուշտ, իւրովի էր իրաւացի: Մենք կարող ենք հասկանալ Միքայէլի անզօր սրտնեղութիւնը: Անշուշտ, բարեկամներն ու համախոհները նրան չէին դաւաճանել: Նրանք առաջուայ պէս նուիրուած էին, առաջուայ պէս գնահատում էին Նալբանդեանին: Բայց նրանք ձեռք էին բերել այն, ինչի համար ճամբայ էին ելել Միքայէլի հետ: Եւ վստահ էին, թէ Միքայէլը նոյնպէս ձեռնունայն չի մնացել: Ուստի, անհասկնալի էին Նալբանդեանի` առայժմ տարտամ ու անորոշ դժգոհութիւնները, տարտամ ու անորոշ ցանկութիւնները, ինչ որ գործողութիւնների տարտամ ու անորոշ ծրագրերը: Հէնց թէկուզ, ասենք, այն մտահոգութիւնը, որ ունէր Նալբանդեանը Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի հովանաւորութեան տակ գտնուող դպրոցին մի հակակշիռ ստեղծելու առիթով: Նա համոզուած էր, որ այնուհանդերձ, Նոր Նախիջեւանը պէտք է ունենայ իսկական ազգային գործիչներ դարբնող դպրոցը: Մի հանգամանք, որ անհասկանալի էր շատերին: Ի վերջոյ, Խալիբեանը, թէկուզ եւ որպէս նուիրատուութիւն, միջոցներ էր տրամադրել: Ի վերջոյ, թէկուզ եւ Այվազովսկի վարդապետի հովանու տակ` դպրոցը գործում էր: Էլ ի՞նչ էր հարկաւոր, էլ ո՞ւմ էին պէտք նոր կռիւներ ու նոր հոգսեր: Էլ ի՞նչ կարիք կար կեանքը դժուարացնել ու յարաբերութիւններ սրել, երբ արդէն ամէն մէկը գտել էր, այո՛, թէկուզ եւ ի վերջոյ Միքայէլի շնորհիւ, ապրելու նպատակը: Իրե՛նը: Դժուար չէր պատկերացնել Միքայէլի ապրած այն ցնցումը, որ նա ունեցել էր իրեն յանկարծ բոլորովին մենակ զգալով: Դա եղել էր իսկական յուսախաբութիւն: Մի՞թէ այսքան նիւթեղէն, այսքան շօշափելի նպատակների համար էին նրանք զինուորագրուել ընդդէմ խաւարամտութեան: Չէ՞ որ այն ամէնը, ինչի նրանք

հասել են` քաղաքային իշխանութիւն, պարբերական, ազատ մտքի զարթօնք, եւ ամէնից կարեւորը` հեղինակութիւնն ու համբաւ, սոսկ մի փուլ են, անցնող մի փուլ` ազգային ազատագրութեան ճանապահին: Ցաւալին այն էր, որ բարեկամները, հաւատարիմ ու սիրելի այդ մարդիկ, ջանում էին յորդորներով ետ պահել իր ուղին միայնակ շարունակելու պատրաստ ռահվիրային... Մեզ է հասել Կարապետ Հայրապետեանի մի նամակը, որ գրել է Նալբանդեանին.

«Ձեզնից նամակ չստանալս շատ է անհանգստացնում ինձ: Այժմ ամէն բան լաւ է: Եւ հանգիստ եմ: Դուք էլ հանգիստ եղէք, միշտ գրեցէք: Երբ Պետերբուրգ գամ` կը տեսնուենք, թերեւս միասին Նախիջեւան էլ գնանք, ժողովուրդի հետ մի փոքր սէր վայելելու, վարժատուն բանալու...» Նալբանդեանը, անշուշտ, պէտք է ոգեւորւէր այս հրաշալի առաջարկութեամբ, որ միայն այդքանով չէր սահմանափակւում:

«Մի տպարան ունենալու գործին էլ հետամուտ կը լինենք,— շարունակում էր ոգեւորել Հայրապետեանը,— որպէսզի Նախիջեւանը ուրիշ քաղաքների պէս պակաս բան չունենայ: Այս ամէնը մենք ձեզ հետ պիտի անենք»: Բայց Հայրապետեանի խոստումները ինքնանպատակ չէին: Եւ այս հանգամանքը նա չէր թաքցնում.

«Միայն շատ եմ խնդրում, որպէսզի գործը խոհեմութեամբ, հեռատեսութեամբ ու համբերութեամբ արուի: Մի՛ նեղանաք. հիմա ամէն կողմից նայում են ձեր եւ մեր վրայ: Ուրեմն, պէտք է զգուշութիւն: Մեր բարեկամները բոլորն էլ լաւ են, անփոփոխ եւ նոյն հաստատ դրութեան մէջ: Այսպիսի ժամանակներին մի քիչ պարկեշտութիւն, խոհեմութիւն եւ լուռ ու մունջ կենալ է պէտք»: Բայց Միքայէլին զսպելը անհնար էր: Նա, ի հարկէ, հասկանում էր, որ վտանգներից զերծ պահելու ազնիւ նկատառումներով` բարեկամները կարող էին նաեւ դադարեցնել թէ՛ իրեն եւ թէ՛ «Հիւսիսափայլ»ին յատկացուող նիւթական ու բարոյական օգնութիւնը: Ճշմարիտն ասելով` մէջտեղը կանգնած ու միայնակ այդ զինուորը տենդօրէն որոնում էր նիւթական այնպիսի միջոցների աղբիւր, որ հնարաւորութիւն ունենար ինքնուրոյն գործունէութեան` առանց որեւէ մէկին խնդրատու լինելու: Եւ նա գտաւ այդ աղբիւրը որ չէր պահանջում ո՛չ հնազանդութիւն ու ո՛չ էլ խոհեմութիւն: Խօսքը վաղուց ի վեր մոռացութեան տրուած ժառանգութեան մասին է, որ հնդկահայերը կտակել էին Նոր Նախիջեւանին` տասնամեակներ առաջ: ...Լսելով Ղրիմից գաղթած հայերի, նրանց տառապանքների, Դոն գետի ափին

Հայկական Շրջան եւ քաղաք հիմնադրելու մասին, հեռաւոր Հնդկաստան հաստատուած հայ մեծահարուստները, որոնց մեծ մասը Արաքսի ափի հինաւուրց Նախիջեւանից ելած հայեր էին, օգնութեան ձեռք պարզելով Նոր Նախիջեւանցիներին` խոշոր ժառանգութիւն էին թողել նրանց: Այս առաքինի հայերի մէջ գլխաւորն էր երջանկայիշատակ Մասեհ Բաբաջանեանը, որ 1794 թուականի Մայիս 30-ի եւ 1795 թւականի Ապրիլ 1-ի իր երկու կտակներով մեծ գումարներ էր աւանդել Նոր Նախիջեւանին` դպրոցներ, աղքատանոցներ, հիւանդանոցներ ու եկեղեցիներ կառուցելու, իսկ ունեցած գոյքն էլ յատկացրել էր այդ ամէնը կահաւորելու նպատակին: Անցել էր կէս դարից աւելի, բայց նախիջեւանցիները այնպէս էլ չէին ստացել ժառանգութիւնը, որոնք, ինչպէս Նալբանդեանն էր համոզուած, կարող էին յեղաշրջել հասարակական կեանքը: Բայց ո՞վ պէտք է հետամուտ լինէր այդ ժառանգութեանը: Ո՞ւմ էր պէտք զբաղուէլ մի խնդրով, որի լուծումը նորանոր հոգսեր կը ծնէր նախիջեւանեան անհոգ, անմիաբան եւ թոյլ հասարակութեան համար: Միքայէլը որոշեց հայրենակիցների յիշողութեան մէջ թարմացնել հնդկահայերի` Մասեհ Բաբաջանեանի, Կատարինէ Խոջամալեանի, Եղիա Յակոբեանի կտակների պատմութիւնը եւ ստիպել, որ նախիջեւանցիք տէր կանգնեն խոշոր գումարներին: Այս արդէն երկրորդ դէպքն էր, որ Նալբանդեանը փորձում էր մոռացումի թմբիրից սթափեցնել նախիջեւանցիներին: Նախորդը, ինչպէս յիշում էք, Եկատերինա Երկրորդ թագուհու Հրովարտակն էր: ...Դեկտեմբերեան այդ խառն ու մռայլ օրերին, երբ ամէն բան թւում էր անհաստատ, եւ հալածողների աներեւոյթ օղակն էլ աւելի ու աւելի էր սեղմւում, Միքայէլը, առանց գլուխը կորցնելու շարունակում էր առաջ տանել իր գործը: Եւ, ինչպէս միշտ` անհամբեր էր, ինչպէս միշտ` շտապում էր:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1858 թ., Դեկտեմբեր 19. «Սպասում եմ Հնդկաստանի փողերի մասին թղթերի օրինակին, որպէսզի կարողանամ հէնց առաջին համարի մէջ հրապարակել»: Հոգեկան ծանր կացութեան եւ բարոյական նոյնքան ծանր հարուածների տակ ընկնելով հանդերձ, Միքայէլը պահպանում էր ազգային ու հասարակական որեւէ երեւոյթով ուրախանալու եւ ոգեւորւելու յատկութիւնը: ...1859 թուականի Յունուարի 27-ին Մոսկուացի մեծահարուստ Միքայէլ Ստեփանեանի տանը հաւաքուել էին շուրջ երկու հարիւր հոգի: Մթնոլորտը յագեցած էր տօնական տրամադրութեամբ: Ոմանք եկել էին սովորութեան ուժով, առանց անդրադառնալու, թէ մշակութային որպիսի՛ նշանակալի երեւոյթի պէտք է ականատես լինեն` կերուխումի եւ պարահանդէսի փոխարէն: Շատերին բերել էր սոսկ հետաքըրքրութիւնը: Իսկ մարդիկ էլ կային, որ եկել էին, մտածելով, թէ ազգի համար «մեծ շնորհ է, մեծ բարերարութիւն է հանդէսին ներկայ գտնուելու իրենց

ցանկութիւնը»: Միքայէլ Նալբանդեանը որ, բնականաբար, նոյնպէս ներկայ էր եւ որի սուր աչքից ոչինչ չէր վրիպում, բարձր տրամադրութեան մէջ էր ոչ միայն այն պատճառով, որ Ստեփանեանի առանձնատունը այդ երեկոյ, թերեւս, դարձել էր առաջին թատերասրահը ռուսահայոց մէջ... Նա ոգեւորուած էր այն փաստով, որ շուրջ երկու հարիւր տարբեր, նոյնիսկ իրար հետ որեւէ կապ չունեցող հայեր հաղորդակցւելու են թատերական արուեստին, վերանալու են առօրեայ ու եսակենտրոն հոգսերից, մի քանի ժամ քովքովի լինելով, պէտք է ունենան միասնական զգացումներ եւ նոյնանման ապրումներ: Ներկայացումն սկսուելուց առաջ փոքրիկ նուագախումբը մեկնաբանեց Օբերի* «Պորտիչիի Համրը կամ Ֆենելա» օպերայի նախերգանքը: Այնուհետեւ բարձրացաւ վարագոյրը եւ սկսուեց ներկայացումը, որի նիւթը վերցւած էր պատմական անցեալից: Ի՛նչ խօսք, գիտակ մարդու աչքից չէին կարող վրիպել այնպիսի թերութիւններ, որպիսիք էին բեմադրութեան խախուտ կառուցուածքը, ազգասիրական մերկապարանոց ու ճոռոմ խօսքերը, որոնց օգնութեամբ թերութիւնը քօղարկելու անզօր ճիգեր էին անում: Լեզուն հեռու էր ազնիւ ու մշակուած լինելուց: Եւ այս պարագան առանձնապէս մտահոգիչ էր Նալբանդեանի համար, որովհետեւ լեզո՛ւն է թատերական ներկայացումի գլխաւոր բաղադրիչը, եւ լեզուի՛ օգնութեամբ են հասկանալի դառնում գաղափարները, որոնք պէտք է հասնեն ժողովուրդին: Ներկայացման ընթացքին ոչ մի կին դերակատար հանդէս չեկաւ ընդարձակ սրահի մէջ սարքած փոքրիկ, բայց յարմար բեմի վրայ: Ցաւալի էր, անշուշտ, ասիական հետամնացութեամբ այս երեւոյթը, երբ կինը ընկերային կենցաղավարութեան մէջ զուրկ էր ամէն իրաւունքից: Բայց առաւել եւս յուսահատական էր, երբ շատերը, յատկապէս «ազգասէր» յորջորջուող խաւարապաշտները, դրա մէջ տեսնում էին ոչ աւելի, ոչ պակաս, քան ազգային խառնուածք ու բնաւորութիւն: Թատերական երեկոյի երկրորդ բաժինը անհամեմատ աւելի հաւանեց Միքայէլ Նալբանդեանը: Ուսանողները ներկայացրին «Վա՜յ իմ կորած յիսուն ոսկին» կատակերգութիւնը, որի նիւթը վերցւած էր թիֆլիսահայոց կեանքից եւ չնայած որեւէ ասելիք չունէր, սակայն ճշմարտացիօրէն ներկայացնում էր կենդանի կերպարներ եւ գունեղ բնաւորութիւններ: Այս իրարամերժ տպաւորութիւնները չխանգարեցին Նալբանդեանին, որ լարուած ու անհանգիստ այդ օրերի մոսկովեան նորութիւններից ամէնապատուականը համարէր յունուարեան հաւաքոյթը: Նա որոշեց խրախուսել հայ համալսարանականների ձեռնարկը: Եւ այդ բանն արեց իրեն բնորոշ խանդավառութեամբ, ներկայացումների անհարթութիւններն ու պակասութիւնները բացատրելով նրանց անփորձութեամբ: «Յառա՜ջ, դէպի յառա՜ջ, նոյնիսկ աւազահատիկն անգամ կորած չէ սարի

ահագին կազմուածքի մէջ: Ամէն մի կայծ կարող է բորբոքել կրակի բոցեր, եթէ նպաստաւոր լինեն հանգամանքների ընթացքը: Շատ գեղեցիկ կը լինէր, եթէ մեր ազգակիցները Մոսկուայի պէս մի տեղ ցանկանային տարին մէկ անգամ այսպիսի բաներ տեսնել ու լսել թատրոնական բեմից: Նրանց համար դա կը լինէր յառաջադիմութեան մի նոր զարկ, մի նոր շարժառիթ»: Մոսկովեան ամենապատուական նորութեան» յաջորդ օրը, Յունուար 28-ին, Ժողովրդական լուսաւորութեան պարոն նախարարը Ներքին գործոց նախարարից ստացաւ մի նամակ, որտեղ վերաշարադրուած էր Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի գանգատը` նոյնութեամբ, եւ ներկայացուած էր նրա կտրական պահանջը: «Հակակրօնական եւ բարոյազուրկ ուղղութիւն ունեցող „Հիւսիսափայլ“ ամսագիրը հայերի մէջ այսուհետեւ եւս տարածելու հետեւանքով ծնուող չարիքը կանխելու համար վարդապետ Այվազովսկին միջնորդութիւն է յարուցում իր այժմեան ոգով այդ հրատարակութիւնը դադարեցնելու մասին: Իսկ նամակի հեղինակ Նալբանդեանին պահանջում է ենթարկել արժանի պատիժի` օրէնքի ամբողջ խստութեամբ»: Դժուար չէր նկատել, որ հակառակորդին արդէն յաջողուել էր ընթացքի մէջ դնել վարչական մեքենան, որ շարունակելու էր գործել նաեւ այն ժամանակ, երբ Միքայէլ Նալբանդեանը կամիշինեան աքսորավայրի մէջ կնքած կը լինէր իր մահկանացուն: Երկուերեք շաբաթ անց «Հիւսիսափայլ»ի գրաքննիչ Բերոյեանից բացատըրութիւն պահանջւեց ամսագրի մէջ տպագրուած «երկպառակութիւն եւ ըմբոստութիւն սերմանող» յօդուածների մասին: Մեր այս պատումի ընթացքին արդէն առիթ ունեցել ենք հանդիպելու Մկրտիչ Բերոյեանին: Սա նոյն Բերոյեանն էր, որ հինգ տարի առաջ Պետերբուրգի համալսարանի մէջ քննութիւն էր ընդունել Միքայէլ Նալբանդեանից: Եւ, ինչպէս տեսնում ենք, երբեմնի ծանօթութիւնը այժմ դարձել էր իսկական համագործակցութիւն: Եւ եթէ «Հիւսիսափայլ»ը ստեղծւում էր Նազարեանի ու Նալբանդեանի ջանքերով, ապա ամսագրի հրատարակութեան երրորդ գործող անձը Մկրտիչ Բերոյեանն էր, որ յանիրաւի ստուերի տակ է մնացել առ այսօր: ...Նա ծնուել էր Աստրախան եւ սովորել Սերովբէ Պատկանեանի դպրոցի մէջ: Մկրտիչի մանկութեան եւ դպրոցական տարիների ընկերն էր եղել Գաբրիէլ քահանան: Հետագային, երբ Պատկանեանների ընտանիքը տեղափոխուեց Նոր Նախիջեւան, Մկրտիչի ու Գաբրիէլի ճանապարհները բաժանուեցին: Բաժանուեցին ճանապարհները, բայց բարեկամութիւնը շարունակուեց մնալ ամուր եւ հաստատուն: Այնուհետեւ, այդ բարեկամութիւնը փոխանցուեց Միքայէլ Նալբանդեանին եւ «Հիւսիսափայլ»ին: Եւ այս կապը, այս շղթան բնական էր ու հասկանալի, քանզի ուղղակի կամ անուղղակի, ի վերջոյ, Սերովբէ Պատկանեան ուսուցչի սերմնացանութեան ընձիւղներն էին նրանք:

...Մինչ Բերոյեանը պահանջուած բացատրագրերն էր նախապատրաստում, դէպքերի ընթացքն ընդունեց աւելի սուր եւ վտանգաւոր բնոյթ: Հակառակորդները, որ «Հիւսիսափայլ»ի շուրջ մթնոլորտն արդէն շիկացրել էին իրենց մատնագրերով ու ամբաստանագրերով, որոշեցին նոյն մեղադրանքները դարձնել հասարակութեան սեփականութիւն, որպէսզի նաեւ հասարակական կարծիքով կարողանան ամրապնդել Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի լրտեսագրերը: «Այս ամէն անձանց,— խօսքը Յարութիւն Խալիբեանի, Սարգիս Ջալալեանի, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի եւ այլոց մասին էր,— ...այս ամէն անձանց մասին արած խօսքերը այն յանցանքների կարգին են պատկանում, որ առաւել քրէական դատաստանի քննութեան խնդիրներ են, քան թէ լրագրերի»,— գրում էր Ստեփանոս Բալասանեանը եւ պահանջում, որ Նալբանդեանի պէս հեղինակները մի կողմ քաշուեն «Հիւսիսափայլ»ից, քանզի նրանք «սարսափելի կրքով են լցւած մէկը միւսի դէմ, ուստի եւ անդադար խռովութիւն, վրդովմունք, գժտութիւն ու տարաձայնութիւն են սերմանում, ջանում են ժողովուրդին թշնամացնել պատուաւոր քաղաքացիների դէմ»: Այս նոյն լարուած ու տագնապալի օրերից մեզ է հասել Ստեփանոս Նազարեանի մի վկայութիւնը.

«Նոյնիսկ ինքը` Այվազովսկին, ինձ հղած նամակների մէջ իմ աշխատութիւնները համարում է սքանչելի եւ միայն ափսոսանք է յայտնում, որ դրանք գրուած լինելով արեւմտահայերին անսովոր արեւելահայերէնով, պիտի չգնահատուեն ըստ արժանւոյն: Այվազովսկին ինձ նաեւ խորհուրդ է տալիս գոնէ սկզբի համար զգոյշ լինել, որպէսզի հայերի մէջ եղած տգէտները երես չթեքեն իմ ամսագրից, իսկ իմ ազգասիրական զգացումները առիթ չտան վրդովմունքի եւ վհատութեան»: Ուրե՞մն... Այո՛, հակառակորդն ընտրել էր մարտավարական փորձուած միջոց` գժտեցնել համախոհ բարեկամներին, գործն այնպէս ներկայացնելով, թէ Ստեփանոս Նազարեանը եւ «Հիւսիսափայլ»ը պարզապէս զոհերն են «հրոսակ» Նալբանդեանի, եւ միայն Նալբանդեանն է որ «պղտորում է» ժողովուրդի միտքը: Ստեփանոս Նազարեանը, լինելով խելացի եւ իմաստուն մարդ, լաւ գիտէր, թէ ի՛նչ արժէք ունի վարդապետ Այվազովսկիի գնահատականը եւ յորդորը, որի բուն իմաստը մօտաւորապէս այս էր. «Մենք քեզ հետ կռիւ չունենք: Ընդհակառակը` գնահատում ենք քո ջանքերը: Մենք չենք հանդուրժում միայն քո ընկերոջն ու գործակցին: Հեռացրո՛ւ նրան քեզնից, եւ մենք ոչ քեզ, եւ ոչ էլ քո ամսագրին չէնք դիպչի»: Բաւական էր, սակայն, որ Նազարեանը կամքի թուլութիւն ցուցաբերելով փոքրինչ ենթարկուեր այս սադրանքին, որպէսզի Միքայէլ Նալբանդեանին ասպարէզից հանելով, ամէնակարճ ժամանակի մէջ հակառակորդը այնպէ՛ս

ջախջախէր «Հիւսիսափայլ»ը եւ նրա խմբագրին, որ նրանցից յուշ անգամ չմնար: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ «Հիւսիսափայլ»ի շրջան

Իսկ հերթական հարուածը չուշացաւ: Պետերբուրգի գրաքննչական կոմիտէն պահանջեց, որպէսզի ներկայացուեն «Հիւսիսափայլ»ի մէջ լոյս տեսած մի քանի յօդուածների ռուսերէն թարգմանութիւնները: Այնուհետեւ անհրաժեշտ համարուեց, որպէսզի Միքայէլ Նալբանդեանը անձամբ ներկայանալով` համապատասխան բացատրութիւններ տայ: Եւ երբ բացատրութիւններից չգոհանալով, գրաքննչական կոմիտէն հարցաքննութեան ենթարկեց նրան, Միքայէլին այլեւս ոչինչ չէր մնում, քան այս հերթական ու վտանգաւոր հետեւանքներ խոստացող հալածանքներից խուսափելու միջոց մտմտալն էր: Այսինքն` այդ միջոցը պարզ էր ի սկզբանէ: Տարիներ առաջ Միքայէլն արդէն կարողացել էր խուսափել հակառակորդի հետապնդումից եւ լարուած ծուղակից` դիմելով փախուստի: Յիրաւի, վերահաս ձերբակալութիւնից փրկուելու միակ ուղին մնում էր փախուստը: Եւ Միքայէլ Նալբանդեանը, սեփական փորձից ելնելով, ստիպուած էր մէկ անգամ եւս համոզուել, թէ «Ճշմարտութիւն ասողը պէտք է իւր ձին թամբած պահի»: Բայց ո՞ւր փախչել: Որտե՞ղ նա կարող էր իրեն ապահով զգալ: Անշուշտ, արտասահման, որտեղ արդէն ապաստանել էին բազմաթիւ երեւելի մտածողներ: Ոստիկանութեան հոգեմաշ ձեւականութիւններից խուսափելու լաւագոյն միջոցը բուժուելու պատրուակով արտասահման մեկնելու թոյլտուութիւն հայցելն էր: Ի դէպ, այդ տարիներին նոյն կերպ էին վարւում բոլոր նրանք, ովքեր զգում էին, թէ ինչպէս է սեղմւում հալածանքի օղակը: Միքայէլի համար բուժուելը նոյնիսկ պատրուակ էլ չէր, քանի որ արդէն իսկ նրա «գունատ դէմքը, բարի ու խելացի աչքերը, որոնք թախծոտ էին ու մտահոգ, յուշում էին, որ առողջութիւնը լաւ չէ»: Ստեփանոս Նազարեանը խրախուսեց

արտասահման մեկնելու Միքայէլի որոշումը, որի մասին, սակայն, պէտք չէ լուր ունենար հակառակորդը: Հէնց Նազարեանի հետ էլ որոշուեց երթուղին` Փարիզ, Լոնդոն, Պոլիս... Փարիզ եւ Պոլիս երթալու նպատակը տեղի հայ համայնքներին ծանօթանալն էր, որոնց մասին քիչ թէ շատ յայտնի էր մամուլի հրապարակումներից: Իսկ Լոնդոնը Միքայէլին հրապուրում էր այն պատճառով, որ այնտեղ հաստատուել եւ գործում էին քարոզիչները` Գերցէնն ու Օգարեովը: Այդ շփումները ինքնանպատակ չէին լինելու: Քանի որ «Հիւսիսափայլ»ի վրայ գնալով աւելի էին կուտակւում ամպերը, ապա հրատարակիչխմբագիրն ու նրա աշխատակիցը արդէն մտածում էին ամսագրի հրատարակութիւնը տեղափոխել արտասահման: Ուրեմն եւ ռուսական ազատ մամուլի` «Կոլոկոլ»ի եւ «Պոլեարնայա Զվեզդա»յի փորձը կարող էր յոյժ օգտակար լինել: Մեկնումի նախապատրաստութիւններ տեսնելու հետ մէկտեղ անհրաժեշտ էր նաեւ որեւէ կերպ բացատրել երկշաբաթեայ բացակայութիւնը Մոսկուայից, որովհետեւ այս ծանր ժամանակներին բնաւ յարմար չէր, որպէսզի տարածուէր Պետերբուրգ բացատրութիւններ տալու եւ ապա հարցաքննութեան ենթարկուելու լուրը*: Ուշադրութիւն շեղելու լաւագոյն միջոցը այդ բացակայութիւնը տկարութեամբ պատճառաբանելն էր: Նպատակայարմար էր, որ նոյն պատճառաբանութիւնը տարածւէր նաեւ Նոր Նախիջեւանի մէջ: Չէ՞ որ հալածանքը այնտեղ էր ծայր առնում:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Մարտ 16. «Ես հիւանդացայ ու տասնութ օր պառկեցի մեծ նեղութեան մէջ: Վերջապէս Աստուած ողորմաց եւ մի փոքր ապաքինուեցի: Ահա նամակ չգրելուս պատճառը: Ես իմ տկարութեան պատճառով գնալու եմ արտասահման եւ դա հարկաւոր է կեանքս փրկելու համար... մանրամասնութիւնը վաղուայ նամակից կ’իմանաք»: Բարեկամը, ի հարկէ, աւելին էր հասկանալու, քան գրում էր Միքայէլը: Նախ` տասնութ օրուայ բացակայութիւնը անհրաժեշտ էր բացատրել «անկողնային ծանր հիւանդութեամբ», եւ ապա` արտասահմանեան ուղեւորութիւնն էլ «կեանքը փրկելու», եւ ոչ թէ, ասենք, առողջութիւնը վերականգնելու կամ պարզապէս ապաքինւելու համար էր: Այնուհետեւ Նալբանդեանը ակնարկում էր իր բարեկամների նիւթական օժանդակութեան անհրաժեշտութիւնը եւ ապա յանձնարարում, որ մեկնումի լուրն առնելուց յետոյ միայն ծնողներին յայտնուի ճամբորդութեան մասին:

«Ես Աստուծոյ յաջողելով Մարտ 24-ին Մոսկուայից մեկնելու եմ Վարշավա` իմ հոգաբարձութիւնը յանձնելով բարեկամներիս եւ նախախնա-

մութեանը: Եթէ գնալուս համբաւը Նախիջեւան հասնի, ապա խնդրում եմ, մերոնց հանգստացնես, ասելով, թէ ողջառողջ եմ եւ ուսանելու եմ գնացել: Որպէսզի խեղճ մայրս չմտահոգուի: Եւ մեկնելուս մասին էլ առայժմ ոչ ոքի չասես, ոչ ոքի, ո՛չ թշնամու, ո՛չ էլ ամէնամօտ բարեկամի»: Մարտ 20-ին «Մոսկուայի քաղաքային ոստիկանութեան տեղեկագրի» մէջ հրապարակուեց այն լուրը, թէ «Հայոց լեզուի ուսուցիչ Նալբանդեանը ուղեւորւում է Գերմանիա, Անգլիա, Ֆրանսա եւ Թուրքիա»: Այս երթուղին կարող էր բնական մի հարցի առիթ լինել: Եթէ ուղեւորութեան նպատակը Գերմանիայի Էմս քաղաքի հանքային ջրերով ապաքինուելն էր, հապա էլ ի՞նչ միտք ունէր գնալ Ֆրանսա, Անգլիա կամ, առաւել եւս` Թուրքիա: Յամենայն դէպս, դէպի Գերմանիա տանող ճանապարհը չէր անցնում այդ երկրներով: Բարեբախտաբար, ուղեւորութիւնից երկու-երեք օր առաջ տպագրուած այդ լուրը չնկատուեց բազմաթիւ նմանօրինակ միւս լուրերի մէջ: Ու թէեւ բացայայտուելու հաւանականութիւն կար, բայց այն զանց առնելը աւելի դժուար ու համարձակ գործ չէր, քան ձեռքերը ծալած նստելն ու ձերբակալութեան սպասելը: Մինչ Նալբանդեանը այսպէս տենդօրէն նախապատրաստւում էր խուսափել որոգայթից, շարունակւում էր նաեւ «Հիւսիսափայլ»ի դէմ սկսուած յարձակումը, որ տեւելու էր մի քանի ամիս եւ հոգեմաշ տագնապների մէջ էր պահելու ոչ միայն Ստեփանոս Նազարեանին, այլեւ Մկրտիչ Բերոյեանին` ամսագրի այդ նուիրեալ ու խելացի պաշտպանին: Յիրաւի, «Հիւսիսափայլ»ը փրկելու խնդրի մէջ Մկրտիչ Բերոյեանը ունեցաւ որոշիչ ներգործութիւն: 1859 թուականի Ապրիլ 4-ին Պետերբուրգի գրաքննչական կոմիտէի նախագահին ներկայացրած բացատրագրի մէջ «Հիւսիսափայլ»ի գրաքննիչը մէկ առ մէկ անվերապահօրէն հերքում էր Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի առաջադրած բոլոր մե ղադրանքները: Այս նպատակով Մկրտիչ Բերոյեանը կատարել էր բծախնդիր ու տքնաջան աշխատանք, թարգմանելով վէճ կամ առարկութիւն յարուցող յօդուածները եւ գործադրելով տրամաբանական քըննութիւն ու եզրակացութիւն կատարելու իր ամբողջ կարողութիւնը: Բացատրագրի մէջ Բերոյեանը վերապատմել էր Նոյեմբերի ամսատետրակի մէջ տպագրուած Նալբանդեանի «Նամակ հրատարակիչին» յօդուածը, պատճառաբանել, թէ ինչո՛ւ են յօդուածի դրոյթները զայրացրել վարդապետ Այվազովսկիին, եւ ինքն էլ իր հերթին աններելի էր համարել հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսի անսահման վստահութիւնը Յարութիւն Խալիբեանի նկատմամբ: Մի մարդ, որ, ի վերջոյ, ի չարը գործադրեց Ամենայն Հայոց Հայրապետի վստահութիւնը: Իր բացատրագիրը Մկրտիչ Բերոյեանը աւարտում էր այսպէս. «Որպէս գրաքննչական պարտականութիւններ կատարող անձ, ես քննում եւ

ուշադրութիւն եմ դարձնում այն ամէնին միայն, ինչը ընդդեմ է կրօնին ու կառավարութեանը, բնաւ չանդրադառնալով գրողների նուիրական մտքերին, որոնք կռահելու փորձ կատարելիս կարող եմ նաեւ սխալուել: Եզրափակելով, ես հարկ եմ համարում կրկնել, որ ընդհանրապէս մինչեւ այժմ պրն. Նազարեանի ամսագրի մէջ լոյս տեսած բոլոր յօդուածները չեն ունեցել անբարեացակամութեան, անպարկեշտութեան ու կրօնազանցութեան նշոյլ անգամ եւ ամէն ինչ համապատասխանում է գրաքննութեան կանոնագրքին»: Ընդարձակ այս բացատրութիւնը պէտք չէ գոհացնէր ո՛չ գրաքննչական կոմիտէին, ո՛չ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին եւ Յարութիւն Խալիբեանին, ո՛չ էլ Խաչատուր Լազարեանին, որ արդէն զղջում էր Միքայէլ Նալբանդեանին հովանաւորած լինելու համար: Ու թէեւ Ժողովրդական լուսաւորութեան նախարարի օգնական Մուխանովը համոզւած էր, թէ «Հիւսիսափայլ»ի մէջ պէտք չէ տպագրւէր Նալբանդեանի նամակը, թէեւ նա գրաքննչական կոմիտէին հրաման էր ուղարկել, որպէսզի յատուկ ուշադրութեամբ վերաբերուէին Նազարեանի ամսագրին, բայց մի բան արդէն որոշակի էր, թէ Մկրտիչ Բերոյեանի ջանքերը իզուր չանցան: Եթէ «Հիւսիսափայլ»ը ծնուել ու հասունացել էր Նազարեանի ու Նալբանդեանի շնորհիւ, ապա Մկրտիչ Բերոյեանի շնորհիւ էլ մէկ տարին բոլորած ամսագիրը վերստին ստացաւ ապրելու եւ իր անհանգիստ գոյութիւնը շարունակելու իրաւունք: Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանը այս անցուդարձից արդէն շատ հեռու էր: Եւ եթէ ինչինչ լուրեր, այնուամենայնիւ, հասնում էին նրան, ապա դրանք տարտամ էին, անորոշ եւ ուշացած: ...Ինչպէս եւ յայտնել էր նախիջեւանցի իր բարեկամին, Մարտ 24ի երեկոյեան ժամը վեցն անց կէսին նա Մոսկուայից դուրս ելաւ դէպի Վարշավա: Հակառակորդները նոյն օրն իսկ իմացան Միքայէլի մեկնելու մասին: Մսեր Մսերեանը մեզ արդէն ծանօթ սովորութեան համաձայն, նոթատետրի մէջ կատարեց հակիրճ մի գրառում. «Փախաւ Նալբանդեանն ի Մոսկովայէ, թէ ուր` չէ յայտ» — «Նալբանդեանը փախաւ Մոսկովայից, բայց թէ ուր` յայտնի չէ»: Նոյն օրը, մի քանի ժամ անց, Մսեր Մսերեանին յայտնի դարձաւ եւս մի մանրամասն, որ նա նոյնպէս գրանցեց նոթատետրի մէջ. «Ելն Նալբանդեանի ի Մոսկուայէ եւ չուիլն դէպ ի Փարիզ» — «Նալբանդեանը ելաւ Մոսկուայից եւ մեկնեց Փարիզ»:

ՄԱՍՆ ԵՐՐՈՐԴ ԳԵՂԵՑԻԿ ՈՒ ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ՀՈԳՈՒ ՏԷՐ ՄԱՐԴԻԿ Աղաչում եմ, եղբայր, չմոռանալ ինձ այս օտարութեան մէջ: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ինձ ճամբորդութիւնների մղող միւս պատճառն էլ մեր երկրի մէջ տիրող այլանդակ բարքերի նկատմամբ ունեցած գարշանքն է: Միշէլ դը ՄՈՆԹԷՅՆ Ամէն ոք պէտք է արիութիւն ունենայ իր համոզմունքները պաշտպանելու համար: Ալեքսանդր ֆոն ՀՈՒՄԲՈԼԴ*

Ութ հարիւր տարի առաջ հայերի ստուար մի զանգուած Հայ թագաւորութեան խայտառակ վաճառքից յետոյ վերջին մայրաքաղաք Անիից գաղթել էր դէպի հիւսիս: Գաղթականների մի հաստատուել էր Ղրիմ, եւ նրանց հեռու հեռաւոր սերունդները ռուսաց կայսրուհի Եկատերինա Երկրորդի կամքով եւ հրամանով հարկադրուած էին լինելու վերագաղթել Դոնի ափերն ու հիմնել Նոր Նախիջեւանը: Իսկ միւս մասը շարունակել էր ընթացքը մինչեւ Լեհաստան: Այստեղ հայերը չկարողացան պահպանել ինքնութիւնը եւ ձուլուեցին ու անհետացան, թողնելով միայն իրենց երբեմնի ներկայութիւնը փաստող մի քանի հետքեր, որոնք ծանր ապրումներ պատճառեցին Միքայէլ Նալբանդեանին` Լեհաստանով ճամբորդելու օրերին: «Շատ անգամ առիթ ունեցանք տեսնելու հոյակապ, բայց այժմ ամայի հայկական եկեղեցիներ, իսկ հայ` եւ ոչ մէկի. ի՞նչ եղան, ո՞ւր անհետացան»: Ծանր էր այն տպաւորութիւնը որ նա ստացաւ մի քանի հարիւրամեակ ձգուող ողբերգութեան հետեւանքներին ականատես լինելով: Մի ողբերգութիւն, որ կրկնուելու համար նոյնքան պարարտ հող կար նաեւ պապենական երկրի մէջ: Որովհետեւ, համոզուած էր Նալբանդեանը, Լեհաստանի մէջ հայերի ձուլւելու եւ կորսուելու պատճառը գաղթականների հետ դէպի հեռաւոր եզերք գնացած այն ջոջերն ու հոգեւորական առաջնորդներն էին, որոնք կաշառուեցին, գործիք դարձան իշխանութիւնների ձեռքին, նենգեցին իրենց ժողովրդին, ծախեցին իրենց խիղճը եւ սրտերի մէջ ազգութեան անուան փոխարէն գերադասեցին շքա-

նշաններ կրել կրծքերի վրայ: Բայց մի՞թէ այդ ամէնը նորութիւն էր: Ո՛չ... Պարզապէս, օտարութեան մէջ ժողովուրդը ուծացուել էր սրընթաց մի արագութեամբ: Բայց մի՞թէ եղել էր ու երբեւէ պիտի լինէր մի այնպիսի ժամանակ, երբ իշխանաւորները եւ ունեւորները հերթական մի բռնատիրութեան «մեծահոգի» հովանու ներքոյ իրենց տաք տեղն ու ինչքը պահպանելու նպատակով, ամէնից առաջ պատրաստակամօրէն չուրանային ամենաթանկն ու մարդկային կերպարանքի որոշիչը` մայրենի լեզուն: Իրենց հաւատարմութիւնը օտարին ապացուցելու կամ թերարժէքութիւնը սփոփելու համար նրանք իրենց զաւակներին ու զաւակների զաւակներին ուղարկում են օտար դպրոցներ` ազգային ինքնութեան այդ դժոխային ձուլարանները, օրինակ հանդիսանալով ժողովըրդեան զանգուածների համար: Ի վերջոյ, ժողովուրդն ինքը, երբ դեռ չունի ազգային ինքնագիտակցութիւն եւ մարդկային պարկեշտութիւն, հեռու է գիտենալուց թէ՛ բարին եւ թէ՛ չարը: Նա պարզապէս հետեւում է աւելի «խոհեմների ու խելօքների» օրինակին, չմտածելով նոյնիսկ, որ դա ինքնասպանութիւն է: Նալբանդեանը Լեհաստան, յիրաւի, երես առ երես կանգնեց հայերի զանգուածային ինքնասպանութեան սահմռկեցուցիչ փաստի դէմ: Ու իրար հետեւից ժայթքեցին հարցերը... Հարցեր, որ երբէք պէտք չէ կորցնէին հրատապութիւնը այնքան ժամանակ, քանի դեռ հայ ազգի արգանդը շարունակելու էր վիժել լեզուն եւ հաւատը ուրացողների: «Ի՞նչ մնաց մեր անցած օրերից, ի՞նչ վիճակի մէջ ենք ներկայումս, ի՞նչ ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՞ւր է դրա ելքը»: Հարցն ինքնին, եթէ դեռեւս պատասխան էլ չունի, ապա արդէ՛ն իսկ գործողութեան ծրագիր է: Մանաւանդ, որ Լեհաստանի մէջ Միքայէլը տեսաւ, իսկ չտեսածն էլ շիկացած մթնոլորտից զգաց, թէ ինչպէս են իրենց անցեալն ու ներկան գնահատելով` ճանապարհ ու ելք որոնում լեհերը: Վարշավայի մէջ ստեղծուել էին երիտասարդական գաղտնի խմբակներ որոնցից շատերն զբաղուած էին ապստամբութեան քարոզչութեամբ եւ ազատագրական շարժումի մէջ էին ներգրաւում արհեստաւորների, մտաւոր գործիչների եւ ուսանողու թեանը: Ռուս ազատագրական գործիչները զօրաւիգ էին Լեհաստանի ազգային ազատագրութեան պայքարին: Ռուս յեղափոխականները եւ լեհ ազատամարտիկները հանդէս էին գալիս ձեռք ձեռքի տուած, եւ այս միասնութիւնը աւելի էր ամրանալու կարճ ժամանակ անց` 1863 թւականի ապըստամբութեան ծանր ու փորձութիւններով լի օրերին: ...Վարշավա անցկացրած մի քանի օրերի ընթացքին Միքայէլ Նալբանդեանը ընդհանուր իրադրութեանը ծանօթանալուց զատ, շտապում էր աւարտել նաեւ կիսատ թողած գործերը: Դեռեւս Մոսկուա եղած ժամանակ ծրագրել, բայց չէր հասցրել գրել «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթի մէջ տպագրուած` Պալասանեանի յօդուածի հերքումը: Պալասանեանը հեռուից հեռու փորձում էր պաշտպանութեան տակ առնել

Յարութիւն Խալիբեանին եւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին: Նաեւ սքօղել եկեղեցական գումարների հետ կապուած հերթական խայտառակութիւնը: Ինչպէս միշտ, Միքայէլը պատրաստւում էր «ճշմարիտն ասել ու կանգնել մէջտեղում»: Իսկապէս որ նա «անուղղելի» մարդ էր, եւ ոչ մի փորձանք նրա համար կենսափորձ չէր դառնում:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Մարտ 31. «Մէկերկու օր մնալու եմ Վարշավա, որպէսզի հերքում գրեմ եւ ուղարկեմ «Հիւսիսափայլ»ին: Թող բոլորը տեսնեն մեր թշնամիների խայտառակութեան հանդէսը: Ես նրանց ցոյց կը տամ հօր հարսանիքը: Հանգիստ կաց, եղբայր, մենք այդպիսի կիրակոսների լեզուի տակ չենք մնայ: Աստւած ողորմած է, ճշմարտութիւնը մեր կողմն է, եւ հէնց ճշմարտութիւնն էլ զօրաւիգ կը լինի մեզ»: Յօդուածը ուղարկելով Ստեփանոս Նազարեանին, Նալբանդեանը շարունակեց ճամբորդութիւնը: Բայց ո՛չ թէ դէպի հանքային ջրեր: Նա ուղեւորուեց Փարիզ եւ ճանապարհին կարճատեւ մի դադար առաւ ի Բեռլին: Գեոթէի* ու Շիլլերի*, Քանթի* ու Ֆիխթէի* հայրենիքի մէջ նա փորձում էր ըմբռնել գերմանական ոգու խորհուրդը, որ ոչ այլ ինչ էր, քան ազգային ինքնագիտակցութեան, միասնական կամքի եւ լուսաւորութեան զարմանալի ներդաշնակութիւն: Բեռլին եղած ընթացքին նա մասնակցեց ականաւոր բնագէտի ու ճանապարհորդի` Ալեքսանդր ֆոն Հումբոլդի յուղարկաւորութեանը: ...Վաղ առաւօտից նա արդէն Օրանիենբուրգեան փողոցի այն տան առաջ էր, որտեղ ապրել ու իր մահկանացուն էր կնքել գիտնականը: Փողոցը լեցուն էր սգացող համաքաղաքացիներով: Պատուհաններից կախուած էին սգոյ դրօշակները: Թափօրն առաջնորդում էին համալսարանականները, որոնց ձեռքին արմաւենու կանաչ ճիւղեր կային: Գարնանային մեղմ օր էր եւ ամբողջ Բեռլինն էր դուրս ելել վերջին հրաժեշտը տալու իր մեծ համաքաղաքացուն: Թափօրն անցաւ Ֆրիդրիխեան փողոցով, յետոյ Լինգէնեան ծառաստանով թեքուեց դէպի մայր եկեղեցի: Այստեղ գեներալ Հոֆմանը յիշատակի խօսք ասաց: Նալբանդեանը տպաւորուեց դամբանականի յատկապէս այն մասից, որ վերաբերում էր հանգուցեալ գիտնականի եւ քրիստոնէական կրօնի յարակցութեանը: Հումբոլդի վերաբերմունքը կրօնի նկատմամբ ոչ թէ ամօթխած լռութեան մատնուեց, այլ ներկայացուեց ճշմարտութիւնը: Թէկուզ եւ ծանր, բայց նուիրական ճշմարտու թիւնը: Մի բան, որ անհնար էր պատկերացնել հայ իրականութեան մէջ: «Հումբոլդի պէս մարդն էլ չկարողացաւ նոյնիսկ դագաղի մէջ դուրս մնալ անաչառ արդարութեան դատաստանից. հապա ո՞ւր կը մնան հայոց կէս, քառորդաչափ, գուցէ եւ ութերորդաչափ մարդիկ, որոնց մասին խօսք բացուելիս, հայ քննադատութիւնը յաճախ ազգի համար դառնում է գայթակղութեան քար: Այս բանը կարող եմ նրանով միայն բացատրել, որ հայերը ասիական երկարատեւ բռնակալութեան ներքոյ ձեռք են բերել մի այնպիսի ստրկամիտ հոգի, մի այնպիսի

բթամտութիւն, որ ոչ մի գաղափար չունենալով մարդկային արժանապատւութեան մասին, կարող են միայն գովել ու գովասանել իւրեանց չնչին, շատ անգամ էլ վատթար մարդկանց»: Սթափ հայեացք ամէն մի երեւոյթի, ամէն մի անհատի եւ անհատի ամէն մի գործողութեան նկատմամբ. ահաւասիկ, թէ ի՛նչ էր երազում եւ իր հայրենակիցներին ի՛նչ էր կամենում սովորեցնել Միքայէլ Նալբանդեանը: Որեւէ երեւոյթ, որեւէ անհատի եւ անհատի որեւէ գործողութիւն գնահատելու չափանիշեր չունենալու կամ ունեցածն էլ կորցնելու պարագային մի ամբողջ ժողովրդի կարելի է կանգնեցնել բարոյական կործանումի վիհի եզերքին: Եւրոպայով իր այս երկրորդ ճամբորդութեան ընթացքին շատ աւելի շփումներ ունենալով այլազգի ականաւոր ոգեմիտ գործիչների հետ, ապրելով այն բարոյական մթնոլորտի մէջ, որտեղ զարգանում եւ առաջադիմում էր քաղաքակրթութիւնը, տեսնելով ժողովրդական շարժումների հակակշիռը բռնատիրութեան դէմ, Միքայէլ Նալբանդեանը այս խոշոր ընդգրկումի մէջ աւելի ու աւելի էր զգում ընդդիմախօսների մտաւոր ու բարոյական թշուառութիւնը, ընդդիմախօսներ, որոնք դատապարտում, բամբասում, վարկաբեկում էին Միքայէլին` նրան համարելով նաեւ ազգի թշնամի սոսկ այն պատճառով, որ Ռոբինզոնի սեւամորթ բարեկամ Ուրբաթի պէս սարի գագաթ ելած` իր սէրն ու հաւատարմութիւնը ամենայն հայկականի նկատմամբ չէր արտայայտում հիացական «Օ՜» բացագանչութեամբ: Պատմելով Հումբոլդի մասին եւ գնահատելով նրան որպէս «պատուամեծար քաղաքացի» երկրագնդի բոլոր ժողովուրդների համար, Միքայէլը հայ երիտասարդութեանը յորդորում էր չբաւարարուել այն մի պատառ ուսումով, որ ստանում են հանապազօր հաց վաստակելու համար, այլ իրենց անձը նուիրել գիտութեանը: Բայց գիտութիւնն ու բարոյականութիւնը մէկը միւսից անջատ չեն: Անհնար է պատկերացնել իսկական գիտնականին առանց բարձր առաքինութիւնների... Նալբանդեանը երիտասարդութեանը յորդորում էր նաեւ, որպէսզի նրանք օրինակ ունենային Հումբոլդի առաքինի կեանքը, նրա «աննախանձ եւ անհալածասէր հոգին ուսումնականութեան հանդէսի մէջ, նրա անդուլ եւ անդադար ճշմարտախնդրութիւնը թէ՛ բնութեան եւ թէ՛ բարոյականութեան մէջ, եւ մանաւանդ նրա ազնիւ եւ ականաւոր մարդկութիւնը»: Փարիզը չկարողացաւ պահել Միքայէլին: Նրան չկարողացան պահել նաեւ ծանօթներն ու բարեկամները: Եւ արդէն մէկ շաբաթ անց, նորից կապելով ճամպրուկը, նա շտապեց Լոնդոն: Այդ քաղաքը նրա համար դարձել էր սեւեռուն գաղափար, նաեւ` վերջնական նպատակ: Մէկ ամիս շարունակ ապրելով Լոնդոն` Միքայէլը ընդամէնը մի քանի տող գրեց այդ մասին Կոմսի «Յիշատակարան»ի մէջ. «Ես գնացի Լոնդոնի Կենդանաբանական այգի, Բրիտանական հռչակաւոր թանգարան, Լոնդոնի համաշխարհային ցուցահանդէս: Շեքսպիրը անգլիական

թատրոնի պարծանքը եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը վաղուց էր իմ մէջ ցանկութիւն ծնել տեսնելու Դուվրն ու Վինձորը»: Սոսկ այսքանին մէկ ամիս տրամադրելը շատ չէ՞ր արդեօք: Իսկ մի քանի տարի անց, Ծերակուտային քննիչ յանձնաժողովի հարցերին պատասխանելիս, Միքայէլը կը գրի. «Կենդանաբանական այգու մէջ պատահաբար ծանօթացայ երիտասարդ Գերցէնին: Նա ինձ հրաւիրեց իրենց տուն: Մէկ անգամ միայն գնացի այցելութեան, սակայն նրանից բացի ոչ ոքի չհանդիպեցի: Այնուհետեւ պանդոկն ենք հանդիպել. այն տեղ էին նաեւ նրա հայրը, Օգարեովն ու Բակունինը: Եւ ես ծանօթացայ նրանց հետ: Մենք առանձնապէս ոչ մի բանի մասին չխօսեցինք: Լուռ ճաշում էինք»: Յիրաւի, երբ խօսք էր բացւում Լոնդոնի մասին, Նալբանդեանը ոչ միայն «շփոթում էր դէմքերն ու դէպքերը»,— ինչպէս, օրինակ, այն հանգամանքը, որ հանդիպումին Բակունինը չէր կարող մասնակից լինել, որովհետեւ այդ ժամանակ, այսինքն 1859ին, նա դեռեւս Սիբիրեան իր աքսորավայրն էր, եւ կամ այդ հանդիպումը պէտք է տեղի ունեցած լինէր աւելի ուշ, առնուազն երկու տարի անց,— այլեւ դառնում էր զարմանալի քչախօս ու միամիտ: Յամենայն դէպս, Լոնդոն` Ալեքսանդր Գերցէնի հետ ծանօթանալու եւ նրա տանը, լինէր Փարկ-Հաուզը* կամ Օրսեթ-Հաուզը, հիւրընկալուելու համար «պատահական հանդիպումների» վրայ ոչ ոք յոյս ունենալ չէր կարող: Դժուար է ասել, ինքը` Գերցէ՞նն էր արդեօք այդպէս սահմանել, թէ՞ ինքնաբերաբար էր եղել, բայց իրականութիւնն այն էր, որ լոնդոնեան քարոզիչներին հաղորդակցուելու համար գոյութիւն ունէր ընդհանուր մի կարգ: «Ամէն մի եկուոր, բնականօրէն, ամէնից առաջ շտապում էր Թրիւբների խանութ` «Կոլոկոլ», «Պոլեարնեայա Զվեզդա» եւ արտասահմանեան ուրիշ հրատարակութիւններ գնելու,— պատմում է Ականատեսը:— Ընդ որում, միշտ տեղի էր ունենում ծիծաղաշարժ մի տեսարան, որ շոյիչ էր գրավաճառի համար: Ռուսները սեղմում էին նրա ձեռքը, շնորհակալութիւն էին յայտնում չէզոքութեան, ինչպէս նաեւ ընդհանրապէս մարդ կութեան, իսկ մասնաւորապէս` ռուս ժողովրդի բարօրութեանը նուիրաբերուող նրա գործունէութեան համար»: Նրանք, այդ եկուորները միամտօրէն կարծում էին, թէ լոնդոնեան գրավաճառը առնուազն մի Մաձինի* է, եւ կամ Գերցէնի մտերիմ բարեկամն ու օգնականը: Իրականութեան մէջ, սակայն, Նիկոլա Թրիւբները բարեհոգի մարդ էր, հմուտ հրատա րակիչ ու գրավաճառ, որ կարողանում էր լոնդոնեան քարոզիչների հրատարակութիւնները տարածել նաեւ մայրցամաքով եւ, անշուշտ, շահութաբերութեամբ: Եւ ամէնից կարեւորն այն էր, որ Թրիւբները վայելում էր Ալեքսանդր Գերցէնի ու Նիկոլայ Օգարեովի վստահութիւնը: Ուստի, ընդունուած կարգ էր դարձել, որ նորեկը սովորաբար այցելում էր Թրիւբներին եւ նրան յայտնում Գերցէնին հանդիպելու իր ցանկութիւնը:

Գրավաճառը տալիս էր հասցէն եւ առաջարկում մի երկտող գրել: Գերցէնը, պատասխանելով այդ երկ տողին, ժամադրութիւն էր նշանակում կամ իր տանը, կամ էլ եկուորի իջեւանատեղը, եթէ վերջինս ինչինչ պատճառներով չէր ուզում, որ իրեն տեսնեն լոնդոնեան քարոզիչների յարկի տակ: Իսկ նման դէպքերը շատ էին, որովհետեւ լուրջ ու գործարար հանդիպումները Գերցէնն ու Օգարեովը գաղտնի էին պահում: Հնարաւոր էր նոյնիսկ, որ տնեցիները երկար ժամանակ չհանդիպէին ու չճանաչէին շատերին, որոնց հետ համագործակցում էին քարոզիչները: Ընդհանրապէս, Գերցէնի տան դռները բաց էին ամենատարբեր ազգերի ներկայացուցիչների առաջ, որոնք գտնւում էին վտարանդու վիճակի կամ էլ պարզապէս օտարութեան մէջ: Ու քանի որ այցելուների թիւը հետ զհետէ աւելանում էր, իսկ տունը նեղ էր գալիս, Նալբանդեանի` Լոնդոն ժամանելուց մի քանի ամիս առաջ քարոզիչները տեղափոխւել էին աւելի ընդարձակ տուն, որ կոչւում էր Փարք-Հաուզ: Լոնդոնի այն տունը՝ ՕրսեթՀաուզը, որտեղ բնակւում էր Ալեքսանդր Գերցենը 1861 թուականին:

Միքայէլը այս տանը կարող էր հանդիպել գերմանացիների, իտալացիների, լեհերի, ռումինների, սերբերի, հունգարների... Չէր լինում մի այնպիսի օր, որ ՓարքՀաուզի բնակիչները ճաշի նստէին երկու տասնեակից պակաս հիւրերով, որոնց մէջ, թերեւս քիչ չէին համեստ կարողութեան տէր մարդիկ, եւ նոյնիսկ` չունեւորներ: Ընդհանրապէս, շատերն էին ապրում բացառապէս Գերցէնի նիւթական օժանդակութեամբ, որ նա վտարանդիներին ցուցաբերում էր հաւատարմատարի միջնորդութեամբ: Իսկ ավըստրիացի երկու վտարանդիների կանայք նոյնիսկ ծննդաբերել էին Գերցէնի տանը, քանի որ պայմանները, բնականաբար, այստեղ լաւ էին եւ կար համապատասխան յարմարութիւն ու խնամք: Թէեւ Նալբանդեանը լոնդոնեան իր կեանքի մասին գրել է մի քանի տող միայն, իսկ Ալեքսանդր Գերցէնին, Նիկոլայ Օգարեովին, Ջուզեպէ Մաձինիին, Մարկոս Ավրելիոս Սաֆիին*, նաեւ հետագային ծանօթացած Միխայիլ Բակունինին, Նիկոլայ ՍերնոՍելովիեւիչին* եւ ուրիշների ընդհանրապէս որեւէ առիթով չի էլ յիշատակել, այնուհանդերձ, նկատի ունենալով դէպքերի հետագայ ընթացքը եւ ազատագրութեան շարժումին զինուորագրուած այս մարտիկների հետ ջերմ

բարեկամութիւնն ու համախոհութիւնը, եւ ամէնից առաջ` փոխադարձ նուիրուածութիւնն ու մտերմութիւնը լոնդոնեան քարոզիչների հետ, կարելի է պատկերացնել այն տպաւորութիւնը, որ թողել էր Գերցէնը` իր ազգային հոգսերի բեռան տակ կքած հայ գործիչի վրայ: Երկար ժամանակ չէր պահանջուելու, որպէսզի Միքայէլ Նալբանդեանը խորքից ճանաչի Ալեքսանդր Գերցէնին, որ «իւրաքանչիւր երեւոյթ տեսնում էր իր բոլոր նիստերով եւ անմիջապէս գտնում էր այդ երեւոյթի յարաբերութիւնը միւսների հետ»: Ըմբռնումի ամէն ինչ ընդգրկող ունակութեան մէջ էր Գերցէնի մտքի ուժը, որ խորն էր, կենսական ու իրական, եւ որ հասկանում էր իւրաքանչիւր առարկայի, իւրաքանչիւր հասկացութեան իդէալական ու գործնական էութիւնը: «Նրա անպարփակ եւ բուռն խառնուածքին ընդարձակ տարածութիւն էր հարկաւոր,— պատմում էր Ականատեսը:— Հարկաւոր էր ոչ միայն ազատ մտածելու, այլեւ մտածումները ազատօրէն արտայայտելու հնարաւորութիւն: Անկախութեան նրա անձնական զգացումը պահանջում էր այնպիսի արտաքին պայմաններ, որոնց մէջ նա կարողանար գոհացում գտնել: Եւ, քանի որ Գերցէնը իր ժամանակի ռուսական կեանքի մէջ նման պայմաններ չունեցաւ, ուստի լքեց Ռուսաստանը եւ հաստատուեց Արեւմտեան Եւրոպայում»: Այստեղ նա մտերմացաւ Ջուզեպէ Մաձինիի, Լայոշ Կոշուտի*, Լուի Բլանի*, Ստանիսլաւ Գաբրիէլ Վորցելի* հետ, իսկ ՊիէրԺոզեֆ Պրուդոնի* լրագրին նա պարզապէս աշխատակցում էր: Գերցէնը սիրում էր փողոցը, աղմուկը, շարժումը... Նա սիրում էր խօսել եւ միշտ զգում էր ունկնդիրների պահանջ: Ունէր սթափ ու յստակ միտք, որի շնորհիւ կարողանում էր տեսնել ձեռնարկուող ամէն մի գործի հետեւանքը եւ կարողանում էր, ուրեմն, ճիշտ գնահատել հնարաւորութիւնն ու արդիւնքը: Պատմում են, որ երբ 1848ին Փարիզի սրճարաններից մէկի մէջ յեղափոխականները խօսք ու զրոյց էին բացել բարիկադների1 մասին, Գերցէնը հասկանալով, որ այդ բարիկադներից, նոյնիսկ յաջողութեան պարագային, որեւէ լաւ բան չի կարելի ակնկալել, քանզի յեղափոխականները ժողովրդին տալու ոչինչ չունեն, առանց քաշուելու յայտարարեց, թէ այդ ամէնի հետեւանքը կարող է լինել միայն յիմարութիւն: — Ա՛հ, ուրեմն, դուք չէ՛ք կամենում մեզ միանալ,— գոչեցին չորս կողմից: — Ո՛չ, պարոնայք, ես չեմ ասում, թէ երբէք յիմարութիւն չեմ անում,— պատասխանեց Գերցէնը:— Ես ձեզ հետ եմ: Եւ գնաց նրանց հետ: Ահաւասիկ, թէ ինչո՛ւ լոնդոնեան քարոզիչները երբէք չէին համագործակցելու Ռուսաստանը կացնի կոչող Չերնիշեւսկիի* հետ, թէեւ գալու էր նաեւ այն պահը, որ սրտանց պատրաստակամութիւն էին յայտնելու փրկել նրա 1

Barricade (ֆր.) — Փողոցների մէջ դրուող արգելապատնեշ :

հրատարակութիւնը: Նաեւ, ահաւասիկ, թէ ինչո՛ւ Միքայէլ Նալբանդեանը գերադասելու էր աւելին, այսինքն, ընդհանրապէս յիմարութիւններ չանել, երբ հարցը վերաբերէր ազգային ճակատագրին: Ալեքանդր ԳԵՐՑԵՆ

Ինչ եւ է... Ալեքսանդր Գերցէնի լոնդոնեան առաջին հրատարակութիւններն սկսուեցին 1853-ից ի վեր, երբ նա ռուսական տպարան ունեցաւ: Իսկ «Կոլոկոլ»ը սկսեց հրատարակուել 1857-ից: Ընդհանրապէս, նրա լոնդոնեան հրատարակութիւններն ու «Կոլոկոլ»ը տարածւում էին շարունակ աճող յաջողութեամբ: Եւ հէնց այդ յաջողութիւնն ու համբաւն էր պատճառը որ Լոնդոն ժամանած ամէն մի ռուս իր պարտքն էր համարում այցելել նրան: «Իր ազատ վարւելակերպով Գերցէնը մի քիչ նման էր ուսանողի: Նրա վերաբերմունքը պարզ էր, բարեկամական,եւ նրա հետ մարդ իրեն թեթեւ ու ազատ էր զգում»: Զրուցելիս, նա ճիշտ այնպիսին էր, ինչպէս եւ յօդուածներ գրելիս` միշտ պատրաստ պահած խայթոցով եւ միշտ խելացի: Ականատեսը պատմում է, որ նրա «զրոյցը տարաբնոյթ էր. ժամանակակից հարցեր եւ գիւղացիական ազատագրութիւն, ռուսական ապագայ բարենորոգչութիւններ եւ միջանկեալ որեւէ զաւեշտ, Վիկտոր Հիւգո եւ Գեոթէ, իմաստասիրութիւն, պատմութիւն եւ քաղաքականութիւն»: Լոնդոն հաստատուելուց կարճ ժամանակ անց ռուս ազատական հասարակութեան խոհերն ու գաղափարները արտայայտող կիրթ ու խելացի գործիչը, համբերատար ու արժանապատիւ մարդը դարձաւ հեղինակաւոր մի անձնաւորութիւն, որ կարողացաւ շահել «յեղափոխութեան մեծաւորներ»ի ոչ միայն յարգանքն ու համակրանքը, այլեւ ջերմ բարեկամութիւնը: Դեռեւս 1849-ին բարեկամներին յայտնելով վտարանդիութեան մէջ մնալու վճիռը, Ալեքսանդր Գերցէնը յօգուտ այդ վճիռի բերում էր երկու փաստարկ:

Գլխաւորը, անշուշտ, ազատ խօսքի ուժով Ռուսաստանի մէջ ազատագրական շարժման խմորումների ընթացքն արագացնելն էր: Այնուհետեւ, գրում էր նա. «Ռուսներն արտասահմանի մէջ ուրիշ գործ էլ ունեն: Ժամանակն է, որ Եւրոպային ծանօթացնենք Ռուսիայի հետ: Եւրոպան մեզ չի ճանաչում: Նա տեսնում է սոսկ մեր կառավարութիւնը, մեր երկրի ճակատը եւ ուրիշ ոչինչ: Եւրոպացիները պէտք է ճանաչեն իրենց հարեւանին, որից միայն վախենում են. անհրաժեշտ է որ նրանք գիտենան, թէ ինչից են վախենում»:

Նիկոլայ ՕԳԱՐԵՈՎ

Եւ այդ իմաստով ինքը` Գերցէնը, արտասահմանեան իր գործունէութիւնը բաժանում էր երկու պարբերութեան: Մինչեւ 1857 թւականը նա գլխաւորապէս զբաղուած էր Ռուսաստանը ներկայացնելով Արեւմուտքին: Այնուհետեւ, երբ Նիկոլայ Առաջինի մահից յետոյ ռուսական միտքը փոքրինչ սթափուեց թմբիրից ու ընդարմացումից եւ սկսեց ազատ խօսք որոնել, «մենք,— ասում էր Գերցէնը,— թողնելով Արեւմուտքը, մեր խօսքն ուղղեցինք Ռուսաստանին»: Լոնդոնեան վտարանդիութեան մէջ ապրող «յեղափոխութեան մեծաւորներ»ը յաճախ էին այցելում Ալեքսանդր Գերցէնին: Հիւրերի մէջ կարելի էր հանդիպել կորսիկացի յեղափոխական Լուի Բլանին, որ փոքրամարմին ու աշխոյժ մարդ էր, հետաքրքիր զրուցակից եւ զաւեշտներ պատմելու վարպետ: «Լուի Բլանը չէր սիրում մեզ այցելել կիրակի օրերը,— պատմում է ՓարկՀաուզի տիրուհին` Նատալիա Տուչկովա-Օգարեովան*,— ինչպէս եւ Մաձինին` իտալացի հանրայայտ յեղափոխականն ու Իտալիայի ժողովրդավարական կուսակցութեան առաջնորդը»: Բանն այն է, որ յատկապէս կիրակի օրերին ՓարկՀաուզը լեցուն էր լինում հիւրերով, իսկ Լուի Բլանն ու Մաձինին գերադասում էին Ալեքսանդր Գերցէնի ու նրա մտերիմների անհամեմատ նեղ շրջանակը: Լուի Բլանն ապշեցնում էր իր բացառիկ յիշողութեամբ: Նա կարդացած մարդ էր, պատմութեան ու գրականութեան քաջատեղեակ: «Երբ զրոյցի ժամանակ յիշեցնում էր պատմական որեւէ անցք,ապա պատմում եւ նկարագրում էրայնքան

կենդանի, այնպիսի մանրամասնութիւններով, որ ասես անձամբ էր ներկայ եղել»: «Մաձինին նոյնպէս բացառիկ կիրթ ու խելացի մարդ էր,— շարունակում է ՓարկՀաուզի տիրուհին:— Նա օժտուած էր իր կուսակցութեան մէջ թէ՛ տղամարդկանց եւ թէ՛ կանանց ընդգրկելու շնորհքով»: Մաձինիի կուսակիցները անձնազոհ նուիրուածութիւն ունէին իրենց առաջնորդի նկատմամբ: ...Քսանհինգ տարեկան էր, երբ 1830-ին Սարդինայի ոստիկանութիւնը ձերբակալել էր Ջուզեպէ Մաձինիին, որ զինուորագրուած էր եղել հայրենիքի ազատագրութեան գործին: Բանտից ելնելուց յետոյ նա հիմնադրել էր «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութիւնը, որի նպատակն էր նախ օտարի լծից ազատագրել Իտալիան: Այնուհետեւ, Իտալիան պէտք չէ գոհանար ու սահմանափակուեր սոսկ իր ազատագրութեամբ եւ նպաստելու էր ամբողջ Եւրոպայի ազատագրութեանը: Միքայէլ Նաբանդեանի համար ոչ այնքան յայտնագործութիւն էր, որքան սեփական համոզմունքների վերահաստատումներ էին այն գաղափարները, որոնք սաւառնում էին Եւրոպայի յեղափոխական, աւելի ճիշտ` ազատագրական խմորումների մըթնոլորտի մէջ: Մաձինին, օրինակ, «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութեան անդամներին սովորեցնում էր, թէ Իտալիան լինելու է հանրապետութիւն, քանզի իւրաքանչիւր ազգ պէտք է ներկայացնի ազատ ու հաւասար եղբայրների մի համայնք: Որովհետեւ ստոյգ գերիշխանութիւնը պատկանում է ազգին: Որովհետեւ արտօնեալները ձգտում են ոտնահարել քաղաքացիների հաւասարութիւնը օրէնքի առաջ եւ, ուրեմն, վտանգ են ներկայացնում երկրի ազատութեան նկատմամբ: Որովհետեւ միահեծանութիւնը հովանաւորութեան տակ է առնում իր մերձաւորներին, որոնք էլ դառնում են անհաւասարութեան ու կաշառքի գայթակղութիւն... «Երիտասարդ Իտալիա»յի ծրագրի գլխաւոր ուղղութիւնը միաւորուած Իտալիա ստեղծելն էր, որպէս ազգային շարժումի միւս բոլոր խնդիրները լուծելու նախապայման: Յիրաւի, առանց երկրի միաւորուածութեան անհնար էր ազատութիւն եւ անկախութիւն նուաճել: Միաւորուած եւ անկախ Իտալիա, միաւորուած ազգ եւ միաւորուած պետութիւն ստեղծելը յեղափոխականների նոր սերնդի ղեկավարը դիտում էր որպէս հայրենասիրական պայքարի գերագոյն խնդիր: «Հրաժարուէ՛ք ամենայն գաւառային գաղափարներից,— շարունակ յորդորել էր նա,— մերժէ՛ք գաւառային նախապաշարումները եւ եղէք ո՛չ թէ պիեմոնթցի, ո՛չ թէ տոսկանացի, ո՛չ թէ հռոմէացի, այլ Իտալացի՛ եղէք»: «Երիտասարդ Իտալիա»ն տարբերւում էր գոյութիւն ունեցող միւս գաղտնի կազմակերպութիւններից: Բանն այն է, որ Մաձինիի գլխաւորած կազմակերպութիւնը ազգային շարժումների պատմութեան մէջ առաջին անգամ լինելով, բացայայտօրէն հենւում էր ժողովրդական զանգւածների վրայ: Շատ շուտով, սակայն, «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութիւնը սկսել էր ենթարկուել հալածանքի ու ահաբեկչութեան: Իշխանութիւնները կազմակեր-

պութեան ձերբակալուած անդամներին ենթարկում էին սադրանքների, այնուհետեւ խոշտանգում էին եւ մահապատժի ենթարկում: Մաձինիի բարեկամն ու համախոհը` Ջաքոպո Ռուֆինին բանտախցի մէջ կտրեց իր զարկերակը... Իրեն` Մաձինիին դատապարտել էին մահապատժի, բայց նրան յաջողուել էր փախչել Ֆրանսա: Եւ վտարանդիութեան մէջ էլ նա շարունակում էր իր գործունէութիւնը` եւրոպական յեղափոխական շարժումն աշխուժացնելու նպատակով: Միքայէլ Նալբանդեանի համար նորութիւն էր գաղտնապահութեան արուեստը, որ հիանալի տիրապետում էր Մաձինին: Ընդ որում ազատագրական եւ յեղափոխական շարժումների այն հեռաւոր ժամանակներին քչերն էին տիրապետում այդ արուեստին: Կարճ ժամանակ անց, մէկերկու տարի յետոյ, Միքայէլը պէտք է ապացուցեր, որ այդ առումով ինքը կարող է համարուել Մաձինիի տաղանդաւոր աշակերտը... Պայքարի բաց, խիզախ ու ազնիւ բնոյթը Ջուզեպէ Մաձինին կարողանում էր համադրել այն զգուշութեանը, գաղտնապահութեանն ու տոկունութեանը, որպիսիք պահանջում են ազատագրական ընդյատակեայ գործունէութիւնն ու կեանքը: Բայց առայժմ Մաձինին ունեցել էր միայն ձախողումներ եւ ապրել էր պարտութիւնների դառը պահեր: 1834-ին նա փորձել էր ապստամբութիւն բարձրացնել Սաւոյիի մէջ: Բայց Ֆրանսայից ներխուժած իտալացի կամաւորականների երկու հարիւր հոգիանոց ջոկատին տեղի բնակչութիւնը զօրաւիգ չէր եղել: Ուստի ոստիկանութեան հետ անկանոն փոխհրաձգութիւնից յետոյ կամաւորականները նահանջել էին Ֆրանսա: Ձախողուել էր նաեւ Ճենովա կազմակերպուող ապստամբութիւնը: Տեղի իշխանութիւններին յաջողուել էր կանխել ծրագրուող զինուած ելոյթները, որ կազմակերպել էր Ջուզեպէ Գարիբալդին*: Ի դէպ, Գարիբալդին առաջին անգամ էր փորձել մասնակցել ազատագրական շարժումին եւ այդ փորձը վերջացել էր պիեմոնթեան իշխանութիւնների կայացրած մահապատժի դատավճիռով: Բայց Գարիբալդին կարողացել էր խուսափել ձերբակալութիւնից եւ թաքնուել Ճենովա: Այնուհետեւ անցել էր Ֆրանսա: Այս պարտութիւններից յետոյ Մաձինին հաստատուել էր Շուէյցարիա, որտեղ անմիջական մասնակցութիւն էր ունեցել «Երիտասարդ Գերմանիա», «Երիտասարդ Լեհաստան» եւ «Երիտասարդ Շուէյցարիա» կազմակերպութիւնների գործունէու թեանը: Ուստի իշխանութիւնները նրան վտարել էին երկրից, եւ արդէն երեսնամեայ Մաձինին հաստատուել էր Լոնդոն: Բայց 1848 թւականին, երբ Եւրոպայով մէկ տարածւում էր յեղափոխութեան ալիքը, ապստամբել էր նաեւ Լոմբարդիան: Մաձինին շտապեց իր անմիջական մասնակցութիւնն ունենալ այդ ապստամբութեանը: Սարդինայի թագաւորն էլ ջանում էր ամէն կերպ իր կողմը գրաւել նրան` խոստանալով Պիեմոնթ Լոմբարդական նորաստեղծ տէրութեան նախարարական աթոռ: Մի բան, որ ամէնից քիչ էր յուզում Մաձինիին:

Ապստամբութիւնները յաջորդում էին իրար եւ իրար էին յաջորդում պարտութիւնները:Հազիւ մէկ ամսւայ կեանք ունեցաւ Հռոմի հանրապետութիւնը, որի ղեկավարներից էր Մաձինին եւ, որը տապալեց Լուի Բոնապարտի ուղարկած ֆրանսական զօրախումբը: Դա նոյն զօրախումբն էր, որի գործողութիւնների դէմ, ի թիւս Փարիզի ուսանողների, բողոքի ցոյցի էր ելել նաեւ Ստեփան Ոսկանը... Ինչեւիցէ, Մաձինին դարձեալ ստիպուած էր հաստատուել Լոնդոն եւ այստեղ շարունակել իր աշխատանքը: 1859-ի այն օրերին, որոնք Միքայէլն իբր անցկացնում էր միայն Բրիտանական թանգարանի, Համաշխարհային Ցուցահանդէսի կամ Կենդանաբանական այգու մէջ, Լոնդոնը յագեցած էր նաեւ Ջուզեպէ Գարիբալդիի եւ Ֆելիչէ Օրսինիի* ոգեղէն ներկայութեամբ: Գարիբալդին` Իտալիայի ժողովրդական հերոսը, որ Հարաւամերիկեան հեռաւոր ափերից վերադարձել էր հայրենիք ու շարունակում էր գլխաւորել ազատագրական շարժումը, կառավա րութեան կողմից դարձեալ վտարուել ու այս անգամ մեկնել էր Հիւսիսային Ամերիկա: Սկզբնական շրջանին, Նիւ Եորքի մէջ, իր հանապազոր հացը նա վաստակում էր մոմեր պատրաստելով, իսկ այնուետհեւ որպէս վարձու նաւազ` նաւարկում էր առեւտրական նաւերով... Վերադառնալով հայրենի եզերք` նա հաստատուել էր կղզիներից մէկի վրայ եւ նուիրուել հողագործի աշխատանքին... Բայց ազատագրական պայքարի հերթական ալիքը դարձեալ իր դրօշի տակ կանչեց նրան: Եւ հիմա, Լոնդոնի մէջ, լուրեր էին պտտւում, թէ նա մարտնչում է միաւորուած Իտալիա ստեղծելու համար: Ոչ միայն Լոնդոնի մէջ, այլեւ ամբողջ Եւրոպայով թեւածում էր իտալական ազգային ազատագրութեան պայքարի խոշոր գործիչներից մէկի` Օրսինիի անունը, որ մահապատժի էր դատապարտել Ֆրանսան եւ Իտալիան խեղդամահ անող Լուի Բոնապարտին, նոյն ինքը` Նապոլէոն Երրորդին: «Օրսինին ապշեցուցիչ գեղեցկութեան տէր մարդ էր,— պատմում է Ականատեսը:— Նրա սլացիկ, հիասքանչ արտաքինը ակամայ իր վրայ էր հրաւիրում բոլորի ուշադրութիւնը: Հանդարտ էր ու քչախօս... Ձայնը երբէք չէր բարձրացնում: Երկար ու սեւ մօրուքը, որպիսին պահում էին Իտալիայի ազատամարտիկները, նրան տալիս էր երիտասարդ քուրմի տեսք: Նա արտակարգ գեղեցիկ գլուխ ունէր... Այդպիսի անհատականութիւնները, որպիսին Օրսինին էր, ծնւում են միայն Իտալիայի հողի վրայ: Նրանք զարմացնում են իրենց բարութեամբ եւ ապշեցնում են կամքի ուժով: Նրանք չեն խնայում իրենց կեանքը: Այդպիսի եռանդուն մարդկանց հնարաւոր է կասեցնել միայն գիլոտինով: Այլապէս, հազիւ փրկուելով Սարդինայի ժանդարմներից, նրանք դաւադրութիւն են կազմակերպում ավստրիական անգղի մագիլների տակ եւ, հրաշքով

փրկուելով Մանթուի կազեմաթներից2, ճզմուած ձեռքով սկսում են նռնակներ պատրաստել, յետոյ, վտանգը աչքի առաջ ունենալով, դրանք նետում են կառքի անիւների առաջ»: Այո՛... 1858 թւականի Յունւար 14-ին Օրսինին վճռել էր ի կատար ածել Լուի Բոնապարտի մահապատիժը: Կառքի վրայ եւ Լուի Բոնապարտի ոտքերի տակ նետած ռումբերը ինքնակալից զատ` շատերին էր վնասել: Օրսինին, այնուհանդերձ, խուճապի մէջ չէր ընկել: Ռումբի բեկորով ինքն էլ վիրաւոր` նա վերադարձել էր տուն: Տանտիրուհին, բարեհոգի մի կին, ոչինչ չկռահելով, խնամել էր նրան: Իսկ երբ ոստիկանները խուզարկութեան ընթացքին ուրիշ ռումբեր էլ էին յայտնաբերել, բարի կինը աչքերին չէր հաւատացել: Օրսինիին դատապարտել էին մահապատիժի: Գլխապարտութեան օրը, Մարտ 13-ին, վաղ առաւօտեան Օրսինիին դուրս էին բերել հրապարակ: Պատմում էին, որ նա դէպի կառափնարան էր գնում ոգու կատարեալ արիութեամբ: Վերջին րոպէին ինչ որ բան էր ուզել ասել, բայց թմբուկների որոտը խլացրել էր դատապարտեալին, իսկ յաջորդ պահին նրա գեղեցիկ գլուխը գլորւել էր գիլոտինի զամբիւղի մէջ: «Եւ որպէս մի խուլ արձագանգ, նրա անունը տարածուեց Եւրոպայով մէկ»,— պատմում է Ականատեսը: Իսկ թերթերը գրեցին, թէ Լուի Բոնապարտը հրամայել է Օրսինիի կտրած գլուխը խորասուզել թթւուտի մէջ, որպէսզի ոչ ոք չկարողանայ հետմահու գիպսէ դիմակ հանել: Ալեքսանդր Գերցէնի տան մտերիմներից էր Մարկոս Ավրելիոս Սաֆին, որ 1849 թւականին Հռոմէական հանրապետութեան կարճատեւ գոյութեան ընթացքին Տրիումվիրատի` Եռիշխանութեան անդամներից մէկն էր` Մաձինիի եւ Արմելինիի հետ, միաժամանակ գլխաւորելով Ներքին գործոց նախարարութիւնը: Լոնդոն էր նաեւ Լայոշ Կոշուտը` հունգարական ազգային ազատագրութեան առաջնորդն ու հմուտ քաղաքագէտը: 1848 թւականի ֆրանսական յեղափոխութիւնից յետոյ նա բացայայտօրէն հանդէս էր եկել` պահանջելով Հունգարիայի անկախութիւնը: Կոշուտի քարոզչական ելոյթները ոչ միայն նախապատրաստեցին հունգարական յեղափոխութիւնը, այլեւ Վիէնի ապստամբութիւնը: 1849 թուկանին հրաւիրուած Ազգային Ժողովին Լայոշ Կոշուտը Հաբսբուրգներին զրկուած էր յայտարարել գահակալութեան իրաւունքից եւ նշանակուել էր Հունգարիայի ժամանակաւոր կառավարիչ: Բայց հակառակորդ ուժերը կարողացել էին տապալել Կոշուտի կառավարութիւնը: Երկար դեգերումներից յետոյ, 2

Casemate (ֆրանս.), casematta (իտալ.) — Նկուղ, ներքնայարկ որ ծառայում է որպէս բանտ :

որի ընթացքին առիթ էր ունեցել մօտից ծանօթանալ Ջուզեպէ Գարիբալդիին, Լայոշ Կոշուտը հաստատուել էր Լոնդոն: Եւ ինչպէս միւս վտարանդիները, նա երբէք չէր դադարեցնում պայքարը Հունգարիան ազատագրելու համար: Յիրաւի, ազատութեան ոգին իրենով էր յագեցրել Լոնդոնի բարոյական այն մթնոլորտը, ուր ապրում էին եւրոպական գրեթէ բոլոր տէրութիւններից հալածուած եւ իրենց ապահովութիւնը այստեղ գտած վտարանդիները: Այդ նոյն մթնոլորտի մէջ ապրող Միքայէլ Նալբանդեանի համար յեղափոխութեան եւ ազգային ազատագրութեան նուիրեալներին հաղորդակցուելուց ծնուած առաջին պոռթկումը եղաւ «Ազատութիւն» բանաստեղծութիւնը.

Ազատ Աստւածն այն օրից Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն պարգեւել. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն որ ասացի Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. «Ազատութի՜ւն»,– դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: «Ազատութի՞ւն»,– ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերից.

«Ազատութեա՞ն դու զինուոր Կամիս գրւիլ այս օրից: Ո՜հ փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին, Այս աշխարհը խիստ նեղ է»: — Ազատութի՜ն,— գոչեցի,— Թո՛ղ որոտա իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան Մինչեւ անարգ մահու սիւն Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: Այո՛, այսպիսին եղաւ նրա պոռթկումը: Բայց յետոյ... Յետոյ նա ապրելու էր ազգային ապագայի նոր գաղափարների ծնած խանդավառութիւնը եւ միայնակ մարդու յուսահատութիւն: Նա տեսնելու էր նոր հեռաստաններ, որոնց հասնելու համար քիչ էր կառամատոյցին քնով ընկած իր ժողովրդին ընդամէնը արթնացնելը: Անհրաժեշտ էր նաեւ ուժ ունենալ` նրան մղելու դէպի յառա՛ջ... Յառա՛ջ, որտեղ ազատութիւնը դադարելով վե րացական իղձ լինելուց, դառնալու էր ազգային կեանքի իրականութիւն: Իսկ ամէնից գլխաւորը` Միքայէլ Նալբանդեանը պէտք չէ յոյսը դնէր ուրիշների վրայ, քանի որ ազգային ազատագրութեան պայքարը կարող էր յաջողութեամբ պսակուել միայն սեփական ուժերը լարելու պարագային... Անշուշտ, անհրաժեշտ էր համագործակցութիւն, որովհետեւ միայնակ եւ մեկուսացած պայքարը յաղթանակի հեռանկար չունէր: Բայց նոյնքան անիրական հեռանկար էր նաեւ ձեռքերը ծալած սպասելը, թէ ինչպէ՛ս են միւս ազգերը տապալելու բռնատիրութիւնը, որպէսզի հայերն էլ իրենց բաժին ազատութիւնը եւ անկախութիւնը ստանային: Անիրական էր, քանի որ ազատութիւնը եւ անկախութիւնը փայաբաժիններով չեն լինում: Ազատութիւնն ու անկախութիւնը կա՛մ նուաճում են, կա՛մ չեն նուաճում: Եւ նուաճելու մի ճանապարհ կայ միայն. ազգային ազատագրութեան պայքարին մասնակցել որպէս լիարժէք ժողովուրդ: Ժողովուրդ, որն ունի ոչ միայն իր ազգային շահերը, այլեւ ընդունակ է գիտակցել այդ շահերի կենսական անհրաժեշտութիւնը ազգային ապագայի համար: ...Լոնդոնեան անցուդարձի մասին աւելի շատ լռող, քան խօսող Նալբանդեանը

Կոմսի «Յիշատակարան»ի մէջ այնուամենայնիւ գրելու էր. «Շատ պատահեցայ գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց, որոնք դարձան իմ լաւ ծանօթները: Բայց նրանք զբաղուած էին կամ իրենց ազգային գործերով, կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով»: Օրերն ու շաբաթներն անցնում էին կամ, ինչպէս Կոմսն էր ասում, «վազում էին ջրի պէս», բայց «գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդիկ», որոնք իրենց շրջանակի մէջ էին առել Միքայէլին եւ դարձել «շատ լաւ ծանօթներ», յիրաւի, որեւէ գործնական ծրագիր չէին կարող առաջարկել նրան: Եւ դա բնական էր ու հասկանալի: «Գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց» հետ ոչ մի խօսք չէր բացւում այն ամէնի մասին, որի շուրջ խորհըրդածելու ծարաւը խեղդում էր Միքայէլին. այն ամէնի մասին, ինչը «մօտ էր իմ սրտին ու հոգուն,— խոստովանում էր Կոմսը,— ինչը վաղուց դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը, իմ ուղեղը»: Ո՛չ Մաձինին եւ Սաֆին, ո՛չ Գերցէնը եւ Օգարեովը, ո՛չ Լուի Բլանը եւ Կոշուտը, ո՛չ Լիւդվիգ Չերնեցկին, որ Գերցէնի տպարանի կառավարիչն էր, եւ ոչ էլ Ստանիսլաւ Տխորժեւսկին, որ լեհ վտարանդիների համար գրքերի փոքրիկ կրպակ էր բացել եւ Չերնեցկիի հետ Գերցէնի մերձաւոր օգնականն էր, այդ «գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց» մէջ եւ ոչ մէկը Միքայէլի օգնութեան կարիքը չունէր, եւ չէր էլ կարող որեւէ սփոփող կամ յուսադրող բան ասել հեռուհեռուներից եկած ու իր ժողովրդի ճակատագրով տառապող, հիւանդոտ, հմայիչ, եռանդուն եւ, վերջապէս, զարմանալի ջերմ ու տոկուն երիտասարդին, որ ի՛նքը պէտք է կատարէր իր եզրակացութիւնը եւ ի՛նքը պէտք է կռահէր անելիքը... Հէնց Լոնդոն եղած ատենին էլ Նալբանդեանը կատարեց իր եզրակացութիւնը եւ կռահեց անելիքը: Նա պէտք է դառնար ազգային ազատագրութեան պայքարին նուիրուած մի ասպետ, պէտք է իր վրայ վերցնէր մի ամբողջ ժողովուրդի անկախութիւն, առաւել եւս ազատութիւն բերելու առաջնորդութիւնը, եւ որպէս հայութեան նուիրական ձգտումների ներկայացուցիչ` նո՛ր միայն կը կարողանար «կլոր սեղան»ի շուրջ նստել «յեղափոխութեան մեծաւորներ»ի հետ, ինքն էլ որպէս մի լիարժէք ու համահաւասար «մեծաւոր»: Հիմա, երբ այս եզրակացութիւնն արւած էր, Միքայէլը, վերջապէս, կարող էր իրեն թոյլ տալ մեկնելու հանքային ջրեր: Բայց Գերմանիայի մէջ նոյնպէս անդադար թափառումների մէջ էր այդ անհանգիստ հոգին: Հեսսէն, Էմս, Զոդէն, Մայնի Ֆրանկֆուրտ... Նաեւ այլ եւ այլ քաղաքներ, որտեղ նա դադար էր առել մի գաւ գարեջուր խմելու կամ փոքրինչ հանգչելու նպատակով: Լոնդոնեան տպաւորութիւնները հանգիստ չէին տալիս նրան: Յիշում էր նորանոր դրուագներ, իմաստաւորում էր այն զրոյցները, որ ունեցել էր «իրենց ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով» զբաղուած

ծանօթների հետ, նամակներ էր գրում մերձաւորներին, որոնց, թերեւս, յայտնում էր իր կասկածները, տարակուսանքները, որոնց հետ բաժանում էր ազգային նոր եւ շա՛տ իրական հեռանկարներով իր խանդավառութիւնը: Նատալիա ՏՈՒՉԿՈՎԱ-ՕԳԱՐԵՈՎԱ

«Մենք հայ ենք եւ մեր բարոյական կոչումը երկրի վրայ, որքան էլ տրտում լինեն հանգամանքները, որ մեր առաջ դրել է նախախնամութիւնը, չի կարող այլ բան լինել, քան ինքներս մեզնով քաջալերուելն է, ինքներս մեր ազնիւ գիտակցութեամբ հոգի ստանալն է եւ մեր ազգի կորուսեալ ոչխարներին որոնելու ելնելն է»: Հէնց այդ օրերին էր նաեւ, որ Միքայէլ Նալբանդեանը կատարեց շատ կարեւոր իր յայտնագործութիւնը. «Եւրոպացիք կարօտ չե՛ն մեզ»: Սա մի ճշմարտութիւն է, որ մէկ անգամ յայտնագործուելուց յետոյ պէտք է մշտական ուղեցոյց լինէր հայերի համար: Ճշմարտութիւն, որ չարժեր վերստին յայտնագործելու փորձ անել` նորանոր կորուստների գնով: Ճշմարտութիւն, որի էութեան ըմբռնումը մեզ զերծ է պահում նուաստացումներից, մեզ ներարկում է արժանապատուութեան բարձր զգացում, եւ մեր աշխատանքը, գաղափարները, մեր կեանքն ու գործունէութիւնը մե՛ր ժողովրդին, մեր տառապեա՛լ ու ազնուակա՛ն ժողովըրդին նուիրաբերելու կարողութիւն: Եւ քանի ապրում ենք, պարտաւոր ենք յուսալ ու մտածել, աշխատել ու քրտնել, եւ գործել ու գործել: Գործե՛լ, քանի դեռ օրը չի իրիկնացել: Թո՛ղ որ ներկայ սերունդին վիճակուած չլինի տեսնելու ազգի ապագայ ազատութիւնն ու անկախութիւնը, բայց հիմա, մեր այս ծա՛նր ժամանակներին կոչուած ենք պահպանելու ինքներս մեզ, կոչուած ենք դիմադրելու եւ դիմանալու ամէն տեսակի փորձութեան, կոչուած ենք պահպանելու մեր դիմագիծը եւ կոչուած ենք մեր զաւակներին ամէն կերպ ետ պահել օտար դպրոցների ձուլարաններից: Իսկ ի՞նչ է հարկաւոր այս ամէնի համար... Հարկաւոր է, որ ամէն մէկս գործը կատարի գոնէ իր կարողութեան չափով: Ուղեւորութեան ընթացքին մօտից ծանօթանալով ազատագրութեան երեւելի

գործիչներին, տեսնելով այն իրադրութիւնը, որ գոյութիւն ունէր Եւրոպայի տէրութիւնների ու ժողովուրդների փոխյարաբերութիւնների մէջ, համոզուելով, թէ որպիսի՛ անմարդկային միջոցներով են փորձում ոչ միայն նուաճել, այլեւ նուաճուած ժողովուրդներին ձուլելով վերացնել հզօր ու անողօք բռնատիրութիւնները, Միքայէլը տեսաւ մի իրակա նութիւն, որն աւելի վճռականութիւն հաղորդեց նրան: «Ո՛չ մի ազգութիւն իրաւունք չունի կուլ տալու եւ ոչնչացնելու մէկ այլ ազգութիւն: Բայց այս երեւոյթը ստէպստէպ կրկնւում է մարդկութեան պատմութեան մէջ: Այստեղ է ահա մասնաւորութեան անսուրբ տարրը: Արդարութիւնը պահանջում է խոստովանել ամենայն ազգութիւն, այո՛, ամենայն ազգութիւն, որովհետեւ ազգութիւնների միաւորութիւնից բաղկանում է մարդկութեան կազմուածքը: Մի ազգ, որ կորցնում է իր ազգութիւնը, դուրս է ընկնում այդ կազմուածքից որպէս փտած մի անդամ, եւ յաւիտենութեան կոկորդը անխնայ կուլ է տալիս այդպիսի ազգութիւնը: Այս պատճառով մարդկային սրտի համար աւելի տխուր բան չկայ, քան թէ տեսնել, որ մի ազգութիւն ընկնում եւ կործանւում է ծանր հանգամանքների հարստահարութեան տակ` մէկ այլ ազգի ճնշողութիւնից»: Եւ, սովորականի պէս, Միքայէլը մտովի ակամայ տեղափոխւում էր հայկական միջավայր: Այդ միջավայրը միատեսակ ու համասեռ չէր եւ բաղկացած էր ո՛չ միայն Նոր Նախիջեւանի, Մոսկուայի, Պետերբուրգի, այլեւ այն հայ համայնքներից, որ գոյութիւն ունէին Վիէնի, Փարիզի կամ երբեւէ գոյութիւն էին ունեցել Լեհաստանի մէջ: Մի աննկարագրելի դժբախտութիւն, մի սարսափելի տեսարան էր համարում Միքայէլը այն երեւոյթը, երբ «մի ազգի անդամները իրենք են հրաժարւում իրենց ազգութիւնից, եւ մտնելով մասնաւորութեան կորստաբեր դրօշակի տակ, ընդհանուր մարդկային յարգն ու արժանիքը տեսնում են մի մեծ, բայց օտար ազգութեան մէջ»: «Ի՜նչ ողորմելի փիլիսոփայութիւն,— յուսահատ գոչում էր Միքայէլը:— Ի՜նչ արտասուելի վարդապետութիւն... Թող ամէն ազգ պահպանի ի՛ր ազգային կերպարանքը, թող ազատ եւ պայծառ ծաղկի ամէն մի ազգութիւն մարդկային աշխարհի մէջ, որովհետեւ նրանք միայն զօրութիւն եւ հոգի են տալիս ազգերի ընդհանուր գործունէութեանն ու յառաջադիմութեանը»: Ուրիշ ի՞նչ էր մտորում Միքայէլը հանքային ջրերով ապաքինւելու օրերին... Ի՞նչ եզրակացութիւններ էր անում ճամբորդական տպաւորութիւններից... Արդեօք հանգստի այս կարճատեւ շրջանի մէ՞ջ էր յղանում իր ծրագրերը, որոնք այնուհետեւ ամենայն բծախնդրութեամբ պէտք է իրականացուէին եւ որոնք ուղեցոյց աստղեր պէտք է լինէին նաեւ հետագայ սերունդների համար... Բայց մի բան կասկածից վեր է, որ նրան շարունակ ոգեւորել է Իտալիայի միաւորուած տէրութիւն եւ ազգային միաւորութիւն ստեղծելու գաղափարը, որի իրականացումի համար ջանք չեն խնայել ո՛չ ազատագրական պայքարի առաջնորդները եւ ո՛չ էլ շարքային մարտիկները: Նաեւ կասկածից դուրս է, որ

ոգեւորութեան հետ միաժամանակ Միքայէլին հետապնդել է իտալական ազատագրական պայարի այն դրուագը, որ նրան պատմել էր Ստեփան Ոսկանը: Միքայէլի համար այդ պատմութիւնը շօշափելի էր, տեսանելի` յատկապէս Իտալիա կատարած ուղեւորութեան հենքի վրայ: Իսկ զուգահեռները, որոնք ծնւում էին ինքնաբերաբար` կարող էին շահեկան լինել հայերին: Ժողովուրդը ոտքի էր ելել` միանալու Գարիբալդիի զօրախմբերին, որոնք կոչւում էին «Ալպեան որսորդներ», պատմել էր Ստեփան Ոսկանը: Նրանք, այդ «որսորդներ»ը, մեծաւ մասամբ ազնուական ու պատուաւոր ընտանիքների զաւակներ էին եւ կռւում էին յանուն հայրենիքի ազատագրութեան: Իտալացի մի մայր ոչ միայն իր եկամուտն էր նւիրել, որպէսզի «որսորդները» կարողանան զինուել, այլեւ Գարիբալդիին զինուոր էր տուել երեք զաւակներին: Իսկ դուստրը դրօշ էր գործել ու յանձնել եղբայրներին, ապսպրելով, որ յանուն ազատ Իտալիայի զոհուեն թէկուզ, բայց երբէ՛ք իրենց թիկունքը ցոյց չտան թշնամուն: Այդպիսին էին «Իտալիոյ աշխարհի տիկնայք փափկասուն, որ գիտէին սիրել ու սիրւել»: Եւ ա՛յս էր ճշմարիտ հայրենասիրութիւնը: ...Հանդիպումներ Մաձինիի ու Սաֆիի հետ, Գարիբալդիի մասին հիւսւած աւանդութիւններ, որոնք պատմում էին ամենուրէք, իտալացի կանանց նուիրումն ու սէրը` իրենց բզկտուած ու բռնադատուող հայրենիքի նկատմամբ, որի ազատութեան համար չեն խնայում իրենց զաւակների կեանքը... Այս ամէնը շարունակ պտտւում էր Միքայէլի գլխի մէջ` ոչ մի պահ հանգիստ չտալով նրան: Եւ այնքա՛ն ժամանակ, մինչեւ որ Մայնի Ֆրանկֆուրտից ոչ հեռու, հինաւուրց մի գիւղաքաղաքի մէջ, մտքերն ու զգացմունքները յանկարծ մարմնաւորուեցին բանաստեղծութեան մէջ.

Մեր հայրենիք, թշուառ անտէր, Մեր թշնամուց ոտնակոխ, Իւր որդիքը արդ կանչում է, Հանել իւր վրէժ քէն ու ոխ: Մեր հայրենիք շղթաներով Այսքան տարի կապկապած, Իւր քաջ որդոց սուրբ արիւնով Պիտի լինի ազատուած: Ահա՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ, Որ իմ ձեռքով գործեցի, Գիշերները ես քուն չեղայ, Արտասուքով լուացի: Նայի՛ր նորան, երեք գունով,

Նուիրական մեր նշան, Թո՛ղ փողփողի թշնամու դէմ, Թո՛ղ կործանուի Ավստրիան: Ինչքան կին մարդ, մի թոյլ էակ, Պատերազմի գործերում Կարէ օգնել իւր եղբօրը, Զանց չարեցի քո սիրոյն: Ահա՛ իմ գործ, ահա՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս, Գնա՛ փրկել մեր հայրենիք, Պատերազմի վառ հանդէս: Ամէնայն տեղ մահը մի է, Մարդ մի անգամ պիտ մեռնէ. Բայց երանի՜, որ իւր ազգի Ազատութեան կը զոհուի: Գնա՛, եղբայր, Աստուած քեզ յոյս, Ազգի սէրը քաջալեր, Գնա՛, թէեւ չեմ կարող գալ, Բայց իմ հոգին քեզ ընկեր: Գնա՛ մեռիր դու քաջի պէս, Թող չտեսնէ թշնամին Քո թիկունքը, թող նա չասէ Թէ վատ է Իտալացին:— Ասաց. տւեց օրիորդը Իւր եղբօրը մի դրօշ, Մետաքսից էր, ազնիւ գործած, Ուր երեք գոյն կար որոշ: Եղբայրն առաւ եւ ողջունեց Իւր սիրական քնքուշ քոյր, Առաւ զէնքը, սուր, հրացան, Հեծաւ իւր ձին սեւաթոյր: — Քուրի՛կ,— գանչեց քաջ պատանին,— Մնա՛ս բարեաւ, սիրական,

Այս դրօշակին պիտի նայի Ամբողջ բանակ իտալեան: Նա սո՛ւրբ է ինձ, երբ մկրտւած Արտասուքով ու կնքած, Դու յանձնեցիր ինձ յիշատակ, Հայրենիքի նուիրուած: Թէ մեռանիմ, դու մի սգար, Իմացի՛ր որ տարեցի Դէպ ի մահու արքայութիւն, Իմ հետ քանի թշնամի:— Ասաց. վազեց դէպ ի հանդէս Աւստրիացոց յանդիման, Իւր արիւնով գնել յաւերժ Ազատութիւն իտալեան: Բայց Միքայէլը չէր կարող բաւարարուել միայն գողտրիկ աւանդութիւնը պատմելով, որովհետեւ այն կը մնար որպէս մի պարզ տեղեկութիւն իտալացի հայրենասէրների մասին... Օտարի կողմից նուաճուած ու ոտնակոխ եղած թշուառ հայրենիքի նկատմամբ այդպիսի սէրը չէր կարող մինչեւ հոգու խորքը չցնցել Միքայէլ Նալբանդեանին, ուստի եւ նա չէր կարող դառնութեամբ չաւելացնել.

Ո՜հ, իմ սիրտը կտրատւում է Տեսանելով այսպէս սէր, Դէպի թշուառ մի հայրենիք, Որ ոտնակոխ եղած էր: Սորա կէսը, կէսի կէսը, Գէթ երեւէր մեր ազգում. Բայց մեր կանայք... ո՜ւր Եղիշէ, Ո՜ւր մեր տիկնայք փափկասուն:

Ո՜... արտասուք ինձ խեղդում են, Այլ չեմ կարող բան խօսել.

Չէ ՛... թշուառ չէ Իտալիան, Եթէ կանայք այսպէս են: Այո՛, Նալբանդեանն անուղղելի էր: Եւ այս պարագան ոչ միայն բացառիկ մի հմայք էր տալիս նրան, այլեւ բնաւորութեան հաստատուն գծերից մէկն էր: Նոյնիսկ ամենազգացմունքային տողերը գրելիս, այնուհանդերձ, ճշմարտութեան երեսին անթարթ նայելով, չխուսափել այդ ճշմարտութիւնը բացէ ի բաց ասելուց: Իսկ նա իրաւունք ունէր... Իրաւունք ունէր երանի տալու ա՛յն հեռաւոր ժամանակներին, երբ Վարդանանց պատերազմին իրենց արիութեամբ` ճակատամարտի դաշտ իջած զօրականների թիկունքից ետ չմնացին «հայոց աշխարհի փափկասուն տիկնայք»: Նորէն ու նորի՛ց իրաւունք ունէր, քանի որ չէր տեսնում նոյնպիսի անձնազոհ հայրենասիրութիւն հայ կանանց մէջ, որոնք շատ աւելի մտահոգուած էին նորաձեւութիւններից ետ չմնալու, քան իրենց զաւակներին հայեցի դաստիարակութիւն տալու եւ մայրենի լեզուով կրթելու խնդրով: Զոդէն եղած օրերին գրուած այս բանաստեղծութիւնը տպագրուեց երկու տարի անց*: Բայց շուտով այն դարձաւ հայութեան սիրելի երգերից մէկը, առաւել եւս սիրելի դարձնելով «ճշմարիտն ասող ու մէջտեղում կանգնող» հեղինակին, առաւել եւս տարածելով նրա համբաւը հայկական բոլոր համայնքներով մէկ... Յիրաւի, իսկական երգերը ունենում են ճիշտ այնպիսի ճակատագիր, ինչպէս եւ լիարժէք անհատականութիւնները: Նրանք դառնում են Ժամանակի Ոգի*: ԿԱՍԿԱԾՆԵՐԸ ԻՄԱՍՏՈՒԹԵԱՆ ՆԱԽԱԳՈՒՇԱԿ

Ուր չկայ մտքի եւ բանականութեան ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, իսկ ուր ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Բարեկամութիւնը սատարելու լաւագոյն միջոցը փոխադարձաբար իրար տեղեակ պահելն է այն ամէնի մասին, ինչ անում ենք: Յոհան Վոլֆգանգ ԳԵՈԹԷ «Մի նոր քաղաք մտնելով, ես ոչ միայն անարժան, այլեւ ամօթ եմ համարում փողոցներ չափել դատարկ նորասիրութեան պատճառով»,— ասում էր Նալբանդեանը: Բայց եւ այնպէս, Լեհաստանով շրջել էր` դիտելու հայոց եկեղեցիները, Գերմանիա այցելել էր Բեռլինի հռչակաւոր թանգարան, իսկ Անգլիա` ոչ միայն Բրիտանական թանգարան, այլեւ... կենդանաբանական այգի: Եւ այս բոլոր

դէպքերում էլ «նպատակը եղել էր մի նոր բան սովորելը»: Ուստի, Փարիզ ժամանելով, այս անգամ նա շտապեց Վերսայլ, թագաւորական այդ շքեղ պալատը, որտեղ «դարերով դարբնուել էր Ֆրանսայի վիճակը»: Եւ նա տեսաւ «այն ապարանքը, այն տները, ուր ապրում էր Ֆրանսան. այո՛, Ֆրանսան, որովհետեւ Վերսայլն էր այս գործնական, բայց թեթեւամիտ ազգի պարծանքը: Թէեւ նոյն այդ պարծանքի առարկան ժամանակներ յետոյ դարձաւ ֆրանսացոց համար մի խայտառակիչ վկայութիւն թագաւորների ազգավնաս շռայլութեանը...» Պալատական այգու մէջ զբօսնելիս` նա գտաւ այն, ինչը իսկական անակնկալ էր... «Ժամանակի ազդեցութեան ենթարկուած արձանների մէջ կանգնած էր նաեւ մեր Արշակունի Տիգրանի* արձանը, մեծ հմտութեամբ կատարւած քանդակագործութիւն: Սառը մարմարիոնը հոգի էր ստացել ճարտարագէտ քանդակագործի ձեռքի տակ, եւ արձանի իւրաքանչիւր գծերից բացայայտւում էր բուն հայութեան տիպարը»: Տիգրան արքայի արձանից քիչ հեռու կանգնած էր Միհրդատինը*: Վերսայլի պալատական սենեակները ամբողջ օրը մինչեւ ուշ գիշեր շրջելուց եւ երբեմնի բնակիչների ստւերների հետ երեւակայութեամբ հաղորդակցուելուց յետոյ, նա դարձեալ ելաւ այգի ու, յայտնուելով շրջանաձեւ հրապարակի վրայ, յիշեց ամբողջ օրուայ ընթացքին իրեն առաջնորդող սպասաւորի պատմածները: «Այստեղ երբեմն լինում էին համերգներ, որ կարգում էր ֆրանսական թագուհիներից ամենաթշուառը` Մարի Անտուանետը*... Յիշատակը այս անունի մի կախարդական հարւածի պէս դղրդեց ուղեղս: Աչքիս իսկոյն յայտնուեցին ֆրանսական հրապարակախօսները. Մարատը`* իւր ճերմակ կեղծամով, որ խոստանում էր փրկել թագուհու կեանքը*: Մի փոքր անց տեսնում էի կատաղի մարդկանց մի խուռն բազմութիւն, աղմուկ, աղաղակ, խռովութիւն, կառափնարան, դահիճ եւ երկու կտրւած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ գլուխներ: Ես ճանաչեցի Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդը* եւ Մարի Անտւանետը...» Սա միայն կարեկցանք չէր ողբերգութեան զոհերի նկատմամբ,այլ կատարուած յանցագործութեան գիտակցութիւն: Տեղի էր ունեցել մի արիւնահեղութիւն, որ ներկայացւում էր որպէս պայքար յանուն արդար կեանքի: Տեղի էր ունեցել սպանութիւն, որ, սակայն, չէր կարող եւ չպիտի արդարացուէր ոչ մի, նոյնիսկ ամենալուսաւոր նպատակով: Եւ այստեղ, յեղափոխութիւնների գործած ոճիրների երկրի մէջ առաւել եւս չարագուշակ էին հնչում այն մտքերն ու գաղափարները, որոնք թեւածում էին ռուսական իրականութեան մէջ եւ որոնք բորբոքում էին երիտասարդութեան երեւակայութիւնը... Թերեւս, այդ երիտասարդներին օգտակար կը լինէր որոշ ժամանակ «յեղափոխութիւնների հայրենիք»ի մէջ ապրելը: Այլապէս, նրանք եւս, ինչպէս մոլեգնող Բելինսկին, որպէս հաւատամք ընդունելով ընկերային կեանքի մտապարիրները, կարող էին առանց աչք թարթելու կրկնել, թէ մարդկութեան մի փոքր մասը երջանկացնելու համար հրով ու սրով պատրաստ են ոչնչացնել բոլոր միւսներին:

Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները վերլուծելիս, Ստեփանոս Նազարեանը գրեթէ չէր սխալուել: Թէեւ ո՛չ առաջնային, սակայն երեւոյթները արագացնող պատճառ էր Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդի զուտ մարդկային բնոյթը, որն էլ իր հերթին ինչ որ չափով, գուցէ եւ մեծաւ մասամբ, պայմանաւորուած էր ամուսնական առագաստի գաղտնիքով: Բանն այն է, որ ամուսնութիւնից յետոյ գրեթէ եօթը տարի, այսինքն մինչեւ քսաներեք տարեկան հասակը, Ֆրանսայի թագաւորը առէջքի մի թերութեան հետեւանքով չէր կարողանում կատարել ամուսնական իր պարտականութիւնները: Եւ միայն փոքրիկ վիրահատութիւնից յետոյ նրան յաջողուեց* արքայական անկողնախորշի մէջ իրականացնել այն, ինչը պէտք է տեղի ունենար ամուսնական առաջին գիշերը: Հետեւաբար, եթէ թագաւորը տառապում էր թերարժէքութեան բարդոյթով, ապա թագուհին էլ որպէս չսիրուող կին, շարունակ ապրել էր նուաստացումի զգացում: Ահա թէ ինչո՛ւ էր Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդը դարձել կամազուրկ, ինքն իր նկատմամբ անվստահ, դիւրահաւատ ու թելադրուող: Եւ Մարի Անտւանետն էլ իւրովի էր իր մէջ խեղդում նուաստացումների անվերջանալի շարանը, անձնատուր լինելով զուարճութիւնների ու վատնումների, «թէպէտ անմեղ, բայց սանձազերծ զբօսասիրութեան, զանց առնելով այն խստաբարոյ կանոնները, որպիսիք ծիսային աւանդութիւններ էին դարձել Ֆրանսայի թագուհիների համար»: Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդի թագաւորութեանառաջին տասներկու տարիները անցել էին հանդարտութեամբ, ամէն բան «փոքր ի շատէ շարժւում էր դէպի լաւը», նոյնիսկ բարուոքուել էր «թագաւորի բարեգործ ձեռքով»: Բայց կառավարութեան կողմից կատարուած անզգոյշ քայլերն ու վրիպումները աստիճանաբար լիցքաւորեցին քաղաքական մթնոլորտը: Միեւնոյն ժամանակ, կրթութիւնն ու լուսաւորութիւնն էլ տարածուելով հասարակութեան ամէնատարբեր շերտերի մէջ, նպաստում էին, որպէսզի ժողովուրդն զգար, թէ «օրէնսդրութիւնքը ետ է մնացել իրենից»: Ուրեմն, անհրաժեշտութիւն էին նորոգութիւններ: Բայց ո՛չ թագաւորի բարեմտութիւնն ու բարեացակամութիւնը, եւ ոչ էլ առանձին մարդկանց բանիմացութիւնն ու ներգործութիւնը բաւական չէին արդէ՛ն ախտահարուած տէրութիւնը փրկելու համար: Յատկապէս, որ «բաւականին շատ մարդիկ իրենց հացն ուտում էին տէրութեան հիւանդութեան շնորհիւ եւ երկիւղ ունէին, թէ յանկարծ կ’առողջանայ»: Ծանր էր եղել 1788-89-ի ձմեռը: Ուստի տառապած ու քաղցած ժողովուրդը չարացել էր: Վերսայլի նկատմամբ նուազել, եթէ չասենք` իսպառ վերացել էր ազգային վստահութիւնը: Ֆրանսացին այլեւս չէր հաւատում իր թագաւորին, եւ ոչ միայն թագաւորին, այլեւ ազնուականական խորհրդարանին: Անվստահութիւնը իր վաղեմի պատմութիւնն ունէր: «Պէտք չէ մոռանալ, որ Վերսայլի փայլը սկսեց շիկանալ այն ժամանակներից, երբ ֆրանսական ազգի սիրտը պաղեց Լիւդովիկոս Տասնչորսերորդից»,— յիշեցնում էր Նալբանդեանը:

Եւ քանի որ անվստահութիւնը հասնում էր գագաթնակէտին, ուրեմն անհրաժեշտ էր շուտափոյթ ստեղծել մի նոր հեղինակութիւն, որ թէկուզ եւ ժամանակաւոր, կարողանար դիմագրաւել դժգոհութեան ահագնացող ալիքը: Իր բնոյթին իւրայատուկ վարանումներից յետոյ, վերջին պահին, թագաւորը որոշեց հրաւիրել Ազգային Ժողով, որն արդէն երկու հարիւր տարի էր, ինչ, ըստ էութեան, ներկայացնում էր ժողովրդի բոլոր խաւերը: Բայց տեղի էր ունեցել հերթական մի վրիպում: Վերջնական որոշման իրաւունքը իրեն վերապահելու նպատակով, թագաւորը խելացի համարեց մարտավարական այն քայլը, թէ պէտք է կրկնապատկել երրորդ դասի ներկայացուցիչների թիւը, որպէսզի հակակշռուեն առաջին եւ երկրորդ դասերը` ազնուականներն ու հոգեւորականները: Այս պարագային նուազելու էր թագաւորի պատասխանատուութիւնը, բայց աւելանալու էր հեղինակութիւնը` որպէս վերջին խօսքն ասողի: Սակայն դէպքերը զարգացել էին բոլորովին այլ ուղղութեամբ: Ժողովրդին գլխի էին գցել, որ իշխանութեանը մօտենալու այսքան հազւագիւտ հնարաւորութիւն հազիւ թէ նորից լինի, քանզի արքաները «բացառիկ դէպքերի են միայն օգտւում ժողովրդի խորհուրդից»: Գիւղերի եւ քաղաքների մէջ ընտրութիւնները վերածուել էին ժողովրդական տօնակատարութեան, պատմում է Ականատեսը: 1789 թւականի Մայիս 5-ին, Ազգային Ժողովի բացման օրը, Վերսայլը ոչ միայն թագաւորի աթոռանիստն էր, այլեւ դարձել էր երկրի մայրաքաղաքը, որտեղ ժամանել էին շուրջ երկու հազար պատգամաւոր եւ անթիւանհամար հետաքրքրասէր մարդիկ, որոնք ուզում էին անպայման մասնակցութիւն ունենալ պատմական այդ հանդիսութեանը: Եւ արդէն յայտնի էր, որ Վերսայլը, «գաւառական այդ փոքրիկ քաղաքը, հաշուարկուած է Ֆրանսայի մէկ տիրակալի, բայց ոչ թէ երկուսի համար: Եւ նրանցից մէկը` թագաւորական իշխանութիւնը կամ Ազգային Ժողովը, ի վերջոյ, ստիպուած էր լինելու տեղ ազատել միւսի համար»: Այնուհետեւ դէպքերը զարգացել էին բաւականին անակնկալ ընթացքով: Կարճ ժամանակ անց երրորդ եւ միւս երկու արտօնեալ դասերի միջեւ ծայր էին առել անհամաձայնութիւններ, որոնց հետեւանքով մեկուսացուած երրորդ դասը իրեն հռչակել էր Ազգային Ժողով եւ Գնդակախաղի դահլիճի մէջ խոստացել, որ առանց սահմանադրութեան չի հեռանալու: Թագաւորը երրորդ դասին թոյլ չէր տուել մասնակցել խորհրդակցութեան, բայց եւ անմիջապէս փոխել էր իր այդ վճիռը Միրաբոյի* յայտարարութիւնից յետոյ, թէ «Ազգային Ժողովը տեղի կը տայ միայն սուինների ուժին»: Իսկ Փարիզ արդէն ծայր էին առել խռովութիւնները: Յուլիս 14ին Հէրցոգ Լիանկուրը Փարիզից սրարշաւ Վերսայլ էր եկել, որպէսզի թագաւորին հաղորդի գոյժը. «Բաստիլը գրաւել են գրոհով: Պարետին սպանել են եւ կտրած գլուխը նիզակի ծայրը խրած` շրջում են քաղաքի մէջ»: «Բայց դա արդէն խռովութի՛ւն է»,— գոչել էր թագաւորը: Հէրցոգ Լիանկուրը ուղղել էր նրան. «Ո՛չ, սը՛ր, դա յեղափոխութիւն է»,— պատմում է Ականատեսը:

Կ’անցնի եւս մի քանի օր, եւ իրեն Սահմանադիր Ժողով յայտարարած Ազգային Ժողովը կ’ընդունի հրովարտակը: Կ’անցնեն ամիսներ, եւ կը շարունակուի արիւնոտ խրախճանքը: Կ’անցնեն տարիներ, եւ կը շարունակուի արիւնոտ խրախճանքը: Կ’անցնի հարիւրամեակը, եւ մի հերթական «յեղափոխական» յեղաշրջումից յետոյ կը շարունակուի, կը շարունակուի, կը շարունակուի՛ արիւնոտ խրախճանքը: Բայց այդ մասին գիտենք մենք, որ նոյնպէս տարաբախտօրէն յայտնուեցինք յեղափոխութեան արիւնոտ խրախճանքի մէջ: ...Միքայէլի համար յեղափոխութեան մասին ճշմարտութիւնը առաւել չափով բացայայտուեց, երբ ճանաչեց նաեւ ոճրագործ առաջնորդներին: Եւ այսպէս. Միրաբո... Հոնորէ Գաբրիէլ Միրաբո... 1789-ին երրորդ դասի կողմից Ազգային Ժողովի պատգամաւոր էր ընտրուել եւ հռետորական ձիրքի շնորհիւ դարձել էր նրա առաջնորդը: Երիտասարդ տարիներին անպարկեշտ ապրելակերպի եւ չվճարած պարտքերի պատճառով բազմիցս բանտարկութեան էր ենթարկուել: Եւ այս Միրաբոն միջնորդ էր ուղարկել արքունիք, յանձնարարելով` «Թող արքունիքն իմանայ, որ ես աւելի շուտ իրենց հետ եմ, քան իրենց դէմ»: Ինչո՞ւ... Ո՞րն էր պատճառը: Բանն այն է, որ ազատութեան համար պայքարելու ելած Միրաբոն ինքը` ազատ չէր: Պարտքերը կաշկանդում էին նրան եւ յանուն մէկ միլիոնի` Միրաբոն պատրաստ էր «բարի ծառայութիւն մատուցել արքունիքին»: Եւ երբ նրան հասկացրին, որ վեց հազար թոշակ էլ կարող է ակնկալել ամէն ամիս, «յեղափոխութեան մռնչացող առիւծ»ը յանկարծ յիշել էր, թէ ինքը միշտ եղել է նուիրւած միապետական: Այսպիսով, երբ կնքուեց պայմանագիրը, Փարիզի փողոցների ու հրապարակների համար Միրաբոն շարունակեց մնալ յեղափոխական, իսկ Ազգային Ժողովի մէջ` թագաւորի շահերի պաշտպան: Հասարակական կեանքի ծայր աստիճան լարուած եւ, ինչպէս դէպքերի հետագայ ընթացքը ցոյց տուեց, ընդհանրապէս աղէտալի մթնոլորտի մէջ, Միրաբոն ստիպուած էր լարախաղացի ճարպկութեամբ պահպանել հաւասարակշռութիւնը արքունիքի ու Ազգային Ժողովի միջեւ, որպէս այդպիսին` դառնալով յեղափոխականի բարոյականութեան այսօրինակ երկդիմի վարքագծի, կեղծաւորութեան ու շահամոլութեան գրեթէ դասական նախահայրը: Հասարակական նրա այս վարքագիծը շատ բնական կասկածների տեղիք տուեց: Մարատը նրան մեղադրեց ծախուելու մէջ: Ֆրերոնը* լապտերասիւնից կախելու դատապարտեց: Բայց ութ ամիս շարունակ թագաւորին ու յեղափոխութեանը միաժամանակ ծառայելուց յետոյ, 1791-ի Մարտին Միրաբոն վախճանուեց իր անկողնու մէջ: Շուրջ երեք հարիւր հազարանոց թափօրը դէպի յաւերժութիւն ճանապարհեց նրան, յուղարկաւորելով Պանթէոնի մէջ... Բայց պարզուեց, որ յեղափոխութիւնները նաեւ ստիպում են վերանայել արժէքները, եւ այն էլ պատմական շատ կարճ միջոցին: Հազիւ երկու տարի անց, երբ «բացայայտւեցին Միրաբոյի գաղտնի կապերը թագաւորի հետ, մի

նոր հրամանով նրա դեռեւս չքայքայուած դիակը հանեցին գերեզմանից եւ նետեցին կենդանիների մորթազերծարան»: Ուրեմն, մահից յետոյ որպէս ոճրագործ դատապարտուելու յեղափոխական այս ձեւափոխութեան նախահայրը նոյնպէս Միրաբոն դարձաւ... Ծախուելու եւ երկդիմի գործելակերպի մէջ Միրաբոյին մեղադրող Ժան Պոլ Մարատը ճակատագրի կողմից նոյնպէս նախապատրաստուել էր որպէս յեղափոխութեան բարոյականութեան նախահայրերից մէկը: Մինչեւ յեղափոխական ասպարէզ իջնելը նա զբաղուել էր գիտութեամբ եւ ուզում էր բժիշկ դառնալ: Սիրում էր ողջողջ հերձել կենդանիներին եւ խոստովանել էր. «Եթէ ես օրէնսդիր լինէի, ապա կը պնդէի, որպէսզի յանուն հայրենիքի եւ ընդհանուր մարդկութեան, մահուան դատապարտուած յանցագործների վրայ բժիշկները նոր ու դժուարին վիրահատութիւններ կատարէին»: Իսկ երբ այս խոստովանութիւնից տասը տարի անց յեղափոխութիւնը Մարատին տրամադրեց օրէնսդիրի ու դիկտատորի իշխանութիւն, նա սկսեց կիրառել մի նոր սկզբունք. «Ոմանց համար փոքր ցաւ` յանուն ուրիշների մեծ բարօրութեան»: Այդ սկզբունքը կիրառելիս, նա ձեռքի նշտարը փոխարինեց գիլոտինով: Եւ մի քանի տասնեակ հազար մարդ գլխատւեցին: «Անհանդուրժողականութիւնը,— գրում է Ականատեսը,— որն առաջ էլ բնորոշ էր նրա բնաւորութեանը, յեղափոխութեան բուռն տարիներին վերածուեց ֆանատիկոսութեան եւ ախտաբանական կասկածամտութեան, որոնք եւ Մարատին դարձրեցին «յեղափոխութեան կապովի շուն»: Յիրաւի, յանուն «ընկերային արդարութեան» մարտնչող Մարատը ամենուրէք տեսնում էր նախանձողների ու թշնամիների: Կարճ ժամանակ անց նա ընկել էր բարոյական կատարեալ խելագար վիճակի մէջ եւ 1793-ին, «յանուն հասարակական անդորր»ի պահանջում էր 270 հազար գլուխ` անձամբ իր վրայ վերցնելով դահիճի պարտականութիւնը: Եւ պատահական չէր Թէնի այն նկատառումը, թէ «Մարատը հոգեկան խանգարումի սահմանի վրայ է. սրա ապացոյցն է գազանային ծայրայեղ խանդավառութիւնը, շարունակական գրգռուած վիճակը, չափազանց, գրեթէ տենդագին շարժունակութիւնը, գրելու անսպառ մոլուցքը... տեւական անքնութիւնը, ծայր աստիճան աղտակենցաղութիւնը»: Չգիտես ինչո՛ւ, առանց հեգնանքի նրան անուանում են նաեւ «ժողովրդի բարեկամ», որին լոգանք ընդունելիս դաշիւնահարեց վրիժառու մի կին: Այս էր պատճառը, որ Մարատը խուսափեց գիլոտինից: Սակայն նա եւս «յեղափոխութեան բարոյականութեան» նախահայր էր: Նոյնիսկ կնոջ ձեռքով սպանուելու փաստով: Եւ եթէ հարիւր քսանհինգ տարի անց մէկ ուրիշ կնոջ չյաջողուեց մահափորձ կատարելով, երկիրը փրկել «ժողովրդի մէկ ուրիշ բարեկամ»ից, ապա միեւնոյն է, արմատները ծլարձակել էին ֆրանսական յեղափոխութեան արնաշաղախ դաշտի մէջ: Յակոբինեան արիւնալի ահաբեկչութեան ղեկավարն էր Հասարակական փրկութեան կոմիտէի փաստական առաջնորդ Մաքսիմիլիան Մարի Իզիդոր դը Ռոբեսպիերը*, որ տեսականօրէն հիմնաւորել էր յեղափոխական իշխանութիւն

կազմակերպելու մի նոր ձեւ` յեղափոխական-ժողովրդավարական դիկտատուրա, որ փոխարինելու էր սահմանադրականին: Նեղ մտահորիզոն ունեցող մարդ էր եւ իրական կեանքից կտրուած լինելով, դարձել էր յեղափոխութեան գաղափարի ֆանատիկոս: Տեսականօրէն ազնիւ նկատառումներ ունենալով, նա Փարիզը ողողել էր գլխատուող մարդկանց արեան գետերով: Բայց կարճ ժամանակ անց նա ինքը գլուխը դրեց գիլոտինի դանակի տակ: Հասարակական փրկութեան կոմիտէի ղեկավարներից մէկն էլ Ժորժ Ժակ Դանտոնն* էր, որ «դառնալով Արդարադատութեան նախարար, սկսեց կաշառքներ վերցնել»: Յեղափոխութեան շնորհիւ նա «ի վերջոյ, կարողացաւ բաւարարել շքեղ կեանքի ու իշխանասիրութեան անզուսպ իր ձգտումը»: Ռոբեսպիերի հետ ահաբեկչութեամբ տարուած լինելու շրջանն անցնելով, նա դարձել էր փոքր-ինչ չափաւոր, որի համար էլ նրան պատժեցին իր իսկ բազկակիցները: Մահից առաջ նրա վերջին խօսքը եղել էր. «Յեղափոխութեան ժամանակ իշխանութիւնն անցնում է առաւել փչացած մարդկանց ձեռքը»: Այսպիսին էին «յեղափոխութեան մեքենավարներ»ը, որոնք մի քանի տարիների ընթացքին յեղափոխութեան դահիճներից վերածւեցին յեղափոխութեան զոհերի: Սոսկալի արիւնահեղութիւնների մասին յիշողութիւնները դեռեւս պահպանւում էին նաեւ 1830 եւ 1848 թւականների յեղափոխութիւնները վերապրած մարդկանց մէջ: Ու թէեւ Միքայէլ Նալբանդեանը դեռ լրիւ չէր ապաքինուել յեղափոխութեան կարմրուկից, բայց այլեւս հազիւ թէ առար կութիւն ունենար Ստեփանոս Նազարեանի այն եզրակացութեանը, որ կատարել էր «Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները» աշխատասիրութեան մէջ: «Յիշատակութեան է արժանի, որ ազգային պատգամաւորները, իրենց անձը ինքնիշխանաբար փոխելով մի Ազգային Ժողովի եւ իրենց այդ յափշտակութիւնը կամենալով վարագուրել ժողովրդի գերագոյն իշխանութեամբ, ոտնակոխ արեցին նոյն ազգի բազմութիւնը, որն ընտրել էր որպէս իրենց պատգամաւոր»: Մեծամասնութիւնը պահանջել էր կասեցնել ապօրինութիւններն ու ներմուծել բարենորոգութիւններ, միաժամանակ յանձնարարելով զօրավիգ լինել թագաւորի իշխանութեանը եւ իրականացնել պատգամաւորական կառավարութեան կարգը: Եւ, ուրեմն, «Ազգային Ժողովը,— պնդում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— քրէական մեղքով մեղանչեց ոչ միայն թագաւորի, այլեւ նոյն ազգի նկատմամբ, որի անունից հանդէս էր գալիս... Եւ այս յանցանքից ծնուեցին բոլոր անիրաւութիւնները... Ազգային Ժողովը ոչընչացրեց մինչեւ այժմ եղած կարգերը եւ Ֆրանսան վերածեց մի անապատի եւ մանկական ինքնավստահութեամբ կառուցեց նոր կարգերի խախուտ եւ թոյլ տունը, որ պէտք է փուլ գար, եւ փուլ եկաւ արդարեւ»: Յիրաւի, մէկ անգամ արդէն անմեղ արիւն թափելով, խաժամուժ ամբոխը այլեւս դառնում է արնածարաւ, ուստի նրան «կարելի է մոլորեցնել, քաջալերել եւ մղել ամէն տեսակի չարագործութեան»: 1793-ի Սեպտեմբերին Ֆրանսայի մէջ ծայր էին առել բանտարկեալների զան-

գուածային կոտորածներ, որոնց դրդողները Յակոբինեան առաջնորդներն էին, եւ ամէնից առաջ ինքը` Դանտոնը: Նախ սկսեցին կոտորել սպաներին, քահանաներին ու ազնուականներին: Բանտապաններին հրամայուել էր չխոչընդոտել այդ կոտորածները եւ, որպէսզի բանտարկեալները կատարեալ անօգնական լինէին, նրանց դանակ-պատառաքաղները հաւաքել էին: Կոտորածը կարճ ժամանակի մէջ վերածուել էր հերթական արիւնոտ մի խրախճանքի: Գինին հոսում էր առատօրէն: Իւրաքանչիւր հերթական դիակի մօտ սկսում էին յեղափոխական երգեր երգել: Ջարդերը հետզհետէ աւելի էին կատարելագործւում: Յեղափոխականներին թւում էր, թէ ազնուականները աններելիօրէն դանդաղ են մեռնում: Ուստի հերթական զոհին անցկացնում էին շարքի միջով եւ ամէն ոք հիմա կարող էր սուսերի հարթ երեսով հարուածել նրան` ծեծամահ անելու համար: Իսկ եթէ զոհը անուանի մարդ էր, ապա նրան տանջում էին առանձնայատուկ մի ջանասիրութեամբ: Տիկին դը Լամբալին, որ թագուհու ընկերուհին էր, պղծել էին ու կտորկտոր արել դիակը: ՍենՖերմէն աբբայութեան մէջ դահիճը սուսերով խոցել էր գեներալի թիկնապահ դը լա Լեի կողը, ձեռքը մխրճել էր մարմնի մէջ, պոկել էր սիրտը եւ մօտեցրել բերանին` ասես պատրաստւում էր ուտել: «Արիւնը կաթկթում էր նրա բերանից,— գրում է Ականատեսը,— եւ բեղ-մօրուքի պէս ինչ որ բան էր սարքել»: Եւ այս մղձաւանջի մէջ, ստահակների այս սահմռկեցուցիչ ոճիրների թանձրոյթի մէջ առանձնակի մի վեհութեամբ էին իրենց մահուան արահետ դուրս ելել թէ՛ Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդը եւ թէ՛ Մարի Անտւանետը: Մի արահետ, որ ամէն մարդ անցնում է բոլորովին միայնակ, ինքն իր հետ, իր ապրած կեանքի բեռն ուսերին եւ դիմացը տեսնելով միայն անգոյութեան մութ վիհը: Բոլորը չէ, որ այդ արահետն անցնում են արժանապատուօրէն, անցնում են որպէս մարդ, անցնում են որպէս անկրկնելի էութիւն: Եւ ի՜նչ կարեւոր է, թէ դու թագաւոր ես կամ ռամիկ, ի՜նչ կարեւոր է, թէ դու երիտասարդ ես կամ տարէց, ի՜նչ կարեւոր է, թէ դու ամբաստանուած ես կամ տրորուած... Չկար մոլեգնած ամբոխը, արդէն տասնամեակների հեռուների մէջ էր մնացել արքայասպանութեան ոճիրը, ժողովուրդը շուարած էր եւ իր գիտակցութեան խորքերի մէջ արդէն տառապում էր մեղքի բարդոյթով: Սակայն մահապատիժից առաջ թագաւորի անվրդովութիւնն ու զարմանալի սառնասրտութիւնը տարօրինակ մխիթարութիւն կարող էր լինել ֆրանսացու համար` արժանապատուութեան զգացում ներշնչելով նրան: ...»Կէսգիշերն անցել էր... Ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը: Պայծառ գիշեր էր, զովարար քամին մխիթարում էր արեւից տանջուած ծառերի տերեւները, որ այժմ աւելի ուրախ եւ զուարթ խշխշում էին: Լուսինը ամէնայն փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ երկնքի վրայ: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն...— պատմում էր Միքայէլ Նալբանդեանը Վերսայլ կատարած ուղեւորութեան մասին:— Ամբողջ գիշեր հազարաւոր յիշողութիւններ եւ բիւր մտքեր, ասես թէ պատերազմում էին ուղեղիս մէջ»: «Առաւօտ վաղ վերադարձայ Փարիզ»,— իր տպաւորութիւնները մի հակիրճ

նախադասութեամբ է աւարտում Վերսայլ անցկացրած օրուայ մասին յիրաւի գերզգայուն եւ զարմանալի պայծառ երեւակայութիւն ունեցող Միքայէլը: Ի դէպ, սրանք յատկանիշներ էին, որոնցով կարելի էր բացատրել նրա անհանդուրժողականութիւնը, անհամբերութիւնը, «լեզուն ատամների տակ պահել չկարողանալը»... Եւ եթէ այս բոլորին աւելացնենք որ նա չէր տրւում զգացական տպաւորութիւնների կամ չէր մոլորւում երեւակայութեան անիրական աշխարհի լաբիրինթոսի մէջ, ապա այն պատճառով միայն, որ ինքն իր հետ լինելու ժամանակ չունէր: Փարիզի հայ համայնքի հոգսերն ու հեռանկարները հետաքրքիր էին, նաեւ` օգտակար, մարդուն յուսադրող: Բայց մի անհանգստութիւն, մի տագնապ շարունակ ճմլում էր Միքայէլի սիրտը: «Չգիտեմ, թէ ինչ վիճակի մէջ է „Հիւսիսափայլ“ը,— տանջւում էր նա` բոլորովին անտեղեակ Մկրտիչ Բերոյեանի ներկայացրած բացատրագրից եւ վստահ, թէ չի յաջողուելու փրկել ամսագիրը: Իսկ եթէ ամսագիրը չփրկուի, ապա չի լինի նաեւ վերադարձ:Նշանակում է այլեւս վտարանդիութեան մէջ են անցնելու տարիները: Բայց նա պահպանում էր ոգու տոկունութիւնը.— Յոյս ունեմ եւ յոյսս մեծ է: Մի՞թէ մեր ազգի մէջ խաւարն ու սուտն են յաղթանակելու շարունակ լոյսի եւ ճշմարտութեան վրայ: Մենք, մտաւորական եւ ամէն բան հասկացող մարդիկ, պարտաւոր ենք ընդդէմ զինուորագրուել, եւ մեզնից յետոյ եկողներին ցոյց տալ, որ ազգի համար անհոգ չենք եղել, որ ազգի թշնամիների յարձակումներին դիմադրել ենք կրծքով ու ճակատով, որ ազգի օգտի համար զոհել ենք մեր հանգըստութիւնն ու հայրենիքը»: Այո՛, նա արդէն հաշտւում էր հայրենիքը զոհած նժդեհի իր վիճակին եւ տենդօրէն նորանոր ծրագրեր էր մտմտում պայքարն ու գործունէութիւնը շարունակելու համար: Այդ ծրագրերը թւում էին անիրագործելի եւ իրական մարմնաւորում կարող էին ստանալ դրանց հետ կապուած յոյսերը: Միքայէլը ոգեւորուած էր Փարիզ ազատ տպարան ունենալու եւ ազատ խօսք ասելու հնարաւորութեան հեռանկարով, որ պայմանաւորուած էր Ջանիկ Արամեանի տպագրական գործունէութեամբ: Տարիներ շարունակ Ջանիկ Արամեանը ուսումնասիրել էր տպագրութեան գործը եւ հիմա սեփական տպարան ունէր: Հայ կական այբուբենի տպագրական տառատեսակի մայրեր չունենալով` նա վերափոխել էր լատիներէն տառամայրերը: Թէ որպիսի՛ հմտութեամբ ու ճաշակով էր կատարել ձեւափոխութիւնը, վկայում է թէկուզ եւ այն փաստը, որ մինչեւ օրս էլ գոյութիւն ունի Արամեանի ստեղծած տպագրական տառատեսակը եւ կոչւում է նրա անունով*: Արամեանը սիրով յանձն առաւ տպագրել «Հիւսիսափայլ»ը: Միակ պայմանն այն էր, որ ամսագրի մէջ ֆրանսայի քաղաքականութեան դէմ որեւէ նիւթ պէտք չէ լինէր: Միքայէլ Նալբանդեանը համաձայնեց այդ պայմանին, մտածելով, որ «հայերը որեւէ յարաբերութիւն չունենալով ֆրանսական կառավարութեան հետ,

բնականաբար, չեն ունենայ նաեւ մի այնպիսի քաղաքական շահ, որ վնաս լինէր Ֆրանսային»: «Ազատ գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպի յառաջադիմութիւն եւ ամէն մարդ, ով կարող է որեւէ կերպ ընթացք տալ ազատութեան, արժանի եւ արժանի է մեր շնորհակալութեան»: Ազատ տպարան ունենալու հնարաւորութեան լուրը նոյն ոգեւորութեամբ էլ Նալբանդեանը յայտնեց բարեկամին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Ապրիլ 23. «Յոյս ունեմ, որ բոլորդ` մեր ճշմարտասէր եւ ազնուամիտ հայրենակիցներն ու բարեկամները, ձեր օգնութիւնն ու նպաստը չէք խնայի, եթէ „Հիւսիսափայլ“ը Մոսկուա փակուելու պարագային, ձեռնարկեմ մէկ ուրիշ տեղ տպագրութիւնը նորոգելու գործը»: Մշակոյթի եւ հասարակական գործիչներ կան, որոնք ազատ մարդիկ են եւ, որոնք հէնց այդ պատճառով էլ իրենց կեանքը ապրում են ամբաստանութիւնների, բանսարկութիւնների եւ ատելութեան մթնոլորտի մէջ: Միայն զարմանալ կարելի է, թէ ինչպէս են նրանք ոչ միայն դիմանում, այլեւ շարունակում իրենց գործը, որ ազգային ապագայի համար անպայման ունի ճակատագրական նշանակութիւն: Բայց նրանք միայնակ մարդիկ են: Միայնակ ու բացառիկ այդ մարդկանցից մէկն էր Ստեփան Ոսկանը, որին ճանաչել եւ որի հետ ծրագրուած, հետեւողական գործունէութիւն էր ծաւալել Միքայէլ Նալբանդեանը տարիուկէս առաջ` արտասահման կատարած իր առաջին ճամբորդութեան ընթացքին: Ընդհանրապէս, Միքայէլի ուղեւորութիւնները կարեւոր նշանակութիւն ունէին ոչ միայն սեփական մտահորիզոնը ընդարձակելու, սեփական աչքով տեսնելու եւ սեփական մաշկի վրայ զգալու համար այն վիթխարի անցուդարձը, որ տեղի էր ունենում Եւրոպայի երկրների մէջ, այլեւ հնարաւորութիւն էին տալիս համոզուել, թէ միայնակ մարդիկ եւս կարող են հանդիպել, ճանաչելու համագործակցել,նրանք եւս կարող են ունենալ հասկացւած լինելու ներքին մի գոհունակութիւն, որ նաեւ կարող է ինչինչ չափով հաւասարակշռել շուրջը թանձրացած ատելութեան մթնոլորտի հեղձուկը: Պոլիս նա հանդիպել էր Յարութիւն Սվաճեանին, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանին, Փարիզ` Ստեփան Ոսկանն էր, իսկ Երեւան` Խաչատուր Աբովեանը, որի «Վէրք Հայաստանի» վէպը վերջերս էր լոյս տեսել, հեղինակի ոգեղէն ներկայութիւնը բերելով ազգային ազատագրութեան սրբազան գործին, որ սկզբնաւորում էին այդ ազատ երիտասարդները: Ինչպէս եւ պայմանաւորւել էին, 1859-ի Յունւարից, մոսկովեան «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հետ զուգահեռ` Փարիզ սկսեց լոյս տեսնել Ստեփան Ոսկանի այս անգամ արդէն «Արեւմուտք» երկշաբաթաթերթը, որի նշանաբանն էր

«Արձագանգ Եւրոպայի լուսաւորութեան»: Փորձառու հրապարակախօսն ու խմբագիրը, որ նաեւ մասնակցել էր 1848ի յեղափոխութեանը եւ խորքից ըմբռնել էր նրա կործանարար էութիւնը, որ հէնց այդ պատճառով էլ ենթարկուել ու ենթարկուելու էր ամէն տեսակի բամբասանքի եւ ամբաստանութեան, շատ լաւ գիտէր, որ հակառակորդները իրեն չեն խնայելու, չեն ներելու իրեն հէնց թէկուզ «Արեւմուտք»ը հրատարակելու համար: Չեն ներելու, որովհետեւ ոչ հեռաւոր անցեալին նրանք կարծես թէ վերջնականապէս ոչնչացրել էին յանդուգն հրապարակախօսին, բայց նա նորից մէջտեղ էր եկել, նորից յանձն էր առել հրապարակաւ ասուող խօսքը հայերի ծանր ականջներին հասցնելու գործը: Չեն ներելու որովհետեւ նա հայերի մէջ հազուագիւտ ազատ մարդկանցից մէկն էր: Չեն ներելու, որովհետեւ նա շարունակում էր հաւատարիմ մնալ ինքն իրեն: «Հաւաստի ենք, որ սուտ ազգասիրութիւնը այս անգամ եւս թշնամութիւն եւ նախատինք չպիտի խնայէ մեզ, բայց թող գիտնայ, որ մեր մտքի համոզումը կեանքի համոզումէ ստորին չէ եւ գիտէ ոչ միայն նուիրուել, այլեւ հարստացնել ամէն պարագայի մէջ»: Այսպէս էր նա գրում թերթի առաջին թւի մէջ եւ պատմում մի առակ այն մասին, թէ ինչպէս ծանր պարտութիւնից յետոյ Լենկթեմուրը, յուսալքւած, մտորումների մէջ իր տաղավարը նստած, ձեռքի ծպեղով թոյլ չէր տալիս, որ մրջիւնը ցողունով դէպի վեր շարունակի իր ճամբան... Բայց մրջիւնը երբէք չյուսալքուեց: «Տկարի յամառութիւնը յաղթութիւն տւեց: Մրջիւնի այս յամառութիւնը տկարներուս զօրութիւնն է, եւ միշտ աշխատեցանք հայրենիքի եւ մտքի ազատութեան ծառայել»: Իսկ հայրենիքը, հայրենասիրութիւնը, մտքի ազատութիւնը նրա համար որոշակի, իրական արժէքներ էին, որոնք պայմանաւորւած էին նոյնքան որոշակի բարոյական կողմնորոշումներով: Ստեփան Ոսկանը «հայրենիքի սէր»ը գերագոյն զգայնութեան կարգին էր դասում եւ անհնար, անկարելի էր համարում յանուն այն սիրոյ զոհաբերել արժանապատւութիւնը, կամ ազատութիւնը ոտնահարել: «Հայրենիքի սէրը, ինչպէս ամէն մի սէր, երբ ապականուած չէ, պատիւով միայն կը պահուի եւ կը փառաւորուի»,— համոզուած էր նա: Իսկ «խայտառակ» հայրենասիրութեան նկատմամբ ոչ միայն վստահութիւն չունէր, այլեւ իրեն յանձնառու չէր համարում հայրենիքի համար ամէն րոպէ խայտառակ լինել: Ստեփան Ոսկանը շատ շուտով, մէկ տասնամեակ էլ չանցած, մոռացութեան էր տրուելու հայ հասարակութեան կողմից... Յիրաւի, 60-ականների լուսաւորութեան եւ ազատագրութեան խմորումների մէջ ներկայ էր Խաչատուր Աբովեանը*: Ներկա՛յ էր: Ներկայ էր իր անաղարտութեամբ, իր ոգեղէն էութեամբ, ներկայ էր իր

ողբերգականութեամբ: Ապրած ժամանակի մէջ ոչ միայն չհասկացուած լինելու, այլեւ իր իսկ ազգակիցների կողմից հալածուելու եւ նուաստանալու ողբերգականութեամբ: Ժամանակին ինքը` Աբովեանը գանգատւում էր. «Նախանձն ու բազմատեսակ հալածանքները պաշտօնակիցներիս կողմից, հարկադրեցին ինձ ընդմիշտ թողնել Թիֆլիսը եւ իմ սիրելի հիմնարկութիւնը, որ ես բացել էի իբրեւ նախապատրաստական` ապագայ ժողովրդական ուսուցիչների համար... Ի՜նչ վիճակի մէջ են այստեղ դպրոցները...» Այդ դպրոցների մէջ «երեխաները չափազանց նեղւում են, չհասկանալով դասերի միտքը, որ տրւում էր ռուսերէնով»: Չէ՞ որ միտքը կրթւում է լեզուով, բառերով եւ «որքան մաքուր, որքան պարզ ենք հասկանում լեզուն, այնքան դիւրին եւ այնքան շուտ ենք ընկալում այն առարկան, որի մասին մեզ պատմում են... Բայց եթէ այդ մասին բարձր խօսես, հալածանքի կ’ենթարկուես իբրեւ հերետիկոս,— բացատրում էր Աբովեանը իր նկատմամբ անհանդուրժողական վերաբերմունքի պատճառը:— Իսկ եթէ ձայն չհանես, չէ՞ որ խայտառակութիւն է ականատես լինել, թէ ինչպէս տարէ ց’տարի ոտնատակ են տալիս սեփական հայրենիքի շահերը»: Որքան օրինաչափ էր հայ լուսաւորիչների տքնաջան ու անձնազոհ աշխատանքը ժողովրդին կրթելու, իսկ այդ կրթութեան համար էլ գրական ժամանակակից մի լեզու մշակելու նպատակով, նոյնքան էլ բնական էր ռուսական կայսրութեան գերագոյն խնդիրը` ձուլե՛լ նուաճուած ժողովուրդները, ռուսաց լեզուն դարձնել այդ ձուլարանի վիթխարի շերեփը, եւ սրանով իսկ ապահովել բռնատիրութեան մշտնջենաւոր գոյութիւնը, քանի որ կացնահարւած բներով ժողովուրդները երբէք չէին կարողանալու վերագտնել իրենց արմատները: Եւ առանց արմատների անհնար կը լինէր երբեւէ արթնանալ իբրեւ ազգ, որ համարձակուէր երազել նաեւ ազատութիւն: Ստեփանոս Նազարեանը, որ Աբովեանին ու Նալբանդեանին ժամանակի ու տարածութեան մէջ իրար կապող Վկայողն էր եւ նրանց հետ կազմած հզօր մի եռանկիւնու գագաթ, իր հանդարտ բնաւորութեամբ ու սթափ մտքով բացատրում էր, թէ ինչո՛ւ հէնց նոյն հայերի մէջ այդքան հակառակուողներ կան հայոց լեզուի նորոգութեան գաղափարին. «Ինչո՞ւ բանալ ժողովրդի աչքերը, որպէսզի նա տեսնի այն, ինչը պարտաւոր է տեսնել»: Ժողովուրդը պարտաւո՛ր է տեսնել: ...Աբովեանի ողբերգականութիւնը նաեւ նրա պատանեկան խանդավառութեան եւ այնուհետեւ ազգային լուսաւորութեան արդէն տառապեալ գործիչի յուսախաբութեան մէջ էր: Բայց խանդավառուած էր եղել նոյնքան տառապեալ մի ժողովուրդ, որ օրհնել էր այն պահը, երբ ռուս զինուորը ոտքը դրեց հայոց հողին: Այդ «օրհնեալ պահ»ից շատ չանցած բացայայտուելու էր անողօք ճշմարտութիւնը: Եւ Խաչատուր Աբովեանը հալածուելով, մատնուելով, ամբաստանուելով, բայց չունենալով իր մտքերն ու ծրագրերը հրապարակելու հնարաւորութիւն, այնուհանդերձ գրի էր առնում այդ ամէնը, դասագրքեր եւ

ընթերցանութեան գրքեր էր ստեղծում, թարգմանութիւններ էր կատարում... Եւ այդ ամէնը գրասեղանի գզրոցի համար միայն: Մի օտարի գերութեան մէջ գտնուող իր ժողովրդի հետ նա յայտնուել էր մէկ ուրիշ օտարի գերութեան մէջ: Եւ համոզուել էր, թէ անհնար է որեւէ ուսում, կրթութիւն եւ լուսաւորութիւն, անհնար է ընդհանրապէս ազգի գոյութիւնը ռուսական բռնատիրութեան կրնկի տակ: Միայն ազատագրուած ազգը կարող է լինել իր ճակատագրի տէրն ու տիրականը, միայն ազատագրուած ազգը կարող է ապրելու իրաւունք ստանալ այս աշխարհի մէջ: Յուսախաբութեան եւ հոգեկան ու բարոյական տառապանքի մէջ, թերեւս մասամբ ինքզինքը մխիթարելու եւ սփոփելու, բայց հիմնականին որպէս Ուսուցչի կտակ, նա մի շնչով գրել էր «Վէրք Հայաստանի» պատմական վէպը, որ, սակայն, ինչպէս նրա բոլոր աշխատութիւնները, հեղինակի կենդանութեան օրօք լոյս աշխարհ չեկաւ: Վէպի ձեռագիրը գտնուել էր 1850 թուականին, բայց որպէսզի հասնէր ընթերցողին, անհրաժեշտ էին ութ երկար ու ձիգ տարիներ եւս: Լոյս տեսնելով 1858ին, «Վէրք Հայաստանի» վէպը եւ նրա հեղինակը ասես զինուորագրուեցին ազատագրութեան այն պայքարին, որ արդէն խմորւում էր հայ իրականութեան մէջ նրա ընտիր գործիչների ջանքերով: Ստեփան Ոսկանը «Արեւմուտք»ի մէջ անմիջապէս ներկայացրեց այդ վէպը` երեք յօդուածներից բաղկացած մի շարքով: Նա համոզուած էր, որ անհնար է գիրքը դատել եւրոպական կանոններով, քանզի «ռամիկներու համար եւ ռամիկի ոճով գըրուած է այն եւ իբրեւ գրական շէնք» չի ներկայանում: Վէպին բնորոշ էր նաեւ գերմանական ճապաղութիւնը: Բայց «պակասութիւններու քով հայրենական վառվռուն սէր մը, հարուստ երեւակայութիւն մը եւ նուրբ դիտումներ կը գտնուին գրեթէ ամէն էջերու վրայ»: Եւ ընդհանրապէս հայ ժողովուրդի կեանքը, նրա տառապանքն ու ազատաշունչ ոգին ներկայացուած էր «վիպասանի թանկագին մի տաղանդով», որպիսին բնորոշ է Բալզակին* կամ Էոժեն Սիւին: Եւ եթէ Աբովեանի արածը աւանդաբար շարունակուի մտքի հայ մշակների կողմից, ապա վերջ կը տրուի մեր մտաւոր աղքատութեան, վստահ էր Ստեփան Ոսկանը, եւ կը սկզբնաւորուի ու կը հաստատւի ազգային գրականութիւնը: Իսկ ազգային գրականութիւնը կարող էր ստեղծուել երեք նախահիմքով, որոնք էին` ժողովրդի սիրտը, որ լինելու էր գրականութեան աղբիւրը, ժողովրդի անցեալն ու աւանդութիւնները, որ լինելու էր գրականութեան նիւթը, եւ ազգ ու մարդկութիւն ներդաշնակութիւնը, որ լինելու էր գրականութեան նպատակը: Այն նպատակը, որ կարող էր տեսնել ճշմարիտ գրողը միայն: «Գիտենք, որ դժուարութիւնը մեծ է»,— խոստովանում էր Ստեփան Ոսկանը: Քանի որ մի տեսակ հայեր կան, որոնք «դեռ երկար ատեն պիտի աշխատէին ճնշել ու հալածել ազատ մտքերը... Երանի թէ պ. Աբովեանին դիտաւորութիւնը հասկցուէր, եւ իր շաւիղը մնար ազգին մէջ, բայց...» Միքայէլ Նալբանդեանը բաժանում էր Ստեփան Ոսկանի գնահատականը

վէպի մասին, չհամաձայնելով, սակայն, թէ այն անհնար է քննել եւրոպական գրականութեան չափանիշերով: Ընդհակառակը, «Վէրք Հայաստանի» պատմական վէպը կարող էր դիտուել միայն «եւրոպական կանոն»ով, որ միշտ քննում է ստեղծագործութեան խորհուրդը եւ այն, թէ հեղինակը որքանով է կարողացել լուծել ինքն իր առաջ դրած խնդիրը: Եթէ հրաժարուենք վէպը քննել եւրոպական չափանիշերով, եթէ այն դիտենք «ասիական աչք»ով, ապա կը տեսնենք, որ գործ ունենք մի առասպելի, մի հեքիաթի հետ: Միքայէլը համաձայն չէր Ոսկանի այն մտքին նաեւ, թէ «ռամիկի համար է գրուած» վէպը: Ամբողջ ազգի համար է գրուած, վիճում էր նա Ստեփան Ոսկանի հետ: Այդ վէպի մէջ ուսանելի շատ բան կայ ո՛չ միայն շինակա նի, այլեւ քաղաքաբնակի, այլեւ «հայոց կիսատ թերատ ուսումնականների համար եւս»: Նալբանդեանի կարծիքով ռամիկը կարող է լինել այնտեղ միայն, որտեղ կայ ազնուականութիւն: Իսկ հայոց ազգը կորցրել է իր քաղաքական ինքնուրոյնութիւնը եւ դրա հետ մէկտեղ անհետացել է տոհմիկ ազնուականութիւնը: Ազնուականութիւնը հարստութեամբ չէ պայմանաւորուած, ինչպէս եւ ռամկականութիւնը` աղքատութեամբ: Եւ հին ու մեռած գրական լեզուն ազնուական չէ, ոչ էլ կենդանի ժողովրդականը` ռամկական: Իսկ լեզուի ու ոճի գերմանական ճապաղութիւնը, երբ շարունակ ու անհամօրէն կրկնւում են նոյնանշան բառեր, այո՛, Միքայէլը նոյնպէս տեսնում էր, բայց յիշեցնում էր, որ Աբովեանը յատկապէս ընտրել է գրաւոր խօսքի այդ կերպը, որպէսզի «անկիրթ ժողովուրդը չկարծի, թէ գիրք է կարդում, այլ մտածի, թէ մի մարդ զրուցում է իր հետ»: Իսկ այդ մտերմիկ ու հասկանալի զրոյցի անհրաժեշտութիւնը հասունացել էր նոյնպիսի արագութեամբ, որպիսի անհամբերութեամբ կայսրութիւնը ուզում էր աւարտուն տեսնել ծայրամասային իր գաղութների ժողովուրդների ձուլումը ռուսաց լեզուի, ռուսաց մշակոյթի, ռուսաց պատմութեան մէջ: Իսկ ո՞րն էր զրոյցի նիւթը*: Եթէ նայելու լինենք «ասիական աչք»ով, ապա ընդամէնը այն, որ ռուսները եկել են հայերին «ազատելու»: Բայց հայերն էլ ուզում են իրենք եւս մասնակցել ազատագրութեանը: Թէ որքանո՛վ է ազատութիւն օտարի բերած «ազատութիւն»ը, անպայման իր յստակ պատասխանն ունեցող հարց է, որ, սակայն, առայժմ անհասանելի է ոչ միայն շինականների, այլեւ «հայոց թերատ ուսումնականների համար»: Բայց Աղասու եւ միւս քաջերի ցանկութիւնը, որպէսզի իրենք եւս զէնքը ձեռքին կռւի ելնեն պարսկական գերութեան դէմ, ազատութիւնը սեփական արիւնով եւ բազկի ուժով նուաճելու ազգային արժանապատուութիւնից ակունք առնող ճշմարիտ մղում է: Եթէ այս ամէնը վերաբերում էր միայն պատմական ոչ հեռաւոր անցեալին, եթէ Աբովեանը ազգի հետ զրոյցի էր բըռնուելու սոսկ Աղասու մասին պատմելու համար, ապա այդ նպատակի ճանապարհին բնաւ կարիք չկար քերականութիւնը, ճարտասանութիւնը, տրամաբանութիւնը ծալել, մի կողմ դնել եւ...

աշուղ դառնալ: «Միտք արի, միտք արի, մէկ օր էլ ասացի ինձ... մէկ աշըղ էլ դո՛ւ դառ, ինչ կ՛ըլի, կ՛ըլի»: Աբովեանը «աշուղ էր դառնում»: Այսինքն նոյնանում էր, ապրում էր իր հերոսի հետ, որովհետեւ այդ հերոսը հարկաւոր էր նաեւ այսօ՛ր... Աղասին գերութեան կապանքներից ազգը ազատող ոչ միայն ուժը, այլեւ ամէնից կարեւորը` գիտակցութիւնն էր: Եւ այդ գիտակցութիւնը` ստրկութիւնից, գերութիւնից, բռնատիրութիւնից ազատագրուելու գիտակցութիւնը, մարդկանց, հայերի՛ն հասցնելու համար էր «աշուղ դարձել» Աբովեանը, կատարելով իր գերագոյն ընտրութիւնը` ինչ լինելու է, թո՛ղ լինի: Միքայէլ Նալբանդեանը երիցս իրաւացի էր, երբ չհամաձայնելով Ստեփան Ոսկանի հետ, գտնում էր, որ վէպը պէտք է գնահատել եւրոպական գրականութեան չափանիշերով: Հետեւաբար «Վէրք Հայաստանի» վէպը բացայայտելով անցեալի հերոսականութիւնը, արձագանգւում էր ներկայի մէջ: Եւ գերութիւնից, արդէն մի նո՛ր գերութիւնից ազատագրուելու բաղձանքը ամէն հայի մէջ ներշնչելու, արթնացնելու նպատակով էլ Ուսուցիչը մտերմիկ զրոյց էր անում ընթերցողի հետ: Բայց վէպը սոսկ մարտակոչ չէր, եւ ոչ էլ անցեալի հերոսականութիւնը կրկնօրինակելու մի յորդոր: Խաչատուր Աբովեանը իր այս գրքի մէջ կատարում էր մի եզրակացութիւն, որ անվերապահ եւ մշտնջենաւոր արժէք ունեցող կտակ էր սերունդների համար: «Աշխարքումս ով ոտը բարձրացրեց` Հայաստանու վրայով պէտք է լոք տար, Հայոց ազգին պէտք է ոտնատակ տար, ձեռք քցէր որ իր թշնամու հախիցը կարենար գալ: Ո՛չ Ասորիք, ո՛չ Պարսիկք, ո՛չ Մակեդոնացիք, ո՛չ Հռովմայեցիք, ո՛չ Պարթեւք, ո՛չ Մոնգոլք, ո՛չ Օսմանցիք չէին կարող էն զօրութիւնը ստանալ, եթէ Հայոց ազգը մէկ դեհը չէր պահել: Դեհը պահելով ղորդ սա իր տունը քանդեց, չունքի իր բարեկամը վեր ընկնելուց եդոյ իր թշնամին աւելի եւս իր չարութիւնը գործում, իր ինադը (ջիգրը) հանում էր» — «Աշխարհի մէջ ով ոտքը բարձրացնէր` Հայաստանի վրայով էր անցնելու, Հայ ազգին էր ոտնատակ տալու, նրան պէտք է նուաճէր, որպէսզի կարողանար նաեւ յաղթել թըշնամուն: Ո՛չ Ասորիները, ո՛չ Պարսիկները, ո՛չ Մակեդոնացիները, ո՛չ Հռոմէացիները, ո՛չ Պարթեւները, ո՛չ Մոնղոլները, ո՛չ Օսմանցիները չէին կարող ուժ ունենալ, եթէ Հայոց ազգը մէկնումէկի կողմը չպահէր: Կողմ պահելով (կողմնորոշուելով), յիրաւի, իր տունը քանդեց, քանի որ բարեկամի թուլանալուց յետոյ նրա թշնամին առաւել չարութեամբ էր գործում,վրէժ էր լուծում, քանզի հայը ժամանակին յատկապէս իր կողմը չէր պահել»: Այս դառը ճշմարտութիւնը բացայայտելուց յետոյ Խաչատուր Աբովեանը իր անսահման լաւատեսութեամբ գնահատում էր Հայ ազգի` թէկուզ եւ արեան գնով ապրելու, հաւատն ու լեզուն պահպանելու` կամքի ուժը, «որ մէկ ազգ էլա էսպէս օրինակ չունի» — «որ ուրիշ ոչ մի ազգ այսպիսի օրինակ չունի»: ...Փարիզ գտնուելու այս օրերին Միքայէլը թերեւս շատ աւելի խորքից էր

Ստեփան Ոսկանի հետ քննարկում Աբովեանի վէպը: Եւ, ո՛վ գիտէ, գուցէ հէնց այս զրոյցների ընթացքին էր, որ նրա մէջ ընձիւղուեց ազգային քաղաքականութեան եւ ազատագրութեան պայքարի եւս մի սկզբունք: Որեւէ հեռու կամ մօտիկ հզօր դրացու նկատմամբ չկողմնորոշուելու սկզբունքը: Հետեւաբար, միայն սեփական ուժի եւ Ազգային Գերագոյն Շահի նկատմամբ կողմնորոշում ունենալու սկզբունքը: Ես չգիտեմ եւ չեմ էլ կարող կռահել, թէ Միքայէլ Նալբանդեանն ու Ստեփան Ոսկանը արդեօք իրար հետ քննարկեցի՞ն այն յուսախաբութիւնը, որ ապրել էր «Ռըսի օրհնած ոտքը հայոց լիս աշխարհը» մտնելն օրհնող Խաչատուր Աբովեանը, որ մի քանի էջ այն կողմ զգուշացնելու էր. «Ձեզ եմ ասում, ձե՛զ, հայոց նորահաս երիտասարդք, ձեր անումին մեռնիմ, ձեր արեւին ղուրբան, տասը լեզու սովորեցէք, ձեր լեզուն, ձեր հաւատը ղայիմ բռնեցէ՛ք»: Չէ՞ որ իրենց խորաթափանց մտքով նրանք ոչ միայն կռահելու էին ռուսական գրաքննութեան աւերածութիւնները Աբովեանի ձեռագրի վրայ, այլեւ Ուսուցչի մաշկի մէջ մտնելով, վերապրելու էին նրա ներքին հարկադրանքը, իր իսկ գրչի նկատմամբ բռնադատութիւնը` Նիկոլայ Առաջինի մղձաւանջային բռնատիրութեան մէջ որեւէ կերպ ճշմարիտ խօսքը ընթերցողին հասցնելու համար: Ուրեմն, օրհնելու նախապայմանով` նա «իրաւունք» էր ստանում լեզուն եւ հաւատը «ղայիմ բռնելու» յորդորի համար, բայց մի քանի տող ներքեւ մի նոր «տուրք էր տալիս», գրելով. «Ռուսաց լեզուն մեր տէրութեանն ա, պէտք է ամէնից առաւել համարինք, յետոյ մեր լեզուն ձեռք բերենք»: Հիմա հարց եմ ուզում տալ, թէ արդեօք Աբովեան Խաչատուրը կարո՞ղ էր մայրենի լեզուն, հայերէ՛նը երկրորդական համարել, համարել «յետոյ»ի լեզու: Երբէ՛ք: Եւ կարո՞ղ էր արդեօք այդ վէպը գրելու օրերին շարունակել պնդել, թէ` «օրհնուի ռըսի ոտը»: Ո՛չ, չէր կարող: Որովհետեւ նա արդէն լիուլի վայելել էր այդ «օրհնուած ոտ»ի բոլոր չարիքները, որոնք թափուել էին Հայի հաւատի, Հայի լեզուի, Հայի ինքնութեան վրայ` վերացնելու փորձ անելով թէ՛ Հաւատը, թէ՛ Լեզուն եւ թէ՛ Ինքնութիւնը: Ուրեմն, «օրհնանք»ը վերաբերում էր ոչ հեռաւոր, սակայն պատմական անցեալին, երբ հայերը այն միամիտ կարծիքն ունէին, թէ «հաւատակից Ռուսաստան»ը ազատութիւն կը բերի իրենց: Բայց վէպը գրելիս, 1840 թւականի այդ օրերին, Խաչատուր Աբովեանը յստակ իր տեսակէտն ունէր, թէ բռնատիրութեան մէջ «բազի հաստափոր իշագլուխ իշխան, բազի գոգրոն լիքը հեր իրանց զուռնեն են գիշեր ցերեկ... փչում. “Ի՞նչ ա Հայի լեզուն, ով նրանից խեր կը տեսնի, ո՛ւմ ձեռը մէ փող կÿընգնի, ո՞ւմ աչքը լիս կը տեսնի... էս շան լեզուն ինչ ա, որ մէջ են քցել: Աստուծով հինգ տարուց յեդը` էլ ոչ Հայ կը տեսնիս, ոչ Հայի անուն կը լսես, կորչի՛ն, դրանց քոքն էլ կտրվի... Մէկ կոտորւում էլ չեն` որ պրծնենք, ո՞ր ջհանդամը կորչես, որ էս քաքոտ անումը վրիցդ վեր կենայ”«:

Նաեւ գրում էր. «Ռըսին գլըխներդ դուք ղուրբան չտաք, նրա հետ սիրով, սրտով չմիանաք: Ու էսպէս թշուառ, տարաբախտ մնաք...*» Այս տողերը անյայտ էին մնալու «Վէրք Հայաստանի» վէպի ընթերցողների բազմաթիւ սերունդների: Այս տողերը գաղտնի էին պահուելու նաեւ հետագային, արդէն մեր ժամանակների մէջ, որպէսզի Աբովեան Խաչատուրի «օրհնանք»ով մշտնջենաւոր ստրկութեան մէջ պահեն հայ ժողովուրդին... Բայց Ուսուցչի կտակը ո՛չ թէ «օրհնանք»ն է, այլ նրա վէպի ձեռագրի մէջ պահպանուած այդ մի քանի տողերն են: Փարիզի հայ համայնքի իրականութիւնը իր այս ուղեւորութեան ընթացքին աւելի խորքից ճանաչելով, Միքայէլ Նալբանդեանը նկատեց, որ Եւրոպա ծայր առած ազատագրութեան շարժումները, յատկապէս Իտալիայի ազատագրութիւնն ու որպէս միասնական, ամբողջական տէրութիւն ձեւաւորելը ոգեւորում էին նաեւ հայերին: Եւ եթէ «անիծուած բերանները ասում էին, թէ մեռա՜ծ է Իտալիան, ապա ազատութեան զինուորները գոչում էին` յարեա՜ւ Իտալիա»: Հիմա կարելի էր վստահօրէն ասել, որ հայերի մէջ ամենուրէք երեւում է որոշ շարժում, նկատւում է որ «ազգը եւ ազգութիւնը ասես կամացկամաց դառնալու են հասարակաց խօսակցութեան նիւթ»: Փարիզի հայ համայնքի ազգային գիտակցութիւնն արթնացնելու գործի մէջ բացառիկ էր Ստեփան Ոսկանի եւ նրա «Արեւմուտք» պարբերականի դերը: Բայց քանի որ ազգային գիտակցութիւն արթնացնողը չէր կարող հէնց հայերի կողմից չենթարկուել հալածանքի, ապա Ստեփան Ոսկանի վիճակը բաւականին ծանր էր, եւ եթէ ինչ որ չափով մխիթարական բան կար նրա համար, ապա դա էլ Միքայէլ Նալբանդեանի ներկայութիւնն էր, նրա բազկակցութիւնը, վերջապէս, բարոյական աջակցութիւնը: «Մենք գիտենք ազատախօս հեղինակի վիճակը անկիրթ ազգի մէջ: Այսպիսի հեղինակը ոչ միայն պէտք է կուրծք մաշի, աչքի լոյսը թափի ազգին նոր գաղափարներ տալու համար, այլեւ պիտի կարողանայ կրել բոլոր սեւսեւ բամբասանքները... Ասիացին չի կարողանում հանդուրժել մերկ ճշմարտութիւնը... Այս պատճառով էլ տեսնում ենք զանազան խլրտումներ ու թշնամական յարձակումներ „Արեւմուտք“ի ջանքն ու աշխատանքը ունայնացնելու համար»: Բայց, միեւնոյն է, «Արեւմուտք»ն արդէն դատապարտուած էր: Քանի որ խմբագիրը չէր սահմանափակւում միայն փարիզահայ իրականութիւնը իր թերթի էջերին ներկայացնելով եւ Նալբանդեանից ոչ պակաս վճռականութեամբ բացայայտում էր Պոլսի անցուդարձը, ապա այս քաղաքի տների պատերին սկսեցին թռուցիկներ փակցնել Ստեփան Ոսկանի ու նրա «Արեւմուտք»ի դէմ: Թռուցիկները «Արեւմուտք»ը անուանում էին «դժոխային թերթ» եւ կոչ էին անում.

«„Արեւմուտք“ լրագիրը այրեցէ՛ք, մրկեցէ՛ք, փոշի դարձուցէ՛ք, որպէսզի ուրիշ մէկն ալ անոր ոճէն կամ յանդուգն խօսքերէն չխաբուի»: Ի՞նչ կարող էր անել Ստեփան Ոսկանը: Մի մարդ, որը ժողովրդին ուզում էր տանել ո՛չ թէ ինքնախաբէութեան, այլ ինքնաճանաչումի ճանապարհով, տանել ո՛չ թէ դէպի անհետացում, այլ դէպի ինքնահաստատում, պահել ո՛չ թէ ներկային կառչած, որ ամէն ժամ ու ամէն օր դառնում էր պարապ անցեալ, այլ օգնել քայլ անելու դէպի ապագայ... Ի՞նչ կարող էր անել, բացի իր արածի արժէքը գիտակցելը եւ այդ գիտակցութեամբ ապագայ սերունդների առաջ արժանապատուօրէն կանգնելը.

«Այրելը պատասխան չէ: Մեր լրագրի փոշին օր մը մեզ աւելի պատիւ պիտի ընէ, քան թէ մեր դոյզն եւ պակասաւոր աշխատասիրութիւնը:Թուրքերը գրատուն մ’այրեցին բաղնիք տաքցնելու համար:Թուրքի հպատակ պոլսեցի քանի մ’հայեր օրագիր կ’այրեն իրենց կատաղութիւնը մարելու համար»: Յիրաւի. ծանր է ճշմարտութեան ու արդարութեան համար կռուող մարտիկների, ըմբոստ ու խիզախ այդ մարդկանց վիճակը, քանզի նրանց դէմ „non armis sed vitiis carttur“ — «ոչ թէ զէնքով, այլ արատներով են կռւում», ինչպէս հին Հռոմ էին ասում: Նոր ծանօթներ, բարեկամներ, համախոհներ... Համագործակցութեան նոր հեռանկարներ... Ազգային յառաջադիմութեան նոր հորիզոններ... Բայց Միքայէլը դարձեալ շտապում էր Լոնդոն: Այո՛, ճամբորդութեան հէնց սկզբից Նալբանդեանի բուն նպատակը Լոնդոնն էր, մի քաղաք, որ դարձել էր ազգային ազատագրութեան պայքարին զինուորագրուած մարտիկների ուխտատեղին: Ականատեսը գրում է. «Ազատագրութեան գաղափարը ներթափանցել էր եւրոպական բոլոր ժողովուրդների մէջ: Հունգարիան դեռ չէր հանգըստացել այն բանից յետոյ, երբ հարկադրուած էր եղել զէնքը վար դնել ռուսական բանակի առաջ: Իտալիան նոյնպէս շարունակում էր իր գործը եւ գտնւում էր Գարիբալդիին եւ Կաւուրին* առաջ մղելու նախօրեակին: Չնայած Երկրորդ միապետութեան ամբողջ փայլին, Ֆրանսան վխտում էր դժգոհների խմբակներով եւ պատրաստ էր առաջին իսկ հնարաւոր առիթով գահընկեց անել Նապոլէոնին: Թուրքիայի եւ Աւստրիայի սլաւոն ցեղերը եթէ չէին յուզւում, ապա բաւականին բարձր ֆշշացնում էին, իսկ լեհերը միտք էլ չունէին հրաժարուել անկախութիւն ստանալու իրենց յոյսերից: Այսպիսին էր Եւրոպայի ամբողջ քաղաքական մթնոլորտը: Համընդհանուր ազատագրական շարժումը իրար էր կապել բոլոր ժողովուրդներին եւ ազգային գործը հեշտութեամբ փոխակերպւում էր միջազգայինի: Ասես վրայ էին հասել

ժողովուրդների եղբայրութեան ժամանակները»: Միքայէլ Նալբանդեանը դարձեալ շտապում էր Լոնդոն, որտեղ հաւաքուել էին ֆրանսացի, իտալացի, լեհ, ռուս, գերմանացի, հունգար վտարանդիները: Թէեւ նրանք ապրում էին նիւթական սուղ պայմանների մէջ, սակայն հաւատարմագրուած էին ազգային ազատագրութեան լուսաւոր գաղափարներին: Նրանց չէին յուսալքել անյաջողութիւնները... Եւ հայրենի եզերքից հեռու` նրանք շարունակում էին ապրել ու գործել, փայփայելով ընդհանուր ներդաշնակութիւն եւ ընդհանուր կարգեր հաստատելու յոյսեր... Իր հիւծուած ու հիւանդ մարմնի ամէն մի բջիջով Նալբանդեանը զգում էր այն լարուածութիւնը, որ տիրում էր Եւրոպայի մթնոլորտի մէջ: Մինչեւ հիմա նա նուիրուել էր հայերի մէջ ազգային արժանապատւութիւն արթնացնելու, ազգային ինքնագիտակցութեան լռուած անիւը տեղաշարժելու եւ ազգային լուսաւորութեան ջահը վառելու գործին: Իսկ հիմա պէտք է նրանց ներարկէր ազատասիրութեան ոգին, որպէսզի ետ չմնային պատմութեան ընթացքից, որպէսզի իրենց հեռաւոր նախնիների պէս անմիջականօրէն նպաստէին քաղաքակրթութեան յառաջադիմութեանը, որպէսզի իրենց ազատութիւնը գտնէին բոլոր գերեվարուած ժողովուրդների ազատութեան ու եղբայրութեան մէջ... Ե՞րբ, ո՞ր պահին նրա մէջ ծնուեց Ազատամարտիկը: Նժդեհութեան այս օրերի՞ն... Գուցէ աւելի՞ շուտ... Երբ առաջին անգամ մեկնեց Եւրոպա, որ դեռ ուշքի չէր եկել 1848 թւականի յեղափոխութեան ցընցումներից... Թերեւս աւելի՞ առաջ... Այն հեռաւոր օրերին, երբ Գրոբոստովի պանդոկի մէջ համալսարանականները ձեռքից ձեռք էին փոխանցում «Սովրեմեննիկ»ի ամսատետրակները, Լոնդոնի քարոզիչների ուղերձները, երբ արդէն տարածւել էր յեղափոխականութեան վարակը, եւ որից ապաքինուել կարող էին միայն ծնունդո՛վ ազատամարտիկները: Յիրաւի, եթէ լինում են ծնունդով ազատամարտիկներ, ապա, անկասկած, Միքայէլ Նալբանդեանը նրանցից մէկն էր: Բուժման պատրուակով երկարատեւ ճամբորդութիւնը, որ աւելի շուտ դեգերումների էր նման, անցնում էր անհանգիստ սպասումի մէջ: Տպաւորութիւնների, խանդավառութեան, ոգու վերելքների, նաեւ` անկումների դժուար պահերին ոչ մի վայրկեան նրան չէր լքում ներքին, ծածուկ, հոգեմաշ տագնապը: Արդեօք բարեկամները կարողացա՞ն փրկել «Հիւսիսափայլ»ը: Արդեօք ինքը կարո՞ղ է վերադառնալ հայրենի եզերք: Թէ՞ դատապարտուած է լինելու նժդեհական կեանքի: Այս տագնապները բնական էին ու հասկանալի: Ուղեւորութեան շուրջ երեք ամիսների ընթացքին նա հասունացել, դարձել էր ասես բոլորովին ուրիշ մէկը որ, սակայն, շարունակում էր մնալ նոյն Նալբանդեանը: Այս զարմանալի կերպա-

րանափոխու թեանը ամենայն հաւանականութեամբ նպաստել էր կարճատեւ բուժումը:

«Վերջապէս բարոյական ուժը յաղթահարեց ֆիզիքական թուլութեան, զօրացրեց իմ ջղերը եւ ահա ձեռքիս մատները կարողանում են գրիչը ամուր սեղմել: Դադարեց կարմրագոյն եւ ջերմ հեղանիւթի շատրուանը, որ այնպիսի յամառութեամբ դուրս էր զարկում թոքերից»: Միքայէլ Նալբանդեանի դիմաց ուրուագծուել էին գործունէութեան նոր հեռաստաններ, որտեղ նշմարւում էին ազգային անկախութեան ու ազատութեան իրական հնարաւորութիւնները: «Ես սկսեցի ազատ շունչ առնել»,— գրում էր Կոմսը: Բայց երեսնամեայ երիտասարդի համար այդ նոր գործունէութիւնը իր բնոյթով թւում էր անընդգրկելի ու անյաղթահարելի: Եւ այս յանգամանքը նոյնպէս ամէնից առաջ պայմանաւորւում էր նրա հասունացումով: Ետ նայելով կեանքի անցած ճանապարհին` նա թախիծով էր արդէն մտածում մրրիկի պէս անցած գնացած օրերի մասին: Արդեօք նա զգո՞ւմ էր, որ հաշուած տարիներ են մնացել իրեն:

«Ես ծերանում եմ,— գրում էր նա սեւաթոյր մազերի մէջ արծաթաթելեր նկատելով:— Կեանքս վատնեցի... Պարզամտութեամբ` աշխարհը ամէն իմ պէս կարծեցի»: Այո՛... Տղայական երբեմնի յախուռնութիւնը, անզսպութիւնը, մարդկանց գրգռելու գայթակղութիւնը կամացկամաց տեղի էին տալիս, նահանջում էին, որպէսզի ասպարէզը մնար ժողովըրդական ապագայ առաջնորդի էութեանը միայն: Զարմանալի զօրեղ կամքի տէր մարդ էր Միքայէլը: Ստեփանոս Նազարեանից որեւէ լուր առնելու սպասումի մէջ անցկացրած այդ սրտամաշ օրերին բազմաթիւ հոգսերով ու տագնապներով բեռնուած, հիւանդութեան պատճառած տառապանքները լռելեայն կրելով, նա ժամանակ ու արիութիւն էր գտնում նաեւ գրելու համար... Գրում էր մի նոր վէպ խաւարամիտ սնոտիապաշտների մասին, որի հերոսը Կոմս Էմմանուէլն էր, գրում էր բանաստեղծութիւններ, շարունակում էր նաեւ Կոմսի «Յիշատակարան»ը, որի հերթական գլուխներին սպասում էր «Հիւսիսափայլ»ի խմբագիրը: «Երկար ու անդադար ճանապարհորդութիւնը Երոպայով, ամսօրեայ ժամանակով հանքային ջրերի բուժավայրեր դեգերելը, տկարութեանս կատաղաբար զայրանալը եւ դրա պատճառով աննկարագրելի թուլութիւնը ինձ գրեթէ զրկել էին ձեռքս գրիչ առնելու կարողութիւնից: Միւս կողմից բիւր նորանոր տպաւորու-

թիւնները պատերազմ բանալով ուղեղիս մէջ, աշխատում էին իւրաքանչիւրը առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանիս մէջ: Բայց ես թողնում եմ նրանց, մինչեւ որ մի քիչ նստի ջերմութիւնը, որպէսզի կարողանամ դիտել սառը աչքով: Յատկապէս, որ այդ ամէնը գրեթէ կապ չունեն իմ նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՞նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական կերպարանքից, ի՜նչ օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեխ դէմքից, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող ու փիլիսոփայող պատկերից... Դրանց հետ միասին աչքիս առաջ են գալիս աւերակ Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, անդաստիարակ եւ նիւթապաշտութեան հոգով գործնականապէս մաշուած ազգի զաւակները, անխորհուրդ եւ տղայական փառասիրութեամբ հիւանդ, միակողմանի, ուսումնական անուանուած պարոնները, որ թիթեռնիկի պէս թռվռում են ճրագի շուրջը, երբ սա երեւում էր հայկական թանձր խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մէջ: Ամէն մի զուարճալի տեսարան, ամէն մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ ինձ պատճառում է տրտում մի մտածութիւն, որ սիրելի չէ հայերին, ըստ որում ծանր բան է անձնաքննութիւնը: Մտածութիւն, դարձեալ մտածութիւն... Անվե՛րջ մտածութիւն...» Եւ այս մտածումները երբէք այլեւս չէին լքելու Միքայէլ Նալբանդեանին: Նոյնիսկ այն բանից յետոյ, երբ Մոսկուայից լուր առաւ, թէ «Հիւսիսափայլ»ի գլխին կախուած վտանգը վերացել է, հետեւաբար, վերացել է հնարաւոր ձերբակալութեան հեռանկարը: Մի քանի ամիսների ընթացքին զարմանալիօրէն հասունացած, իմաստնացած եւ «անվերջ մտածումներ»ի տրուած Միքայէլ Նալբանդեանը շտապեց դէպի տուն: Նրան կարօտած բարեկամները աճապարանքով իրար հաղորդեցին նորալուրը:

Ստեփանոս Նազարեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1856 թ., Յուլիս 8. «Միքայէլ Նալբանդեանից ուրախալի տեղեկութիւն ստացայ երէկ: Նա այժմ Փարիզ է եւ շուտով կը վերադառնայ Ռուսաստան: Ըստ երեւոյթին, այսուհետեւ ոչ մի վտանգ չկայ: Միայն թէ Դուք պէտք է քաջալերուէք եւ գործը ժրաջանութեամբ կատարէք, ինչպէս խորհուրդ էր տալիս Նալբանդեանը»:

ՄԵԾ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Ազգ իմ` աչք իմ: Գրիգոր ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ* Կեանքի հոսանքը միայն մի ընթացք ունի — դէպի յառա՛ջ: Յառա՜ջ... այնտեղ միայն կարող ենք հանդիպել մեր ազգի կենսանորոգ եւ որոտընդոստ յարութեան: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Մարդու մասին դատելու համար պէտք է երկար եւ ուշադիր հետեւել նրան, խորհուրդ էր տալիս Միշել դը Մոնթէյնը: Այդ խորհրդին հետեւելով, փորձենք հասկանալ, թէ ի՛նչ տեղի ունեցաւ Միքայէլ Նալբանդեանի հետ արտասահմանից վերադառնալուց յետոյ: Մենք այդ պարտաւոր ենք անել առանց ընկրկելու ժամանակի առաջ, որ մեզ աւելի ու աւելի է հեռացնում հայ կեանքի մէջ ասուպի պէս յայտնուած ու արագօրէն այրուած, հալածւած, սակայն առաւել եւս սիրւած, մարդամօտ, բայց միայնակ, կոպերի տակ ազգային ազատութեան ու տէրութեան անկախութեան գալիք օրերը երազող եւ իր կեանքը բռնութեան ու խաւարամտութեան դէմ մարտնչելուն նուիրած այդ հիւանդ ու չարչարւած, բայց նաեւ յամառ մարդը: Մոսկւա վերադառնալով, սկզբնական շրջանին նա չգիտէր անելիքը: Աւելի ճիշտ` նա այլեւս անընդունակ էր իր գործը շաունակել այն կէտից, որտեղ ընդհատել էր: Միքայէլն իր դիմաց տեսնում էր մի նոր ասպարէզ, որ ինչքան անյայտ էր ու անծանօթ, նոյնքան շօշափելի էր եւ հրապուրիչ: «Մտածութիւն... Դարձեալ մտածութիւն... Անվե՛րջ մտածութիւն...»: Որքա՞ն կարող էր շարունակուել այս վիճակը, որ նրան դարձրել էր դիւրագրգիռ եւ հոգնաբեկ: Որքա՞ն կարող էր նա դիմանալ մակընթացութիւնից յետոյ սկսուած այս հոգեկան տառապալի տեղատուութեան: Ու դեռ որքա՞ն ժամանակ նա պէտք չէ կարողանար գտնել իր տեղը: Ընկերներն ու համախոհները կարօտով ու ջերմութեամբ դիմաւորեցին դեգերումներից վերադարձած Միքայէլին, որ իր տպաւորութիւնները նրանց հետ բաժանելու եւ մտորումներին հաղորդակից անելու փոխարէն, քմահաճ երեխայի պէս, յանկարծ որոշեց ամէնից խռովել: Առերեւոյթ պատճառը «Հիւսիսափայլ»ի նիւթական նեղութիւնն էր, որ ծանրացած էր ինչ որ չափով հրատարակչի, բայց հիմնականը` աշխատակցի վրայ: Եթէ ամսագրի հրատարակութիւնն սկսելիս նրանք յոյս ունէին, թէ գոնէ վեց հարիւր բաժանորդ կ’ունենան, ապա հիմա, երբ «Հիւսիսափայլ»ը շուտով բոլորելու էր իր գոյութեան երկրորդ տարին, արդէն պարզ էր, որ այդ յոյսը երբէք չի արդարանալու: Դեռեւս անցեալ տարի Նալբանդեանը գրել էր նախիջեւանեան համախոհներին. «Մենք երկու հոգով յանձն ենք առնում այս ահագին աշխատանքն ու ծանրութիւնը, բայց ուրիշները չեն կամենում 9 ռուբլի 50 կոպեկով թեթեւացնել մեր հոգսն ու փոքրինչ քաջալերել մեզ: Մի՞թէ մեղաւոր ենք, որ ազգասէր ենք:

Ամսագրի տարեկան ծախքը հազիւ կարողացանք ծածկել, բայց մենք էլ մարդ ենք, անմարմին չենք: Դիցուք թէ մէկ տարի մեր տաժանակիր աշխատանքը զոհեցինք ազգին, բայց ամէն տարի պարտաւոր չենք էշի նահատակ լինել»: Եթէ ոչ հեռու անցեալին Նալբանդեանը այսպէս մոլեգնում էր հայերի անտարբերութիւնից, ապա հիմա իր ամբողջ դժգոհութիւնն ուղղելու էր դէպի Ստեփանոս Նազարեանը: Բայց մի՞թէ Միքայէլը անտեղեակ էր, թէ աւագ ընկերը որպիսի՛ զրկանքներով է գլուխ բերում ամսագրի հրատարակութիւնը, մի՞թէ չգիտէր, թէ Լազարեան ճեմարանի մէջ որպիսի՛ ահաբեկչութեան է ենթարկւում Նազարեանը, արդեօք չէ՞ր տեսնում, թէ հակառակորդները ինչպէ՛ս են ուզում նիւթական պաշարումի մէջ առնել հրատարակիչին: Վերջապէս, չէ՞ որ Միքայէլին պէտք է ոգեւորէին ընթեցողների կարծիքները. «Քաղաքիս երիտասարդները սիրով կարդում են ձեր „Հիւսիսափայլ“ը. Որքա՜ն սիրեցին այն, զարմացան եւ վառուեցան ի սէր հայրենեայց... Տասնութ տետրակ ամսագիրդ քանիքանի՛ նոր մտքեր բերեց յանձնեց մեզ»: Այո՛, այս ամէնը յայտնի էր Նալբանդեանին: Նրան յայտնի էր նաեւ հէնց իր` Ստեփանոս Նազարեանի դժգոհութիւնն ու մտահոգութիւնը: Խմբագիր հրատարակիչը նոյնպէս գանգատւում էր նիւթական ծանր վիճակից, դժգոհում էր, որ համակիրները զօրաւիգ չեն ամսագրին. «Գործ եմ կատարում տասը մարդու փոխարէն, ուրիշ էլ ի՞նչ անեմ: Մի կտոր հաց, որ ունեմ ձեռքումս, չեմ կարող զաւակիս բերնից կտրել, որպէսզի հայ հարուստների համար ամսագիր հրատարակեմ. այսպիսի բանը ընդդէմ է թէ՛ մարդկային, եւ թէ՛ Աստւածային օրէնքին: Գիտեմ, այո՛, որ մեր հայերը դժուար թէ կամենային աւելի խելացի վարուել այժմ, քան եղել են անցեալին, որովհետեւ նրանք մտածել չեն սիրում: Բայց իրենց դանդաղկոտութիւնը մոռանալով, յետոյ կը պահանջեն, որ իրենց հեղինակը արագարագ հրաշքներ գործի: Ցաւում եմ, որ հարուստ մարդ չեմ եւ ստիպուած եմ սպասել, թէ երբ են տեղից շարժելու մեր թշուառ հայերը: Բայց եւ շատ էլ չեմ ուզում գանգատւել, որովհետեւ անօգուտ է»: Նիւթական ապահովութիւն, հաստատուն մի եկամուտ ունենալը Միքայէլի համար ոչ միայն կենսական խնդիր էր, այլեւ անկախութեան նախապայման: Քանի որ «մտածութիւնները, դարձել մտածութիւնները, անվե՛րջ մտածութիւնները» նրան բերել էին մի եզրակացութեան, թէ գործունէութեան նոր հեռանկարների համար ամենից առաջ անհրաժեշտ է ապահովութիւն եւ ինքնուրոյնութիւն:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Հոկտեմբեր 27. «Շա՞տ պէտք է էշի նահատակ լինեմ: Մի՞թէ խելագարութիւն չէ, որ գիշեր ու զօր աշխատեմ „Հիւսիսափայլ“ի վրայ, ոչ մի կոպէկ չստանամ եւ ապրուստի համար էլ ուրիշից պարտք առնեմ: Մինչեւ հիմա ես զոհողութիւն եմ արել, բայց տեսնում եմ, որ այսուհետեւ անկարելի է: Ափսո՛ս, որ ես հայերի մէջ երեւացի. մի այլ ազգի մէջ

երբէք անտէր ու անօգնական այսպիսի վիճակի մէջ չէի լինի: Սիրտս արիւնի ծով է, բայց այնքա՛ն զօրութիւն ունեմ, որ ոչ ոք չի կարող դէմքիս նայելով` որեւէ բան կռահել: Ուրախութիւնս այն է, որ առողջ եմ եւտկարութիւնս իսպառ փարատուել է»: Այնուհետեւ, զգուշացնելով, որ Նազարեանից յայտնած իր տրտունջների մասին ոչ ոքի ոչինչ չասի, քանի որ «նրա պատիւը մերն է,— գրում էր Միքայէլը,— թող թշնամիները չուրախանան», միեւնոյն ժամանակ նախիջեւանցի բարեկամին հպանցիկ ակնարկում էր, թէ իր մտահոգութիւնները կարող է յայտնել Կարապետ Հայրապետեանին: Ո՛չ միայն կարող է, այլեւ` լաւ կը լինի, որ յայտնի... Բայց միայն նրան եւ ուրիշ ոչ ոքի: Ուրեմն, ի՞նչ էր կատարւում Միքայէլի հետ: Ինչո՞ւ էին այսքան հակասական նրա տրտունջները, դժգոհութիւններն ու գանգատները: Որքան Նազարեանի, նոյնքան եւ ինքն իր վրայ պէտք է չարացած լինէր Միքայէլ Նալբանդեանը: Այդ չարութիւնը, ի վերջոյ, յուսահատութեան հետեւանք էր: Մի յուսահատութիւն, որ ծնում էր հայ հասարակութիւնը... Նաեւ Միքայէլի անհամբերութեան հետեւանքն էր այն, քանի որ նրան թւում էր, թէ «Հիւսիսափայլ»ի ընդամէնը տասնութ տետրակների օգնութեամբ կատարած քարոզչութիւնը արդէն իսկ բաւական էր, որպէսզի ընթերցողները սթափուէին, խելքի գային, դառնային ազգային յառաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան գործին նուիրուած ու խանդավառ մարդիկ: Բայց ի՞նչ էր նշանակում նրա ակնարկը, թէ իր սրտնեղութեան մասին բարեկամը կարող է «միայն Հայրապետեանին յայտնել, այն էլ ո՛չ բոլորովին»: Ընդ որում, Միքայէլը ինքը` իր վճիռը յայտնում էր մի կարճ տողով միայն. „Հիւսիսափայլ“ է ձեռք վեր առի»: Քանի որ, ինչպէս դեռ կը համոզուենք, իրականութեան մէջ նա բնաւ էլ «ձեռք վեր չառաւ “Հիւսիսափայլ”ից», եւ քանի որ Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխը Միքայէլի արտասահմանեան ուղեւորութեան ծախքը հոգալով, բաւական էր համարել այդ օգնութիւնը, ապա հասկանալի է, որ ակնարկներն ու հրապարակային յայտարարութիւնները ունէին մէկ նպատակ միայն. սթափեցնել բազկակիցներին, չթուլացնել զգօնութիւնը եւ հասկացնել, թէ ամէն վայրկեան կարող է դադարել իր համագործակցութիւնը նրանց հետ: Միքայէլը, անշո՛ւշտ, իրաւունք ունէր մտահոգուելու: Քաղաքագլխի ընտրութեանը յաղթանակ տանելով Յարութիւն Խալիբեանի դէմ, մի յաղթանակ, որն անհնարին էր առանց Նալբանդեանի գործունէութեան եւ հեղինակութեան, Կարապետ Հայրապետեանը մի տեսակ սառել կամ ետ էր քաշուել համախոհից: Եւ Միքայէլը հասկանում էր, որ իրեն սպառնում է միայնակ մնալու զարհուրելի հեռանկարը, եւ այն էլ մի ժամանակ, երբ բացուելու էր գործունէութեան բոլորովին նոր մի ասպարէզ: Հետեւաբար, ջանալով պահպանել, նոյնիսկ զարգացնել երբեմնի համագոր-

ծակցութիւնը բազկակիցների հետ, միաժամանակ նա ձգտում էր նիւթական ու բարոյական անկախութեան, քանի որ ազգային ապագայի իր նոր ծրագրերը հազիւ թէ խրախուսէին նրանցից շատերը: Նիւթական ու բարոյական անկախութիւն ունենալու միջոցը եւս նա որոշել էր.

«Մտածեցի, մտածեցի, ուրիշ ճար չգտայ: Ասացի` երթամ կանդիդատի3 քննութիւն տամ, գոնէ մի տեղ կը գտնեմ եւ կը կարողանամ գլուխս պահելով բժշկութիւնը շարունակել»: Յայտնելով նաեւ իր այս ծրագիրը, որ փաստօրէն հասարակական գործունէութիւնից հրաժարուելու եւ նախիջեւանեան համախոհներից հեռանալու սպառնալիք էր, նա փաստօրէն դիւանագիտական լեզուով ուզում էր նախազգուշացրած լինել, թէ առանց իրեն` Կարապետ Հայրապետեանն ու միւսները հէնց առաջիկայ ընտրութեանը կը կորցնեն իշխանութիւնը եւ, հետեւաբար, տնտեսական հզօրութեան նոր հնարաւորութիւնները: Նոր Նախիջեւանի նրա բազկակիցները լրջօրէն անհանգըստացան: Նրանք լաւ գիտէին, որ «միայն վերին աստիճանի նեղութիւնը կարող է բանալ տալ Նալբանդեանի բերանը»: Եւ մի քանի խստաշունչ նամակներ բաւական եղան, որպէսզի խուճապահար` նրանք դարձեալ խմբուէին Միքայէլի շուրջ: Ջղագրգիռ վիճակը ամէնից առաջ պայմանաւորուած էր Միքայէլի շտապողականութեամբ, որի հետեւանքով երեւոյթները նա ընկալում էր ձեւախախտուած, անբնական չափերով: Հակառակ պարագային, նա կարող էր աւելի զուսպ լինել աւագ ընկերոջ ու բարեկամի նկատմամբ, որին վերջերս շարունակ սպառնում էին հեռացնել Լազարեան ճեմարան ուսուցչի պարտականութիւններից: Իսկ այդ նշանակում էր պարզապէս նրան զրկել ապրուստից: Հէնց այս հանգամանքն էլ ստիպել էր Ստեփանոս Նազարեանին, որպէսզի մտմտայ մասնաւոր դպրոց բանալու մի ծրագիր: Ինչպէս Միքայէլը, այնպէս էլ Նազարեանը շատ լաւ էին գիտակցում «Հիւսիսափայլ»ի նշանակութիւնը հայ իրականութեան համար, գիտէին իրենց հրատարակած ամսագրի իրական արժէքը, որ բնաւ նուազ չէր, քան եւրոպական հրատարակութիւններինը: Եւ, ինչպէս Միքայէլին, նոյնպէս եւ Նազարեանին յուսահատեցնում էր «ազգի վիճակը». «Ե՛ս, այո՛, միայն ե՛ս գիտեմ, թէ ի՛նչ ասել է հրատարակել մի գրական հանդէս, որ նուիրուած էր այդպիսի ազգի դաստիարակութեան»: Եւ վաղ թէ ուշ Ստեփանոս Նազարեանը մտածելու էր, թէ արդեօք այսուհետեւ պէ՞տք է, որ ինքը ընդհանրապէս «գործ ունենայ ազգի հետ», այն էլ` երբ 3

Թեկնածու (ռուս.):

«ժողովուրդը գիր ու գրի զօրութիւնը չգիտէ»: Այնպէս որ նրանք, այդ վաղեմի, մէկը միւսի նկատմամբ խորին յարգանքով ու վստահութեամբ լցուած բարեկամները, որոնք նաեւ փոխադարձաբար սիրում եւ գնահատում էին իրար, երկուսն էլ նոյն վիճակի մէջ էին, երկուսն էլ իրաւացիօրէն յուսահատւած, երկուսն էլ` չգնահատուած, իզուր էին չարացել, իզուր էին ուրախացնելու հակառակորդին, թէ ահաւասիկ, իրենց միջեւ «ճեղք է բացուել»: Յատկապէս, որ երկուսն էլ ունէին մի գիտակցութիւն, թէ`

«Որքան ժամանակը մեր ձեռքին է, պարտաւոր ենք աշխատել, որպէսզի մեր կեանքը զուր եւ անօգուտ չլինի աշխարհիս վրայ, որպէսզի մենք մեր աչքը յաւիտեան փակելու րոպէին կարողանանք մի հայեացք ձգել կանաչ ու դալար վաստակաւոր օրերի վրայ, որպէսզի ապրած լինենք մեր կեանքը որպէս բարոյական մարդիկ, որպէս քրիստոնեաներ, որպէս ընկերներ, որպէս ազգի եւ մարդկութեան մարդասէր ու հայրենասէր հոգաբարձուներ»: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ

Ի դէպ, թերեւս հէնց այս գիտակցութիւնն էլ, որ հայոց հազարամեայ պատմութեան մէջ մարմնաւորում էր գտել հայրենանուէր մարդկանց գործունէութեան մէջ, կրում էր ազգապահպանումի խորհուրդը, երբ ազգայինը եւ ընդհանուր մարդկայինը հանդէս են գալիս որպէս անբաժանելի ամբողջութիւն եւ ներդաշնակութիւն: Այնպէս որ, «կանդիդատի քննութիւններ» յանձնելու նպատակով Պետերբուրգ մեկնած Նալբանդեանը շարունակելու էր աշխատակցել «Հիւսիսափայլ»ին, որից իբր «ձեռք էր վեր առնելու»: Ի դէպ, «Հիւսիսափայլ»ին նա աշխատակցելու էր նաեւ մի քանի տարի անց, երբ արդէն կեանքը եզրափակող շրջանն էր ապրելու Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ: Բայց հայկական շրջանակի մէջ արագօրէն տարածուել էր լուրն այն մասին, թէ համախոհները գժտուել են: Հակառակորդը ցանկալին որպէս իրողութիւն դիտելով, ամէն մի աննշան խօսք,

ամէն մի գործողութիւն, նոյնիսկ ամսագրի տպագրութեան հետ կապուած ամէն մի յապաղում կամենում էր տեսնել որպէս Նազարեանի եւ Նալբանդեանի համագործակցութեան վախճան... Ի հարկէ, նման ենթադրութեան համար ծանրակշիռ փաստարկ կարող էր լինել նաեւ այն հանգամանքը, որ Միքայէլը ատենախօսութիւն գրելու եւ թեկնածուական քննութիւններ յանձնելու պատրուակով շուրջ կէս տարի ապրում էր Պետերբուրգ: Եւ ոգեւորուած հակառակորդները նորալուր էին յայտնում իրար.

«„Հիւսիսափայլ“ը դեռեւս լոյս չի տեսել եւ լոյս տեսնելու հեռանկար էլ չունի»: «Կոմս Էմմանւելը այսուհետեւ, չգիտեմ ինչ պատճառով, չի կամենում գործակից լինել հրատարակիչին»: Բայց, թէկուզ եւ փոքրինչ ուշացումով, «Հիւսիսափայլ»ի հերթական ամսատետրակը լոյս աշխարհ էր գալիս: Ամսագրի էջերին շարունակւում էր տպագրւել Կոմս Էմմանուէլի «Յիշատակարան»ը` է՛լ աւելի բացայայտելով հայ իրականութեան արատները, է՛լ աւելի կծու եւ սպանիչ փաստերով «խառնելով թշնամիների մաղձը»: Իսկ «անիրաւութեան ցենզոր Բերոյեանը» շարունակում էր իր գրաքննչական աշխատանքը, խուսափելով անդրադառնալ «գրողների նուիրական մտքերին, որոնք կռահելու փորձ անելիս` կարող էր նաեւ սխալւել»: «Ծուխն առանց կրակի չի լինում»,— ասում է Իմաստուն Հայը: Յիրաւի՛... Հակառակորդը առնում էր ծխի հոտը եւ կրակի մասին արած նրանց դատողութիւնները պարզապէս չէին համապատասխանում իրական փաստերին: Բայց կրակը կա՛ր: Մսեր Մսերեանի որդին` Զարմայրը, «Մեղու Հայաստան»ի լրագրի մէջ տպած իր յօդուածի աւարտին ճշմարիտ մի կռահում էր արել. «Գուցէ ա՛յլ պատճառ ունի»: Այո՛, ի հարկէ... Ստեփանոս Նազարեանի եւ Միքայէլ Նալբանդեանի գործնական ու գաղափարական յարաբերութիւնների մէջ կատարուել էին որոշ ճշտումներ: Եւ այդ ճշտումները իսկապէս որ ա՛յլ պատճառ ունէին: Հիմնական պատճառը, անշուշտ, հերթական ու խոշոր բեկումն էր, որ տեղի էր ունեցել Միքայէլ Նալբանդեանի մէջ: Բեկում, որի մասին հակառակորդը այնպէս էլ ոչինչ չէր իմանալու: Չէին իմանալու նաեւ բարեկամներից շատերը... Պատանեկան տարիներից ի վեր, երբ տասըտասնհինգ տարեկան մի մանչուկ` Միքայէլը, իր ուսուցիչ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի հետ մէկտեղ, որպէս նրա հաւատարիմ համախոհը, մասնակցում էր նախիջեւանեան հասարակական անցուդարձին, մինչեւ երեսնամեայ տարիքը, երբ արդէն ինքն էր դարձել ընդ-

հանուր պայքարի գաղափարական առաջնորդ եւ ուսուցիչ, այսինքն` շուրջ մէկուկէս տասնամեակի ընթացքին նա ապրել էր ներքին հասունացման եւ առնականացման այնպիսի փուլեր, որպիսիք, թերեւս, կարող են յատկանշական լինել իրար յաջորդող մի քանի սերունդների, հետեւաբար, նաեւ` պատմական խոշոր ժամանակաշրջանների համար: Ահա թէ ինչո՛ւ մեզ պէտք է շարունակ այնպէս թւար, թէ Միքայէլը անհամբեր է, շարունակ շտապում է, եւ այդ իսկ պատճառով ժամանակից շուտ է հասունացնում դէպքերը, որոնք այնուհետեւ ամենից առաջ պայթելու էին ի՛ր իսկ գլխին: Շարունակական այս շտապողականութեան մէջ Նալբանդեանը ապրել էր թէ՛ կատարած գործի արդիւնքը տեսնելու բերկրանքը եւ թէ՛ ձախողուելու հիասթափութիւնը: Նա կարճ ժամանակամիջոցի կարողացել էր նուիրուել ազգի խոցերը ապաքինելու գործին եւ չէր կորցրել արիութիւնը, երբ հերթական պալարը հեռացնելու փորձ անելիս թարախախառն արիւնը շատրուանել էր դէմքին: Նա իր աւանդն էր ունեցել ազգային լուսաւորութեան գործին եւ ժողովրդի մէջ արթնացրել էր ազգային ինքնագիտակցութեան եւ ինքնաճանաչումի սաղմերը: Նա ցանել էր ազատութեան գաղափարի սերմեր եւ հիմա էլ շտապում էր, շատ էր շտապում հունձք անել... Ուրեմն, նրան չէ՞ր բաւարարում «Հիւսիսափայլ»ի ամսատետրակներից տարուող պայքարը: Այո՛, ի հարկէ... Այլեւս չէր բաւարարում: Հոգեբանօրէ՛ն չէր բաւարարում եւ չէր գոհացնում... Եւ այն, ինչը երկուերեք տարի առաջ անիրագործելի երազ էր, այսօր արդէն չափազանց համեստ ու սովորական մի բան էր թւում: Այդ համեստ ու սովորական բանը մամուլն էր... Նոյն «Հիւսիսափայլ»ը որ վիթխարի նշանակութիւն ունեցաւ հայ հասարակական կեանքի, ազատագրական պայքարի եւ ազգային իրականութեան յառաջադիմութեան համար ոչ միայն իր գոյութեան մի քանի տարիներին, այլեւ հետագային, տասնամեակներ յետոյ... Չէ՛, գրչի ու խօսքի պայքարը արդէն չէր գոհացնում Միքայէլ Նալբանդեանին: Ազատ խօսքից յետոյ անհրաժեշտ էր կատարել յաջորդ քայլը, անհրաժեշտ էր անցնել ազատագրութեան գործողութեան: Մի բան, որ այնքան էլ չէր հրապուրում Ստեփանոս Նազարեանին: Շուտով յիսուն տարին բոլորող Նազարեանը վտանգաւոր էր համարում կրտսեր գործընկերոջ` ազգային ազատամարտերը կազմակերպելու ծրագիրը, որ՝ ինչքանով յայտնի էր նրան, շաղախուած էր յեղափոխական գաղափարներով: Նա գոհ էր այն ամէնից, ինչ ձեռք էր բերուել տարիների սպասումից եւ զրկանքներ կրելուց յետոյ: Անհրաժեշտ էր միայն անտարբեր վիճակից դուրս բերել հայ մեծահարուստին, համոզել նրան, որ «Հիւսիսափայլ»ը, յիրաւի, անհրաժեշտ ու օգտակար պարբերական է: Անհրաժեշտ էր նրա օգնութեամբ աւելի ընդարձակել ամսագիրը տարածելու շրջանակները եւ նուիրուել, մինչեւ

վերջ նուիրուել ազգի լուսաւորութեան ու բարոյական դաստիարակութեան գործին: Յետոյ ի՞նչ, որ Միքայէլը արագօրէն իւրացնելով ազգային առաջադիմութեան յաջորդական ու օրինաչափ փուլերը, յանգել էր ազգային ազատագրութեան պայքար սկսելու գաղափարին: Բայց չէ՞ որ ժողովուրդն ինքը դեռեւս կարգին չի էլ հասկացել կրթութեան ու դաստիարակութեան նշանակութիւնը, չէ՞ որ դեռեւս շարունակւում են կատաղի հակամարտութիւնները ամէն անգամ որեւէ մի նոր դպրոց, կրթական ու լուսաւորութեան օջախ հիմնելու փորձ անելիս, չէ՞ որ ժողովուրդը դեռեւս ոչ միայն հեռու է միաբանուած լինելուց, այլեւ նոյնիսկ լեզո՛ւ չունի, չունի միաբանող, կատարեալ եւ ընդհանուր այն լեզուն, որն օգնէր նաեւ արտայայտելու համազգային գաղափարներ: Բայց մի՞թէ հնարաւոր էր Միքայէլին ետ պահել մի քայլից, որ արդէն կշռադատել, վճռել ու ծրագրել էր: Թէեւ ինչ որ շատ կարեւոր հարցեր դեռեւս մնում էին բաց: Ասենք, որքանո՞վ էր շահեկան, որպէսզի հայերը մասնակցեն ռուսական յեղափոխութեանը, որ «ոչինչ չունէր տալու ժողովրդին»: Կամ որքանո՞վ էր հայ ազգային ազատագրութիւնը ներդաշնակուելու եւրոպական շարժումներին, եւ արդեօք անհրաժե՞շտ էր նման մի ներդաշնակութիւն: Կամ կը յաջողուէ՞ր արդեօք համագործակցութեան եզրեր գտնել «գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց» հետ, որոնց համար հայ ժողովուրդի ճակատագիրը դիտւում էր «ընդհանուր մարդկութեան» ճակատագրի մէջ եւ միայն այդքան... Այնուհետեւ. մինչեւ հիմա նրա համախոհներից Կարապետ Հայրապետեանն էր հասել իր այն հանգրուանին, ուր ձգտում էր` քաղաքագլխի պաշտօնի, իշխանութեան: Հասել էր Նալբանդեանի օգնութեամբ եւ կարծես ձեռնպահ էր հետագայ ընթացքին մասնակցելուց, քանի որ ազգային տէրութիւն ունենալու հեռանկարը իրական չէր թւում, թէեւ հէնց ինքն էլ կարող էր լինել տէրութեան կառոյցի անկիւնաքարը դնողներից մէկը: Նաեւ Ստեփանոս Նազարեանն էր «Հիւսիսափայլ»ի հետ դադար առնելու կէս ճանապարհին, քանի որ նրան վաղաժամ էր թւում ազատագրութեան պայքարը: Եւ Միքայէլ Նալբանդեանը հայ իրականութեան մէջ առայժմ բոլորովին միայնակ, շարունակելու էր խելահեղ ընթացքը դէպի յառաջ, դէպի Եւրոպայի եւ Ռուսաստանի մէջ տենդօրէն կազմակերպուող շարժումները, որոնց յաջողութեան պարագային հայ ժողովուրդը եւս կ’ազատագրուէր, եթէ միայն պատրաստ լինէր այդ վճռական քայլին: Ուստի նա համոզուած էր որ իր առաջիկայ անելիքները պէտք է լինեն դուրսը: Հետեւաբար, նա դարձեալ շտապում էր, շտապում էր ետ` դէպի արտասահման: Պետերբուրգ ապրելու մի քանի ամիսներին Միքայէլը քննութիւններ էր յանձնում, շարունակում էր աշխատակցել «Հիւսիսափայլ»ին եւ արտասահման մեկնելու հող էր նախապատրաստում: Այս վերջին հարցը այնքան էր յուզում նրան, որ մշակել էր երկու տարբերակ: Երկուսն էլ խելացիօրէն մտածուած, երկուսն էլ առերեւոյթ որեւէ կասկած

չյարուցող: Նախ լուրեր տարածեց, թէ ընդհանրապէս մտադիր է շարունակել ուսումը եւ այն էլ անպայմա՛ն արտասահմանի որեւէ համալսարանի մէջ: Ուստի յորդորում էր նախիջեւանեան համախոհներին, որպէսզի նրանք այս անգամ էլ յանձնառու լինեն նիւթականը հոգալու համար: Բարեկամները կասկածում էին, թէ Միքայէլը հետեւողական կը լինի ուսումը շարունակելու մէջ: Նրանք յիշում էին ոչ հեռաւոր այն ժամանակները, երբ Մոսկւայի համալսարանի մէջ Միքայէլն ուզում էր բժշկութիւն ուսանել: Իսկ ի՞նչ եղաւ արդիւնքը: Այն, որ խելքը տւեց «Հիւսիսափայլ»ին: Եւ մոռացաւ ուսման մասին: Հիմա էլ ուզում է բժշկի մասնագիտութիւն ստանալ Փարիզի մէջ: Բարի՛... Բայց ինչո՞ւ է Պետերբուրգի համալսարանի մէջ քննութիւններ յանձնում բանասիրութեան թեկնածուի կոչում ստանալու համար: Նալբանդեանը արդարանում եւ փորձում էր բացատրել. «Բժշկութիւնը ինձ համար ոչ միայն ատելի չէ, այլեւ աւելի սիրելի բան չունեմ: Բայց շարունակելու հնար չկայ: Ի՞նչ անեմ, գլուխս ո՛ր քարին տամ... Նախ մտածի՛ր, յետոյ դատապարտիր»: Այնուհետեւ ընկերոջը համբերութեամբ բացատրում էր, որ բանասիրական թեկնածուի կոչում ունենալը վնաս չի տայ: Ընդհակառակը, օգուտները շատ են: Բայց որո՞նք են այդ օգուտները... Այդ մասին ոչինչ չէր գրում, խոստանում էր բացատրել, երբ անձամբ կը հանդիպէին` հաստատ համոզուած լինելով որ նման մի հանդիպում տեղի կ’ունենայ բաւականին ուշ... Ճիշտն ասած, Միքայէլը իզուր էր սրտնեղում բարեկամներից: Նրանք, թերեւս, մի փոքր սառել էին, բայց ո՛չ թէ Միքայէլից, այլ պայքարելուց: Աւելի ճիշտ, պայքարի այն ոլորտներից, ուր նրանց ուզում էր իր հետ տանել Նալբանդեանը: Մի բան, սակայն, անկասկած էր, որ Միքայէլին նրանք սիրում էին: Ընդհանրապէս, հազուադէպ է պատահում, որ մարդն այդքան իրարամերժ զգացումների առիթ տայ շրջապատին: Որքան անողօք ու վճռական էին նրա հակառակորդները իրենց ատելութեան մէջ, նոյնքան կարեկից ու անվերապահ էին բարեկամները իրենց սիրոյ մէջ: Թերեւս չի եղել մի այնպիսի բացառութիւն, որ ճանաչելով կամ շփուելով Նալբանդեանին, որեւէ ոք նրա նկատմամբ ունենար պարզապէս չէզոք վերաբերմունք: Ո՛չ... Նրան կա՛մ պէտք է ատէին, կա՛մ պէտք է սիրէին: ...Հանգամանօրէն պարզաբանելով Միքայէլի ծրագրերը, նախիջեւանցի բարեկամներից մէկը պատրաստակամութիւն յայտնեց օգնել նրան` ուսումը Փարիզ շարունակելու համար: Իսկ Միքայէլը, որ ուրիշ ժամանակ կարող էր ընդվզել մանրամասն հարցուփորձի պարագային, այս անգամ զարմանալիօրէն խոնարհ էր ու հնազանդ, եւ չէր զլանում նոյնիսկ մանրամասնօրէն ներկայացնել բանի էութիւնը: Ճիշտ նոյն կերպ նա կը վարուի նաեւ մի քանի տարի անց`

Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ Ծերակուտային քննիչ յանձնաժողովի հարցերին պատասխանելիս: Կը ներկայանայ որպէս ոչ միայն խոնարհ ու հնազանդ, այլեւ աշխարհից անտեղեակ, միամիտ մի արարած:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Նոյեմբեր 18. «Եթէ դուք այնքան բարի էք, որ կամենում էք ինձ օգնել եւ իմ այս խաւար դրութիւնից դէպի լոյս քաշել, շատ ու անչափ շնորհակալ կը լինեմ, եթէ այդ բարերարութիւնը անէք, որպէսզի կարողանամ երկու տարի մնալ Փարիզ եւ այնտեղ էլ բժշկագէտի քննութիւն տալ: Քանի որ այսքան դժուարութեամբ ու նեղութեամբ է գործս գլուխ գալիս, ապա գոնէ մխիթարութիւնը այն կը լինի, որ ուսումս Փարիզի Ակադեմիա կ’աւարտեմ: Հաւատացնում եմ, որ ինձ համար շատ օգտակար կը լինի Փարիզ սովորելը, քանզի այնուհետեւ ճանապարհս ոչ թէ ասֆալտէ, այլ երկաթէ կը դառնայ: Ես այնտեղ ամէն ինչի վերահաս եմ եղել, ճարել եմ թէ՛ հայ եւ թէ՛ ֆրանսացի բարե կամներ, աչքի եմ անցկացրել հիւանդանոցներն ու Ակադեմիան: Հարկ չկայ ասել, որ Ֆրանսա ես կ’ուսանեմ որպէս ֆրանսացի, եւ փայլուն յաջողութիւն կ’ունենամ: Ահա՛ եղբայր, իմ միակ խնդիրն ու ցանկութիւնը. Փարիզ կարող եմ ապրել 800 ռուբլով: Եթէ Դուք այնքան բարի էք գտնւել, որ յանձն էք առել ինձ համար զոհել 600, տարակոյս չունեմ, որ կը կարողանաք զոհել 800... Ես էլ, թէ մարդ եմ, կը գնահատեմ Ձեր ազնուութիւնը»: Այսքան մանրամասն ու հեզ հաշուետուութիւնից յետոյ բարեկամը, անշուշտ, կը համաձայնէր զոհել եւս 200 ռուբլի, միայն թէ Միքայէլը շարունակէր ուսումը, մասնագիտութիւն ունենար եւ երիտասարդական արդէն անցնող տարիներին յանձնելով բոլոր «խենթութիւններ»ը, մի կարգին գործ սկսէր հայրենի քաղաքի մէջ, որտեղ յատկապէս պարզ ժողովրդի մէջ վայելում էր խորին յարգանք ու սէր: Արտասահման մեկնելու երկրորդ տարբերակը հնդկահայերի թողած ժառանգութիւնը Նոր Նախիջեւան տեղափոխելու յանձնառութիւնն էր: Եթէ ընդամէնը մէկ տարի առաջ այս խնդիրը մէջտեղ հանելիս Նալբանդեանի շահագրգռուածութիւնը «Հիւսիսափայլ»ի անկախ ու անխափան հրատարակութիւնն էր եւ դպրոցների շինարարութիւնը, ապա հիմա, դրանցից զատ եւ ամէնից առաջ` ժառանգութիւնը բերելու պատրուակով արտասահման մեկնելն էր եւ... Եւ, անշուշտ, առաջիկայ ծրագրերն իրականացնելու դրամ ունենալը: Եթէ նախիջեւանեան հասարակութիւնն էլ հէնց նրան լիազօրէր կատարելու այդ գործը, ապա, ինչպէս որ կարգն էր, բերուած գումարի որոշ տոկոսն էլ Միքայէլին կը հասնէր որպէս վարձատրութիւն: Ինչ խօսք, այս երկրորդ տարբերակը շատ աւելի գերադասելի էր: Եւ Նալբանդեանը լուր ուղարկելով քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանին, յայտնել էր իր պատրաստակամութիւնը նման մի պարտականութիւն ստանձնելու մասին...

Բայց նախիջեւանցիները այս խնդրի մէջ առայժմ կենդանութեան նշաններ ցոյց չէին տալիս: Ուստի Միքայէլ Նալբանդեանը, որպէս բարեխիղճ ու պարտաճանաչ ուսանող, քննութիւններ էր յանձնում Պետերբուրգի համալսարանի մէջ եւ գրում էր թեկնածուական ատենախօսութիւն «Հայոց լեզուի ուսումնասիրութիւնը Եւրոպայի մէջ եւ հայ գրականութեան գիտական նշանակութիւնը» նիւթի շուրջ: Այս անգամ որեւէ անակնկալ չխափանեց Միքայէլի ծրագիրը: Ժամանակին յանձնեց քննութիւնները, ժամանակին ներկայացրեց թեկնածուական ատենախօսութիւնը, եւ կարելի էր, իսկապէս, այնպիսի մի տպաւորութիւն ստանալ, թէ նա դարձել է բարեխիղճ ու ջանասէր մի ուսանող: Բայց ուսումը շարունակելու խնդրի մէջ այսքան օրինակելիութիւնը արդէն իսկ կասկածելի կարող է թւալ գոնէ մեզ, որ լաւ ենք ճանաչում Միքայէլին, եւ գիտենք, թէ, յամէնայն դէպս, կարեւորութիւնը ամէնից քիչ նա տուել է համալսարանական ուսումնառութեան: Միքայէլի պետերբուրգեան ծանօթների ու ընկերների շրջանակը բաւականին լայն էր ու խայտաբղէտ: Նրա մտերիմներից էր գեներալ Սիմոն Սուլթանշահը, որի տունը դարձել էր հայրենակիցների հաւաքատեղի: Այստեղ կարելի էր հանդիպել Արեւելագիտութեան ապագայ մագիստրոս, իսկ աւելի ուշ Յովհաննէս Դելիանովի` Ժողովրդական լուսաւորութեան նախարարի պաշտօնավարութեան շրջանին լուսաւորութեան բաժանմունքի փոխնախագահ Կարապետ Եզեանին*, նախիջեւանցի բանաստեղծ ու երաժշտագէտ Յովհաննէս Սահրատեանին, որ այնուհետեւ Միքայէլի խնդրանօք թարգմանելու էր «Տրուբադուր»ը: Գեներալի տանը ընդհանրապէս յաճախ էին լինում Մոսկւայի համալսարանի բշկագի տութեան ուսանողներ Անանիա Սուլթանշահը եւ Յովհաննէս Բերբերեանը: Պետերբուրգեան բարեկամներից էին Գրիգոր ու Միքայէլ Տէր Գրիգորեան եղբայրները, որոնցից երկրորդը տարիներ անց դառնալու էր Նալբանդեանի առաջին կենսագիրը: Իսկ Ռուսաստանի ռազմական արդիւնաբերութեան խոշոր գործիչներից Մկրտիչ Սանասարեանը իր մտերմութիւնը շարունակում էր նոյնիսկ այն օրերին, երբ Միքայէլը արդէն գտնւում էր Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ: Բայց Պետերբուրգ Նալբանդեանը ապրում էր երկու կեանքով եւ նրա երկրորդ կեանքի մասին անտեղեակ էին ոչ միայն ընկերական շրջանակի մէջ, այլեւ ընդհանրապէս ոչինչ չգիտէր նոյնիսկ Ղազարոս Ղաֆաֆեանը, որին Միքայելը ճանաչում էր դեռեւս մանկութեան տարիներից եւ, որ այժմ Կարապետ Հայրապետեանի առեւտրական գործերի յանձնակատարն էր Հիւսիսային մայրաքաղաքի մէջ: Կ’անցնի ընդամէնը երկու տարի եւ Ղազարոսը կը դառնայ Նալբանդեանի վստահելի օգնականը, ինքն էլ սակայն, գուցէ անտեղեակ, թէ անուղղակիօրէն մասնակցում է ազգային ազատագրութեան` Նալբանդեանի ձեռնարկած գաղտնի

գործունէու թեանը: Իսկ այժմ Ղաֆաֆեանի տունը, որ շատ մօտ էր համալսարանին, հայ ուսանողութեան հաւաքատեղին էր յատկապէս այն մի քանի ամիսներին, երբ Նալբանդեանը գտնւում էր Պետերբուրգ: Ուսանողները Ղազարոսի տուն էին գալիս անողոք ու մարտական Կոմսին հանդիպելու, լսելու Նալբանդեանի պատմածները Իտալիայի, Լեհաստանի, Ֆրանսայի, Հունգարիայի ազատագրական շարժումների, մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքի գաղափարների մասին, որոնք աւելի ու աւելի էին տիրում Եւրոպայի երիտասարդութեան մտքին ու հոգուն: Ու թերեւս միայն ուսանողների հետ սրտաբաց զրոյցների ընթացքին էր որ Միքայէլը թէկուզ եւ ակնարկներով ու հպանցիկ, այնուհանդերձ, բաժանում էր մտորումները ազգային առաջընթացի նոր ու օրինաչափ փուլերի մասին: Ազգային ապագայի իր ծրագրերի համար Միքայէլը ուրիշ ճշմարիտ հենարան չունէր: Ուստի անհրաժեշտ էր օգնականներ պատրաստել յատկապէս երիտասարդական շրջանակից, օգնականներ, որոնք կարողանային աշխատել ազատագրութեան պայքարի իսկական մարտիկների հետ: Բայց ովքե՞ր էին նրանք, այդ մարտիկները: «Հասարակ ժողովուրդը»,— ասում էր նա: Ազգը որքան էլ հարուստ լինի երեւելի մարդկանցով, միեւնոյն է, ազգութեան մեքենան շարժւում է հասարակ ժողովուրդի, հասարակ մարդկանց շնորհիւ: Նրանք են այդ մեքենայի առանցքը, լծակը, իրանը... Ազգի մէջ յայտնուած ունեւորների ու ջոջերի բարեկեցութիւնը չի կարող համարւել ազգային երջանկութիւն, եթէ դրան մասնակից չէ հասարակութիւնը: Իսկ հասարակութեան երջանկութիւնը պէտք է երեւայ ընտանեկան ու տնտեսական ապահովութեան մէջ, նրա խղճի ու մտքի ազատութեան մէջ: Իսկ առանձին մարդիկ, երբ ժողովուրդը խարխափում է խեղճութեան ու թշուառութեան մէջ, յաճախ ոչ միայն չեն կորցրել իրենց բարեկեցութիւնը, այլեւ, ընդհակառակը, աւելի են շահել, աւելի շռայլ կեանքով են ապրել ու աւելի են ամրապնդել իրենց իշխանութիւնը... Եւ, ուրեմն, բնական է, որ հասարակական բարեփոխութիւնները պէտք է սկիզբ առնեն վարից` հիմքից: Եւ այդ հիմքը հասարակ ժողովուրդն է՝ հասարակութիւնը: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ է համընդհանուր լուսաւորութիւն, որպէսզի ազգը գիտակցութիւն ստանայ: Խօսքը, անշուշտ, գիտելիքների քանակութեան մասին չէ, որովհետեւ այդ պարագային մարդը կը նմանւի գրքերով լեցուն պահարանի: Իսկ ի՞նչ օգուտ պահարանի մէջ ամփոփուած այդ հրաշալի գրականութիւնից: Կարելի՞ է պահարանը լուսաւորեալ համարել լոկ այն պատճառով, որ իմաստուն գրքեր է պարունակում... Ուստի, նախ եւ առաջ անհրաժեշտ է գիտելիքները ի նպաստ ժողովուրդի օգտագործելու կարողութիւնն ունենալ: Լինել իմաստուն եւ ժողովրդի մէջ սերմանել ազգային գիտակցութիւն... Յայտնի ճանապարհ կա՞յ արդեօք, եւ ո՞րն է այդ ճանապարհը:

Այդ ճանապարհը ազգային միասնականութեան եւ ոչ միայն ծննդավայրի, այլեւ ազգային տէրութեան նկատմամբ ունեցած նուիրումն է: Մի ճանապարհ, որի վրայ երկու ոտքով ամուր կանգնելու համար առաջին խնդիրը պէտք է լինի «մայրենի լեզուն կենդանացնելը` ազգի զաւակների սրտի, հոգու մէջ եւ շուրթերի վրայ»: Հայաստանի բոլոր գիւղերի ու քաղաքների մէջ պէտք է հաստատել դպրոցներ, որտեղ հայ մանուկները ուսանեն մայրենի լեզուն: Անշուշտ, միայն մայրենի լեզուն ուսանելով չէ, որ կարելի է հասնել ազգի լուսաւորութեան եւ ազգային ինքնագիտակցութեան: Բայց մայրենի լեզուն ազգային ինքնագիտակցութեան առաջին աստիճանն է, որի վրայ կանգնելով միայն հնարաւոր կը լինի ոտք դնել յաջորդների վրայ: Այս ամէնը նշանակո՞ւմ է արդեօք, որ հայերը արդէն կորած են, քանզի մայրենի լեզուի փոխարէն խօսում են ռուսերէն, մոլդաւերէն, թուրքերէն, թաթարերէն... Նրանք դեռ կորած չեն: Բայց գտնւում են մի այնպիսի ճանապարհի վրայ, որի վերջը անխուսափելի կորուստն է: Իսկ կորչել մի այնպիսի ժամանակ, երբ աշխարհի մէջ ծայր են առել ազգային ազատագրական շարժումներն ու ժողովուրդների պայքարը անկախութեան համար, առնուազն գիտակցուած ինք նասպանութիւն է: Պէտք չէ՛ յոռետես լինել ու անվստահ, պէտք չէ՛ ենթարկուել այն ներշնչումին, թէ բռնատիրութիւնները եւ գաղուատիրութիւնները յաւիտենական են եւ նրանց գահաթոռները` աներեր: Մարդկութիւնը մի խմորուած վիճակի մէջ է գտնւում հիմա: Հասարակութեան մէջ սկսուել են աշխոյժ գործունէութիւն եւ մեծ շարժումներ: Այն ժողովուրդը, որ չի կարողանայ ինքնուրոյնաբար շարժուել ու գործել` կուլ կը գնայ մի ուրիշ աւելի գործունեայ ու խելացի ժողովրդի: «Մենք ասացինք, իսկ ով ականջ ունի` թող լսի»,— խօսքն այսպէս էր աւարտում Միքայէլը: ...Երեսնամեայ Միքայէլ Նալբանդեանը, որի կեանքի տարիներն արդէն սկսել էր հաշուել ճակատագիրը եւ որը գործելու երկու տարուայ ժամանակամիջոց ունէր միայն, ազգային ազատութեան ու անկախութեան իր ծրագրերը իրականացնելու համար տեսնում էր մէկ ճանապարհ միայն: Ինքնուրոյն շարժւելու, ինքնուրոյն գործելու ճանապարհը: Առաջին հայ քաղաքացին եւ հայ իրականութեան մէջ առայժմ Միակ Ազատամարտիկը այսուհետեւ ձգտելու էր ինքնուրոյն գործողութիւնները ներդաշնակել համաեւրոպական ազատագրութեան եւ համառուսական յեղափոխութեան ծրագրերին: Պետերբուրգ ապրած այս ամիսներին Միքայէլ Նալբանդեանը զբաղուած էր նաեւ ոչ աւելի, ոչ պակաս` աստուածաբանական խնդիրներով: Եւ առիթը Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի «Միջակ վարդապետարան հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» աշխատութիւնն էր, որ տարիուկէս առաջ լոյս էր տեսել Փարիզի մէջ եւ նախատեսւած էր արեւմտահայ դպրոցների համար: Այդ «Վարդապետարան»ի դէմ ընդվզեցին թէ՛ եկեղեցական եւ թէ՛ աշխարհական գործիչները: Կրքերը հանգստացնելու նպատակով Ներքին գործոց նա-

խարարը ըստիպուած եղաւ արգելել այդ դասագիրքը: Միքայէլը որոշեց առիթն օգտագործել եւ «Վարդապետարան»ի առիթով նամակներ գրեց Մատթէոս Առաջին կաթողիկոսին*:

«Լուսաւորութեան ծառայելը ազգի աշխարհական անդամների գործն է, քանի որ հոգեւորականութիւնը նոյնիսկ Եւրոպայի մէջ չկարողացաւ գլուխ հանել դրանից: Ազգասէր հոգեւորականները, սակայն, որոնց ձեռքին փոքրինչ իշխանութիւն կայ մեր ժամանակների մէջ, կարող են մեզ զօրաւիգ լինել` հիմնելով դպրոցներ եւ պաշտպանելով դրանց գոյութիւնը, բայց առանց ուսուցչական ամբիոն բարձրանալու ակնկալութեան: Քանզի մեր հոգեւորականները անկիրթ են ու վայրենի, հազիւ են կարողանում գրել ու կարդալ, եւ ամէնից ահաւորն այն է, որ կարդացածն էլ առանց հասկանալու` արդէն իսկ թշնամի են լուսաւորութեան»: Նամակները գնացին ոչ միայն դէպի Էջմիածին, այլեւ տարածուեցին հասարակութեան մէջ: Մարդիկ առանց զլանալու արտագրում եւ իրար էին փոխանցում դրանք: Այսպիսի հետաքրքրութեան պատճառը աստուածաբանական քննութիւնը չէր, որ Միքայէլը կատարել էր գիտակ մարդու հզօր տրամաբանութեամբ, այլ դաւանաբանական հարցերի շահարկութիւնը, որպիսիք կատարուել եւ ապագային էլ կատար ւելու էին անձնական փառասիրութեան յագուրդ տալու համար: Քանի որ արդէն կասկած չկար, որ «Վարդապետարան»ի հեղինակի դաւանափոխութիւնը հետապնդել է հեռահար մի նպատակ: Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին յամառօրէն ձգտում էր Ամենայն Հայոց Կոթողիկոսի գահին: Արքունական հովանաւորութեամբ նա նոյնիսկ մեկնել էր Էջմիածին` եպիսկոպոս ձեռնադրւելու: Բայց Մատթէոս Առաջին Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը կտրականապէս հրաժարուել էր կատարել արքունական յանձնարարութիւնը, եւ Գաբրիէլ վարդապետը այնպէս էլ ձեռնունայն վերադարձել էր Թէոդոսիա, որտեղ, ինչպէս արդէն գիտենք, այժմ գտնւում էր նրա աթոռանիստը` Բեսարաբիոյ եւ Նոր Նախիջեւանի թեմի առաջնորդութիւնը նոյնպէս արքունական քմահաճութեամբ նուաճելուց յետոյ: Արթնացող ու ինքնահաստատումի բերկրանք ապրող ժողովուրդի ազգային գիտակցութիւնը պահպանելու եւ խորացնելու, ինչպէս նաեւ հայութեանը Չարիքի ու բռնութեան դէմ պայքարի ոտքի հանելու համար, ինչպէս անցեալին բազմիցս առիթներ ունեցել էր, այնպէս էլ հիմա` իր դերը կարող էր ունենալ եկեղեցին: Եւ առնուազն անհեռատեսութիւն կը լինէր, եթէ Նալբանդեանը զանց առնէր այդ հնարաւորութիւնը: Եկեղեցին պէտք է նախանձախնդիր լինէր հոգեւոր բարձր դասի իւրաքանչիւր անդամի խոնարհութեան, համեստութեան եւ պարկեշտութեան նկատմամբ:

Դէպքերի հետագայ ընթացքի համար Նալբանդեանի նամակները ունեցան ճակատագրական նշանակութիւն: Իր անկեղծ զայրոյթն ու մտահոգութիւնը յայտնելով Այվազովսկիի «Վարդապետարան»ի մասին, նա շահեց կաթողիկոսի բարեացակամութիւնն ու վստահութիւնը իր անձի նկատմամբ: Իսկ այս հանգամանքը կարեւոր նշանակութիւն ունէր, քանի որ շարունակ գանգատներ ու բողոքներ էին գնում նաեւ Էջմիածին` ոչ միայն Նալբանդեանին վարկաբեկելու, այլեւ կաթողիկոսին դրդելու, որպէսզի նա իշխանութիւնների օգնութեանը դիմի մտքեր պղտորող յանդուգն հրապարակախօսին զսպելու նպատակով: Միքայէլ Նալբանդեանի նամակներն ստանալուց մի քանի օր անց Մատթէոս կաթողիկոսը նրան պատասխանեց մի կոնդակով, որտեղ գրում էր.

«Նախ ճգնէք հոգւով չափ զկրօնական եւ զբարոյական փառազարդութեան հաւատակից սիրելի ազգայնոցդ մշտապայծառ վայելել եւ ‘ի նսեմացուցիչ պարագայից եւ յառիթից զգուշացուցանել, որով զազգասիրական հոգւոյն վսեմութիւն մեծանուն Գրիգոր Մագիստրոսի յանձին սեպհականէք, եւ որպէս նոյն` նոյնպէս եւ Դուք հոգեջան արդեամբ եւ գրաւոր վաստակօք միշտ կամիք եւ կարէք արտասանել` „Ազգ իմ` աչք իմ“: Երկրորդ` զանխարդախ է զճշմարիտ հաւատարմութեան ձեր սրտի եւ հոգւոյ առ ուղղափառ առաքելական եւ կաթողիկէ սուրբ եկեղեցին մեր` այո՛, հանդիսացուցանէք փառաւորագոյնս` մերժելով եւ տեղի անգամ չտալով խարդախամիտ գրւածոց եւ մոլորական բանից յաւէտ գայթակղեցուցիչ պարզամտաց»: Ասել կ’ուզի, թէ`

«Նախ ամբողջ հոգով ձգտէք մշտական պայծառութեամբ վայելել սիրելի հաւատակից հայրենակիցներիդ կրօնական ու բարոյական փառաւոր գործերը եւ նուաստացուցիչ հանգամանքներից ու առիթներից հեռու պահել ձեր անձը: Դրանով Դուք սեփականած կը լինէք Գրիգոր Մագիստրոսի հոգու վսեմութիւնը: Եւ ինչպէս որ նա, այդպէս էլ Դուք` վաստակած հոգով եւ գրաւոր արգասիքներով միշտ կը կամենաք եւ կը կարենաք արտասանել. „Իմ ազգը իմ աչքն է“: Երկրորդ. մեր ուղղափառ առաքելական եւ կաթողիկէ եկեղեցու նկատմամբ Ձեր սրտի եւ հոգու անխարդախ ու ճշմարիտ հաւատարմութիւնը, այո՛, փառաւորելով հանդէս բերէք, մերժելով եւ նոյնիսկ տեղի չտալով որեւէ խարդախամիտ գրուածքի եւ միամիտներին միշտ գայթակղող մտքերի»: Չնայած, ինչպէս միշտ` Նալբանդեանը բազմազբաղ էր, այնուհանդերձ, նա ժամանակին յանձնեց թեկնածուական քըննախօսութիւնը, եւ ընկերներն ու մտերիմները կարող էին անհոգ լինել, համոզւած լինել, թէ այսուհետեւ Միքայէլը

սկսելու է հանգիստ ու անխռով մի կեանք: Բայց այս ամէնը աննախադէպ մի աչքակապութիւն էր, որ ժամանակակիցներից գրեթէ ոչ ոք չնկատեց: Եթէ քննախօսութիւնը հրատարակուէր, ապա բանից քիչ թէ շատ տեղեակ մարդը առանց դժուարութեան կը բացայայտէր այն բնագիրը, որից անգթաբար ընդօրինակել էր թեկնածուական աստիճան ակնկալող Նալբանդեանը: Այդ բնագիրը «Սովրեմեննիկ»ի էջերին երկու տարի առաջ լոյս տեսած` Կարապետ Եզեանի յօդուածն էր: Նալբանդեանի այդ «ատենախօսութիւն»ը ունէր մի արժանիք միայն` ընդունելի էր եւ չէր պարունակում որեւէ վիճելի միտք կամ դրոյթ: Բայց մի՞թէ այս աչքակապութիւնը վայել էր նրան, մի՞թէ դա Նալբանդեանն էր: Ի՛նքն էր. շարունակ շտապող, շարունակ գործող Միքայէլը, որի համար թէ՛ քննութիւնները եւ թէ՛ ատենախօսութիւն գրելու ցանկութիւնը սոսկ խնամքով քօղարկուած պատրուակներ էին առժամանակ Պետերբուրգ ապրելու եւ ռուսական յեղափոխութեան գործիչների հետ շփումներ ունենալու համար: Այս ամէնը Միքայէլի պետերբուրգեան գործունէութեան տեսանելի կամ ցուցադրական մասն էր: Ինչեւէ. միակ մարդը, որ կարող էր մերկացնել Միքայէլ Նալբանդեանին եւ մէջտեղ հանել «ատենախօսութիւն»ի պատմութիւնը, ոչ միայն անգիտացաւ, այլեւ դրական կարծիք տուեց: Այդ մարդը Պետերբուրգի համալսարանի դասախօս, մեզ արդէն լաւ ծանօթ Մկրտիչ Բերոյեանն էր, որ տարիներ առաջ նոյն համալսարանի մէջ քննութիւն էր ընդունել Միքայէլից` Լազարեան ճեմարանի մէջ ուսուցչութիւն անելու իրաւունք տալու համար եւ, որը հէնց վերջերս էր փակուելուց փրկել «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը: ...Այսպիսով, 1860 թւականի Յունիս 7-ին Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարանի ազատ ունկնդիր Միքայէլ Նալբանդեանը վկայական ստացաւ այն մասին, որ արժանացել է թեկնածուի աստիճանի: Նախնական ծրագրի համաձայն, որի մասին Միքայէլը համբերութեամբ ու ամէնայն մանրամասնութեամբ տեղեակ էր պահել մտերիմներին, նրան այժմ մնում էր կապել ճամպրուկներն ու երկու տարով մեկնել Փարիզ` տեղի Ակադեմիայի մէջ բժըշկութիւն ուսանելու: Սա նոյնպէս լինելու է մի բացառիկ աչքակապութիւն, որովհետեւ Նալբանդեանի մտքի ծայրով իսկ չէր անցնում, թէ հիմա, երբ արդէն սկսուել էր խմորումների շրջանը, կարելի է ժամանակ վատնել ինչ որ քննախօսութիւններ պաշտպանելու եւ բժշկական գիտութիւններ ուսանելու համար: Բարեբախտաբար, դէպքերը զարգացան նրա կանխատեսած երկրորդ ուղղութեամբ, եւ նա որեւէ մէկին բացատրութիւն նոյնիսկ չտուեց, թէ ինչո՛ւ յանկարծ վճռեց ընդունել Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանի առաջարկը` հնդկահայոց կտակած ժառանգութիւնը բերելու գործը յանձն առնելու մասին:

Կարապետ Հայրապետեանի առաջարկութիւնը, որին անհամբերութեամբ էր սպասում, Միքայէլը պատասխանեց մի ընդարձակ նամակով: Ի սկզբանէ հակուած լինելով արտասահման մեկնելու ա՛յս տարբերակին, Միքայէլը մանրամասն հաշուարկել ու նախապատրաստել էր այն բոլոր հարցերն ու պայմանները, որոնք լուծելու եւ բաւարարելու պարագային հնարաւոր կը լինէր դուրս գալ երկարատեւ մի ուղեւորութեան: Մէկուկէս տարի առաջ, երբ «Հիւսիսափայլ»ի մէջ հրատարակուեց հնդկահայոց կտակների գործը, Նալբանդեանը որեւէ ուրիշ նպատակ չունէր, քան այդ գումարները բերելով, լուսաւորութեան գործն անկախաբար զարգացնելն ու մասամբ էլ «Հիւսիսափայլ»ի նիւթական ապահովութիւնը հոգալն էր: Այն ժամանակ, որպէսզի համաքաղաքացիներին չխրտնեցնի, Հընդկաստան կատարելիք ճանապարհորդութիւնը նա ներկայացրել էր որպէս թեթեւ ու համեստ ծախք պահանջող մի գործ: Բայց հիմա, երբ իր նոր գործունէութեան համար անհրաժեշտ էր գաղտնապահութիւն եւ լայն ասպարէզ, Նալբանդեանը վճռել էր անձամբ զբաղուել ժառանգութիւնը բերելու գործով: Քանի որ այս պատրուակը` Նոր Նախիջեւանի հասարակութեան յանձնարարութեամբ ընդամէնը ազգանուէր մի գործ անելը, կարող էր միաժամանակ ծառայել որպէս մի շատ օրինաւոր բացատրութիւն` ազատագրական շարժումների կենտրոնների եւ արտասահմանի հայ համայնքների մէջ նրա դեգերումների մասին: Ինչ խօսք, նա թաքցնում էր իր այդ շահագրգռւածութիւնը.

«Շատ եւ շատ ուրախ կը լինենք, եթէ ազատ մնանք այդ յանձնարարութիւնից, որի պատճառով գուցէ եւ զոհ տանք մեր կեանքը: Բայց եթէ քաղաքը, որտեղ ծնուել եմ, միաբան ցանկութեամբ մեզնից խնդրի յանձն առնել նման ծանր մի պարտականութիւն, ապա այդ դէպքում չենք հրաժարւում եւ պատիւ ենք համարում մեր ծառայութիւնը ազգին, եթէ միայն ընդունելի համարւեն մեր պայմանները»: Այնուհետեւ, մանրամասն նկարագրում էր ճանապարհորդութեան դժուարութիւնները եւ այն վտանգները, որոնք կարող էին դարանակալած լինել մէկուկէս ամիս տեւող նաւարկութեան ընթացքին:

«Այս կատակ չէ: Դժոխային եղանակները կամ ծովային քանիքանի՛ նաւեր ու շոգենաւեր են խորտակել»:

մրրիկները

Ճանապարհածախքը որոշելիս պէտք չէր մոռանալ նաեւ այն հանգամանքը, որ յանձնակատարները պէտք է ներկայանային Հնդկաստանի հայոց լուսաւոր հասարակութեանը, հանդիպելու էին անգլիացի մեծամեծների, նաեւ հիւր-

ընկալելու էին նրանց` գործի շահերից ելնելով: Ուստի, այսօրինակ արժանապատիւ փոխյարաբերութիւնների պարագային նախիջեւանեան հասարակութեան կողմից ընտրւած երեսփոխանները չէին կարող «խոզի նման բնակուել ի Հնդկաստան», ոտքի տակ տալով թէ՛ իրենց, եւ թէ՛ քաղաքի պատիւը: Ի դէպ, երկրորդ երեսփոխանը սեւաստոպոլցի վաճառական Յարութիւն Աճեմեանն էր լինելու, որ նոյնպէս ծնունդով նախիջեւանցի էր եւ որի հետ Նալբանդեանը նախնական պայմանաւորուածութիւն ունէր: Միքայէլը նոյնիսկ կէտ առ կէտ ներկայացրել էր գործողութիւնների հակիրճ ծրագիրը, որին ծանօթանալիս, զարմանում ես նրա հմուտ գործնականութեան վրայ, յատկապէս, երբ նրանից բաժանող ժամանակի անդունդի վրայից արդէն գիտես, որ արտասահմանեան երրորդ ուղեւորութիւնը կտակի գումարները բերելուն համազօր` ունէր իր բուն նպատակը — հանդիպել, կապեր հաստատել, համագործակցել ազատագրական շարժումների ղեկավարների հետ եւ նախապատրաստել համահայկական ազատագրութիւնը: ...Լուր ստանալով, թէ նախիջեւանցիները համաձայն են իր առաջարկած բոլոր պայմաններին, Միքայէլ Նալբանդեանը 1860 թւականի Յունիս 27ին մեկնեց հայրենի քաղաք, որտեղից դուրս էր եկել ճիշտ եօթը տարի առաջ` 1853ի Յուլիսին:

Նոր Նախիջեւանի մէջ շատ բան էր փոխուել: Փոխուել էին մարդիկ. փոխուել էին յարաբերութիւնները,փոխուել էր նոյնիսկ հայրական տունը, որ այժմ գտնւում էր 26-րդ գծի վրայ... Միքայէլի բացակայութեան տարիներին ծերունի Ղազարը վաճառականութեամբ զբաղուող որդիների յորդորով դուրս էր եկել արհեստաւորական թաղամասից եւ հաստատուել քաղաքի կենտրոնը` երկյարկանի քարաշէն տան մէջ: Վարպետ Ղազարը ծերացել էր: Սմքել ու փոքրացել էր մայրը` Մարիանէն... Ինչպէ՜ս չէին հաւատում նրանք իրենց աչքերին` ողջառողջ տեսնելով Միքայէլին որ, թէեւ չէիր ասի, թէ անառակ որդի է եղել, բայց եւ չէիր էլ ասի, թէ զբաղուած է խելքը գլխին մի գործով... Մոսկուա եւ Պետերբուրգ ապրած եւ ուսանած նախիջեւանցիներից շատերն արդէն ունեւոր, բարձր դիրքի ու պաշտօնի տէր մարդիկ էին: Իսկ Միքայէ՞լը... Եւ ինչո՞ւ էին այդպէս նրան յարգում եւ ակնածում քաղաքի բնակիչները... Ո՛չ ոք, ո՛չ դրացիներն ու մտերիմները, ո՛չ էլ ընդհանրապէս նախիջեւանցիները չէին մոռացել առաջնորդարանի պատանի քարտուղարին, որ պատրաստակամ էր մարդկանց օգնելու. զօրաւիգ էր խնդրատուներին, պաշտպանում էր անիրաւուածներին ու ոտնահարուածներին: Եւ նոյն խանդավառութեամբ, վստահութեամբ ու սիրով դիմաւորեցին նրանք նիհարակազմ, բարձրահասակ, խոշոր ու խաժ աչքերով, հմայիչ ու առնական տղամարդուն, որի հիւանդագին վիճակը մատնում էր թերեւս նրա գունատ դէմքը: Եւ, չնայած Յարութիւն Խալիբեանի եւ նրա համախոհների յամառ դիմադրու-

թեանը, Նոր Նախիջեւանի հասարակական ժողովը հնդկահայոց կտակած ժառանգութիւնը բերելու համար երեսփոխան ընտրեց Միքայէլ Նալբանդեանին: Բաց պայքարի մէջ պարտութիւն կրած հակառակորդը իր բնոյթին հաւատարիմ` հերթական մի ամբաստանագիր ուղարկեց Մատթէոս Առաջին կաթողիկոսին, որպէսզի կանխուի Մագիստրատի կողմից Նալբանդեանին տրուած երեսփոխանական վկայականը հաստատելը.

«Քաղաքիս բազում իշխանաւոր ու յառաջադաս անձինք վիրաւորուած են Նալբանդեանին երեսփոխան ընտրելու առթիւ, թէպէտ ռամիկ եւ ստորադաս ժողովուրդը, որ ոչ գրել գիտէ եւ ոչ գրի զօրութիւնը, իրենց ստորագրութիւնը տուեցին յօգուտ այդ ընտրութեան»: ՆԱԽՆԻՆԵՐԻ ԵՐԿԻՐԸ Հայ մարդ, հայ ազգ, ասա՛, արդեօք Որտե՛ղ է քո հայրենիքդ... Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Համընթաց հողմ չի լինի նրա համար, ով չգիտէ, թէ դէպի ո՛ր նաւահանգիստն է ուզում նաւարկել: Միշել ՄՈՆԹԷՅՆ Եթէ տէր չկանգնենք մեր հողերին, ապա կը դադարենք գոյութիւն ունենալ որպէս ժողովուրդ: Թոմաս ԲԱՆԻԱՍԻԱ Ես անհամբերութեամբ եմ սպասել այն օրուան, երբ Միքայէլ Նալբանդեանը առաջին անգամ ոտք պիտի դնէր Հայաստան աշխարհ: Ու նաեւ երկար եմ մտածել, թէ արդեօք նա կը ձեռնարկէ՞ր այդ ուղեւորութիւնը, եթէ չլինէր հնդկահայոց թողած ժառանգութեան խնդիրը: Կանչո՞ւմ էր արդեօք նախնիների աճիւնը, հեռուհեռուներից լսո՞ւմ էր արդեօք Միքայէլը այդ կանչը ու տեսնո՞ւմ էր արդեօք Հայկական բարձրաւանդակից մինչեւ Արարատի փէշերը տարածուող երկիրը իր երազների մէջ: Անպայմա՛ն... Յիշո՞ւմ էք, 1857-ին արտասահման կատարած իր առաջին ուղեւորութեան ընթացքին Մարիենբադով անցնելիս, նա ծանօթացել էր բժիշկ Լինդմանին, որ պատրաստւում էր մեկնել Թուրքաց Հայաստան` այնտեղ հանքային ջրերի բուժիչ յատկութիւնները ուսումնասիրելու նպատակով: Միքայէլին նա յայտնել էր նաեւ Ռուսաստան անցնելու եւ Էջմիածինը տեսնելու իր ծրագիրը եւ խնդրել, որ հնարաւորութեան պարագային ուղեկցի իրեն... Միքայէլը սիրով

համաձայնել էր եւ որոշել առիթն օգտագործել «Հայաստանի մոխրացած աւերակներին մի համբոյր տալու» համար: Բայց «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հետ կապուած հոգսերը թոյլ չտուեցին նրան իրականացնել վաղեմի երազանքը: Ու եթէ հնդկահայոց ժառանգութիւնը բերելու խնդիրն էլ ծագած չլինէր, միեւնոյն է, նա վաղ թէ ուշ գալու էր, անպայմա՛ն գալու էր իրական Հայաստանը տեսնելու: Թէկուզ եւ լինելու էր Ռուսական կոչուող Հայաստանի մի ափ հատուածը միայն, որ դարերի ընթացքին շարունակ բզկտուելու, պատառպատառ լինելու տխուր հետեւանքն էր... Ու հիմա թէկուզ այսպէս հոշոտուած, թէկուզ շատ բան անդառնալիօրէն կորցրած, թէկուզ եղածի վրայ էլ կորչող իր ժողովրդով, այնուհանդերձ Հայաստան աշխարհն էր դա: Հողն ու երկի՛րը, որի շնորհիւ եւ որի վրայ պէտք է ոտքի կանգնէր միասնական ազգը. պէտք է ձեռք բերէր քաղաքական ամբողջական դէմք եւ դառնար իսկական հզօր միջնաբերդ ժամանակի ծալքերի մէջ դարանակալած բոլոր աղէտաբեր ու կործանարար հողմերի դիմաց: Ի՞նչ զգաց, ինչպիսի՞ ապրում